І
Чалавек можа сказаць, што ён не любіць мора, сіняга, ласкавага, цёплага,— і яму не павераць. Чалавек можа сказаць, што ён не любіць светлай-светлай срэбнай поўні над цвітучым садам, у якім вішні купаюцца ў зеленаватым месячным святле, стаяць, як мары, як белыя прывіды — і з яго толькі пасмяюцца, падумаюць, што ён арыгінальнічае, асабліва калі ў кампаніі ёсць прыгожыя дзяўчаты. А я веру, калі такое здараецца, таму што...
...Нехта можа не паверыць мне, але я і сам не люблю адной з самых прыгожых з’яў на зямлі. Не люблю лістоты каштанаў. Жоўтай, асенняй, залацістай пад сонцам, лапчастай (а за ёй сіняе-сіняе неба залатой восені).
Прыгажэйшай за яе няма на зямлі. Вулкі ў залатых каштанах ныраюць то ўгору, то ўніз. Наводдаль цьмяна, як праз ваду, плавяцца ў няяркім сонцы залатыя купалы цэркваў. Лістота звініць, калі яе зграбаюць у купы, у якіх так добра куляцца дзецям і закаханым юнакам. Замілаванне такое, што глянь на ўсё гэта — і памры, бо сэрца разрываецца ад прыгажосці ўвядання.
I, адначасна, ад балеснай тугі, ад незваротнасці ўспамінаў, ад спозненых шкадаванняў, ад непапраўнасці, ад... нянавісці.
I няхай з гэтай прычыны ніхто не лічыць мяне дурнем. Не, не дурнем, а вар’ятам.
Пах, фарба, прадмет, пейзаж, успамін накладаюць часам на наша жыццё такі цень, такую пячаць, наносяць нашай душы такі ўдар, што, напэўна, успамінаюцца пасля нават у хвіліну смерці.
Я насцярожана стаўлюся да татарнікаў. Здаецца, што можа быць прыгажэй: гордая моцная расліна ў малінавай шапцы, уся натапыраная дзідамі, калісьці сімвал нашай зямлі. Але я памятаю, як раслі яны на чыгуначным насыпе і як пасля налёту на эшалон чырванелі на іх кроплі крыві.
I я ніколі ў жыцці не завяду ў хаце вавёрку. Я люблю сядзець у загарадным доме і сачыць праз акно, як яна бегае ў заснежаных дрэвах — зыркі, жывы язычок агню,— люблю, калі яна раніцай цакоча і стукае ў шыбу (просіць арэхаў або проста хлеба), але — не завяду.
Калі я быў у «ястрабках», атрадах садзеяння міліцыі, якія дапамагалі ёй пасля вайны змагацца з бандамі, то ў нашым напаўдзіцячым атрадзе быў хлопец і ў яго была ручная вавёрка. Вечна ездзіла ў яго на плячы, забіралася спаць у кішэнь гімнасцёркі. Харошая была. Мы ўсе яе дужа любілі, падгадоўвалі.
А потым даведаліся, што рэшткі банды Боўбута прарываюцца на паўдзённы захад, на Палессе, і нас паставілі ў самае бяспечнае месца, ледзь не ў тыл, на ахову хлебных складаў — і хто ведаў, што Боўбут пойдзе гэтым, самым нязручным шляхам? Самым, здавалася, складаным для яго...
Некалькі гадзін страляніны. 3 усяго майго «аддзялення» засталося два чалавекі.
Дык вось, той ляжаў дагары, і трава пад галавою намокла і пацямнела, і вавёрка цакатала ў яго на грудзях. Куля трапіла яму ў рот (відаць крычаў нешта) і разнесла патыліцу. Калі хлопцаў хавалі, яна, вавёрка, таксама ўсё яшчэ сакатала на краі ямы.
Не, я ніколі не завяду сабе вавёрку.
Але гэта было годам-двума пазней, на паўночнай мяжы Палесся.
А тады, калі было лісце,— тады мы былі проста хлопцы, якія часам яшчэ гулялі ў вайну. Нам было яшчэ мала! А мы ж сербанулі яе, вайны, вышэй глоткі,— напалову падлеткі, напалову юнакі, у характары якіх часам прарываліся нават дзіцячыя рысы. Нам было па чатырнаццаць-пятнаццаць-шаснаццаць гадоў. I мы проста недагулялі ў галодным нашым дзяцінстве.
Пра іншых з нашай групы я раскажу пазней. Што ж датычыцца мяне, то мой лёс склаўся — у двух словах — так.
Эвакуіравацца не здолелі. Пайшлі ў пушчу. Бацька — партызанскі разведчык, я — партызанскі сувязны. Пазней, калі прыляцеў з Вялікай зямлі першы самалёт, чатырох дзяцей з нашага атрада вырашылі адправіць з ім, далей ад небяспекі. Я хацеў пераседзець у лесе — выдала сучка нашага «баці». Адправілі сілком. Адзінае было суцяшэнне, што ніхто з гэтых дарослых, нават «баця», не бачыў, як прыгожа выглядае зверху лінія фронту, асабліва калі б’юць зеніткі.
Інтэрнат на Урале, некалькі беспаспяховых уцёкаў. Урэшце ўцёк зусім і некалькі месяцаў беспрытульнічаў. Краў, штопраўда, толькі ў чужых гародах. Даходзіла да таго, што пасвіў у паўночным Казахстане вярблюдаў — хочаце верце, хочаце не. Дзівам адшукаў бацькоў (бацька быў дужа патрэбны спецыяліст, і яго перакінулі «на мацярык» адным з наступных рэйсаў).
Пасля былі вызвалены два невялікія лапікі Беларусі, і бацьку майго паслалі на вызваленую тэрыторыю, некуды пад Лёзна. Браць нас з сабою ён не хацеў і мы разумелі, чаму, па эзопаўскіх намёках у лістах: «Матылі лётаюць, ды толькі высока...»
Якраз у гэты момант праязджаў праз наш горад мой дзядзька, якога перавялі з Далёкага Усходу на фронт, і ўзяў нас з сабою ў вялікі паўдзённы горад, ад якога немцы адкаціліся куды далей, чым ад Лёзна.
Дык вось гэты вялікі
