Недалёка ад Плiшкяя, трохi вышэй вусця безыменнага ручая, па правым беразе Нёмана цягнецца балота. З iншых трох бакоў яго апярэзвае лес, глухi сыры ельнiк: зямля тут тлустая, але грунтовыя воды стаяць ля самай паверхнi. А на самiм балоце растуць каравыя чэзлыя сасонкi. Яны i памiраюць недаросткамi; падгнiлыя ствалы падаюць на белаваты тарфяны мох, прасякаюцца вадой i ў хуткiм часе парахнеюць; так у балоце напластоўваецца торф. Зараз гэты пласт ужо тоўсты: «вокнаў» у дрыгве засталося няшмат, i ступаць па балоце можна без асцярогi. Тут знаходзяць прытулак звяры, а вось мясцовыя жыхары амаль не зазiраюць на балота, хоць журавiн на iм процьма.
Балота карыстаецца благой славай. Поўна ў iм снарадаў i бомбаў, што не разарвалiся, застаўшыся ў дрыгве з вайны. Калi ў той засушлiвы год загарэўся тарфянiк, выбухi два месяцы скаланалi наваколле. Не знайшлося смельчакоў, якiя б сунулiся на балота, i пажар урэшце пагас сам сабой. Але i зараз людзi абыходзяць балота, бо невядома, якiя яшчэ ў iм тояцца небяспекi.
На паўднёвым баку балота ёсць выспачка — пясчаны пагорак на самым яго краi, якi мясцовыя жыхары называюць Купiнай. Ад сцяжыны, што пятляе па беразе Нёмана, аддзяляе яго метраў дзвесце дрыгвы. Калi тут залезцi на сасонку, можна акiнуць позiркам усё балота. Скрозь у блакiтных шматках адкрытай вады i зялёных купах кволых сасонак, цягнецца яно без канца i краю — не адрознiш, дзе ж удалечы канчаецца багна i пачынаецца зямля, сухi лес або неба. А на поўднi, рукой падаць, спакойна нясе свае воды Нёман, схаваны за зараснiкамi вербняку, а трохi далей, нiжэй па цячэннi, тырчыць з гэтых кустоў скрыўлены металiчны каркас. Там некалi быў мост; яго ўзарвалi яшчэ ў сорак першым, а потым не ўзнавiлi — шаша прайшла ўбаку.
У той дзень на балоце было шасцёра: Вiлюс Арвiдас, ляснiчы, i Рычардас Станюлiс, журналiст, — абодва з жонкамi i сынамi. Трапiлi яны сюды па волi выпадку. Прыехалi адпачыць у Палангу, пасялiлiся па суседству i пасябравалi. Паганае надвор'е — дождж лiў штодня з ранку да вечара — спрыяла таму, каб яны сышлiся, i неўзабаве суседзi дапамаглi адзiн аднаму бавiць нудныя днi запозненага водпуску. З курорта яны вырашылi паехаць, Рычардас Станюлiс прапанаваў па дарозе дадому назбiраць журавiн. Ён ведаў выдатнае месцейка — па расказах…
Ураннi непагоднае неба зноў абяцала дождж. Аднак да канца дня вецер разагнаў хмары, агалiўшы па-восеньску цьмянае неба, i адно на захадзе яшчэ пунсавела празрыстае пер'е, сплеценае ў кучаравыя, ускудлачаныя па краях гiрлянды. Яны вiселi нерухома. А можа, так толькi здавалася — хмары былi вельмi далёка, напэўна, над морам.
Блакiтныя ценi, што адкiдвалiся негустымi кронамi сасонкаў, усё доўжылiся, нарэшце злiлiся разам, iрваным пакрывалам заслаўшы парыжэлыя купiны. Журавiны хавалiся ў прасякнутым вадой моху i здавалiся бурыя, як балотная вада. А выцягнутыя на свет, пунсавелi, быццам кроплi крывi.
Журавiнамi была густа ўсыпана кожная купiна. Мужчын ахапiў неўтаймоўны азарт, якi ўзнiкае ў такiя хвiлiны, калi часу ў абрэз, а работы яшчэ неўзаранае поле i ты спяшаешся, ведаючы, што ўсё роўна не паспееш…
А маленькiя сыны не гэтулькi збiралi ягады, колькi скакалi навыперадкi з купiны на купiну. Адно гора з iмi — абое паспелi ўжо да пояса прамокнуць; праўда, не мерзлi, толькi расчырванелiся ад беганiны на чыстым паветры. Бацькi ўсё сунiмалi iх, палохаючы змеямi, для якiх тут на самай справе было занадта мокрае месца. Добра, што дзецi хутка стамiлiся.
* * *
Мужчыны збiралi журавiны ля самай выспачкi, жанчыны гатавалi вячэру. Гарэла вогнiшча, шыпела набрынялае вадой сучча, хоць на першы погляд яно здавалася зусiм сухое. Дзiўная справа — трава на выспе, нягледзячы на дажджы, так i не ажыла пасля летняй засухi, рыжэла высахлымi пучкамi.
У чаканнi мужчын жанчыны паспелi зрабiць бутэрброды i ўскiпяцiць гарбату. Замест стала разаслалi на зямлi газеты, прышпiлiўшы iх па краях сучкамi, а лаўкамi служылi прыкрытыя травою кучы ламачча.
Нарэшце вярнулiся мужчыны. Паставiлi вёдры, да краёў запоўненыя журавiнамi, даручылi дзяцей апецы матак i ўселiся адпачыць.
У цiшынi чулася толькi патрэскванне агню. А з усiх бакоў абступалi iх сосны, барвовыя ў святле вогнiшча i сонца на захадзе. Вецер iграў пласцiнкамi кары, якiя аблупiлiся на ствалах; яны ўтульна блiшчалi ў гэтым вечаровым асвятленнi.
Над балотам падняўся густы белаваты туман. Спакваля закрываючы да паловы сасонкi, поўз ён да ракi, а ад Нёмана ўжо насоўваўся другi вал. Туман калыхаўся, i здавалася, што дрэвы павольна адплываюць у рачную далiну, пагойдваючыся на паўпразрыстых хвалях.
Вiлюс Арвiдас глядзеў, як сцелецца туман, як яскрава палаюць аблокi, што апусцiлiся да самай зямлi, i думаў, што ён тысячы разоў бачыў захад — у лесе, у полi, i абавязкова ў гэтыя хвiлiны любаваўся iм, любаваўся, калi нiкога побач не было, нi душы, калi навокал панавала цiша… Якая цудоўная яна некранутая прырода!.. А вось з Рычардасам не падзелiшся гэтым пачуццём, нават не скажаш: «Якая краса!», бо журналiст працытуе з выпадку выслоўе якой-небудзь славутасцi, i ўся краса адразу пацьмянее. Адчуеш, што не ўмееш так дакладна i зграбна выказваць сваё пачуццё, раззлуешся, i нават прападзе ахвота любавацца…
Рычардас Станюлiс, здаецца, адчуў, пра што задумаўся Вiлюс. Паглядаў на яго з усмешачкай. Трохi робленай, праўда; Вiлюс прыкмецiў гэтую iронiю ўжо ў першы дзень iхняга знаёмства. Вось i зараз Рычардас са звыклай кплiвасцю прапанаваў:
— Ды што там, падзялiся ўспамiнамi, як у дзяцiнстве на балоце журавiны збiраў!..
Вiлюс выцягнуў стомленыя за дзень ногi, пацёр далонню лыткi.
— Магу прыдумаць, калi трэба для твайго нарыса. Хоць папраўдзе — журавiн не збiраў, вакол нас былi саснякi. Пясок. А ўсёй вады — плыткая ручаiнка, больш падобная на канаву. Я нават плаваць як след не навучыўся.
— Тады падзялiся ўражаннямi, як па грыбы хадзiў. Падасiнавiкi, абабкi, лiсiчкi i ўсялякiя масляты… Чаму маўчыш? Атмасфера самая адпаведная: вечар цiхi, нават камары не кусаюць, — не сунiмаўся Рычардас.
— Няма ахвоты. Мiнулае… Ты болей мог бы расказаць рознага, бо шмат ездзiў.
— Нiчога цiкавага не магу прыдумаць.
— А навошта прыдумляць? Ты ж журналiст… — бясстрасна сказаў Вiлюс.
Рычардас толькi плячыма пацiснуў.
А Вiлюс усмiхнуўся. Да гэтага часу Рычардас мала казаў пра сваю работу. Зразумела, хiба шмат цiкавага бачыць журналiст, якi пiша пра сельскую гаспадарку? Ва ўсiх артыкулах адно i тое ж: больш малака, мяса, збожжа; сяўба, уборка, кармленне, даенне; ганьба лайдакам i раскрадальнiкам… Слухача гэткiм толькi адпудзiш, Вiлюс так i сазаў Рычардасу пад час адной размовы.
— А гэтыя развалiны маглi б i прыбраць, — сказаў Вiлюс, ён вырашыў змянiць тэму. — Хоць яны i ажыўляюць пейзаж, нагадваюць пра былое.
— Ты пра мост? Гiсторыя простая: узарвалi нашы, калi адступалi.
— Дык i ты пра тое-сёе ведаеш!.. — здзiвiўся Вiлюс. — Не толькi сачыняеш у сваiх артыкулах…
— Выпадкова даведаўся. Ездзiў у суседнi калгас да мелiяратараў. Прараба не застаў, а без матэрыялу вяртацца не хацелася. Завiтаў да следапытаў васьмiгодкi. Добры музей яны стварылi — я пра гэта пiсаў… - Рычардас памаўчаў. У ягоным голасе не было заўсёднай iронii. — А ўвогуле як след ведаю толькi галоўныя бiтвы, як i ты. Школьны падручнiк гiсторыi, энная старонка, некалькi радкоў… Пра масты ў падручнiках не пiшуць. Месца б не хапiла.
— Мужыкi, хопiць ваяваць! — аклiкнула iх Вiлюсава жонка. — Гарбата стыне.
— З жанчынамi, зразумелая рэч, не паваюеш! — пажартаваў Вiлюс. — Яны загадваюць своечасова есцi, своечасова спаць… Буры некалi прайгралi вайну з ангельцамi толькi таму, што цягалi з сабой манаткi i сваiх жонак…
Ягоныя словы перарвала сухая пстрычка. Неверагодна гучная была гэтая пстрычка, вiдаць, таму, што нiхто не чакаў яе ў гэтай цiшынi.
Вiлюс узняў галаву.
На другiм краю выспачкi, кроках у дваццацi, стаяў яго сынок i сцiскаў у руцэ гранату. Хлопчыкаву постаць асвятляла трапяткое полымя вогнiшча.
Над вогнiшчам як бы застыў вялiзны цемнакрылы матылёк. Крылы яго ўжо лiзнуў зыркi агонь, а матылёк падаў i ўсё не мог упасцi, павiс у паветры. Матылёк не махаў крыламi, i полымя не займалася яскравей. Матыльку было страшна — так доўга падаць у пякучае сонца.
Вецер зусiм сцiхнуў, i было цёмна вакол. А iскрынка, што вылецела з вогнiшча, гарэла без трэску, роўным агнём, як падвешаны на парашуце лiхтар, такi зыркi на фоне чорнага неба.
Пасля пстрычкi мiнула хвiлiна, другая, трэцяя.
Граната павiнна была ўзарвацца праз тры секунды. Вiлюс ведаў гэта, кiдаў такiя гранаты ў армii, з глыбокага акопа, i ледзь паспяваў нагнуцца, выпусцiўшы яе з пальцаў, як асколкi са свiстам праносiлiся над брустверам… А зараз ён не мог варухнуцца, кiнуцца да малога. Тры секунды — вельмi многа i вельмi мала, але трэба паспець…
I чалавек у заляпанай граззю салдацкай вопратцы, вiдаць, ведаў гэта на памяць. Кiнуўся да здранцвелага дзiцяцi, вырваў з рукi гранату i, амаль не замахваючыся, шпурнуў яе ў балота.
Адразу ж узляцеў слуп вады i глею. Рэха выбуху не вярнулася назад.
* * *
Гарбата была гарачая. Салдат пiў не спяшаючыся, сцiскаючы ў далонях кубак, быццам грэў азяблыя рукi. А вечар быў цёплы, i вогнiшча гарэла горача. Ад мокрай вопраткi салдата iшла пара.
Жанчыны прапаноўвалi салдату кiлбасы, нарэзанага скрылiкамi кумпяка, але той адмовiўся, толькi папрасiў яшчэ вару. Дастаў з кiшэнi галету, жаваў яе, раз-пораз макаючы ў гарбату. I жанчыны замоўклi, баючыся пакрыўдзiць салдата перабольшанай увагай, не ведаючы, як яму аддзячыць.
Цiшыня доўжылася; усiм стала нават нiякавата.
А Вiлюс даўно ўжо хацеў спытацца, што тут робiць салдат i як ён гэтак незаўважна i, галоўнае, своечасова апынуўся на выспачцы. Вiлюс нават падумаў, што гэта актор, што дзе-небудзь паблiзу, можа, ля ўзарванага моста, атабарылася здымачная група, ставiць фiльм пра вайну; але чалавек так рашуча схапiў гранату… Як сапраўдны салдат — умець трэба.
— Трэба ўмець… — услых падумаў Вiлюс.
— Служба, — адказаў салдат.
— Служыце, значыцца?
— Ваюем… Усе ваюем. Ды лепш тым, што наступаюць. Адступаць вельмi ўжо цяжка…
Салдат засяроджана глядзеў на цёмна-бурую, у цемры зусiм чорную ваду балотнага акна i думаў: яна пабурэла не толькi ад усюдыiсных часцiнак жалеза, што тояцца ў зямлi. Мiналi стагоддзi, а ў балотах танулi закаваныя ў жалеза рыцары, радзелi разнамоўныя полчышчы. Толькi ж за апошнiя паўстагоддзя двойчы пракацiўся па балоце вогненны вiхор, штораз пакiдаючы ў iм частку сваёй бясконцай лютасцi. Лютасцi, якую душылi не балоты.
— А мне чагось падумалася — вы тут на здымках. — Вiлюс засмяяўся, яму чамусьцi сталася лягчэй, калi даведаўся, што салдат — сапраўдны салдат i проста выканаў свой абавязак. Ды i акторы — народ iнтэлектуальны, з iмi i размова iншая, ды i абыходжанне не тое. Пачуваешся нiякавата, калi гутарыш са славутасцямi. — Хоць фiльмы пра вайну — таксама рэч добрая. Людзi павiнны ведаць пра вайну, пра салдацкую прафесiю. — Вiлюс на хвiлiну запнуўся, падумаўшы, што не гэтак выказаўся. — Але, тады нiчога не забудзецца. Зараз багата добрых карцiн пра вайну. — Папраўдзе, Вiлюс не любiў фiльмы пра вайну, хадзiў на iх рэдка, хiба што на адзначаныя на фестывалях. Але зараз, калi салдат выратаваў яго сынка, не з рукi было казаць iнакш.
Вiлюс паглядзеў на чарнавата-бурую ваду i падумаў, што вайна скончылася даўно. Калi пачаць успамiнаць, давядзецца згадваць вельмi шмат чаго, а ўсё было так даўно, што хутка нiдзе на нашай зямлi не застанецца гранат, якiя не ўзарвалiся, — iх знiшчыць час…
— У кiно вайну паказваюць, — сказаў салдат.
— Глядзець страшна, — дадаў Вiлюс.
Зоркi мiгцелi цьмяна, па-восеньску. За кругам, акрэсленым полымем вогнiшча, застыла напружаная цемра, толькi дзе-нiдзе ўсыпаная нерухомымi агеньчыкамi — адлюстраванымi свяцiламi.
— Мне пара, — сказаў салдат i паглядзеў на зоркi. — Пара.
— Пераначавалi б з намi, — прапанаваў Вiлюс. — Месца хопiць, спальны мяшок знойдзецца. Куды вы цяпер пойдзеце — цемра суцэльная, яшчэ ў дрыгву патрапiце.
— Трэба. — Салдат устаў. — Служба, пазнiцца не выпадае.
Салдат ступiў у цемру. Чорны сiлуэт растварыўся ў тумане. Мiльгануў яшчэ раз, закрываючы адлюстраванне зорак у вадзе, i знiк. Як бы i не было чалавека.
— Я тут не заблукаю.
Гэтыя словы прагучалi выразна, быццам сказаныя побач, i людзi на выспачцы ўздрыгнулi.
* * *
Мужчынам не спалася. Леглi яны разам з усiмi, праварочалiся з боку на бок добрую гадзiну, але сон не iшоў. Зараз яны сядзелi ля пагаслага вогнiшча. Пойдуць папалiць — так сказалi жонкам.
Вiлюс дымiў ужо не першай цыгарэтай, усё паварочваючыся да намёта, што цямнеў у густым тумане. Зрэдку апаноўвала неадольнае жаданне зiрнуць на сынка, ён уставаў i, падкраўшыся да намёта, прыслухоўваўся. Усярэдзiне было цiха. Сынок спакойна соп, напэўна, так i не зразумеўшы, што яму пагражала гадзiну назад.
— Агiдная работа ў гэтага салдата, — сказаў Вiлюс. — Нават памылiцца нельга.
— Як у час ён паспеў… - вiдаць, у дзесяты раз паўтарыў Рычардас.
— У час…
Туман згушчаўся, кропелькi, што плавалi ў паветры, рабiлi вiльготнай вопратку, але мужчыны не адчувалi нi сырасцi, нi холаду. А за Нёманам глуха грукацелi выбухi, па небе блукалi промнi пражэктараў — няяркiя, размытыя, як светлыя палосы, вычарчаныя на кепскай паперы. Грозна ракацелi цяжкiя самалёты. Вiдаць, там праходзiлi манеўры, i тысячы чалавек — салдаты, афiцэры, генералы — не спалi гэтай ноччу.
— Нават уначы чалавеку выспацца не даюць!.. — буркнуў Вiлюс.
— Бывае, гэтыя заняткi патрэбны i ў мiрны час… А цябе, пэўна, мала старшына ганяў.
— Я санiтарам быў, - агрызнуўся Вiлюс.
Рычардас змаўчаў.
— Лепш бы зусiм не было армiй! — сказаў Вiлюс.
— Можа, i не будзе калi-небудзь. Забудуць людзi пра вайну. Стануць…
— Журналiстамi!.. — таропка ўставiў Вiлюс, узрадаваўшыся магчымасцi змянiць размову. I чаму ён сам не кiнуўся тады да малога?..
Удалечынi ўсё грукаталi выбухi, а начныя птушкi на балоце маўчалi.
— Гэта ўжо хто кiм пажадае… — працягнуў Рычардас.
У баку моста раптоўна шугануў слiпучы слуп полымя. Белае ненатуральнае святло азарыла балота; i мужчынам падалося, што каркас моста ажыў, узняўся ў паветра i застыў — у адно iмгненне.
Даляцела запозненая выбуховая хваля.
— Няўжо… памылiўся? — прашаптаў Вiлюс.
— Напэўна, вучэбная грукнула. Або звер нейкi на мiну напароўся, — спакойна запярэчыў Рычардас.
— Заўтра з самай ранiцы iдзём адгэтуль.
— Ды ўжо ж, пасля гэтага журавiны збiраць не станеш… Такое ўражанне, быццам на фронт трапiлi.
— Якое шчасце, што можна iсцi спаць i заўтра мiрна прачнуцца, — умiхнуўся Вiлюс.
Гэты выбух быў апошнi. Сталася зусiм цiха. Пагаслi промнi пражэктараў адначасна, разам з рэхам выбуху.
Зноў танюткiм галаском пiскнула iвалга i тут жа змоўкла, вырашыла, што не пасуе ёй, дзённай птушцы, спяваць сярод начы.
* * *
Да шашы было далёка. Гужам iшлi яны вузкай сцяжынай, пратаптанай цераз поле, i Вiлюс крочыў апошнi. Дзецi хутка ўцiхамiрылiся, але потым сталi ныць, i маткi моўчкi цягнулi iх за рукi, быццам баючыся спазнiцца. А спяшацца не было куды.
Нарэшце паказалася шаша. Здалёку свяцiўся аўтобусны прыпынак, адзначаны жоўтым дыскам.
Дошка з раскладам аблупiлася. Але Рычардасу ўдалося неяк разабраць, што аўтобус на Вiльню прыйдзе праз гадзiну. Ён азiрнуўся.
Вiлюс стаяў убаку i глядзеў некуды ўдалеч.
— Паслухай… — сказаў, падышоўшы да яго, Рычардас. — Не, бадай, не варта…
— Ды кажы.
— Лухта, — махнуў рукой Рычардас. — Праўда, часам усялякае глупства ў галаву лезе. Нават дзiўна… Давай пагуляем, чаго тут тырчаць…
Вiлюс паслухмяна пайшоў за Рычардасам.
Крочылi яны ўскрай шашы. Прайшлi даволi далёка, але Вiлюс нi пра што не пытаўся — куды яны iдуць, што хацеў сказаць Рычардас. Бадай, Вiлюс нават не заўважыў, як далёка яны адышлi ад прыпынку.
— Мне ўвесь час здаецца, што я ўжо бачыў гэтага салдата, — нарэшце загаварыў Рычардас. — Сапраўды дзiўна.
— Трэба было спытацца.
— Я толькi сёння ўзгадаў.
— Шмат ездзiш. Сустракаешся з людзьмi.
— Вось менавiта, сустракаюся…
Трохi далей ад шашы стаяў доўгi цагляны будынак, абнесены жывой загароджай з глогу. У двор вяла пасыпаная друзам дарожка.
— Школа, — паведамiў Рычардас. — Зойдзем?
Вiлюс толькi пацiснуў плячыма. Часу яшчэ было багата, i яму ўсё роўна, куды iсцi. Не хацелася вяртацца на прыпанак, яму не было пра што размаўляць з жонкай.
Калiдор з белымi сценамi, на якiх вiселi плакаты, дыяграмы i насценгазеты, пуставаў. Толькi ў класах, за дзвярыма, на якiх чарнелi таблiчкi з светлымi рымскiмi лiчбамi, прыглушана гучалi галасы настаўнiкаў.
— Усе на ўроках, — сказаў Вiлюс i чамусьцi груба дадаў: — А ты, вядома, надумаў карэспандэнцыю напiсаць? На аўтобус не паспеем.
— Спадзяюся, дзверы не замкнёныя…
Вiлюс не зразумеў.
Рычардас штурхнуў адны дзверы, i яны прачынiлiся.
На палiцах былi раскладзены пагнутыя шлемы, iржавае дула кулямёта, асколкi снарадаў, пажоўклы сшытак. Насупраць, на сцяне, вiсеў вялiкi партрэт салдата, вiдаць, перазняты са старой фатаграфii.
— Я ведаў, што гэта ён, — нягучна сказаў Рычардас. — Не памылiўся…
Пад партрэтам чарнеў надпiс: «Загiнуў 22 чэрвеня 1941 года, узрываючы мост з фашысцкiмi танкамi».
— Не! — закрычаў Вiлюс. — Не!..
