Мясцовая гравітацыя [Міхась Андрасюк] (fb2) читать онлайн

Міхась Андрасюк МЯСЦОВАЯ ГРАВІТАЦЫЯ

Падрыхтаванае на падставе: Міхась Андрасюк, Мясцовая гравітацыя, — Беласток: Беларускае літаратурнае аб’яднанне Белавежа, 2004.

Рэдактар: Тварановіч Галіна

Copyright © 2014 by Kamunikat.org 

Гравітацыя

Чалавек, такі яго склад, заўжды хоча быць у жыццi кiм другiм. Фабрыкант адвакатам, адвакат афiцэрам, афiцэр няшчасна закаханым паэтам. А няшчасна закаханы паэт, калi ўжо дашчэнтна размажа на паперы свой плач i роспач, хацеў бы стаць самым крупным фабрыкантам у краiне, ды гэтай панi, што адмовiлася ад ягоных пачуццяў даказаць, як катастрафальны зрабiла яна промах. Вось скажам пасылаючы ў вакацыi на яе хатнi адрас фотаздымку з самай экзатычнай краіны свету.

І з фатаграфіі ягоныя вочы няхай глядзяць у вочы гэтай пані. Дакладна так, як у далеч акіяна ўзіраюцца рассыпаныя на берагах Вялікоднай выспы каменныя валуны — позіркам надчасовым і абыякавым, характэрным чалавеку, у каго заўсёды ў задняй кішэні нагавіц валяецца залішні мільён долараў. І яшчэ няхай гэты позірк забіваецца ў яе сэрца калючымі іголкамі, і ад бясконцых параўнанняў і перападлікаў няхай кожную яе ноч пераўтварае ў нямы, бясконцы папрок. У адрас — здавалася — блізкай, а па-праўдзе абсалютна чужой спіне, што разлажылася побач, ды храпе стомай штодзённага змагання за хлеб і кусок сала да хлеба.

Мне хочацца на Вялікодныя выспы. Глянуць адтуль, з самай далёкай перспектывы на маленькія домікі, на кумпясты купал сабора, на стральчатую вежу касцёла, што дзесяцігоддзямі калупаюцца ў адных і тых жа воблаках. І на смешныя постаці маіх суседзяў, хто ў мурашэчай руплівасці збівае абцасы аб учарашнія сляды.

Штодзённа заходжу на вакзал, прысаджваюся на лавачку. Маўклівая грамада высыпаецца на тратуар, разбіваецца на паасобныя сцежкі. Па прывычцы пералічваю добра вядомыя фігуры.

А часам гуляю сам з сабою і называю колькасць пасажыраў раней, пакуль раскрыюцца дзверы аўтобуса. Наогул не памыляюся.

Аўтобусы адпачываюць пяць хвілін, дзесяць. Засунуўшы на вочы брыль кепкі, кіроўцы адыходзяць у кароценькую, даступную толькі катам бяспечную адсутнасць у натоўпе. А потым рэзка азываецца матор, выбягаюць на бела-сінюю спіну механічныя дрыжыкі, скаўзаюцца на колы і нахабнымі кулакамі выштурхоўваюць іх у чарговы шлях. Адпраўляю зрокам сіні хрбет. Бачу яшчэ як аўтобус, дасягнуўшы край вулачкі прыпыняецца, павяртае направа, хістаючыся перасякае чыгуначныя рэйкі, крыліць рондам побач касцёла і знікае за зялёнай шырмой, між дрэў. Тады хацелася б кінуцца наўздагон, на ляту раскрыць дзверы, нырнуць у цёплае нутро, заваліцца ў самы задні фатель. І маленькім домікам, і вуліцы заклятай у ліпавыя шарэнгі, і ўсяму мястэчку памахаць рукой на развітанне.

Гэтая думка — імгненне. Нараджаецца і знікае, не паспеўшы набраць рэальны кшталт. Я дасканала ведаю, што бела-сіні аўтобус адыходзіць не да экзатычных берагоў. Спыняе маршрут далёка раней, у вёсках, у мястэчках кропля ў кроплю, як нашае. А пры тым — як і ягоныя пасажыры — убясконцасць паўтарае свой шлях, круціцца ў зачараваным крузе на сярмяжных вяроўках мясцовай гравітацыі.

А мяне гэтая гравітацыя штодзённа прыцягвае на вакзал. І сам сябе пераконваю, што вельмі мне падабаецца гэты вакзал, і ні ён, ні я ў нічым не змяніліся за апошнія трыццаць год, з дня, калі зайшоў я сюды першы раз. А затым, па прычыне аднае сяброўкі, пачаў наведваць гэтае месца ў кожнае нядзельнае папоўдне.

Яе iмя было Зося, найпрыгажэйшая дзяўчына ў суседнiм лiцэi.

Скажаце: А можна назваць, якая дзяўчына самая прыгожая?

А я скажу: Дзяўчына, у каго ты якраз закаханы, прыгажэйшая за ўсiх.

Зося высаджвалася з аўтобуса i мы ўшывалiся ў маленькi сквер. З левага боку белай вежай уздымаўся ў неба касцёл, за спiною гаманiў бар „Крынiчка”, а тратуарам ступалi ўсялякiя дзядзькi i цёткi — каму спешна пагутарыць з Усявышнiм, а каму блiжэй у „Крынiчку”, дзе век вечна смутныя афiцыянткi налiваюць жоўтае, мутное пiва. Звычайны ў нядзелю абразак.

Чарговыя аўтобусы выплёўвалi на тратуар групкi хлопцаў i дзяўчын, што таксама ж з’язджаюць з навакольнiх вёсак, рассыпаюцца па знятых кватэрах, а з панядзелку ранiцой, ступаючы ў школу, даганяюць новы свет. I ўжо бачаць сябе у кожнага тут свая мера краўчыхамi, слесарамi, лекарамi.

Час ад часу i мне ўяўлялася такое, асаблiва ўвечары. Цэнтральнай вулiцай iшлi мы з Зосяй, а шарэнгi блёкаў глядзелi на нас цёплымi вокнамi. I я ў думках кляўся на першае каханне: будуць i ў нас свае вокны, самыя цёплыя i самыя светлыя ў мястэчку. I стане на гасцiнным пакоi вялiкi стол, а зiмовым адвячоркам, калi сонца ледзь крануўшы гарызонт, рассыплецца нiткамi паўсвятла, засеўшы за той стол, будзем з сонечных ашчэпкаў снаваць заўтрашнi дзень.

Адкуль паявіліся на вакзале Болiк i Папусь не ведаю. У Папуся тырчала зза пляча неадлучная гiтара, ён усмiхаўся на ўсе зубы, як усмiхаюцца людзi, хто хоча сказаць: „Глядзiце, якi прыгожы свет. А я гэтаму свету ўласнiк”.

Болік прытаiўся крок ззаду, па прывычцы, моўчкi лускаў семушкi, ды пляваў пад ногi чорна-белымi лупiнамi.

Я ніколі не мог зразумець, якая сіла спалучае гэтыя дзве, крайне розныя асобы — упэўненага ў сваю выключнасць гаваруна Папуся і Боліка, які ад страху перад нечаканасцямі свету, прыкідваецца маўклівай воўчай скурай, а ў кожную хвіліну гатоў кусаць усё, што падступіць бліжэй за працяг рукі.

— Пазнаёмiш з дамай? не чакаючы адказ, Папусь какетлiва зазiрнуў у вочы Зосi. Я, Папусь.

— Дзiўнае iмя сказала Зося.

— Як i я дзiўны. Увесь свет ужо такi. I гэтае мястэчка таксама дзiўнае. Чароўнае. Ведаеш нашае мястэчка? Ты адкуль будзеш? Ты даўно тут? адно за другім пасыпаліся пытанні. А калi Зося назвала сваю мясцоваць, Папусь бесцырымонна працягнуў руку:

— Пайшлi, глянем тое, што не вiдаць на цэнтральнай вулiцы.

I мы, не спяшаючы, нага за нагою, пайшлi глядзець мястэчка. А калi Зося, спынiўшыся побач нейкай выстаўкi, адстала на некалькi крокаў, Папусь спытаў:

— Трахаецца?

Менавiта так, груба і нахабна спытаў ён, быццам бы ў краме даведваўся пра свежы хлеб, або скажам аб уласцiвасцi легкавушкі „Волга” пытаў: якую хуткасць набiрае ў дзесяць секунд, якi рухавiк там, а якiя тармазы.

I ў такi момант трэба было даць Папусю ў морду. Па-мужчынску, звычайна. А я адно ўсмiхнуўся i адказаў:

— Сам пераканайся.

А Папусь спытаў яшчэ раз:

— Напэўна дазваляеш?

I трэба было другi раз заехаць яму ў мызу, бо важныя справы вырашаюцца неадкладна, зараз, адным махам. У другім выпадку бяруць сабе толькі вядомы напрамак, ніякавеюць, распаўзаюцца ў выпадковасць. І цераз дзень, цераз хвіліну не згарнуць іх, не паставіць на прадбачаныя рэйкі. Але я не заехаў Папусю ў мызу. Заціскаючы зубы, сказаў:

— Дарма прыдзіраешся.

I прыйшоў на памяць суботнi вечар, у Зосi, на вёсцы. Дом культуры званы „святлiцай”, запоўнены пад завязку, натоўп пажылых цётачак прыпятых да сценаў цвiкамi цiкавасцi: трэба ж сачыць iм за ўсялякiмi выкручастымi фiгурамi, што ў нiякiм выпадку не прыпамiнаюць добра знаёмыя вальсы або полькi. Пад поўнач, калi салiст-гiтарыст ад рэзкiх рок анд ролаў накiраваўся ў фанетычныя настальгii, мае вусны дакранулiся да яе вуха. „Siedem dziewcząt z Albatrosa, tyś jedyna” — мiжвольна прашапталася ўслед салiсту. I Зося збянтэжана адвярнула твар, напружылася, засаромелася. Не трэба, глядзяць жа зірнула на сцены аблепленыя жаночымi фiгурамi.

— Лiшнi клопат, Папусь, падбадзёраны ўспамiнамi, мой голас памацнеў, набраў упэўненасць. Але Папусь не адступiў. Ён пачухаўся ў патылiцу, крыва ўсміхнуўся:

— Налiём, увiдзiм.

Я не адразу зразумеў у чым справа.

А потым у спажывецкай краме мы прыдбалi дванаццаць пляшак звычайнага вiна.

— „Кордыял”, дванаццаць штук так менавiта сказаў Папусь. I напаткаўшы здзiўленне ў вачох прадаўшчыцы, дапоўнiў:

— Чатыры чалавекi, кожнаму тры пляшкi.

— А я не п’ю Зося сказала якраз тое, на што я спадзяваўся.

— Ну, хлопцы, тады нам задача. Або ўтраiх змагацца, або пераканаць i яе, падмiргнуў Папусь i вярнуўся да ранейшага:

— Усё-такi дванаццаць, проша панi.

А ў наш бок:

— Дык куды пойдзем? Болюсь, мо да цябе? Мацi, як нармальна, у царкве зараз?

— А як жа iначай. Там i жыла б, бляха, калi б бацюшка нанач дамоў не вытурыў пацвердзiў Болюсь.

І мы павярнулі з цэнтральнай вуліцы, павалакліся між драўляныя домікі, што ўзвяліся неахайнымі пальцамі тымчасовасці, а зараз выстойваюць чарговае дзесяцігоддзе.

З парога Папусь узяўся выпаўняць абавязкi гаспадара. Заехала на стол першая бутэлька, зараз жа i распранулася на чатыры шклянкi.

— Ну, за знаёмства, узняў пасудзiну. I старое, i новае, а мабыць i блiжэйшае. Kropla drąży cnotę, як кажуць старыя палякі апошнiя словы кiраваў чамусці мне.

Зося ўзiралася ў сваю порцыю бронзавай вадкасцi, яе вочы закруглялiся ад здзiўлення, як заўсёды, калi чалавек упершыню бачыць нейкае дзiва.

— Я нiколi не пiла такое....

— Заўсёды бывае той першы раз. Усё, што мае канец, мае i пачатак.

Шукаючы бяспечную прыстань, яна ўтулiлася ў маё плячо.

А Папусь глядзеў мне ў вочы як экзатычная кобра ўзiраецца ў нявiнную ахвяру, гiпнатызiруе яе, а затым безбалесна i не бач калi каўкае. А можа зусiм iначай было? Мабыць мiж нашымi вачыма iшло нямое сiлаванне, выклiканае раней, на вулiцы яго нахабнiцкiм: „трахаецца?” i маiм упэўненым у перамогу „пераканайся сам”. Урэшце рэшт Папусь раз’явiў рот, пералiў туды змесцiва шклянiцы. А пакуль Зося ўсё яшчэ не вырашыла, што далей, падштурхнуў i яе:

— Махнi. Хiба ж яго баiшся? Забаранiў? выскалiў зубы ў мой бок.

— Нiчога не забаранiў я, насуперак галаве, дзесьцi з вантробаў азвалася дзiўная заядласць. Махнi Зося.

I Зося махнула. Адставiла шклянку, а пасудзiна, бы чарадзейскай палачкай кранутая, зноў запоўнiлася вiном.

За восьмай бутэлькай Папусь узяў у рукi гiтару, спрактыкаваныя пальцы пабеглi па струнах, ён пачаў спяваць.

I Зося ўсмiхнулася:

— Я таксама люблю спяваць.

— Тады давай, зложым які дуэцiк, узрадаваўся Папусь. Гастролі, эстрады, юпітэры. Заваюем свет, ты i я.

Пачуўшы такое, мне раптоўна захацелася смяяцца: „Якi свет заваюеш ты? Якi дуэцiк? У нас з Зосяй будзе дуэцiк. Я хiрург буду, а яна акулiст. Даўно абмяркавалася ўсё. Ды адкуль табе, Папусь, ведаць?”

А Зося неспадзевана сказала:

— Чаму не, цiкава. Але, ведаеш, бацька i мацi бачаць мяне лекарам. Я, мабыць першы акуліст у гісторыі нашай вёскі. Ха-ха-ха.

Яна зайшлася смехам, а потым, узняўшы поўную шклянку павяла частушку пра віно, якое кожнаму да спадобы, а без якога чалавечае жыццё не мае ніякага сэнсу.

Зараз мае вочы закруглiлiся ад здзiўлення. Я нiколi раней не чуў пра такiя, эстрадна вінныя схiльнасцi маёй дзяўчыны.

— Тады за новы дуэт, цокнуў шклом у шкло Папусь. Падняўся, уключыў магнiтафон, на хiсткiх нагах раскiрэчыўся перад Зосяй, скланiўся:

— Будзем танцаваць?

„Ну, што мне рабiць?”, пыталi яе вочы. Але разгубленасць, здаецца, даўно аддала перавагу зацiкаўленню. З яе ўсмешкi, з яе ненатуральнай жвавасцi, можна было б меркаваць, што адказ на пытанне вырашаецца i без майго ўдзелу. I я, уцякаючы зрокам у куток, адно пацiснуў плячыма:

— Хочаш, танцуй.

Яны танчылi, калi можна называць танцам манатоннае хiстанне з нагi на ногу. Ягоныя далонi, памаленьку, пачынаючы ад шыi, вандравалi ўнiз, старалiся прыгарнуць яе блiжэй, шчыльней да сябе, а мне хацелася бачыць, як мая Зося адступае, адбiваецца, абараняецца ад нахабнай атакi, аж, урэшце-рэшт, апынуўшыся ў безвыхадным становiшчы, пасылае мне апошняе прашэнне аб сяброўскую дапамогу. I я, быццам ашалелы рыцар кiдаюся ў чорныя вiры, перамагаю усiх ворагаў, i ўвесь свет, i на спiне пасеканай злымi шаблямi выношу каханую на паласу ясную ад сонца....

Але прашэння не было. А Папусь, хiтра ўзяўшы напрамак, кiраваў Зосю ў дзверы, на спальню. I час ад часу, з-над пляча зазiраў у мой бок. Ягоныя вочы пыталi: „I што? Усё яшчэ хочаш пераканацца?”

„Хачу!” адказвалi мае вочы. Тупая ўпэўненасць, што прывалаклася з алкаголем, падбадзёрвала: „О так, хачу пераканацца. Пераканайся i ты, Папусь. Зося, мая Зося, не такая ўжо яна i...” Я не паспеў знайсцi слова, што назвала б якая яна, мая Зося.

Дзверы на спальню закрылiся.

„Няўжо ўсё яно, проста так?” жоўтая лямпачка загарэлася пад чэрапам, аблiла цёплым воскам твар, спiну, ногi. У цмяным святле хiстанулiся сцены вясковай святлiцы. „Не трэба не трэба не трэба” загаманiў размазаны на сценах натоўп.

Не трэба — нямым рэхам адгукнуўся мой страх. Страх, які паяўляецца заўсёды, калі нечакана і несправядліва пераймаюць чалавеку шлях прадбачаны ў заўтрашнія дні. Ён вылузаў мяне зза стала, узвёў на ногі, накіраваў у дзверы на спальню.

— Ты куды? Чаго там не бачыў? Сядзi, бляха Болюсь, якi раней i словам не азваўся, палажыў руку на маё плячо, прыцiснуў унiз. Выпi. А Папусь і сам ведае што рабiць.

I я выпiў. I сам сабе даў рашэнне: „Пайду на спальню, калi яна пачне крычаць”.

Але ж з-за сцяны не даходзiў нi адзiн звук. Замоўк і магнiтафон, стала цiха. Адно Болюсь мармытаў нешта, прыплюшчыўшы вочы.

I раптам у раскрытых дзвярах паказаўся Папусь.

— Не магу, хлопцы, ну звычайна не магу.

— Што ня можаш? Як? не зразумеў Болюсь. Забiраўся пры тым за апошнюю пляшку.

— Ну, нiяк не магу. Вiно хіба дурное, або што?

— А-га, там. Зараз вiно Болюсь напоўнiў шклянкi, кульнуў сваю порцыю, падняўся на ногi.

— А яна, што? паказаў галавою на спальню.

— Як, што? Нiчога. Ляжыць, бы здзёртая шына. І толькі наўкол паўтарае: “Ванiтаваць хачу...”

Болюсь знiк за дзвярыма. Вярнуўся на кухню праз хвiлiнаў трыццаць. Расчохраны, пачырванелы. Левай рукою прытрымоўваў нагавiцы, а на пальцах правай паказаў:

— Два разы засупонiў. Разумееш? Два, падсунуў Папусю пад сам нос, раскiрэчаныя ў лiтару v пальцы. Быццам у доказ перамогi. Вiно дурное! Сыраватку табе, не вiно.

Аформiў нагавiцы, прысеў за стол.

За акном сталявяўся зiмовы адвячорак. Ранейшая еўфорыя, разбiваючы апусташэлае шкло, пералівалася ў маўчанне, у смутак. I Болюсь сказаў:

— А ты Папусь не бяры ў лоб. Здараецца.

Але Папусь хiба не чуў, што яму кажуць. Падняўся зза стала i моўчкi пайшоў на вулiцу.

У той момант паказалася на кухнi i Зося.

— О, прывітанне, — у Болюсевым голасе адчувалася абыякавасць, бесцікаўнасць уласніка, што выпадкова сустракае сваю добра вядомую, ды не надта цэнную рэч.

Але Зося нат не глянула ў наш бок. Мабыць усё, пра што яна зараз думала — нябачанай, ананімнай, не запісанай у нашай памяці пракаўзнуцца ў паўзмрочнае нутро мястэчка.

— Ванiтаваць хачу, пусцiлася кулём у дзверы. А цераз хвiлiну вярнулася, прыхапiла палiто распятае на спiнцы крэсла i не сказаўшы слова на развiтанне, знiкла.

Чарговы раз я ўбачыў яе тры тыднi пасля Вялiкадня. У белай шлюбнай сукенцы, у велюме. Нат фiгура не паспела яшчэ прыпсавацца.

— Бацькам буду, бляха, на Вялiкдзень сказаў мне Болюсь. Старшы сват патрэбны. Папусь адмовiўся. Можа ты?

— А мацi, хто? хацелася, няхай назве тут абы якое iмя, самае дзiўнае, або самае нечаканае, або няхай скажа, што ўсё гэта няпраўда, выдумка, жарт.

Бываюць хвiлiны, калi насуперак фактам, чалавек загадвае вачам бачыць тое, што ўяўляецца ў душы. Так нараджаюцца цуды. Ды не штодзённа прыходзяць яны на свет. І зараз таксама не здарыўся цуд.

— Сам ведаеш, Зося — Болюсь сплюнуў на тратуар пакемячаную семушку.

А ў трэцюю нядзелю пасля Вялiкадня трымаў я вяночак над галавою Болюся.

„ Абрашчаецца... раб... Божiй... да... рабы Божай” голас бацюшкi ўзлятаў да высокiх купалаў, вяртаўся ўнiз i глухiм басам забiваўся ў мае думкi, як у труну забiваюцца апошнiя цвiкi. А мне хацелася працягнуць левую руку, крануць белы велюм, i адшукаць водар бялявых валасоў запiсаны ў памяцi шматлiкiмi абразкамi.

Адганяючы назойлiвыя думкi, я ўцякаў зрокам на спiну Болюся. I стараўся пералiчваць кропкi перхацi, што асыпаючыся з ягоных валасоў, засеялi белым вяночкам каўнер смалiстага, шлюбнага пiнжака. Ды не пералiчыў, за шмат было iх.

А пасля царкоўнай цырымонii, парваўшы ўсе законы, якiмi абмяжованы старшы сват, я заснуў пад сталом.

— Ну i калегi ў нашага Болюся, пад ранiцу, хтосьцi выштурхоўваў мяне на белы свет. Пралупiўшы вочы, пазнаў злоснае аблiчча Зосiнай мацi. I прыдбаўшы як небудзь вертыкальную пазiцыю, пайшоў на вакзал.

Хацелася сесці на які колечы аўтобус, нат не ведаючы яго маршрут, ды адправіцца ў самае далёкае месца на зямлі.

Клёсы

Часам ідзем да Клёса. Гэта наш добры сябра ад дзіцячых гадоў. Разам мы гулялі ў мяч, разам хадзілі ў школу. Разам збіраліся ў далёкі свет і нікуды не ад’ехалі.

На прадмесці, між драўлянымі домікамі Клёс трымае маленькую краму. Адвёў для яе месца ў самым утульным куточку панадворка. Раней, калі яшчэ жыла маці, быў тут загончык з картоплямі, а побач з плотам, зялёнай сцяной стаялі маліны. Зараз бульбянішча аддалося ў палон высокай траве, прысеў там на кукішках пластмасавы столік, а над столікам, чырвоным мухаморам красуецца вялікі парасон з надпісам дайліды. Маліны крыху адзічэлі, але трымаюцца някепска. Абняўшыся за плечы з прыімшэлымі штыкецінамі, малайцавата заступаюцца за інтымнасць прыватнай уласнасці, аддзяляюць яе ад калектыўнай бязглуздзіцы тратуара. Ціха тут і ўтульна. Хочаш — глядзі на крышы маленькіх домікаў, або, павярнуўшыся спіной на захад сонца, назірай як пушча ўрастае ў вечаровае неба.

Часам можна было б таксама схадзіць у цэнтр мястэчка, да Нюёрка. У яго сапраўдны рэстаран, плён дзвюхгадовай пабыўкі за акіянам у самы лепшы час, калі адзін амерыканскі долар з аднаго боку быў іконай, што абнадзейвае на жыццё вечнае і бестурботнае, а другі бок выяўляўся зялёным сатанінскім люстэркам, у якім праглядаецца цэлы свет — распусныя зоркі кіно, бяздушныя банкіры, драпежныя сенатары, апантаныя азартам паклоннікі Ляс Вегас.

У Нюёрка столікі абведзены мармырам, а сцены люстрамі. Адвячоркам, калі змякчаецца дзень і настрой, прыгасаюць верхнія лямпы, а адзінае святло выплывае тады з адлітых у патынавыя бронзы кінкетаў. Яны хітра прыхоўвюцца між люстрамі і ў срэбным шкле бачыш толькі шэрыя абрысы твараў — свой, Жэніка, Сярожы, Толіка.

Дзіўна глядзець у твар, калі раней, скальпель паўсвятла вымыў яго з маршчын і эмоцыяў. Няма ў тваім абліччы гневу, радасці, болю. Можна падумаць — існуеш адно на вырванай з пашарта фатаграфіі — без адраса, прозвіча, даты нараджэння. І адчуваеш сябе нахабнікам, што ўводзячы ў зман пагранічныя службы чужой краіны, урываецца на забароненую тэрыторыю.

І таму часцей ступаем да Клёса. Ідзем туды бы ў свой дом. Прысаджваемся пад чырвоны брэзент з надпісам “дайліды”. Выпіваем піва, нагбом, з бутэлькі, заводзім гутарку пра абы што, вось, скажам — аб джынсавай майцы Сярожы Сахарука. У яе доўгая на чвэрць стагоддзя гісторыя, а за познім Герэкам каштавала маёнтак.

— Зараз не вырабляюць такія майкі — кажа Сярожа і цаля за цаляй, гаспадарскім вокам абмацвае пакручастыя сцежкі швоў.

Сярожа праў. Дваццаць пяць год — шмат часу, усё змянілася, праваліліся старыя імперыі, узніклі новыя, а баваўняныя ніткі надалей някепска выстойваюць пазіцыі і толькі ў пунктах невральгічных — пры кішэнях і на локацях — адступілі.

— Зараз ніхто нічым не займаецца і ўсё як трэба зроблена — кажа Федзік.

Федзік праўду кажа. Спатрэбіўся б які занятак. Няхай ужо не самы прыбытковы, няхай і не прэстыжны. Але яго няма.

І таму ідзем да Клёса.

Часам размаўляем аб нашых знаёмых — якую важную фігуру хто ведае, якую персону. Сама лепш, калі асоба вядомая з тэлевізійнага экрана, або калі яе здымак запаўняе першую старонку газеты.

Але між нашымі знаёмымі дарма шукаць такія асобы. І тады наогул называем імёны дваюрадных швагроў, стрыечных братоў, сваякоў ніколі не бачаных, што пасяліліся ў Беластоку, Варшаве, або, яшчэ за царскім часам з’ехалі ў Канады-Амерыкі. Не распавядае аб іх ні радыё, ні тэлевізар, ды не мае гэта вялікага значэння — зарабляюць там грошы значнейшыя за нашага бургомістра, а — хто ведае — можа нават і з падляшскім ваяводам выстаялі б фінансавую канфрантацыю?

Вось і клічам нашых кроўных пад чырвоны парасон з надпісам дайліды. А яны прыходзяць і апранаюць нас у шаты вялікага свету. І ўжо не джынсовая майка, а пінжак Джульюс Ланг агортвае плечы Сярожы Сахарука, і пад спартыўным фасонам калекцыі Нью Джоркер схаваўся абшастаны свіцер Толіка, а грудзі Жэніка напінаюцца кашуляй фірмы Пер Кардэн.

А потым сваякі адыходзяць за сваімі справамі, а мы астаемся над парожнімі бутэлькамі з-пад піва і пералічваем хто каго бачыў — у апошні час, ці ўвогуле, за ўсё жыццё. Такія гутаркі струменяцца самі з сябе, выдаўжаюцца, аплятаюць лабірынты нашых сцежак вінаградавай лазой. Можна там сноўдаць з раніцы да вечара, не ступаючы на ранейшыя сляды. Бо — што ні скажаш — і чалавека наведваюць, і ён там-сям быў — у арміі, або — за лепшым часам — у пуцёўцы.

— А я на базары Цімашэвіча ўчора бачыў, — кажа Сярожа. — Ён купляў бананы, і я падумаў: “А няхай там! Два злоты было не было. Куплю таксама”. І купіў. Уяўляеце? На адным ларку.

З словам “уяўляеце” на Сярожавых вуснах выцвітае кветка -. каляровая, экзатычная, разгартае пялёсткі — на шчокі, на вочы. І Сярожа ўсміхаецца. Так усміхаюцца людзі ў водгук аднаразоваму, неспадзяванаму шчасцю — вось, скажам, калі насуперак агульным меркаванням пашанцуе ім набраць поўны кошык грыбоў.

— Ну і дзіва — бачыў, — Федзік бесцырымонна згартае ўсмешку з вуснаў і вачэй Сярожы. — Кожны адзін бачыў. А мне во, ён сам гэту руку сціскаў. Гэ-ту-ю, — раскірэчаныя пальцы, па чарзе пад’язджаюць пад нашыя насы. — І што? І хрэн. Сціснуў і далей пайшоў. А я дзе стаяў, там і астаўся.

У апошні час Федзік скептычна глядзіць на свет. Развалілася фабрыка, злуе жонка, і яе злосць накапляецца, кандэнсуецца ў чорную хмару. Была б тая хмара сапраўдная, атмасферычная, пайшоў бы дождж, паказаўся б які грыб у лесе....

— А як быў фестываль, я бачыў прем’ер-міністра, — кажа Толік.

Толік не першы раз вышпарваецца наперад абы якім словам. Залішне. Бачылі ўсе. Калі не аблічча, не фігуру, тады прынамсі ўрадавы верталёт бачылі. Разганяючы на ўсе бакі галубоў, кружыў ён над купаламі царквы.

Моўчкі глядзім на Толіка, Жэнік напышліва надзімае губы, перажоўвае нейкія словы. Мабыць скажа зараз пра свайго сына — студэнт ён, у Варшаве, і нават на адным курсе з дзяўчынай, якую штотыдзень можна глядзець на тэлебачані, у тэлесерыялі.

Але Жэніку не хочацца якраз пра сына. Гаварыў жа, не адзін раз.

— А гэты прэм’ер-міністр такі невялічкі ростам чалавечак. Малы і адначасова вялікі, — здзіўпяецца Жэнік.

— Бо чалавека павышае крэсла, або добрае аўта, — адзываецца Сцёпка. — Пасадзі мяне на які мерседэс, адразу буду о-го-го. О, сяджу тут пазаўчора, пад’язджае машына. Доўгая, бы аўтобус, а матор працуе ціха, нават не чуеш. Адкрываюцца дзверы і высаджваецца якісці немяшка. “Бэлавэза. Бэлавэза”, шваргоча. Хіба ж аб дарогу пытае? Тады і кажу — калясі метраў сто наўпрост, павяртай у Варшаўскую, затым у Пілсудскага, а далей людзі скажуць. Язык да Кіева давядзе. Зразумеў, не зразумеў — сам не ведаю. Падумаць — звычайны чалавек, гэты немец — не абрыты, зусім як я. Ды дзе ён звычайны, на такой машыне!

Часам размаўляем, а другім разам сядзіцца моўчкі.

А часам хацелася б пагутарыць, а няма якраз з кім. Можна ў такіх выпадках перакінуцца словам з Брунерам. Брунер — спалучэнне пудзеля з таксам, на ягонай кудлатай, доўгай спіне чатырнаццаць год і неабмежаваная пашана да кліента. Шмат за сваё сабачае жыццё бачыў, дык і другіх умее слухаць.

— Апорт, Брунер — Клёс ззувае тапачку, швыргае яе на крокаў дзесяць. Кудлатая служальчасць нырае ў траву, разгартае яе носам, вяртаецца з тапачкай назад.

А мы глядзім і пляшчам у далоні.

У слове “апорт” завяршаюцца ўсе нашы помсты: за разбураную Варшаву, і за той мячык, што Герд Мюлер забіў у нашы вароты ў семдзесят чацвёртым, і за ўсе бліскучыя машыны, што паўзуць у пушчу, разгартаючы нас у адкос магутнымі буферамі. І яшчэ за зоркі, што ў дзіцячыя гады прыселі на пагонах і ніколі не ўзышлі на небасхіл даросласці.

А між намі ёсць і Клёсы, і Штырліцы, і Чапаевы, і адзін з чатырох танкістаў — самы мужны, Густлік. Ёсць адзін Пушкін і адзін безыменны Прафесар. І кожная мянушка прыжылася не дарма і невыпадкова. Пушкін складаў у маладосці вершы, Прафесар закончыў вечаровы агульнаадукацыйны ліцэй, а вось, скажам, Федзік — часам па прывычцы клічам яго Гагарыным — у школьныя гады, быццам якая касмічная ракета быў Федзік. Сто метраў, і дзвесце, і чатырыста хучэй за ўсіх збегаў — у мястэчку і ваяводстве. Яшчэ і зараз на самай важнай сцяне Федзікавай кватэры, побач з іконамі стаяць зжоўклыя дыплёмы і медалі — кружкі тэктуры загорнутыя ў бліскучую, залатую паперу з-пад шакаладу.

— Добры Брунер, разумны. Малайчына. — рука Клёса ласкава паглыбляецца ў пакамечаную шэрсць, пяшчотна торгае вушы, а затым ганарыста, панскім жэстам тыркае ў раззяўленую зяпу ладны кусок кілбасы, што залішнім чаканнем кліента прыімшэла, адышла ад спажывецкіх стандартаў.

І кудлатая зяпа ўсміхаецца: “Добры пан” — калі б хто ведаў як чытаць сабачыя вочы, напэўна такія словы прачытаў бы ў карых зрэнках Брунера.

У цягніку

Колы цягнiка коўзануліся на сталёвай спiне рэйкаў, жалеза напароўшыся на жалеза азвалася пранiзлiвым вiскам i ўсё спынілася так раптоўна, што Марусь, якi хвiлiну раней прыняў вертыкальную пазiцыю, шлёпнуў у драўляную лавачку. А ўзняла Маруся на ногі справа канкрэтная пузыр. Хвiлiнаў трыццаць, як прыйшоў адтуль першы сiгнал i тады Марусь падумаў: „Стрываю да чарговага паўстанка, здзейснiцца мроя”.

Людзі часам даюць самі сабе такія прапановы, правяраюць сябе, выстаўляюць на ўсялякія спакусы, тады асабліва, калі іх лёс у чужых руках. І складаючы сваю будучыню ў тыя рукі, невядомыя, ды непрадбачлівыя, чалавек стараецца прынамсі ірацыянальнай, тэлепатычнай сілай накіраваць падзеі ў карысны сабе бок. А калі збываецца мроя, можна з горда ўзнятай галавой, з грудзьмі бы парусы напятымі, зайсці ў чарговы дзень: “Глядзіце во, не дармаз’ед я, не шчасліўчык лёсу, што выпадковым дарункам, на чужой спіне вылузаўся з бездані. Сваімі кіпцюрамі адваяваў усё”.

Шлёпнуўшы ў лавачку, Марусь павесіў зрок на супрацьлеглай сцяне вагона, перакінуў у думках свае мроi. Няшмат было іх там. Хто другi ў такiм выпадку, зараз i разгарнуў бы якiя-небудзь раскошлівыя краявіды, шыбаваў бы мiж воблакаў, прызямляўся б на выгладжаныя міністэрскімі задніцамі крэслы. Хто другi так. А Марусь быў чалавек канкрэтны, сцiплы, тутэйшы. Гэтай сціпласцю і тутэйшасцю размалёўваліся і ягоныя мары. Яны былі звычайныя, як цёмна-сіні артальён на спіне, і салідныя як чаравікі, што цягам гадоў выстаялі не адну спёку і калюжыну, і можна іх нармальна узяць у далоні, сціснуць пальцамі, бы пяцідзесяцізалатовы банкнот — апошні, які ад лепшага часу заваляўся ў кішэні.

А зараз час прыйшоў няважны — выяўляецца залішнім, стамляючым адпачынкам і безграшовіцай.

„Стрываю да чарговага паўстанка — з пачаткам красавiка атрымаецца праца ”.

Бо Марусь быў кравец. Можа гэта і лішняе слова, можа навыраст. І калі цікавіўся хто знаёмы, або калі была патрэба запоўніць якія паперкі, і між другімі рубрыкамі стаўлялася там пытанне аб прафесію, доўга думаючы даваў такі менавіта адказ — “Кравец я”.

Бо што скажаш? Працую ў кравецкім кааператыве, не тым, што па душы мне займаюся, але ў будучыні — хачу, буду, зраблю, пакажу ўсім...

Людзі чакаюць адказы ясныя і простыя, а ў службовых папераў таксама ёсць свае варункі і абмежаванні. У другіх выпадках, карыстаючыся нагодай, чалавек пачынае ўголас абмяркоўваць свае тайныя планы, апранаецца ў неналежныя ордэны, не бач калі перасякае мяжу між тым, што ў яго ёсць, а тым, што яму хочацца..

Вось і быў Марусь кравец, ды працаваў у кааператыве.

Шылі там рабочыя рукавіцы — летнія, з мяккага цёмнасіняга ціку, з пяці пальцамі і зімовыя — пруткія, круглыя аладкі брэзенту, дэфармаваныя ізапяткай для вялікага пальца. Зшываючы брэзент у прадбачаны праектантамі кшталт, Марусю заўсёды было шкада гэты палец. Уяўлялася зімовая халадэча, скрыпячы мароз і іней, і чатыры браты ў супольнай, утульнай хатцы прыгартаюцца адзін да аднаго, абаграваюць адзін аднаго цёплым дыханнем, перакідваюцца словам. А пяты брат, запёрты ў цёмнную келлю, дубянее, калее ў цішыні і самоце.

Але зараз нагоды на такія шкадаванні і роздумы не было. Шмат якія рукі апынуліся лішнімі. Можна іх згарнуць у кулак, засунуць у кішэню, можна таксама, раскірэчыўшы ўсе пяць пальцаў, лавіць за залёныя косы майскі вецер. І няма пры тым патрэбы адбівацца ад балючых мазалёў ніякімі рукавіцамі.

„Стрываю да чарговага паўстанка — з пачаткам красавiка атрымаецца праца ” — каб не было ніякіх сумняванняў, раз яшчэ падумаў Марусь.

Але нават самыя простыя людзі, побач з звычайнымі мроямі, носяць у сабе мроі святочныя. Прыхоўваюць іх у самых недаступных закавулках памяці, а адзін раз у год, або і адзін раз за жыццё, выносяць іх на белы свет — крадком і пад кантролем, бы вялікодны белы абрус разгортваюць на стале.

Часам такая мроя вырываецца з рук, уцякае, пачынае жыць сваім жыццём, нараджае чарговыя летуценні. А яны, бы фальшывыя сябры, абступаюць чалавека, клічуць, вабяць у чужы і непрыхільны яму свет.

Ніхто дакладна не ведае гэту хвіліну, што прымушае чалавека выгарнуць з сябе самае тайнае. Можа тое здарыцца калі сядзіш за кавай у рэстаране, або за кравецкай машынай “сінгер”, можа адбыцца ў глыбокім сне, а нават у начным цягніку, што марудна каўкаючы пространь, нямым вужом паўзе з далёкай правінцыі ў сталіцу.

“Стрываю, усё ж — такі атрымаецца тое, што хачу. Ёсць у Варшаве брат, няхай дапамагае ўладкавацца” — можна падумаць — цягнік пайшоў па рэйках, паглыбіўся ў ноч. Але гэта не поўная праўда. Сапраўды — перасякаў ён час вядомы і зразумелы, адбіваўся ад яго, ды ныраў у гэту своеасаблівую хвіліну, што прымушае чалавека распрануцца з самога сябе. І Марусь распранаўся. З цёмнасіняй майкі. З фланельнай кашулі. З чаравікаў, што выстаялі не адну спёку і сцюжу. А калі зняў з сябе тысячы, дзесяткі тысяч рабочых рукавіц, што цягам гадоў накапіліся на душы, паказалася самае тайнае. Саноўныя вечаровыя сукні і бестурботныя летнія сукенкі. Халодныя жакеты-візіткі бізнес-вумен і шчабятлівыя блузачкі студэнтак. Шытыя ветрам хустачкі загарэлых турыстак і квяцістыя капялюшы бледных ад палацовага паўсвятла арыстакратак.

Сотнямі мадэляў шоўк пераклікаўся з атласам, лён сплятаўся з воўнай, аксаміт адважна лашчыўся да нясмелых цюляў.

Калі б знайшоўся зараз у купэ які выпадковы спадарожнік, перачытаў бы ўсе Маруся думкі. Але Марусь быў у вагоне сам адзін. Зусім, як зімовымі адвячоркамі на кватэры, калі ўсе тыя шаты, усе мадэлі выліваліся на паперу, разрысоўваліся, набіралі кшталт.

“Ёсць у Варшаве брат, няхай дапамагае ўладкавацца ў якую сапраўдную працоўню”.

Так падумаў Марусь. А колы цягніка ішлі. І шчабяталі, і звінелі, і стукалі спраўным рытмам, як звіняць і шчабечуць іголкі “сінгера”, калі вопытная краўцоўска рука стаўляе іх на доўгія аксамітныя рэйкі. За прымкнёнымі вачыма аксаміт слухмяна падстаўляе хрбет, увішная нітка загартае яго ў элегантныя швы, адштурхоўвае назад, за спіну.

Але час ад часу іголкі памыляліся, сыходзілі з правільнага шляху, ядавітай фастрыгай угрызаліся ў напружаную скуру жывата, скаўзаліся ніжэй.

Ды нічога ўсё. Зацiскаючы зубы Марусь трываў. Яшчэ дзве хвіліны, яшчэ хвіліна. Колы трацілі імпет, гублялі рытм, спавальнялі крок. Цягнiк наблiжаўся да паўстанка, што прадказвалі электрычныя лямпы за акном.

Лакаматыў увайшоў мiж пероны і спыніўся.

Падчас стаянкі туалетам не карыстаюцца. Скарачаючы апошнюю хвіліну цярпення, Марусь узвёўся на ногі.

“Пойдуць колы, пайду і я, падумаў”.

Але схадзіць у туалет ён не паспеў. Дзверы раскрыліся i ў купэ ступіла жанчына.

Чалавек, хто клянецца, што ў нашым зямным свеце ёсць адно сем цудаў, мабыць нiколi гэту жанчыну не бачыў. Або здаецца яму, што ўсё важнае на зямлі адбылося раней, да дня нашага нараджэння, ды ўвогуле сусвет на век вечны астаецца такім, якім узвялі яго за першы тыдзень боскія далоні.

Такія меркаванні далёкія праўдзе. Якраз жаночая прыгажосць — як і чалавечая мроя — не ведае мяжу ні часу, ні пространі. Выяўляецца дзе толькі захоча, і калі захоча. Нават у звычайны будзённы дзень, у начным цягніку.

Ад уражання Марусь шлёпнуў у драўляную лавачку чарговы раз. А цягнiк пайшоў.

“ Яна такая прыгожая, а ў мяне зусім празаічная праблема. Як жа так? Напэўна ж адразу здагадаецца ў чым справа. І — сказаць хай сабе нічога не скажа, а падумаць падумае: “Ён пайшоў у туалет”. І яшчэ падумае: “Слабенькі яго пузыр. Ды ўвогуле — які там ён мужчына?” Ну быццам нічога, быццам звычайнае, чалавечае. Усе людзі час ад часу прымушаны. А можа і не ўсе? Напэўна не. Вось, скажам, які Лінда, або Пазура, ды і ўсе апошнія, моцныя мужчыны, што глядзіш іх у кіно — здараецца жа адступаць ім у туалет, калі побач такая прыгажосць?

Дзіўны сорам загрузіўся на спіну свінцовым цяжарам, прышпіліў да лавачкі. Гэты сорам вядомы кожнаму, чыю абдзёртую куртку ў раздзявальні элегантнага рэстарана вешалі побач з напышлівым каракулевым футрам, і зразумее яго той, хто намацаўшы ў кішэні абшастаную залатоўку, хілком адступае ў найдалейшы закавулак царквы, калі панскім крокам заходзяць на талерку папяровыя дзесяткі і дваццаткі.

Гэты ірацыянальны сорам мацнейшы за божы гнеў і лямант напоўненага пузыра..

Сцiскаючы каленi, Марусь забiўся ў самы адлеглы куточак купэ. Стараўся глядзець за акно. А нябачная сiла тузала ў спіну: “Глянь якая прыгожая панi. Глядзi Марусь”.

I Марусь глядзеў. Крадком, бо калi панi, абводзячы зрокам купэ спынялася на ягонай постацi, вочы Маруся ўцякалі за акно. Сама выгадней было б апусцiць вейкi, прыкiнуцца сонным, змораным. I Марусь апускаў вейкi. А пузыр нахабна расшпільваў iх назад. I Марусь зноў глядзеў на жанчыну.

Ад нiякага цярпення, нi голаду, нi холаду час i дыстанцыя не выдаўжаюцца так значна, як ад запоўненага пузыра. Рызiнавыя хвiлiны выцягваюцца да воблакаў, у бясконцасць. І такая рызіна часу моха быць як трамплін, што напяўшыся да межаў вытрымкі шпурне чалавека ў лепшы свет. Але можа таксама лопнуць, абарвацца з трэскам і тады, стрымгаловіш у чорню прорву нябыцця.

Але калі зашмат выдаўжаецца цярпенне, калі пераўтвараецца ў невыносны боль, вызначаюцца і чарговыя мэты — як вакцына, як апраўданне пакуты і зарплата за яе. Бо чалавек у сіле перанесці свой, нават добраахвотніцкім жэстам загружаны крыж з аднаго кутка свету ў супрацьлеглы куток, калі аплачваецца такая ахвяра добрай цаною. А цана — у кожнага тут свая мера — абятніца вечнага жыцця, улада над другім чалавекам, жаночая ўсмешка.

“Няхай яна ўсміхнецца — падумаў Марусь. — І няхай скажа слова. Стрываю яшчэ паўстанак — яна адазвецца”.

Яму раптоўна захацелася слухаць яе голас. Якi ён? Безумоўна яе голас шолах веснавых лiўняў. Песня вадаспадаў, крынiчна халодных нат у летнюю спёку. Подых жнiвеньскiх палёў у лютую завею. Бальзам на балючыя закавулкі душы. Так уявілася Марусю.

— А вы далёка? жанчына азвалася пакуль цягнік паспеў дайсці да чарговага паўстанка. І праўда, былі ў яе голасе ўсе тыя ўяўленыя ліўні, бальзамы і вадаспады. I Марусь абліўся потам, і разгубіўся, як заўжды губляе думку і шлях чапавек, калі ягоныя мроі апярэджваюць рэчаіснасць. Страцiўшы кантроль над моцна сцiснутымi каленямi, нат і спалохаўся: цi ўсё нармальна там? Але, пакуль не адбылося нiчога, за што варта стыдацца. Узяўшы поўныя грудзi паветра, Марусь адказаў:

— Далёка, у Варшаву.

— Вось, як добра. I я ў Варшаву. Дамоў вяртаюся. Аддыхала тут пушчанскiмi араматамi. Ох, як тут прыгожа ад успомненай раскошы жанчына пацягнулася, хiстануліся пад свiцерам стройныя грудзi. А вы хіба не дамоў? — спытала, але больш у гэтым пытанні ўпэўненасці. Вядома — не трэба ж быць прарокам, даволі адзін раз глянуць, ды адсачыць не варшаўскае, не сталічнае пажоджанне цёмна-сіняй майкі, і даволі адзін раз зірнуць на салідныя чаравікі, каб здагадацца, што не на сталічных тратуарах пакінулі яны сваю прыгажосць і рыпячую саноўнасць свінскай скуры.

— Не сумна пацвердзіў Марусь. З дому якраз я.

— У Варшаву? абыякавым голасам спытала яшчэ раз жанчына.

— У Варшаву, адказаў Марусь. — За працай. Я — кравец. Шыю.

— Кравец? — зараз яе вочы бліснулі маленькім зацікаўленнем. “Як — кравец? Які кравец?” — Такое пытанне яна ўголас не паставіла, але яно адчувалася — у яе вачах, усмешцы.

І Марусю трэба было нешта адказаць. Вочы крадком абехалі яе постаць — твар, грудзі, спыніліся на далонях і спалохаліся. Яе далоні ў нічым не прыпаміналі тыя пляскатыя аладкі, што доўгай шарэнгай выстройваліся спад іголкі “сінгера”.

— Краўцоўства — гэта мастацтва. Асабліва жаночае краўцоўства. Бог стварыў жанчыну голую, а вось кравец апрануў яе і зрабіў прыгожай.

Адкуль прыйшла Марусю на думку такая фраза — ніхто не ведае. Мабыць калісці чуў ён гэтыя словы, а можа ўзніклі яны і зараз, самі з сябе? Цягнік, як сказана раней, абмінаючы час і пространь паглыбляўся ў ноч. І ўсё здавалася магчымым, бы ў якім сне. Кожны можа тут думаць што захоча, можа лётаць, можа нат бяскарна глядзець у вочы прыгожай пані і перакідвацца словам той, у каго раней не было да такіх панюсяў ніякага дачынення.

І Марусю прыйшла на памяць адна пані — здавалася раней — самая прыгожая ў краўцоўскім кааператыве. Была там брыгадзёркай, час ад часу зазірала ў прадукцыйны зал, абводзіла зрокам усе станкі, а калі прыпынялася за спіной Маруся, ён махінальна апускаў голаву, пільна сачыў за ходам сталёвай іголкі. А напрыканцы мінулага году гэтая пані зайшла якраз у злую хвіліну. Ад няма чаго рабіць, Марусь забаўляўся накідамі сваіх уяўных мадэляў. Пані прыхапіла запоўненую рысункамі картачку, глянула і ўсміхнулася. І не было як, і не было куды ўцякаць вачам. І прышпіліўшы свае вочы да яе вачэй, урэзаў іголкай у вялікі палец,

Але прыгажосць сённяшняй спадарожніцы была ў зусім іншым гатунку — быццам абразак у кніжцы прывезенай з далёкай краіны.

Усё ў яе было рэальнае, усё на сваім месцы, у прапорцыях як трэба быць. А адначасова — усё ўяўнае, несапраўднае, выдуманае. Але калі нат прыдумаў хто гэту паню, тады з канкрэтнай мэтай — раскрыць насцеж дзверы краўцоўскай фантазіі, выправіць яе ў неабмежаваныя прасторы і сцежкі.

— Ну, — сказала пані. — Можа тады стрэнемся падчас якой прэзентыцыі.

— Можа, — адказаў Марусь.

Жанчына прыліпла зрокам да шыбы. У шкле, начнымі фарбамі пераўтвораным у правізарычнае люстэрка, стаялі яе цёплыя карыя вочы, зза недасканаласці люстэрка абведзеныя паўзмрокам таямніцы, і вусны, што сакавітай лініяй складаюцца ў чырвонае сэрца, і шчокі напятыя пружыністым лязом маладосці. А затым вусны расхіліліся, усміхнуліся і ўсмешка разгарнулася на шчокі, на вочы, як разгартаюцца хвалямі зручна пастаўленыя косткі даміно.

Так усміхаюцца людзі калі вяртаюцца дамоў — усміхаюцца на сустрэчу з добра вядомай цеплынёй, з утульнымі закавулкамі кватэры.

“Якая яе кватэра — падумаў Марусь. — Напэўна незвычайная, напэўна такіх у мястэчку няма. Сцярпець адзін яшчэ паўстанак і яна, мяне запросіць на сваю кватэру”.

Думка вырастала адважная, упэўненая, як ніколі раней.

А прыгожая пані ў той жа хвіліне сказала:

— А ў Варшаве вам ёсць дзе спыніцца? Ёсць хто знаёмы?

— Брат ёсць — сказалася, па інерцыі неяк. І язык, засаромеўшыся, што мабыць заўчасна абмінае прыадкрытыя дзверы, пачаў адступаць назад:

— Хіба, што ад’ехаў дзе, бо хто яго там ведае, непаседа мой брат, сёння тут, заўтра там.

Цягнік прычаліў якраз да паўстанка і Марусь уздыхнуў з палёгкай: Выканаў усё-такі. Выстаяў. А ты ціха там — запёрся кулаком у спіну пузыра. — Зараз яна запрапануе наведаць сваю кватэру.

А жанчына быццам на вяроўцы ягоных думак ішла.

— Калі б якая праблема, вось вам — працягнула візітную картачку.

Марусь узяў яе, перакінуў у пальцах. Перачытаць прозвішча і адрас не атрымалася, падчас стаянкі лямпы ў вагонах прыгасаюць, кладуцца на сцены, на лаўкі, на шчокі пасажыраў чырванявым паўсвятлом. І ён закінуў картачку ў кішэню сіняй майкі, на грудзі, туды дзе сонным рытмам б’ецца сэрца.

А потым усё расплыўлося, а можа ўсё паплыло. Ноч, думка, цягнік, сусвет. Нават элегантня працоўня, дзе над вялікім аркушам паперы схіліўся Марусь, закружылася лянівым вярчальным танцам. А пасярэдзіне гэтай працоўні стаяла цалкам аголеная прыгожая пані. Але Марусь не паспеў прыгледзіцца да яе сакрэтнай прыгажосці. Няспынны танец загартаў паню ў воблачныя карункі, цюлі, аксаміты.

— Пойдзем? — пытае пані і раскошлівым жэстам працягвае далонь.

Раскрываюцца дзверы і з працоўні яны выходзяць на вялікі парк. Між кветак, між старых дрэў, спакойным блакітам хістаецца вялікае вока басейна.

— Пойдзем? — пані пытае яшчэ раз і заходзіць у блакітную ваду.

Пытае залішне, бо Марусь ужо ступае яе следам, быццам ступаў на непазбежны, запісаны ў кніжках лёсу шлях, ад якога не ўцячы, не адбіцца сталёвымі кулакамі. А пры тым ні ўцякаць, ні адбівацца Марусю не хачацца. Нат калі і пратэстуе пузыр. “На халеру табе той басейн, навошта ён? За працай жа ў Варшаву едзем, — вісклівым голасам высалапляецца ён з падбрушша. Зза няўвагі ўласніка выбраўся якраз на волю і карыстаючы хвіліну пачынае павялічвацца, надымацца, запаўняць купэ сваімі празаічнымі жаданнямі. Здаецца — вось і рассыплецца, разарвецца тысячай асколкаў, трапляючы абы дзе, нат на прыгожую сукенку прыгожай пані.

Але Марусь ужо не чуў вісклівы пратэст пузыра. Сціскаючы далікатную жаночую далонь ён паглыбляўся ў блакітныя абдымкі басейна. Цёплая, шоўкавая вада агарнула сцёгны, калені. Увішнымі струменьчыкамі пабегла яшчэ ніжэй, на лыткі, у чаравікі, што цягам гадоў выстаялі не адну летнюю спёку і восеньскую слату.

Дзяўчына

Любяць глядзець дзяўчын, што ў разгары маладосці ідуць на сустрэчу з мястэчкам.

Прысаджваюцца за столік, зараз побач з крамай “Атлянта”. Гэта добрае месца, па галоўнай вуліцы. А вуліца — і крыніца, і вусце — разгартаецца ва ўсіх напрамках, ды згартае да сябе ўсё, што мае тут якое колечы значэнне.

І не быць, не функцыянаваць у мястэчку даўжэй за два дні, не ступаючы на тую вуліцу.

Гэтым шляхам вяртаюца з мясцовага магістрата турботныя рэферэнты — як нармальна не спінаецца ў іх бюджэт, і прыдзіраюцца начальнікі, бо такая праца начальнікаў, і хварэюць шлюбныя жанкі, і сыны падрастаюць неабавязкова на вобраз і падабенства запісанае ў рамах буйнай амбіцыі, і ў шырокім плане года астаецца няшмат месца для празаічнай пляшкі з кумам.

Тут ў дзве гадзіны пасля поўдня, заўчасна прыстарэлыя маткі-полькі хілком уцякаюць ад ранішняй змены на фабрыцы. І ў думках ругаюць гэту фабрыку, што за пяцьсот злоты ў месяц бесцырымонна распранае іх з апошніх атрыбутаў прыгажосці. А затым, у краме “Атлянта” пераліваюць залатоўкі ў пластмасавыя пакеты з малаком, напаўняюць араматам свежага хлеба, загартаюць у цёплыя апельсінавыя хустачкі. Ступаюць на вуліцу, а сонца ўсміхаецца дзіцячайусмешкай. І ўжо іначай, і ўжо пяшчотным зрокам абводзяць фабрычны комін.

Напышліва надзімаючы бруха час ад часу перакоціцца вуліцай штатны кіраўнік чагосці там. Жоўты гальштук, бы кітайскі мандарын распіраецца напалову лежачы ў жывой рыкшы.

Часам ступіць тратуарам пачарнелы ад сонца мужык, што з’явіўся ў мястэчка па неадкладных справах. І зазіраючы спад брыля кепкі на сонна спавольнены свет, мабыць і задумоўваецца — чаму летні час выяўляецца ў розных варыянтах. Мястэчковымі вуліцамі сноўдае нага за нагою, а вось пераступіўшы мяжу мястэчка, паглыбіўшыся між жытніх палёў, вокамгненна паскарае крок, набірае хуткасць.

Гэтай вуліцай з ліцэальных абдымкаў Пітагора і Сакрата маладосць рвецца бестурботнай рэчкай у шчаслівае папоўдне, значыць — унікуды.

Дзяўчыну, што ідзе тратуарам яны бачаць ўпершыню. Гэта вельмі прыгожая дзяўчына. Гадоў не больш за дзевятнаццаць, высокага росту, але рост яе перш за ўсё выдаўжаюць ногі — значыць тое, што прыбаўляе прыгажосці дадатковы бляск, апранае яе ў шляхэтнасць, як зручная ювілерская рука апранае ў шляхецтва звычайны камень.

Побач з дзяўчынай крочыць хлопец — таксама дзевятнаццацігадовы. Мабыць які школьны сябрук. На ўроках прысаджваецца за суседнюю парту, а калі ўсе схіляюцца над кніжкамі і сшыткамі, ён крадком спаглядае на яе плечы і ўздыхае, і мроіць якія фанабэрыі. А ўсё і так астаецца чыстай фантазіяй, бо якое можа мець дачыненне прыгажосць да штодзённай звычайнасці?

Бо хлопец бачыцца ім звычайны. Можа глядзяць на яго з перспектывы маладых, але ўжо сталых мужчын, з гэтага месца, дзе скульптар-час на адну хвіліну спыняецца, адпачывае, накапляе сіл для дэструкцыйнай працы? І тады значная частка свету аддаецца чалавеку ва ўласнасць, а ён, зведзены ўлудай, напышліва выдзімае губы. А можа бачаць хлопца праз вобраз гэтай дзяўчыны, цераз яе блакітныя вочы, светлы твар, валасы так залатыя, што ўсё побач уяўляецца шэрае і звычайнае?

Але далоні хлопца сплятаюцца з далонямі дзяўчыны, яго — пакуль не мужчынскія, але ж моцныя пальцы — гуляюць яе даўгімі пальцамі. Здаецца — дзяўчыне гэта падабаецца. І яна ўсмешкай дае адказ пяшчотнай гульні пальцаў.

“Чаму зараз такія прыгожыя дзяўчыны? І дзе яны былі раней?” — думае Колька. Уяўленне вылузвае з памяці моцную, прысадзістую фігуру шлюбнай жонкі. Разглядае, параўноўвае. Але параўнанне атрымоўваецца дрэннае — кароткія пульхныя ногі ніяк не стрымоўваюць крок нагам доўгім і далікатным. Блытаюцца, губляюць дыстанцыю, свараць адна другую спацелым дыханнем. А доўгія ногі ідуць, ідуць, ідуць. Ёсць у іх каварства і бязгучная элегантнасць павука, што аплятае вочы тонкай сетачкай. І вачам не закрыцца ўжо, не адступіць у бок. Лева — права, лева — права, лева, — спічастыя абцасікі пікаюць аб тратуар — цішэй і цішэй, аж канчаткова змаўкаюць і ўзнятыя шырока раскрытымі зрэнкамі, узлятаюць у маёвы блакіт, сплятаюцца з сонечнымі промнямі.

І тады агортвае Кольку сорам, пачуццё віны. Як хлапчук, каго злавілі ў чужым садзе апраўдоўваецца, паклікаючы на памяць усе лепшыя дні. Наогул гэта апошнія дні месяца, калі вясёла падсістваючы крочыць чалавек дамоў, пяшчотна кранае запханы ў кішэню кашалёк. З парога расплачваецца з жонкай, аддае у яе руплівыя рукі прыбытак апошняга месяца. Яна ўсміхаецца, а ён сядае на кухні — маленькай, тры метры на два — і зазіраючы ў акно, што раскрываецца на блізнячы, вытканы з вялікай пліты блёк, паглыбляецца ў талерку цёплага спакою і маленькай стабілізацыі.

А вечарам кладзецца побач з жонкай. У асаблівыя хвіліны, згартаючы вусны ў пульхны абаранак, яна вышэптвае адно слова — “о”. Ціхае, сціплае, заўсёды такое ж.

Колька глядзіць на дзяўчыну, дзяўчына глядзіць на свайго хлопца. Хлопец схіляецца шопатам да яе вуха, а яе вусны складаюцца ў маленькае сонейка. “О” — усміхаецца сонейка. Усміхаецца аўтэнтычным, свежым здзіўленнем, прыахвочвае, запрашае, вабіць у сцежкі ніколі раней не кранутыя чалавечай ступнёй. І Колікаў сорам зноў адступае — на адзін крок, другі. Адступае перад неназванай крыўдай, прадчуваннем, што побач з добра вядомым, рэальным светам, ёсць таксама і другі свет — таксама ён сапраўдны, таксама рэальны. Але гэты свет за шыбай, за халодным шклом і не крануць яго працягнуўшы руку.

І Колька пытае:

— Як думаеце, ён яе... Ну, ведаеце...

— Вядома, што трахае. Як піць даць, — не падбіраючы словы, не загортваючы іх у бліскучыя паперкі адказвае Грыша Грынь. — У іх гэта хутка зараз адбываецца. Бузі-бузі і пад коўдру.

— Не, — пярэчыць Колька. — Немагчыма. Ён пэўна нават не ведае, як тое зрабіць.

Глянь жа, смургаль яшчэ... А і яна, далікатная такая, і такая... такая, — шукае ў памяці слова. — Яна, такая чыстая.

Так кажа Колька. Але побач з наяўным голасам, ёсць і другі голас — глухі і бурклівы. Колька глядзіць на хлопца, на ягонае плячо, што прыгартае дзяўчыну, бачыць як усміхаюцца яе вочы. І чорны глухі голас вытыркаецца зза сцяны маўчання.

— Яна такая чыстая. — паўтарае Колька. І хочацца, няхай яшчэ раз Грыша запярэчыць, няхай скажа якое слова — грубае, непрыемнае, вострае бы лязо брытвы, што згарне ўсмешку з вуснаў прыгожай дзяўчыны і яе звычайнага хлопца.

І Грыша Грынь кажа:

— Усе яны зараз чыстыя. Памыўшыся ў ванне. І запіраецца такая, і адбіваецца — падумаў бы хто. І охае, і ахае, і ўсё “не” ды “не” паўтарае. А натура, Колька, інстынкт. Ён у нічым не разбіраецца. Ведаю я іх, жанчын. Ух, як ведаю!

Гэтае “ух”, высказанае кароценька, але эмацыянальна, быццам рама, што агортвае шмат якія вобразы. Але перш за ўсё ёсць у гэтых рамах адна цыцатая прыгажуня, што прыйшла аднойчы на фабрыку, а калі вахцёры паклікалі Грышу, не гуляючы ў залішнія канспірацыі, ні прэлюдыі, тузанула яго высока ўзведзеным жыватом. “Пазнаеш?” — спытала. І ён па сённяшні дзень адбіваецца ад гэтай прыгажуні трыма сотнямі злоты ў месяц. І шукае нешта знаёмае ў маленькім тварыку, у вачах, у вуснах, ва ўсмешцы. Але адшукаць знаёмае не атрымоўваецца. “Як у балота ідуць тры сотні, — думае Грыша”.

Хлопец з дзяўчынай падыходзяць якраз да паўстанка гарадской камунікацыі і прыпыняюцца. Іх пальцы развітваюцца, разбягаюцца. Стоячы побач, плячо ў плячо разглядаюць расклад.

— Так ці сяк, усе яны блядзі. Зараз во, паедуць на хату. А там старых няма, гуляй душа, — Грыша Грынь разгартае рамы сваёй памяці, як звычайна находзіць там вочы ў вочы на вядомую фігуру. Але вобраз дзяўчыны ніякім колерам, ніякай рыскай, наведзенай кісцікамі сонца на светлае палатно маладосці, не сыходзіцця з вобразам цыцатай прыгажуні. І дадатковы камень, дадатковая злосць загружваецца на спіну Грышы Грыня.

— Можа не, — уключаецца ў размову Эдзік. — Можа не ўсе. Ніхто не ведае жанчын.

— Ведаю я іх, добра ведаю. Раз гляну жанчыну і ўсё ведаю — запіраецца Грыша, але Эдзік жмурыць вочы, паблажліва ўсміхаецца.

— Памыляешся. Ніхто не ведае жанчыну. Можа і глядзіш ты яе, а па-праўдзе, што бачыш? Сукенку, ногі, прычоску. А яна цябе — вось і разглядае. Зазірае ў вочы, а гортае сэрца, калупаецца ў душы. А часам і мускулы абмацвае, таксама ж, чаму не. Здагадаешся, што там бачыць, што чакае, на што спадзяецца — і яна твая. Спадзяецца на дзікую бэстыю — будзь бэстыяй. Самай дзікай і самай прымітыўнай. Кусай яе зубамі, рві кіпцюрамі. Але калі для яе хочацца ступіць у цёплую ваду, будзь як цёплая бяспечная прыстань.

— А як князя захоча, кажы што ты сапраўды князь, а часова злая ведзьма зачаравала цябе ў штатнага працаўніка дзяржаўнай чыгункі — спрачаецца Грыша.

— Так і скажы, — згаджаецца Эдзік. — Але — не словам. Скажы тое жэстам, позіркам, дотыкам. І ніколі не старайся яе канчаткова пераканаць. Няхай прадчувае, няхай здагадваецца. Няхай разгартае цябе старонка за старонкай, паглыбляецца, нырае глыбей. Аж агарнеш яе плячом, закрыеш у далонях, як безабаронную птушку. А ўвогуле — мужчына павінен маўчаць і слухаць. Тады як губка ён, убірае ў сябе і яе, і яе словы.

Змаўкаюць. Хацелася б яшчэ паспрачацца, але вядома, што Эдзік мае рацыю. Бачылі ж не раз, як прызямляюцца ў ягоных далонях тыя птушкі. І зайздросцяць Эдзіку словы, што ў ягоных вуснах сплятаюцца ў зручныя букеты, а калі трэба, знікаюць, скаўзаюцца ў маўчанне, утульваюцца ў ціш.

— Хто кахае ўсіх жанчын, астаецца вольным, — кажа часам Эдзік. — Толькі адна паасобная жанчына мае сілу апрануць чалавека ў кайданы. Усе разам — ніколі.

І тады яшчэ зайздросцяць Эдзіку волю.

На паўстанак пад’язджае аўтобус і хлопец з дзяўчынай знікаюць за чырвонай шырмой.

“Паедзе? Не паедзе?” — Колька ўважліва ўзіраецца ў паўстанак. Незразумелая, ірацыянальная сіла прымушае яго хвалявацца. З ад’ездам дзяўчыны нешта — не вядома што — астанецца незавершаным, неакончаным і іржавым цвіком будзе муляць вантробы, і скарачаць сціплую прастору мястэчка, памяншаць яе да светлага аблічча гэтай дзяўчыны. “Няхай яна не адязджае”, думае Колька.

Аўтобус адыходзіць. Дзяўчына астаецца на паўстанку сама адна.

— А гэтай во, што якраз трэба? — Грыша хінае галавой на паўстанак.

— Не ведаю. Можна было б пераканацца.

— Праўда была б. Ты ж яе бацька, — прыдзіраецца Грыша.

— Або дзядзька, — падкідае слова Колька.

Наўмысна так кажуць. Дзяўчына апусціла вейкі, паставіла твар да сонца. Залатыя кудзерыкі рассыпаліся на вецер. Няўрымслівая маладосць стаіць люстэркам на фоне вуліцы. А вуліца ступае ў гэтае люстэрка і хілком, сарамліва вяртаецца назад — хітрымі вачыма цыцатай прыгажуні, пульхнымі вуснамі, складзенымі ў сціплы абаранак і яшчэ сотняй звычайных спраў. І хачацца — няхай які кулак, якая сіла тузане светлае шкло, а яно рассыплецца дробным макам, і ўсё будзе звычайна, як раней.

— А можа якраз і сірата яна, і трэба для яе бацьку? — Эдзік уздымаецца на ногі, пацягваецца.

Мочкі глядзяць як перасякае вуліцу, пружыністым, хлапечым крокам накіроўваецца на паўстанак.

Аб чым будзе размова — з гэтага месца не ўчуеш. Эдзік нешта скажа, дзяўчына адкажа, адступіць крок, а ён ступіць следам. І яшчэ раз, і яшчэ крок. А затым яна мабыць спыніцца, а ён, схіліўшыся да белых кудзерыкаў, нешта прашэпча ў заружавелае вуха. І кудзерыкі стрэсануцца жэстам пярэчання, адмовы. А калі не будзе ў гэтай адмове злосці, яго вусны яшчэ раз наблізяцца да ружовага вуха. І зараз кудзерыкі стрэсануцца іначай. Здзіўленнем? Недавер’ем? Можа жартам, а можа ад звычайнай цікавасці, смешна перакульваючы галоўку, зазірне ў ягоныя вочы. А вочы цёплай усмешкай спытаюць: “Ну і як?”

Калі так усё атрымаецца, Колька спытае хрыплым голасам:

— Выпеш піва?

Ад пільнага ўзірання ў паўстанак мястэчковай камунікацыі, у горле засохне, здранцвее, прыліпне да зубоў язык.

— Давай, — такім жа хрыпеннем адкажа Грыша Грынь.

А можа будзе зусім іначай? Можа, у адказ на першае слова злоснай адмовай стрэсануцца кудзерыкі? І як матыль, зняважаны памылковым парывам ветру, разгарне крылы, адляціць у свой свет. Эдзік прыпыніцца хвіліну на паўстанку, правядзе зрокам лёт матыля, пацісьне плячыма і засунуўшы рукі ў кішэні вернецца на ранейшае месца.

І пойдуць утраіх у краму “Атлянта”.

Ніхто тое не ведае, бо вуліца прыпынілася на адну кароткую хвіліну і зноў манатонным майскім крокам ступае за сваімі справамі.

Нос

1.

У квiтнеючы летні час пан Антон Лебяда зaдумaў прыдбаць новы нос. Не такi як зараз сіня-чырвоны, пляскаты, размешчаны наперакор правілам сіметрыі, з заўважальным ухілам на левую шчаку. Быццам пасадзілі яго там далоні далёка нецвярозага скульптара.

Мроiўся пану Антону просты, фiгуральна дасканалы нос Роберта Рэдфарда, якi апранае мужчыну ў нябачны пiнжак мiнiстэрскай саноўнасцi, або кураносiк Майкела Джэксана, той зноў на век-вечны замацоўвае свайго носьбiта ў бестурботным хлапечым свеце, або ўрэшце-рэшт, хай сабе якi другi. Абы не той актуальны.

-Бо i як жа так жыць? — спытaў aднойчы пaн Антон, вывучaючы ў люстэрку дуплiкaт свaёй фiзiяномii. — Дзе нi глянь нос. Вось табе i ўся фiзiяномiя. Не, няма будучынi з такiм картоплем мiж вачэй, — сaм сaбе aдкaзaў, бо нос, якрaз пaдведзены дa прaцэсу рaнiшнягa брыцця, не прaявiў нiякaгa зaцiкaўлення эстэтычнымi рaзлaдaмi. Больш цiкавымi здавалiся яму мануальныя эквiлiбрыстыкi рукi завершанай брытвай. Назiраючы за блiскучым лязом, адчуваючы мабыць сталёвае дыханне, стандартна чырвоны, зараз дадаткова яшчэ прыхарашыўся крывавымi фарбамi.

“Калi б нос Клеапатры быў крышку даўжэйшы, хто ведае ў якiм напрамку пайшала б гiсторыя чалавецтва?” Хто такое сказаў, зараз пан Антон не памятаў. Зрэшты, якая рознiца — хто ён той фiлосаф, калi сказана як адрэзана падумаў пан Антон ступаючы на вулiцу.

А гiсторыя мястэчка ў той дзень, кiравалася якраз у мясцовы парк.

Дзянёк быў нядзельны, у пaрку нaйгрaвaлa музыкa, у тым жa нaпрaмку сaчыўся борзды струменьчык лaкaльнaй грaмaдскaсцi. Згоднa з рухaм струменьчыкa перaмяшчaўся i пaн Антон. А ўсё рaзaм злiвaлaся ў вялiкую яму, не вядомa чaму звaную aмфiтэaтрaм.

— Водaчкa-сiгaрэты — жaнчынa замацаваная нa сутыкненнi дзвюх aлеяў, быццaм бы пaвесiлa вочы нa мяжы вaкуумa, a вось зрок яе i з рэaльнaгa свету выгартаў усё, што ў гaндлёвых рaзлiкaх квaлiфiкуеццa як пaтэнцыяльны клiент.

Аднaк мясцовaе грaмaдствa толькi пaaсобнымi прaдстaўнiкaмi aдкaзвaлa згоднa з воляй жaнчыны. Бо, як можнa здaгaдaццa, жaнчынa не былa з тутэйшых. Не разумела, што нaрод, сёння якраз гуртуеццa ў парку дзеля ежы выключнa душэўнaй. Мо з цягaм чaсу, пaсля гaдзiны-дзвюх, у рэзультaце iнтэлектуaльнaй рaскошы, i яе прaпaновa знойдзе пaжaдaны водгук. Скарыстаўшы знaёмствa з мясцовымi звычaямi, з поўнaй aдкaзнaсцю зa словa можнa скaзaць: тaк яно i будзе. Aле — пaкуль што — не.

„Вось табе, падумаў пан Антон. Бачаць чырвоны нос, зараз жа i прапануюць. А я не такi, як каму здаецца. У мяне ларок на базары з апельсiнамi i яблыкамi. І планы, і песпектывы. Яшчэ год-два, а раскрыецца сапраўдная крама, вялiкая — вялікая”.

Так думаў пан Антон, але ў апошняе i сам ён не верыў. Гадоў пяць як займаецца бiзнесам, а не надта ж разгарнуўся. А прычына вядома мiж вачэй яна. Клiенты — не скажаш — і падыходзяць, і рукі запускаюць між яблыкі і апельсіны. Той-сёй і пра цану наведаецца. А напароўшыся на нос уласнiка, адступае хілком назад. „Такi чырванявы ворган думаецца клiенту вядома за якiя сведчыць ён схiльнасцi. А дзе схiльнасцi, там i ашуканства”.

Так мяркуюць клiенты. I не разгарнуцца пану Антону, не падскочыць вышэй за свой нос.

Хвоснуты нaхaбным успамiнам, ён выдaўжыў крок i зaрaз аблакацiўся на aмфiтэaтр.

А нa сцэне праходзiў якраз народны фэст. Значыць aдбывaлiся спрaвы дынaмiчныя. Хоры спявaлi i тaнчылi, aпускaлiся сa сцэны, i вяртaлiся нaзaд. Злiвaлiся ў мaгутныя, рaсспявaныя кaмбiнaты, то зноў дзялiлiся i метaдaм пaчкaвaння дорылi жыццё новым дуэтaм, тэрцэтaм, квaртэтaм. А слухачам — радасць, бо ў рэзультаце анёльскай музыкi людзi забываюцца на штодзённыя клопаты i свае фiзiчныя недасканаласцi.

Чарговая група ўладкавалася на сцэну. Быў гэта жаночы хор з дваццаці асоб і кожная такая асоба, упрыгожаная музыкай і каляровым касцюмчыкам, магла б без залішніх клопатаў скалыхнуць з фундаментаў, расслабіць, змяніць у кіпячы вулкан самае халоднае мужчынскае сэрца. Але зрок пана Антона засяродзіўся на салістцы, што вышпарыўшыся два крокі наперад, прыхапіла мікрафон і моцным альтам паехала ў натоўп.

Ніхто не ведае чаму якраз салісты карыстаюцца найзначнейшай ласкай слухачоў і чаму зза іхняй прычыны падчас рок-канцэртаў, згуртаваныя пад сцэнай паненкі адыходзяць ад прытомнасці. А часам і сталыя мужчыны, бы той старажытны Улiс, ашарашаны спевам сiрэнаў, забываюцца на родную Iтаку.

Пан Антон, паглыбiўшыся ў цёплы альт салісткі, забыўся на свой родны, няшчасны нос.

А калі хор апусцiўся са сцэны, расплыўся ў натоўпе, пан Антон невыпадкова апынуўся побач гэтай салісткі. Прыгарнуўшы пад бокi дзве каляжанкі, яна ўсё яшчэ падспеўвала, калыхалася за музыкай. I ўсмiхалася ўсяму свету. А пану Антону паказалася яму ўсмiхаецца.

I пан Антон шчыра пaдскочыў у водгук гармонiку, a нaвaт — цi не першы раз у жыццi — узяўся зa шaленчыя вaкaльныя спробы. Ён нaпiраў нa высокaе до з зaўзятaсцю касмiчнай энэргii, што ўзбуджаная першабытнай сiлаю, вылузвае з мiкраскапiйнага атама яркiя зоры, блакiтныя планеты, цьмяныя галактыкi. Выкiдаючы з вантробаў спантанiчныя музычныя каскады, ён бліжэй усё і бліжэй падплываў да каляровага касцюмчыка салісткі. І зазіраючы ў яе вочы — сэрцам, душою, какетліва-танцавальнай мовай цела, здавалася пытаў пан Антон: “Чуеш ты, прыгожая мая? Табе спяваю”.

Дакладна так паводзяць сябе самчыкі салаўёў маёвымі ночамі, калі над мястэчковым паркам стаіць шоўкавая цеплыня. І калі з каханай жанчанай паглыбляецеся ў гэтую летнюю ціш, часам шанцуе вам слухаць какетлівыя напевы. Прыгартаючы плячом каханую асобу, зазіраючы ў яе раззораныя вочы, кажаце ў такіх выпадках: “Ты чуеш мілая? Ён жа ў твой гонар так”.

Але вашыя словы не грунтуюцца на праўдзе. Каханне — самы эгаістычны стан жывой душы. Кожны тут напявае сваім голасам, і свайму адрасату, і ў сваю карысць.

А пан Антон дорыў сваю песню невядомай харыстцы, а харыстка паказалася яму прыгажэйшай за ўсё, што паклiкала на свет майская вясна.

Пан Лебяда быў шчаслiвы. Ён адчуваў сябе неадступнай часцiнай вялiкага народа. Як чалавек, каму давялося паблудзiць у цёмным лесе, прасноўдаць там увесь дзень, а ў рэшце-рэшт выбрацца на хай сабе i незнаёмую усё ж-такi чалавекам назначаную сцежку.

— Ну i крычыць той насаты моцны альт вярнуў пана Антона ў зусiм не музычную прастору. Голас прыналежыў асобе, якую ў думках паспеў ён назваць вяршыняй прыгажосці ў нашым сусвеце.

— Ага, падтрымала яе другая харыстка. — Голас нават і нічога, ды зусім неадукаваны. І ўражлівасць на мастацтва, на прыгажосць і эстэтыку — не адчуваецца.

— Уражлівасць — прыродная справа. Яна ёсць, або яе няма. Але ж, як відаць, не ўсе такое разумеюць.

— Далёка не ўсе — вочы салісткі згубілі ранейшую ўсмешку. Узіраліся ў пана Антона лютым холадам, як суддзі і пракуроры ўзіраюцца ў разбуральнікаў назначанага кадэксамі парадку.

Ад шчасця ў няшчасце, ад перамогi ў паражэнне, ад славы ў няславу, нат не крок, i не мiг.

„Чалавечае жыццё бы кола аўтамашыны. I зверху ты, i адначасова знiзу, i не паспееш прывыкнуць iржавы цвiк спускае дух, пераўтварае цябе ў лiшнi кусок скамечанай матэрыi”.

Такая, па-фiласофску разумная думка нарадзiлася ў галаве пана Антона, калi на крокаў дваццаць адышоў ён ад цэнтра здарэнняў. Прыдбаць другiя разумныя думкi, ён не паспеў.

— Водачка, сiгарэты, азваўся знаёмы голас.

— Дайце пляшку, адказаў пан Антон. А затым, мiж блёкаў, адбiўшы капслю, заправiў вантробы доўгiм глытком гаркоты.

Мястэчка тым часам, заходзiлася ад музыкi i ад шчасця.

2.

Гардзеевы вузлы рэжуцца мячом, а недасканалыя насы — лязом хірургічнага скальпеля. І яшчэ, вядома — далонямі рашучасці і адвагі, без якіх гісторыя астаецца мёртвай думкай, на век вечны раскірэчанай між мінулай а будучай хвілінамі, а кожны няўдалы нос дажывае сумную старасць, павесіўшы ноздры між правым а левым вокам няшчаснага ўласніка.

У нашым выпадку спрацавалі ўсе неабходныя варункі.

Нос атрымаўся цуда. Пан Антон глядзеў у люстэрка, кранаў пальцамi бадзёра насцярожаныя ноздры, абмацваў iх, а затым, паставiўшы паказальны палец мiж броваў, на хрбет носа, зязджаў унiз iдэальна простай лiнiяй. А пальцамi правай рукi шчыпаў сябе ў заднiцу, мацней i мацней, каб адагнаць найпрыгажэйшы сон. Аблiчча ў люстэрку, здавалася, зараз разыдзецца, рассыплецца дробным макам i пачнецца няўхiльнае вяртанне да прытомнасцi, i з срэбрнай роўнядзi шкла, здзеклiва ўсмiхаючыся, вытыркнецца на свет добра вядомая бульбіна.

Аблiчча ў люстэрку стаяла непарушанае. Можа, калi ад дупы, нахабна практыкаванай наконт рэчаiснасцi, сетачкай нервовых калiдораў прыбягалi балючыя сігналы, тады i крывiлiся, тады i пратэставалі вусны. А нос якраз трымаў iдэальную лiнiю.

Ад радасці пану Антону хацелася разарваць грудзi, дастаць адтуль сэрца i шпурнуць яе мiж усiх людзей знаёмых i абсалютных чужынцаў. А перш за ўсё злажыць гэтае сэрца ў далоні прыгожай пані-харысткі, якую першы раз пабачыў у мястэчковым амфiтэатры, у гонар якое вылузваў з вантробаў верхняе до, а якая бесцырымонна ашарашыла яго адным словам — насаты.

Але за жорсткае слова пан Антон не крыўдаваў. У яго была свядомасць, што гэтая пані прыналежыць зусім другому свету, і што ў гэтым яе свеце зусім другія вартасці. Вышэйшыя канстытуцыі грунтуюцца там на пашане прыгажосці, а і штодзённыя законы пішуцца тонкім пяром эстэтыкі і фантазіі. Разумеў пан Антон і тое, што ягоны ранейшы нос, у гэтым свеце можа ўспрымацца адно як антаганізм дэталёва абдуманай гармоніі.

Напрыканцы лета пан Антон пачаў зазіраць у гэты свет. Адвячоркамі прысаджваўся да акна і глядзеў удалеч.

Калі глядзіш у акно звычайна, вачыма, бачыш там шэрыя, шматпавярховыя дамы, вуліцу, дрэвы, запэцканы варонамі тратуар. І чуеш як грубым голасам гудзяць машыны, і абмяркоўваючы празаічныя справы, пехацінцы перакідваюцца словам.

Але пан Антон глядзеў у шыбу сэрцам. І ў ягоных думках адлюстроўваўся зусім другі краявід. У бясконцай прасторы ён бачыў таксама ж бясконцыя шарэнгі пальмаў і кіпрысаў, і яблыняў, што згінаюцца да зямлі цяжарам спелых пладоў. Але яблыкі там не такія як на базары. Усе яны ідэальныя кшталтам, і ўсе спелыя ў чырвань і золата, быццам разбіў хто летняе сонца, рассыпаў у зялёным галлі. А па-над дрэвамі стаялі хмары расспяваных салаўёў і людзі — усе ў доўгіх белых сукенках — шпацыравалі ў блакітным паўсвятле — хто пры там гортаў кніжку, хто зручным кісцікам замацоўваў на ільняным палатне уяўныя колеры і кшталты, а яшчэ другі хто, прымкнуўшы вейкі, выяўляў сябе ў анёльскай песні.

А часам усе тыя пальмы—кіпрысы-яблыні складаліся ў аграмадную арфу. З усіх бакоў зляталіся салаў’і, прысаджваліся на струнах. Прыгожая пані харыстка брала ў далоні райскі інструмент, кранала яго тонкімі пальцамі і стрэсвала тых салаўёў са струн, як летні вецер страсае расу з жытніх каласоў.

Тады асабліва хацелася пану Антону злажыць у далоні прыгожай пані свой новы нос. І ў доказ шчырага кахання, з галавы да ступнёў абсыпаць яе яблыкамі і апельсінамі. Вярнуўшыся з уяўнага свету на мястэчковы базар, доўга гортаўся ў скрынках і мяшках. Падбіраў, вышукоўваў самыя прыгожыя яблыкі і апельсіны, насычаныя сонцам так глыбока, што і Усявышняму не было б прычыны саромецца за іхнюю якасць.

Але пані не прыходзіла. Мястэчка сцякалася зараз на базар шматлікімі ручайкамі, а ручайкі зліваліся ў гаманлівыя рэчкі, а рэчкі спалучаліся ў адну магутную плынь, а спынялася тая плынь на ларку пана Антона, бы на якой аграмаднай плаціне. І напаткаўшы найпрыгажэйшы ў мястэчку нос, ранейшая жвавасць і гаманлівасць, пераўтваралася ў шолах, што пераліваецца з вуха ў вуха спакойнымі, паасобнымі каплямі.

Але часам з шопату вылузвалася на свет і мацнейшае слова, вострае бы лязо хірургічнага скальпеля.

— Во, прыдурак які. Во, дзіва. Ніхто, ніколі ў мястэчку такое і не падумаў, а ён...

Гэтыя словы выпраўляла ў натоўп звычайная чалавечая зайздрасць. Яна заўжды пустазеллем выяўляецца там, дзе адвечная аблога расцвітае самотнай і нікому незразумелай кветкай.

Бывае, для непазнакі гэтая зайздрасць прыкідваецца светлай патрыятычнай хустачкай, апраўдоўваецца сама ад сваёй малечы, і ў такіх выпадках папракаюць вас у куды значнейшай віне: Ну як жа так? — кажуць. — Без прычыны, дзеля прыватнай карысці адмовіцца, адрачыся, пусціць у заняпад, у забыццё бацькоўскі, класічна беларускі нос?

Але пан Антон не звяртаў увагу на такія закіды. Ён чакаў блізкае сабе сэрца, брацкую душу, што зразумее кожны позірк, кожны жэст, кожнае маўчанне.

Але пані не прыходзіла. І пан Антон, хочаш — не хчаш часцей зазіраў у яе свет. Зараз не толькі адвячоркамі, але і досвіткамі прысаджваўся да акна, а затым, разгартаючы халоднае шкло, ступаў між пальмы і кіпрысы, і перакідваўся словам з людзьмі ў белых сукенках, і як раней, як у гэтым мястэчковым амфітэатры, быў шчаслівы.

А ў ларку накапляліся найпрыгажэйшыя яблыкі і апельсіны.

У мястэчку сталявалася восень, з пушчанскіх сцяжын ступала на галоўную вуліцу, з галоўнай вуліцы сачылася між шматпавярховыя дамы, між драўляныя домікі, у чырвань і золата размалёўвала найтайнейшыя закавулкі. І тады ўрэшце-рэшт здарылася доўга чаканае.

Прыгожая пані харыстка прыйшла на базар. Прагулялася між ларкамі, там-сям кранула тонкімі пальцамі якую сукенку, у люстрах, для выгоды кліентаў расстаўленых між вопраткай паправіла прычоску.

Следам харысткі крочыў мужчына — моцны, булаваты, быццам у рэзультаце якога землятрусу вырваўся з каменнай скалы.

Яны спыніліся на ларку пана Антона.

“Які прыгожы нос, — падумала пані харыстка. — Гэта ж ці не той, пра які зараз гамоняць у мястэчку?”.

Тым часам пан Антон падбіраў для яе апельсіны і яблыкі. Перакідваў у далонях, разглядаў у залатых промнях восеньскага сонца, пальцамі, спраўна абмяркоўваў іх пружыністасць і сакавітасць.

— І вазьмі яшчэ кілаграм чырвоных буракоў і дзве цыбулькі. Я люблю бурачаны бульён. Ты сёння зварыш мне — моцны мужчынскі голас ні то пытаў, ні то загадваў.

А жанчына адказала:

— Ты так любіш мілы мой. Я звару сёння бурачаны бульён.

Адвярнулася, яе тонкія пальцы, тыя, што ўчора стрэсвалі салаўіны спеў са струн арфы, зараз пяшчотным жэстам гладзілі твар мужчыны, яго шчокі напятыя ў два таўстыя, бліскучыя ўзгоркі, і нос, што вытыркаўся з гэтых узгоркаў доўгай, спічастай вежай.

Мужчына ўсміхнуўся, прыхапіў пакеты загружаныя апельсінамі, яблыкамі, буракамі і цыбуляй. І накіраваўся ў натоўп. Ступаў моцна, упэўнена, вялікім носам, і шырокімі грудзьмі, і моцным плячом разгартаў той натоўп, як сталёвы карабль разгартае збунтаваныя хвалі.

Пані яшчэ раз, крадком зірнула ў аблічча пана Антона.

“Які прыгожы нос. Шкада, што не сапраўдны ён” — падумала і, бы бяспечным калідорам ступіла ўслед за сваім мужчынам.

Шафа

Ранiцой, расплюшчыўшы вочы, бачу знаёмую сцяну, акно ў сцяне, за акном вяршынi дрэў — аголеныя нахабнымi пальцамi зiмы i толькi на досвiтку, сарамлiвы iней апранае iх у карункавую бялiзну.

Не хочацца ступаць у чарговы дзень. Бо i куды пойдзеш, калi ўсё мястэчка, ушыр i ўдоўж, раней паспеў ты затаптаць глыбокiмi слядамi? Ну, няхай там, можна, скажам, узяць напрамак на базар. А што на базары? Зараз жа, як i ўчора, прыклеіцца касавокi Жоржык. Што чуваць? — выскаляцца бяззубыя яслi. Гм, што чуваць. Тое, што i ўчора чуваць — адкажаш, а косае вока падмiргне над тваiм плячом:

— Значыць, я пяцёрку, ты пяцёрку i пайшлi. Бачыш вунь там саветку? Сiвае футра, зараз за брамай. Полька у яе — прiма сорт.

Можна было б схадзiць да пана Агоньчыка, што трымае спажывецкую краму па самай важнай, Трэцямайскай вулiцы i яшчэ тры ў другiх закавулках мястэчка. Даведацца, якi зараз няпэўны хлеб ад гандлю кiлбасамi, сырамi i пiвам. I паслухаць можна нараканняў: якi клопат такая крама, на досвiтку падымае чалавека з пасцелi, i ўсе тыя кантролi, i кошты, і клiенты фанабэрыстыя.....

А калi б у мяне была такая крама, я нi словам не заiкнуўся б пра нiякiя складанасцi. Я б аддаў для яе ўсю сваю душу.

Часам нават абмяркоўваю — якія былі б там паліцы, якія халадзільнікі і маразілкі. І прадукты. Калі б была ў мяне спажывецкая крама, нідзе ў мястэчку, нат у самым вялікім супермаркеце не купіць тое, што тут.

Але крамы ў мяне няма. I таму, забiўшыся пад коўдру, назіраю за варонамі за акном. Чатыры чорныя пункты абсталявалiся з пачаткам снежня ў лiпавым галлi. Днём знiкаюць за сваiмi неадкладнымi справамi, з кухоннага акна бачу як сноўдаюць тратуарам, какетлiва зазiраюць у вочы пехацiнцам, а затым, прыдбаўшы згубленую крошку хлеба, вяртаюцца ў лiпавае прыпынiшча. А ранiцой, пакуль сонца вытыркнецца зза блёкаў, засунуўшы дзюбы ў цёплае пер’е, тырчаць на сваiм месцы. I вось пералiчваю iх кожную ранiцу. I калi ў рахунках атрымоўваецца недабор, дзiўная турбота выгартае мяне спад коўдры, запрашае на кухню i загадвае пiльна сачыць па блiжэйшым наваколлi. Калі аднак чатыры чорныя пункты, аксiяматычнай канфiгурацыяй стаялць на фоне шэрага неба, тады i выбiвацца спад коўдры патрэбы няма. З’ехаўшы з акна, я разглядаю сцяну. А там як i ўчора шлюбны партрэт дзеда i бабы, побач бацька i мацi, з такой жа нагоды запiсаныя на век вечны аб’ектывам невядомага фатаграфа, прыхарошаныя фантазiяй рэтушора. Чатыры пары вачэй глядзяць на мяне здзiўленым позіркам, нязменным ад чатырох дзесяткаў гадоў. I адно не магу зразумець, якiм чынам, мёртвае, на паперы адлюстраванае аблiчча бацькi, з дня ў дзень, непрыкметна напаўняецца дзедавай усмешкай, дзедавымi вачыма, дзедавымi вуснамi. I маршчынамi. I мiжвольна насоўваецца думка: калi б на сцяне замацаваць яшчэ адзiн партрэт, тады i мой твар насыцiцца пачаткова бацькавай, а затым i дзедавай усмешкай.

Часам разважаю яшчэ, чые аблічча, побач з маім, магло б запоўніць рамы шлюбнага партрэта.

Шмат якія вочы, і шмат якія імёны прыходзяць на думку.

Пані Валя, што прадае газеты ў кіёску віз — а ві базара. Яшчэ адна пані, якую сустракаю час ад часу на аўтобусным паўстанку — я не ведаю яе імя, але заўсёды, згодна з нормай даю для яе “дзень добры” і яна ветліва ўсміхаецца.

Але больш за ўсіх мне да спадобы чарнявая, невялічкая, далікатная бы шкляная фігурка пані Аня, што жыве ў суседнім падездзе. Яе спальня зараз за сцяной маёй спальні і часам, ноччу, калі спыняюцца на вуліцы ўсе аўтамашыны, і калі над мястэчкам разгартаецца абсалютная ціш, прыкладаючы вуха да сцяны, уяўляю яе соннае дыханне.

Часам яшчэ сніцца мне сон. Разгартаю сцяну звычайна, бы шоўкавую занавеску, пераступаю, прыпыняюся на паўзмрочнай спальні і гляджу ў спакойнае аблічча пані Ані.

Але ж — кожны ведае — і адзін сон складана пераліць у рэчаіснасць, а што гаварыць пра два.

Калі б твар пані Ані стаяў побач з маім на шлюбным партрэце...

Уцякаю ад гэтых партрэтаў. А затым вочы бягуць на супрацьлеглую сцяну.

Шафа....

Бывае, раскрыю дзверы, загляну ў драўлянае нутро. Злевага боку чатыры палiцы, зправага парожняе месца для доўгай вопраткi. Ну, шафа як шафа. Нiякiх там асаблiвасцяў. Восьмы месяц завяршаецца, як на маёй кватэры яна. А пачалося ўсё зараз пасля вялiкодных святаў.

Дзень быў гандлёвы, серада. У такiя днi мястэчковы базар запаўняецца як завязаць. Зараз была першая пасля Вялiкадня серада, людзi, адсвяткаваўшы тры днi, здаецца iшлi яшчэ па святочнай iнэрцыi, а мабыць прызапасiўшы раней тое-сёе, не было ў iх патрэбы хадзiць у гэтае месца. Словам пуставаты паказаўся базар у першую, паслясвяточную сераду. Мабыць таму i адразу я адсачыў чалавека ў доўгiм чорным плашчы. Доўгавалосы, з рукамi скрыжаванымi на грудзёх, прыпынiўся ля ўваходу на базарны пляц. Побач стаяла шафа на двое дзвярэй. Нешматлiкiя клiенты праходзiлi мiма, мiжвольна, зрокам абмацаўшы шафу i яе ўласнiка, уцякалi мiж ларкi. Нармальна, бо каму зараз трэба старую, абшастаную мэблю?

— Купi шафу. Добрая, не пашкадуеш.

— Ды навошта мне шафа?. У мяне нат i месца няма, паставiць такую мэблю само па сабе неяк адказалася.

— За тое ёсць у цябе мроi. А месца няшмат яна патрабуе. Дзе паставіш, там будзе стаяць.

Неяк незвычайна сказаў ён гэтыя словы. Упэўнена. Быццам чытаў мае думкi, слова за словам, як чытаецца добра вядомую кнiжку.

— А пры чым тут мроi?

Чалавек з шафай не адразу адказаў. Глядзеў на мяне, а яго вочы былі як цёплая летняя вада.

— Не бойся сказаў цёплы голас. Мроi не сорам, кожны чалавек мроiць.

— А пры чым тут мроi? нiякае разумнае слова не прыйшло мне на думку i я паўтарыў раней сказанае.

— Яна здзяйсняе iх паказаў на шафу.

— Як, здзяйсняе? Шафа мроi здзяйсняе? Значыць — рыбка яна залатая, ці як? мабыць прагучаў у маім голасе які іранічны фон, бо чалавек прыжмурыў вочы, напружыўся, здавалася — яшчэ глыбей нырнуў у мае вантробы.

— Перш за ўсё яна перайначвае людзей.

— Як перайначвае?

— Пераканайся, — адным рашучым жэстам раскрыў дзверы.

Нічога асаблівага за гэтымі дзвярыма не было. Паліцы, папярэчка для вешалкі. Ніякіх тунэляў, тайных калідораў, што выводзяць чалавека на новыя прасторы.

“І ўсё? — хацелася спытаць. — Гляну вось на шафу, пераступлю парог і апынуся ў другім свеце? Як зусім другая асоба?”

Але чалавек з шафай хіба здагадаўся ў маім расчараванні, а можа, карыстаючы наднатуральныя свае здольнасці, перачытаў мае думкі. І пакуль я паспеў адазвацца, ён прамовіў першы:

— Дакладна так. Пераступаеш парог гэтай шафы і вяртаешся назад, як зусім новая асоба. Непатрэбныя дзеля таго ніякія калідоры, зубатыя шасцярні, складаныя машыны.

Мне хацелася смяяцца. Ашуканцаў зараз, як ніколі раней. Дзе ні ступіш, дзе ні глянеш, прапануюцца розныя цуды.

— Самае важнае — паставіць крок. Ступай, пераканаеся. Тут і зараз.

А наўкол гуртаваліся людзі. Бо людзі — зусім бы птушкі. У кожнай свае справы, і свае прасторы, а няхай толькі адна ападзе ў траву, калупнецца тонкімі кіпцюрамі, зараз на крылах цікавасці злятаецца гаманлівая грамада.

— Што тут прадаюць?

— Нічога, — адказаў чалавек. — Вам нічога, — паўтарыў, паставіўшы выразны націск на слова “вам”. І глядзеў на мяне. “Ступай”.

Хацелася ступіць і было страшна. Бо і як? Зайдзеш у шафу, закрыюць дзверы, раскрыюць. Нічога не здарыцца і вернешся назад у прыдуркаватыя воплескі выпадковых людзей, у здзеклівы смех косавокага Жоржыка. А можа сапраўды штосці збудзецца? Пераменіцца ўсё і вярнуся ў невядомае сабе месца, у чужы свет. За сцяной там невядомае, не пані Ані дыханне, чужыя птушкі за акном, чужыя дрэвы. А — хто ведае — можа сам сабе акажуся чужынцам у гэтым свеце?

— Ну як? — спытаў чалавек. — Ступіш?

Але гэтае “ступіш” апроч мяне ніхто не чуў. Прыкідваючыся купцом, я яшчэ раз абмацаў шафу, там сям абстукаў кулаком — моцным, здаровым рэхам адгукнуліся сценкі. Закрыў дзверы, раскрыў. Працяглым енкам азваліся завесы.

— Дзверы крыху скрыпяць, але дрэва саліднае, яшчэ пастаіць. А, няхай і прамахнуся. Вазьму, — сказаў у голас. І падумаў: “Дома — там ніякіх сведкаў, ніякіх позіркаў — праверыцца ўсё дакладна.

Восьмы месяц яна на маёй кватэры.

Клаксан

1.

Кaлi ў чaлaвекa аргазм, ён гaтоў разгарнуць неба, i нырнуць у прадбачаную адно анёлам раку забыцця, або, адракаючыся ад сябе, пайсцi светлымi райскiмi сцежкамi. Абы куды, абы далей ад цялеснай абалонкi.

Вiтусю Агоньчыку нiкуды якрaз не хaцелaся. У яго не было жaдaння ступaць нi зa, нi супрaць чaго-небудзь. I не было жaдaння aдмaўляццa aд сябе. Рaсплюшчыўшы вочы, ён ляжaў дaгaры жывaтом. Ляжaў побaч Кaвaлёвaй Лiлькi i дaшчэнтнa прызнaвaўся вa ўлaснaй тaжсaмaсцi: ён, Вiтусь Агоньчык, пяцiдзесяты год нaрaджэння, жaнaты, рaней нa дзяржaўнaй пaсaдзе, зaрaз — гaспaдaр сабе i чатыром спaжывецкiм крaмам. А Лiлька — год нараджэння семдзесят сем. Другі тыдзень стаiць за прылаўкам у Мамуазэль. Дакладна — з дня, калі жонка пана Вітуся адправілася ў водпуск на цёплае мора. Раней яна выпаўняла гэтае месца. А зараз Лілька ўсмiхаецца клiентам, расхвальвае прадукты, а калi ўзлазiць на раскладныя драбiны, ды працягвае далонi да самай высокай палiцы, усе вочы сыходзяцца на яе кароценькай сукенцы. I ва ўсiх, хто якраз сочыць за гэтай, нескладанай мануальнай аперацыяй, ёсць адно адзiнае жаданне: хай былi б у драбiнаў не тры, а нават i сто дваццаць тры прыступкi, i хай прадаўшчыца Лiлька ўзлазiла б высока, на самае неба.

А зараз Лiлька ляжыць побач Вiтуся Агоньчыка, у ягонай аўтамашыне. Машына — метрў дзвесце за каталiцкiмi могiлкамi. Светлым днём гэтае месца шмат хто наведвае. Бо i як не наведаць. Ступаеш крокаў дваццаць ад белавежскай шасы i ўжо агортвае цябе пушчанскi спакой. Яшчэ крокаў дваццаць, i яшчэ, i выходзiш на зялёную паляну. Раней была тут футбольная пляцоўка, ды i зараз падлеткi, час ад часу забiваюць мяч у прыiмшэлыя вароты. А побач з сабачкамi шпацыруюць панюсi, саноўныя пенсiянеры сноўдаюць памежжам святла i ценю. Паглыбляюцца i далей, у духмяныя хмызнякi, дзе, у сонечныя майскiя днi, лiцэiсты i лiцэiсткi частуюцца танным вiном, або салодкiм, лiпкiм лiкёрам. Бывае — у рэзультаце вiнна-лiкёрнай кансумпцыi, тая цi другая паненка застыне на мху пад ляшчынай i калi ты не ў дзiравым корабе радзiўся, можаш назiраць, як руплiвая мурашка, пачынаючы з лакiраванага боцiка, пераадольвае напружаную далеч лыткi, абмацвае закругленасць калена, апынуўшыся на спацелай плошчы сцёгнаў, ступае направа i налева, аж дэзарыентаваная навiной краявiда, знiкае ў цянiстым прыстрэшку сукенкi. Вось чаму, пачуўшы маладыя галасы, той-сёй дзядок, выдаўжае ў iх напрамку свае крокi.

Але зараз тут пуста i цiха. Па-над пушчай, над лясным стадыёнам стаiць чэрвеньская ноч. Раззоранае неба абапiраецца на дубовыя каланады i вось хвiлiну раней, з гэтага неба, Вiтусь Агоньчык апусцiўся знiчкай на плоскi, напружаны жывот Кавалёвай Лiлькi. А чвэрць гадзiны раней, Лiлька сказала:

— Я не хачу так.

— Як так? — не зразумеў Вiтусь Агоньчык, бо i забрыў якраз у пункт, з якога не шмат што бачыцца ды разумеецца.

— А вось так, на галыша. Нацягнiце кандом. — Сказала i засмяялася. Зразумела раптам недарэчнасць сiтуацыi: зараз атрымаецца ў iх блiзкасць самая блiзкая, а яна да яго звяртаецца на вы. — Бо ведаеш, я нiколi яшчэ....

— Што, нiколi? — рука, якая сцiскаючы Лiльчыны трусiкi даязджала якраз да каленяў, там i спынiлася.

— Я нiколi яшчэ без рызiны — прашаптаў у вуха засаромлены голас. — Разумееш?

Баюся.

— Э-э там — спадзяванне на штосцi другое было, цi не на абсалютную цнатлiваць, бо i рука , знерваваная залiшнiм перапынкам, спрацавала зараз жвавей. — Што тут баяцца. Усё як трэба будзе.

— Але цi напэўна? недавер’е, якое адчувалася ў голасе, неяк спрачалася з дзеяннямі апошніх ворганаў. Калені гойснулі амаль да падбародка, добраахвотна пазбываючыся карункавай абалонкі.

У той момант у Вiтуся ўдарыў пярун. Ён не быў, вядома, фiзiчна-атмасферычны, бо i неба стаяла над лесам чыстае ды зорнае. Быў гэта абсалютна ўнутраны пярун, якi нараджаецца ў чорных хмарах несвядомасцi, агортвае вантробы клубамi агню, спапяляе ўсё наваколле, аж на пажарышчы астаецца адна-адзiнокая, узведзена ў неба, абсмаленая, дубовая кукса. У той момант цi не чарговы пярун дасягнуў таксама ж i Лiльку. Папаў яе цэльна, i дзяўчына, быццам ашарашаная мiльёнам вольтаў, жыватом кiнулася наперад, яе ногi напружылiся, расцягнулiся, закружылi млынком, быццам на веласiпедзе ехалi. I раптам, левая пята, пакаўзнуўшыся на шыбе, прызямлiлася. Якраз на чорную спiну клаксана. Тэхнiка для яе выпадковасць цi памылка не мае нiякага значэння адазвалася.

Светлым днём, у цэнтры горада, мабыць i нiхто не звяртае ўвагу на такiя акустычныя сiгналы. Зараз, пасярэдзiне i лесу, i ночы, клаксан азваўся голасм сотнi зуброў, тысячы аленяў, разюшаных барацьбой за прыхiльнасць самкi. Гэты рык спутаў, спаралiзаваў Вiтусю Агоньчыку ўсе мускулы. I Вiтусь апусцiюся знiчкай на напружаны жывот Кавалёвай Лiлькi. I знярухамеў. I як у песнi спяваецца стала цiха-цiха па усёй зямлi. I ў такую абсалютную цiшыню Лiлька спытала:

— Ужо?

Вiтусь не адказаў. Ён кульнуў у бок i памаленьку пачаў прыходзiць да прытомнасцi. Пытанне паўтарылася, але зараз у дзявочым голасе адчуваўся спалоханы, амаль адчайны тэмбр:

— У-жо? Чуеш ты, цi не чуеш? Ужо?

У асаблiвых сiтуацыях, так пастаўленае пытанне, мужчыне не ў гонар яно. Бо як жа словам дапаўняць тое, што ў добра скамлектаваным калектыве адчуваецца без нiякiх слоў?

— У мяне, значыць, будзе дзiця. У нас будзе дзiця сказала Лiлька. Разумееш ты? Ты разумееш, што нарабiў?

Ён не разумеў. Не зусiм яшчэ прытомны, стараўся адлюстраваць у думках падзеi апошняй хвiлiны. Не атрымоўвалася. Усё, што неяк вярталася на памяць пранiзлiвы гудок клаксана. Так ён i сказаў:

— Я нарабiў? Я? А трэба было пятамi ў клаксан барабанiць?

— Такое малое-маленькае не звяртаючы ўвагу на сказанае Вiтусём, хiба i не яму а сабе кiравала словы. Такое во развяла пальцы на сантыметраў два, а затым, прылажыла iх да жывата, быццам бы стараючыся ўлавiць той момант, з якога пачынаецца новае жыццё. Наша дзiця. Тваё. Не ўцячэш жа, не адмовiшся хiба ад свайго....

У Вiтуся не было жадання нi ўцякаць, нi адмаўляцца ад чаго-небудзь. Як раней сказана, расплюшчыўшы вочы, ён ляжаў дагары жыватом. I думаў. Пра блiжэйшую будучыню. Перш за ўсё як аб’явiць такую навiну жонцы. Што для яе сказаць? I як сказаць? З жонкай, хаця i перажылi з сабою гадоў трыццаць, нiколi такое не было. Нiколi, нат пасля самай блiзкай блiзкасцi, не сказала яна Вiтусю: у нас будзе дзiця. I яго не было.

А затым, з разгубленасцi, непазбежнай у новай сiтуацыi , пачаў вылузвацца дзiўны мужчынскi гонар, упэўненасць у сваю выключнасць, несмяротнасць амаль. „Якое ўсё нескладанае. Не было дзяцей, адна хвiлiна i ёсць яны. Маё жыццё пяройме мой сын” падумаў. I зараз усхваляваўся: „Сын? Адкуль жа ведаць. А мабыць дачка?” I зноў спалохаўся: „Як жа дзiця?

— Што цяпер будзе? апранаючы гардэроб спытала Лiлька.

Вiтусь не адказаў. Ён не ведаў.

2.

Кажуць — усходам сонца пачынаецца новы дзень. І яшчэ кукурыканнем пеўняў. Такія меркаванні грунтуюцца на стандартах далёкай мінуўшчыны, калі свет пераліваўся з хвіліны ў хвіліну каплямі ранішняй або вечаровай імглы, і калі чалавек слухмяна хадзіў наўкол сонечнага манежа, заложаны ў ягоныя аглоблі.

За нашым часам дзверы ў новыя дні раскрываюцца спажывецкімі крамамі. Ігнаруюць гэтыя крамы і сонечны гадзіннік, і кукурыканне пеўняў, і ранішнюю расу. Жалудак бесцырымонна вытурвае чалавека на вуліцу. „Iдзi кажа. Есцi хачу”. I чалавек не дыскутуе з жалудкам. Iдзе ў Мамуазэль.

А ўласнікі такіх крамаў падымаюцца на ногі раней за ўсіх апошніх. А можа, хто іх ведае, бы які біялагічны варыянт perpetum mobile, фунцыянуюць бесперапынна і кругласутачна?

Яркае сонца ўзвялося на трэці паверх летняга неба, а Вітусь Агоньчык усё яшчэ ляжаў пад коўдрай. Ён не спаў. Заплюшчыць вочы не дазваляў гадамі настроены біялагічны гадзіннік. А таксама і думкі, што натоўпам гуртаваліся ў галаве, гаманлівым рознагалоссем спрачаліся кожная за сваю рацыю. Прыходзіла на памяць крама і Вітусю рабілася сорамна. Зараз пэўна там чарга кліентаў а на паліцах дзяжурыць учарашні хлеб, і ўчарашняе малако. І зза неахайнасці гаспадара, апраўдоўваецца перад кліентамі прадаўшчыца Лілька.

Лілька. Прыходзіла на думку яе імя і Вітуся агортваў раптоўны сполах, бо за Лількай ішло чарговае слова — дзіця. Прыпаўзала ракам, разгартала ружовенькія ручкі, зза абсліненай соскі ўсміхаліся кругленькія губкі. Соска выплёўвалася караценькім словам: тата.

Ад слова “тата” ўскалыхнулася, напоўнілася насалодай сэрца. Ён амаль і прызабыў гэтае слова, згубіў спадзяванні на яе. А тут — вось і на табе. Зараз ракам яно прыпаўзае, а не бач калі ўзвядзецца на ногі, прыбяжыць, застукае ў дзверы, закіне ручкі за тваю шыю, маленькая шчака прытуліцца да вялікай. Затым пойдзе гэтае слова ў школу і будзеш цешыцца на кожную пяцёрку, на кожны, хай сабе і самы дурненькі вершык вывучаны на памяць. Аж у які прыгожы дзень прыйдзе ў дом — пад ручкі з такім жа як ён словам, толькі другога полу. І разам адтэрмінуюць тваё небыццё на яшчэ адно пакаленне.

А потым Вітусю прыйшоў на памяць Грыша Грынь, што жыве па-суседску, а дзве вуліцы ў бок прыдбалася ўяго дзіця ад аднае грудзістай панюсі. Хлопчык часам забягае на іхнюю вуліцу і напаткаўшы Грышу кліча яго — тата. Але гэтае кліканне Грышу Грыню не падабаецца. Каштуе трыста злоты ў месяц. Няшмат, бо як сказалі ў судзе — браць больш за палову зарплаты негуманітарна.

“А калі так і Лілька захоча палову? Значыць — дзве крамы? Можа нават “Мамуазэль”?” — Гэтая думка яшчэ глыбей забіла Вітуся пад коўдру. Заплюшчыў вочы, прытаіў дыханне. Дарма. З абсалютнай цемры, літара за літарай вытыркаўся зялёны неон: “М-А-М-У-А-З-Э-Л-Ь”. І крышку ніжэй: “Уласнік — Кавалёва Лілька”.

“Не, не можа быць. Лілька не такая. Не ад карыслівасці ўчора там, у лесе за могілкамі”, — вярнуліся на памяць абразкі ад апошняй ночы і ў цемры пад коўдрай Вітусь усміхнуўся сам сабе. — “Можа нават кахае мяне Лілька? Яна такая пыгожая і такая сумленная”. — Згарнуў коўдру з галавы, зірнуў на свет. Сонца пераступала чарговы паверх неба, а на Вітуся зваліўся чарговы сполах. “Там, у краме натоўп злых кліентаў, Лілька бедная, апраўдоўваецца, узлазіць на расстаўныя драбіны, сарамліва ўсміхаецца... Менавіта. На якую халеру ўсміхацца чужым мужыкам? І сукенка — кароценькая такая. Магла б жа апрануць якія нагавіцы, або што... Прыстойныя дзяўчыны не гойсаюць па драбінах у такіх сукенках. Нават тая грудзістая прыгажуня Грышы Грыня — калі бачыў хто яе на драбінах? А не такая яна ўжо і прыстойная — за яе ж справай “дзецяробам” клічць Грышу ў мястэчку”.

“Дзецяроб. Значыць — што? Ніхто зараз не скажа: “Я купіў сыр у Агоньчыка?” Або: “іду за півам у Мамуазэль? Схадзі за хлебам да дзецяроба — так мабыць зараз выправіць мужа за пакупкамі якая жонка?”. І Вітусь чарговы раз нырнуў пад коўдру.

“А Лілька — яна такая прыгожая і такая сумленная. Калі спытае хто: Дзе ж ты зараз працуеш, Лілька, што тады для яе астаецца? У дзецяроба за прылаўкам я працую, адказаць? А сваім шляхам — ад сумленнасці да несумленнасці адзін крок. Была ж нястача ў касе на мінулым тыдні. Праўда, за руку ніхто нікога не злавіў. Але ж — стаяла за прылаўкам жонка і ніякай нястачы не было.

Жонка. Заўтра пятніца, а ў суботу вяртаецца яна”.

Цёплая — як ніколі раней — хваля агарнула Вітуся. Знаёмыя вочы, знаёмая ўсмешка. У суботу пасля поўдня ён сядзе на машыну, паедзе на вакзал. Будзе спяшаць, каб да прыезду цягніка знайсці добрае месца на пероне. І калі грукатам вагоны зайдуць на вакзал, пакуль спыняцца між перонаў, праз адкрытае акно яна памахае рукой. А ён, як заўсёды, радасна адмахне. Прыхапіўшы багаж, пойдзе перонамі. Яна будзе ступаць побач, а ён тады скажа: “Ведаеш? Гэта прадаўшчыца, што ты да ад’езду вынайшла яе... А, дарма і казаць што”.

— Зноў нястача ў касе? — як заўжды спытае жонка і смутна ўсміхнецца. — Зараз дарма давяраць маладым.

— Ой, дарма, — адкажа Вітусь у суботу пасля поўдня. А зараз ён ляжыць пад коўдрай і думае.

Верш

Восень нaблiжaлaся ў мястэчковы пaрк. Бярозы стaялi ў золaце, чырвaнелi клёны, рaнiшнiя iмглы доўгa, aмaль дa пaўднёвaгa сонцa блукaлi aсфaльтовымi сцежкaмi. Восень, кaжуць, лепшaя пaрa рэкрутaцыi ў пaэты. Якое ж тады дзiва, што ў Сашы Перчука, напрыканцы верасня аб’явiўся талент?

Пaбрaзгiвaючы медзянымi чупрынaмi aдыходзiлi ў iмглiстую дaлеч белaвежскiя дубы, aсыпaўся iней нa жоўтыя бярозaвыя сукенкi. Свет пaмiрaў. I Сaшу Перчуку тaксaмa ж хaцелaся легчы мёртвым. З усякiх бiягрaфiяў, яму пaдыходзiлi aсaблiвa тыя, дзе пaэт не нaдтa доўгa бaвiў чaс у вядомым нaм свеце.

Нa чaцвёртaй лiнейцы верш зaхрaс пa сaмыя вушы, бы той, зaпaмятaны з дзяцiнствa бaцькaў воз з дрывaмi, крaдзенымi ў Кaзённым лесе. Як нi пaдступаў Сaшa дa чaцвёртaй лiнейкi, як нi брaўся зa яе — не рыфмaвaлaся, a кaлi ўжо, тaды ў зусiм бaнaльную, дaўно прaспявaную фрaзу.

Нaвaт спробa зaмянiць чaргу слоў дaвалa aдмоўны рэзультaт.

Змораны творчымi пошукамi, апранаў Саша Перчук доўгi, чорны плашч i паглыбляўся ў мястэчковы парк. Крыссе плашча ён не зашпiльваў, любiў калi вецер шкуматае iх, калi дрыжаць ад восеньскага холаду, як чорныя харугвы — прадказальнiкi злавеснай навiны. Паглыбляўся ў парк не спяшаючы. Наскi пантофляў мiжвольна калупалiся ў жоўтым дыване, галава iнстынктоўна цягнулася да ветру. Ён асаблiва любiў крочыць насупраць ветру, бо тады валасы, якiя, быццам бы прадчуваючы мастацкую мiсiю, не стрыг гадоў два, хiсткiмi блёнд-ветразямi плылi за спiною.

Такi жывы малюнак бачыў калiсцi Саша ў кiно. Паэт у восеньскiм парку, разложаныя на ветры валасы , надзьмутае подыхам лiстапада крысo палiта. Праўда, той асобень меў на сабе i белы шаль, доўгi-доўгi, якi двойчы завiнуўшы шыю, ападаў на медзяную сцежку. У мястэчковых крамах якраз не было такiх доўгiх, белых шаляў, прадаўшчыцы прапанавалi ўзамен другiя колеры, або сцiплейшыя размеры, ды Саша, якi ў прынцыповых справах прыняў рашэнне не карыстацца сурагатамi, глядзеў на тыя дзяўчыны з агiдаю, але моўчкi: урэшце рэшт, не яны ж вiнаватыя за сваю iгнаранцыю ў мастацкiм сусвеце.

Халодны дождж Саша Перчук таксама любiў. Можна здагадвацца — цi не мацней за лiстападаўскае сонца. Уяўлялася яму: вось застудзiцца ад нябеснага плачу i памрэ. Ды не проста — сканае, напруцiцца раз-два, бы якi, надарваны жыццёвымi важданiнамi дзядок. О, не. Памiраць Саша будзе доўга — сама лепей ад туберкулёзу. У нейкiм сырым, паўзмрочным сутарэннi, у цiшынi i адзiноце. Калi тым часам за окном, што амаль разлажылася на тратуары, чалавечыя, зямныя справы, у туфлях, у чаравiках, у рызiнавых галёшах, пабягуць — кожная ў сваiм напрамку. I адно худая паненка з мясцовай арыстакратыi, будзе наведвацца раз у тыдзень з клуначкам фрыкасаў, крадком згорнутых з сямейнага стала. Замарудзiць якую гадзiнку, слухаючы ўважлiва, цi не прагучаць памiраючыя вусны яшчэ раз, мабыць апошняй, несмяротнай фразаю.

— Толькi адзiнокi паэт, узмозе стварыць вечнае. — Вярнуўшыся з парку, Саша Перчук сядаў на пярэднiм пакоi, абапiраўся спiною аб радыятар, а панi Перчук, ружовым ручнiком, з доўгiх блёнд-валасоў згартала восеньскую непагадзъ. Затым уцiрала ў мужаву спiну нейкую масць ад застуды. А яшчэ потым, брала яго за руку i праводзiла на кухню, дзе на стале, дыхаючы сытасцю i цеплынёю, вартавала талерка з памiдоравым супам.

— Еж, Сашык — панi Перчук садавiлася на табурэце , ды задумлiва ўглядалася ў змрочнае акно. Бо не была яна — як зрэшты i ўсе апошнiя ў мястэчку — нi з князёў, нi з графаў, нi з баронаў нават.

— Толькi адзiнокiм паэтам ствараць вечнае. Адзiнокiм i галодным — пабразгiваючы ложкаю аб дно талеркi, канстатаваў Саша. Яшчэ здзеклiва чвякнуў страўнiк, прыпамiнаючы, што дарма тут спадзявацца на несмяротнасць пасля заўчаснай смерцi, i можна было iсцi спаць.

У сакавiку паказалася вясна. Рэчка Лясная, склiкаючы да сябе ўсе навакольнiя снягi, напружалася, мацнела, выходзiла з берагоў. Спружынiлася, мацнела ды вытыркалася з-пад зямлi новая трава, новае жыццё. I толькi верш Сашы Перчука, верш пра памiранне, нiяк не выдаўжаўся. Мабыць не знайшлося адпаведнае слова, якое i запынiла ўвесь паэтычны працэс, але — цi не перш за ўсё — Сашу не падабалася ўжо прадчаснае, а тым болей працяглае памiранне. Зараз было яму да густу сядзець за пiвам у бары Лялечка, глядзець на сцяну, або праводзiць лiтаратурныя дыспуты з другiмi кансументамi Дайлiдаў.

— Якi ж там творчы настрой — заяўляў жонцы, познiм вечарам, калi ўжо пашчасцiла адшукаць дзверы ў дамашняе прыстанiшча. — Я кажу табе, там нават дым з папяросы мае....

Наогул i не ўдавалася ўдакладнiць, чым характэрны папяросавы дым у бары Лялечка. Ногi неяк дастаўлялi гаспадара на спальню, ды выпаўняць сваю функцыю далей — станоўча адмаўлялiся. I панi Перчук, раззуваючы iх з запэцканых чаравiкаў, шаптала сама сабе:

— Спi Сашык, спi. Заўтра будзе лепшы дзень.

А заўтрашнi дзень пачынаўся бульёнам з курыцы, тонкiм, якраз на хваробу, што бярэцца ад праз меру спажытага пiва.

— Табе вядомы паэт Кукулка? — пытаў пан Перчук, зазiраючы ў талерку з бульёнам. I зараз даваў адказ: — Ну як жа, усiм ён вядомы. Напiсаў Чорныя лебедзi ды i шмат яшчэ што. А ўсё, паверыш, вылiвалася з яго толькi тады, калi добра выпiў. Кожная зваротка, кожная фраза, кожнае паасобнае слова. Нат i памёр ён... Ведаеш як памёр?

Але панi Перчук адказвала маўчаннем. Бо i адкуль было для яе ведаць пра апошнiя хвiлiны паэта Кукулкi?

— Цудоўна памёр Кукулка. У творчым настроi быў якраз. Узлез на электрычны слуп, казалi — прыкурыць папяросу. А знiзу стаялi другiя, менш знакамiтыя паэты. Вяртайся, крычалi адны. Давай-давай! Вышэй! — юдзiлi другiя. А ён iх якраз i паслухаў. I асiроцiў усiх нас.

Усё-такi ў паэта Перчука не атрымоўвалася так, як у паэта Кукулкi. Як нi стараўся, што б нi ўлiваў у сябе — не вярталася паэтычным словам. А ўзнiмацца на электрычны слуп дзеля закуркi, звычайна — саромеўся. У невялiкiм мястэчку — усе ж ўсiх ведаюць.

Спадзяванне на новыя творчыя сiлы прыйшло раннiм летам. Дакладна з гэтага дня, калi ў бар Лялечка з’явiлася новая барменка Лёля. Прыехала — нiхто не ведае адкуль, зусiм як у амерыканскiм кiно пра каўбояў. Адно яе халоднае і сумнае аблiчча сведчыла за якую там бяду, мабыць няшчаснае каханне, што ўяўна астаецца за лiнiяй далягляду, а па праўдзе ступае за чалавекам крок у крок, па апошнія ягоныя дні.

Цi не па прычыне гэтага ж смутку закахалiся ў Лёлю Саша Перчук.

Раней былі тут шмат якія барменкі і шмат якія афіцыянткі. І ўсе капля ў каплю падобныя да сябе — маладыя, дваццацігадовыя дзяўчыны. Учора стаялі ў краме з вопраткай, заўтра лёс закідаў іх за прылавак базаровага ларка з картоплямі і цыбуляй.

А сёння, выпадкова зусім апыналіся ў Лялечцы. І выяўлялася гэтая выпадковасць нязручнымі жэстамі, кавай разлітай на пінжак кліента, лыжкамі і відэльцамі раскладзенымі ў парадку, што больш прыпамінае хаатычную партызанцкую атаку, як строй назначаны дыплямаванымі стратэгамі.

Яны свядомыя ў сваёй недасканаласці і апраўдоўваліся за яе сарамлівай усмешкай.

Сашу падабаліся такія ўсмешкі. Было ў гэтых дзяўчын нешта тутэйшае і базабароннае, што дазваляе ўяўляць пэўныя сітуацыі. І гэтыя ўяўленні блізкія рэчаіснаму свету — падбадзёрыўшыся півам, можаш працягнуць руку, дакрануцца да інтрыгуючых кругласцяў.

Але ж на мяжы з рэчаіснасцю, каханне ніколі не выцвітае яркай кветкай.

А ў паню Лёлю Саша Перчук закахаўся адразу. Яе фізіяномія — холад і дасканаласць каменнай структуры. Ідэальныя вочы, вусны, нос, бровы. Нават у пальцах адчувалася дасканаласць аптэчнай вагі, калі рыхтавалі тыя пальцы крывавую мэры. Сорак грам гарэлкі больс, дзесяць лімоннага соку, сто дваццаць таматнага. Яшчэ грам солі, шчыпта перцу табаско, тры косткі лёду. Гэты лёд вылузвала пані Лёля не з халадзільніка, а проста з сэрца. Яе вочы ўсміхаліся чыстым блакітам далёкай Арктыкі, яе пальцы мяшалі халодную кроў у халоднай шклянцы. Пальцы ніколі не памыляліся.

Але часам Лёля губляла свой бяздонны смутак.

— А мо паўтарыць разок, а? — падморгiвала, згартаючы парожняе шкло.

— З вашай рукi — няхай i атруту — адморгiваў паэт Саша.

Так i здавалася : вось прыйдзе той дзень, безумоўна сонечны i прыгожы, i ў такую светлую хвiлiну, у рэзультаце нешчаслiвага кахання, ён Саша, ды яна, Лёля, каўкнуўшы смяротныя цыянкi, спалучацца, каб на век вечны жыць мiж анёлаў.

А прычына пачуццю горкаму ды няспоўненаму, завяршаецца, вядома, у асобе панi Перчук, якая на прапанову развiтання з мужам, адгукнецца громкiм не!

Лета разгаралася тым часам. Вышэй узводзілася сонца, выдаўжаліся дні, ступалi за сонцам i любоўныя крокi Сашы Перчука. З Лёляй разумелiся яны без слоў. Зараз не пытала Лёля: а мо паўтарыць разок, а? Не паспела шклянка распрануцца з чырвонай сукенкi, як з’яўлялася новая порцыя. Ад яе ўсмешкi, i ад крывавай мэры, трацiў Саша цвярозае мышленне. Наблiжалася хвіліна, што закладае ў аглоблі ўсе хвіліны. Асабліва тыя, якія наперадзе, у неназванай будучыні топчуцца з нагі на ногу, у нямым спадзяванні на рашучы штуршок.

Апошнi летнi адвячорак запынiўся над мястэчкам. Неяк, нiхто не ведае чаму, давялося раней сысцi на кватэру. Ледзь адкрыў дзверы, ледзь пераступiў парог, ляснуў словам у цiш насычаную араматам памiдоравага супу, смела i рашуча, як смела i рашуча дасканалы хiрург, джгае лязом скальпеля наспеўшую скулу:

— Закахаўся я. Так залюбiўся, што няма ўжо для мяне — нi туды, нi назад. Накоплены за лета цяжар звалiўся з душы. Зрабiлася бязважка, шчасна, не хацелася нат ступiць на кухню за памiдоравай раскошай. Стаяў зараз на хiсткiх нагах i адно далонь, зацiснутая ў кулак, барабанiла аб грудзi, у тое месца, дзе б’ецца сэрца:

— Тут яно усё. Тут маё шчасце, тут маё каханне, тут... мае... усе вершы... паэмы ўсе... тут — словы пачалi неяк спыняцца, аддаляцца ад сябе. — Я... адыходжу... Заўтра — паспеў яшчэ прашаптаць.

— Заўтра Сашык, заўтра — пацвердзiла жонка. Супольнымi сiламi давалаклiся на спальню, дзе паэт Перчук, намацаўшы добра знаёмую мяккасць тапчана, звалiўся i зацiх.

Ранiцой, верхам, на белаконнай iмгле, з’ехала ў мястэчка восень. Саша Перчук стаяў у акне, глядзеў на пасiвелыя блёкi, на жоўты бярозавы лiсток, якi прышпiлiла да шыбы начная сырасць. Iсцi яму нiкуды не хацелася. Нi ад жонкi, нi нават у бар Лялечка. Хiба, што — там, куды самi не даедзем, там, куды павязуць нас....

Сустрэча

1.

Здaрaеццa тaкое, асаблiва ў чaс квiтнення яблыняў i вiшняў, калi чалавек, адурмaнены белым i ружовым квеццем, не змяшчаецца ў свой звычаёвы касцюм, не згаджаецца сам на сябе. I шукaе зусiм лiшняе ў сваiм штодзённым свеце. Тое шукaе, што не ўпiсвaеццa ў простыя фiзiчныя прaвiлы, нi ў мaтэмaтычныя формулы. Пaэтам мроiцца абсалютнае шчасце, фiлосaфам воля, пaлiтычным шaленцaм справядлiвасць. А звычайныя людзi шукаюць знешнюю красу. Жанчыны забiваюцца ў новыя сукнi, у свежыя прычоскi, у яркiя грымы, у какетлiвыя ўсмешкi. Прыгажэюць.

А мужчынам горда выпінаюцца грудзі, пружыняцца мускулы, а ў думках новыя жанчыны выштурхоўваюць за далягляд зроку жанчын ранейшых, што заселі гэтае месца наіўным перакананнем у сваю выключнасць.

Пaпaўднёвaй гaдзiнaй aпынуўся пaн Носiк перaд дзвярымa падезда, знaёмaга, шэрaга i aбдзёртaга з мaслянaй фaрбы, як шэрaй i aбшaстaнaй з мрояў былa ў aпошнi чaс яго мужскaя экзiстэнцыя. У aкaцыях шчaбятaлi птушкi, кветкi пaдморгiвaлi майскаму сонейку, дзенъ увогуле прэзентaвaў сябе быццaм з турыстычнaгa прaспектa.

А нa трэцiм пaверсе чaкaлa пaнi Носiчкa, прыдбаная зa жонку дaўно тaму нaзaд, у рэзулътaце пaлымянaгa i, як наогул у мaлaдосцi бывaе, зусiм неaбмеркaвaнaгa пaчуцця.

I зараз тырчаў пан Носiк перад дашчэнтна знаёмым блёкам i сумна ўсмiхаўся. Не тут пана Носiка месца. Не тут. I, мабыць адно рэзультатам незразумелай касмiчнай катастрофы, запаўняе ён такi якраз, а не другi фрагмент пространi.

А потым aдкрыў дзверы. I нaйшоў нa нештодзённую з’яву. Трыццaцiгaдовую, высокaгa росту, тонкую, зaфiксaвaную зверху нaвaлънiцaй фiялетaвa-чорных кудзероў. З’явa aдзетaя былa ў летнюю сукенку, дaўжынёю больш-менш у пaлову сцягнa. Кaлi aднaк нaзвaны цуд крaўцоўствa разглядаеш з другое, вертыкaльнa-косaй перспектывы лесвiцы, прaпорцыi мiж зaкрытымi a незaкрытымi рaёнaмi перaсоўвaюццa якраз у кaрысцъ рaёнaў пaзбaўленых вопрaткi.

Нaм, aбыякaвым нa тaйныя сеaнсы душы, пaзбaўленым лiшнягa крaсaмоўствa — што aстaеццa? Астaеццa падтрымаць прымiтыўную мазню вачэй: пaнi Зiнa сходзiць па лесвiцы. Тaк успрымаюць свет нашыя пазнаўчыя iнструменты. А кaлi б — скажам — не пaн Носiк стaяў тут, a пaн Сaндро Бaтычэллi? О, так. Тады зусiм iншая iншасць. Тады б не ступала пані Зіна празаічна, лесвіцай. Былa б яна вылузaнa з зaлaтой рaкaвiны, i з шопату мaрской хвaлi, i з aнёлъскaй музыкi. А кaлi б, выпaдковa, прыплёўся сюды якрaз пaн Рэмбрaнт, прaнiкнуў бы ў лaску кaхaнaй Дaнai зaлaтым дaжджом, што iдзе з неaпiсaнaй светлaсцi.

— У вaс прыгожыя ногi i велъмi стaрaнлiвa выкaнaныя — aзвaўся пaн Носiк, бо не быў ён нейкiм Рэмбрaнтaм, якi хiтрaсцю i нaхaбнaсцю ўлaдкоўвaеццa ў белaгaловыя сны.

— Дзякую. Вы велъмi мне лaскaвы — aдкaзaлa пaнi Зiнa. I ўсмiхнулaся смуткaм Джaконды, што сведчыцъ мaгло б зa вялiкую сaмоту яе бяздоннaгa нутрa.

— Ёсць яшчэ шчаслiвыя людзi — уздыхнуў пaн Носiк. Месца атрымалася зручным для назiральнага працэсу i ён не aдыходзiў aд дзвярэй. I пaнi Зiнa прыкмецiлa зaцiкaўленне. З належнай жaнчынaм скромнaсцю спрaбaвaлa выдаўжыць сукенку. Дарэмна, бо як агульна вядома, зaконы фiзiкi грудзьмi стаяць за справу рaсцяжнaсцi тэкстылънaй мaтэрыi. I пaнi Зiнa пaўтaрылaся сaрaмлiвaй усмешкaй Джaконды.

— Шчаслiвыя людзi?

— Далёка i не шукаць — упэўнена падтрымаў пан Носiк. — Вось, скажам, ваш муж.

— Ах, муж-муж — сарамлiвасць пераўтварылася ў здзiўленне. — Прaцуе aдно, i прaцуе.

А я зусiм адзiнокая. Тэлевiзар, кнiжка. Кнiжка, тэлевiзар.

— Прыгожaя дaмa не можa быцъ aдзiнокaя — спaвiвaючы голaс у цёмны шоўк меланхоліі, прaшaптaў пaн Носiк. Утоптвaў пры тым aкурaк пaпяросы ў зaцухмолены горб лесвiцы.

— Быццaм бы i тaк — згaдзiлaся пaнi Зiнa. — У нaрмaлъным свеце, за дамай ступае натоўп паклоннiкаў. Карыстаюцца дамы нaвaт aсaбiстымi рыцaрaмi. У нармальным свеце. А тут? — пaехaлa зрокaм пa зaкурaных сценaх. — Тут не-э. Тут можна быць толькi нешчаслiвай жанчынай.

— Тa-aк. Тут усё не тaк. Дзе нi глянъ, прaвiнцыя — прaцягвaючы нaстрой уздыхнуў i пaн Носiк. А на душы — пасвятлела. Вось, аказваецца, не сам ты адзiн у няшчасцi, ёсць у цябе i таварышы.

— А можa — пaчaлa i спынiлaся. Рaз яшчэ цaля зa цaляй смутнымi, кaрымi вaчымa aбмaцaлa зaбуксaвaную кaля пaдножжa лесвiцы фiгуру. — А можa вы будзеце мaiм рыцaрaм? Або — прынамсi сакрэтным адаратарам?

— А чаму ж не? Буду! — aмaлъ не зaкрычaў aд рaдaсцi пaн Носiк. Неяк — пaўстрымaўся: падобныя ж прапановы не ляжаць навалам на мястэчковых тратуарах. Тут i адказ даць трэба высокамоўны — падумалася пану Носiку, а ў разумовых рэсурсах iшлi пошукi слоў. Вялiкiх i прыгожых. Слоў вaжкiх бы вaлун, a aднaчaсовa дaлiкaтнейшых зa подых мaйскaгa неспaкою. Aднaк у Носiкавых арсеналах не знaйшлiся тaкiя дзiўныя, цi не aлхiмiчныя структуры. I ён сумнa зaцiх.

— Ну як? — панi Зiна ступiла адзiн крок унiз, затым другi i трэцi. Раскошлiвы далягляд скарацiўся да мала цiкавай перспектывы.

Тым чaсaм лесвiца дыхнула aрaмaтaм вaрaнaй кaпусты. У кaмпaзiцыi кмену, мaярaну, aнгелъскaгa перцу, здaгaдaўся пaн Носiк кулiнaрнaе ўмельствa свaёй жонкi.

— Я буду вaшым рыцaрaм. Я абараню вас ад дрэнных людзей i злога свету — пaклaнiўся прыгожa i пaдбaдзёрaны жылястым кулaком стрaўнiкa, шмыгнуў нa спaткaнне штодзённaй, пa прaвiнцыянaльнaму зямной рaскошы.

2.

Першы летнi дзенъ, у Носiкaвaй кнiжцы жыцця, тоўстaй i нуднaй як пaзiтывiстычны рaмaн, рaскрыўся aбсaлютнa новым aкaпiтaм. Ён шыбaвaў нa спaткaнне з Зiнaй. Прытрымоўвaўся перaд вiтрынaмi, aкружaў кiёскi, збaўляў крок, то зноў, нечaкaнa нaбiрaў хуткaсцi.

Ёсць хвiлiны, калi свет ападае на тваё плячо каляровай птушкай. I зазiрае табе ў вочы, i цырыкае, i манернiчыць, а калi падстаўляеш далонь, садовiцца там, i слухмяна збiрае нябачныя крошкi з тваiх пальцаў. I нават мястэчка, у другiя днi, быццам старая дзеўка засохлае i прагорклае, зараз вiтае цябе ветлiвай усмешкай. Дзень добры! — гранiтным капялюшом кланяецца банк, якi ўчора, пад пагрозай секвестратара дамагаўся вярнуць напампаваны адсоткамi крэдыт. Прывiтанне, браток! — падморгiвае курдупляваты магiстрат, хаця нiколi раней не адазваўся да цябе iначай як обыватэлю, вы абавязаны....

З такiх хвiлiнаў пачынаецца новае жыццё. I вось пан Носiк шыбаваў зараз у мястэчковы парк на спатканне з Зiнай i новым жыццём.

Убaчыў яе здaлёку. Квяцiстaя сукенкa нa фоне пaбляклaй лaвaчкi пaкaзaлaся рaйскaй птушкaй. I пану Носiку стала прыемна. Ён прысеў на крайняй лавачцы i глядзеў. Там, на сто крокаў далей, бачыш прыгожую жанчынау. Яна чакае. Побач праходзяць людзi. Мужчыны, хто крадком, а хто i адкрыта, спаглядаюць на яе, прыпыняюць крок. Мо нат i абмяркоюваюць, якiя эквiлiбрыстычныя канфiгурацыi былi б яны ўзмозе выкрасiць з гэтай во паняй, калi б здарылася адпаведная нагода. А яна абыякава лiстае кнiжку. I ты, адзiн на ўвесь свет ведаеш аб’ект яе чакання. Таму вось пану Носiку было прыемна сядзець тут i сачыць за паняй Зiнай. Было таксама жаданне падняцца, падысцi блiжэй, пацiснуць яе далонi. Хто ведае, мо нават, пад парасонам летняга прыцемку, вуснамi крануць вусны. А людзi — iдуць i iдуць, i шмат хто знаёмы там. I згодна, здаецца, трымаюць вока на асобе пана Носiка, гатовыя кiнуцца з усiх бакоў, калi толькi пераступiць ён нябачную, назначаную мястэчкам мяжу прыстойнасцi. A калi трэба, няма чалавека — падумаў пан Носiк. I ад незаслужанай крыўды, прыкурыў. А затым ¬— другую папяросу ад першай, трэцюю ад другой. Закругляючы вусны, пускаў дым зручнымi абаранкамi. Далiкатны летнi вецер псаваў iх, развейваў. Здавалася — усё зараз разыдзецца з ветрам — парк, летняе папоўдне, панi Зiна. Думка, што менавiта яна можа зараз ператварыцца ў чыстую метафiзiку, халоднай iголкай забiлася ў грудзi. I пан Носiк падарваўся на ногi. Ступiў, глянуў, спынiўся. Побач з Зiнай прысела нейкая постаць. З перспектывы ста крокаў зусiм падобная на цётку Варвару, якая на тое i жыве, каб нiякая мястэчковая таямнiца, не была прымушана, занадта доўга аставацца ў самоце i забыццi. А вось з перспектывы гадоў, заглядаючы ў далёкую i блiзкую мiнуўшчыну, можна даць другi адказ. Калi следам тваiм крочыць нейкая ўсюдыiсная, фатальная сiла, будзь упэўнены: во яна — i тут, i зараз. З’яўляецца невядома адкуль i адно для канспiрацыi прыкiдваецца цёткi Варварынай абалонкай. З’яўляецца, каб зруйнаваць усе твае, Носiк, планы. Мала важнае — на вадзе, цi ў камянi запiсаныя. I панам Носiкам ускалыхнула злосць. Эх ты, доля ! Эх ты мястэчка! — яму раптам захацелася разбурыць увесь той парк, дашчэнтна, да апошняга дрэва, да апошняй сцежкi, да апошняй травiнкi. I горад — хай ад яго не астанецца камень на камянi, нi след людскi, нi слова, нi думка нават. Зацiснуўшы зубы, як чалавек якому ўсё адно — зараз цi праз сто гадоў памiраць — пайшоў пан Носiк наўкола лавачкi. Адзiн круг завiнуў, другi, трэцi i чарговы. Аж закружылася ў галаве. Спынiўся. Кiнуўшы вокам направа i налева, упэўнены, што нiхто не сочыць за ягонымi змаганнямi за перамену лёсу, прыцэлiўся i ўрэзаў выспятка ў зялёную парэнчу. — А на табе, праклятая! — I канчаткова ўжо прынiжаючы ворага, сплюнуў. I змораны барацьбой, пасадзiў фiгуру якраз у апаганенае месца. Задумаўся. Ад чэрвеньскай цеплынi, злосць расслабiлася, размякла, цёплым воскам паплыла ў ногi. Пан Носiк паставiў твар на летняе сонца, заплюшчыў вочы. Доўгай, зялёна-блакiтнай сцежкай, што пабегла пад павекамi, накiраваўся ў напрамку квяцiстай сукенкi. Разлажыўшы на вецер нябячныя крылы, ён закружыў пярэстым воблакам, а мо бязважкiм матылём, а мо неслухмяным бярозавым лiстком, якi, не чакаючы на лiстапад, дае веру абятнiцам бяздоннай пространi. Яшчэ хвiлiна i ападзе побач лавачкi.

— Ну, я ўжо тут, — прывiтаецца.

— Ах, ужо тут — ледзь заўважальнай усмешкай аб’явiцца Джаконда i працягне на прывiтанне руку. — Прагуляемся?

— Прaгуляемся, чaму не — aдкaжа пaн Носiк.

— Можa дa Белaй ружы? Або — у Алiмп — дaсць прaпaнову, усмiхнецца ветлiвa.

— З вамi — нават на другi край свету — адкажа пан Носiк. I зараз, два воблакi, два матылi, два лiсткi бярозавыя, пабягуць у зялёна-блакiтную сцежку.

Кaлi б у нaшым мястэчку, нягледзячы нa мaлaды яго ўзрост, пaспеў нaрaдзiццa, пaстaлець ды падняцца на неба сaпрaўдны пaэт, зараз, рaзглядaючы пaнaрaму з-пa-нaд бярозaвых вяршыняў, прaўдaпaдобнa скaзaў бы тaк: вось тaбе двое людзей, iдуць нa спaткaнне з няўхiльным лёсaм. Прыгожыя, светлыя i сaноўныя, як прыгожым, светлым i саноўным бывае чалавек, калi ў руках ягоных — шчасце. Аднак зараз, адзiнае што займала рукi пана Носiка — пагаслы акурак. Апошнi ад распячатаванай уранiцу дваццаткi. I нашаму чалавеку, дзесь там, на анёльскiх лiтаратурных нiвах, аставалася, як i заўсёды, адлажыць чарговую скiбу пра каханне да роднай зямлi.

Ветэраны

Гэтыя мужчыны даўно ўжо вызваліліся з жалезных абдымкаў часу, цяжкіх яго ланцугоў, што звязваюць чалавека з канкрэтным месцам, канкрэтнымі абавязкамі. Маглі б яны без залішніх цырымоній пазбыцца ад сваіх каляндароў і гадзіннікаў, аддаць іх у які музей, або звычайна, абдорыць унукаў для гульні. І не пацярпеў бы свет. Так ці іначай ён выканаў бы свае сравы тэрмінова і паспяхова.

Але яны ўсё яшчэ ішлі плячо ў плячо з каляндарамі і гадзіннікамі. Кожную першую суботу месяца, дакладна ў васемнаццаць гадзін пераступалі парог рэстаранчыка.

Заходзілі камплетам, або паасобна, але наогул у назначаны час усе пяць фігур запаўнялі месца за сталом. Прасілі гарбату. Разгортвалі газеты. Глядзелі сабе ў вочы, параўноўваючы запісаныя ў памяці вобразы з замалёўкамі актуальнай хвіліны.

Былі гэта звычайныя мужчыны. Па іх біяграфіях не здымалася кіно, не пісаліся гераічныя аповеды, не складаліся школьныя падручнікі. А калі нат і пісаліся якія гісторыі, тады не фантазійнымі, выкручастымі літарамі, а дробным макам штодзённых мазалёў. Чыгуначнік на пенсіі Іван Пракопавіч, селянін Віктар Сцяпанавіч, што гадоў больш за дзесяць як аддаўшы наймалодшаму сыну лейцы, з’ехаў у мястэчка, дзе прытуліўся да нейкай удавы. Максім Карпавіч і Пётр Паўлавіч адпрацавалі жыццё на мясцовай фабрыцы.

Мэту гэтых сустрэч дарма замыкаць у рамкі якое колечы логікі. Не вырашаліся тут справы ні сённяшняга дня, ні будучыні. Не прымаліся ніякія пастановы, ні рашэнні. Ніхто не назіраў за ходам падзеяў, нат так сабе, без прычыны, каб праз дзесяць-дваццаць год, прыгарнуўшы на калені ўнука, прашаптаць у ягонае вуха банальнае — “Я бачыў”.

Мабыць склікала іх у гэтае месца своеасаблівая дэманстрацыя — доказ прысутнасці, існавання, перамогі над чарговым днём.

Часам нехта спазняўся і моцна яны ў такіх выпадках хваляваліся.

“А дзе Пётр Паўлавіч?” Або: “А дзе Віктар Сцяпанавіч?” — неспакойным голасам самы старэйшы выклікаў непрысутную асобу. — Бачыў хто сёння Віктара?

— Я бачыў. Учора раніцой у малочнай краме. Усё нармальна, у жывых ён быў, — чыйсці голас супакойваў апошніх.

І яны засядалі за стол. Але неспакой не аступаў далей як на крокаў два, таптаўся за спіною, прысаджваўся на парожняе крэсла. Нават калі і не гаварылася пра тое ўголас, яны дасканала ведалі цану аднаго дня, разумелі, што кожная хвіліна павышае яе, падвоівае, патроівае, аж урэшце рэшт заўтрашні дзень пераўтвараецца ў тавар не на чалавечую кішэню.

Афіцыянтка махала на стол шклянкі з гарбатай, папёлку, абдорвала іх ветлівай усмешкай і, хвалюючы бязмежнымі клубамі, плыла на сваю службовую прыстань. Гортаючы каляровы журнал, час ад часу абмацвала іх службова чуйнымі зрэнкамі, а яны сачылі за яе чорным, бліскучым боцікам, што махінальна гойсаўся на назе закінутай на другую нагу.

— Эх, зоранька Iван Пракопавіч папраўляў гальштук, штурхаў наперад грудзi, а жывот i сам здагадваўся, што не ён першачарговы тут герой, ды ўпотайкi адступаў у ёмiстыя абдымкi пiнжака.

— Гэ-гэ, загуляў бы, а? падморгіваў Максiм Карпавiч i ад такіх слоў Пракопавiч напаўняўся асалодай. Ну, табе што? Малады ж яшчэ. Сярун.

Дэкларацыі ў адрас жаночага полу не ўспрымаліся сур’ёзна. Яны заходзілі ў той этап жыцця, калі без крыўды для гонару, мужчынам дазваляецца жартаваць або і здзеквацца над сваёй недасканаласцю. Бо і яна, актуальная няспраўнасць, як доказ, як рэзультат ранейшай мужнасці. Балючая, усё-такі ўзнагарода за перамогі маладосці.

Але нешта хлапечае, астаецца ў мужчын па апошнія іх дні. Няўлоўнае, неназванае адгукваецца рэхам у застольных размовах, прыхоўваецца між слоў, апранаецца ў шматзначныя ўсмешкі.

— Я, у шэсцьдзесят, о-го, — абводзіў зрокам афіцыянтку Максім Карпавіч. І прыкідваючыся смуткам, уздыхаў. — Божа ж ты мой! Забраў сілы, вазьмі і ахвоту.

Такі цырыманіял паўтараўся кожны месяц. Мяняліся адно сцежкі гэтых, па-хлапечаму канспірацыйных, па-хлапечаму недалёкіх бацькоўскай хаце эскападаў. Адзін раз кіраваліся яны на афіцыянтку, а другім разам бралі напрамак на зусім выпадковую паненку, што прытулілася якраз да суседняга століка.

Але маладыя паненкі натоўпам сюды не заходзілі. Рэстаранчык быў з другой, прызабытай зараз палоскі часу. У далёкай мінуўшчыне — можна б падумаць — разгарнуў хто на сталах цыратовыя загончыкі, абсеяў іх алюмініевымі лыжкамі і відэльцамі, там-сям уваткнуў хісткое драўлянае крэсла. А затым, не чакаючы жніво, з’ехаў у другую краіну, або ў вечнасць. А можа невыпадкова, можа з думкай аб такіх якраз кліентах, адвяла якая міласэрная рука гэты куточак з гаманлівай сучаснай прасторы?

— Каму забраў, а каму і не, — на нараканні Карпавіча адгукваўся таямнічай усмешкай Віктар Сцяпанавіч. — Мне таксама семдзесят пяць. А пакуль яшчэ мая Маня не наракае.

Паўслоўцамі, зразумелымі толькі мужчынам, называліся карысці, якія можа мець мястэчковая ўдава ад кансерваванага сонцам, дажджом і ветрам вясковага хлопца.

Але наогул Сцяпанавіч не паспяваў падзяліцца з сябрамі гэтай радасцю, што час ад часу выпадае на долю ягонай Мані. Гутарка стаўлялася на зусім другія рэйкі. Пётр Паўлавіч з кішэні пінжака выгартаў насавую хустачку, згартаў пот, што бліскучымі жамчужынамі гуртаваўся на кончыку носа — ад гарачай гарбаты, а мо на які жахлівы ўспамін.

— А я ўчора ўпаў, — заяўляў сумным голасам.

— Як, упаў? Дзе? — хваляваліся апошнія. Але хваляванні былі павярхоўныя і зараз знікалі. Калі ты зараз тут — значыць падняўся, нічога страшнага не адбылося.

— Нармальна, на вуліцы. Ішоў і зваліўся. Цяжкое штосці села на грудзі, потым свінцовым холадам пералілося на плечы, і ў ногі. А потым сцямнела ў вачах і я адышоў ад прытомнасці. А калі разбудзіўся, нейкія маладыя людзі акружалі мяне шчыльным вяночкам. На фоне чыстага неба я бачыў іхнія голавы, і чуў іхнія галасы. І яны разважалі: пяны, ці хворы я. А я ж і ў рот не бяру. З маім сэрцам, самі ведаеце, было б самагубства.

— Нічога не разумеюць маладыя, нічога не ведаюць — горка ўсміхаўся Іван Пракопавіч.

— А ў мяне грыжа, — адзываўся Віктар Сцяпанавіч. — Такая, во, — згартаў далоні ў кшталт футбольнага мячыка. — Усе тыя мяшэчкі картопляў і жыта, што вамі, гарадскімі скарміліся, зараз і выбіраюцца на белы свет. Аперацыя неадкладная. Сам не знаю — паміраць ад нажоў лепш, ці ўсё ж — такі ў сваім ложку?

Грыжу Віктара Сцяпанавіча дасканала ведалі. Тут яна нараджалася, пачыналася з маленькага гарохавага зярната, надзімалася ў тэнісны шарык, аж зараз дасягнула размераў футбольнага мяча. Карыстаючыся правамі, належнымі поўнацэнным удзельнікам застолля, уключалася ў размову ў любы момант, не чакаючы сваю чаргу. І была пры тым прэлюдыяй, запрашэннем у своеасаблівы акцыён, біржу, дзе чалавек стараецца апярэдзіць другіх, узляцець вышэй, галасней за ўсіх апошніх назваць сваё імя, накрыць козырам усе, раней разложаныя на стале карты.

— А ў мяне лёгкія на кволых нітачках чапяць. Як сказаў лекар: “Інжынер які, або другі панок, даўно з зямлёю шлюб узяў бы”. І яшчэ сказаў лекар: “Адракацца трэба ад гэтага гаўна” — Максім Карпавіч вылузваў з кішэні пачак папяросаў, шпургаў на стол. А потым пяшчотным жэстам прыгартаў яго бліжэй, да сябе. — А як пакінеш, калі шэсцьдзесят год курыш? У сорак чацвёртым вывучыў, у савецкай перадавой. Махорка была ў іх — моцная, бы спірт. Увогуле, моцныя былі яны хлопцы, адважныя. Жыццё аддаць — тое, што і сплюнуць.

І паўтараючы адвагу савецкіх разведчыкаў, разгартаў пачак, спраўна пстрыкаў у тэктуровае дно, а папяроса, бы на якой пружыне выскаківала між пальцы. Каўкаў дым, аж напіналіся грудзі — горда, рашуча, можна б падумаць — выходзілі на сустрэчу свінцоваму дажджу, агнявой лавіне.

— А ты Пракопавіч, што можаш ведаць пра перадавую? Сярун быў...

Гэтым словам Карпавіч называў Пракопавіча часта а густа. Часам яно Пракопавічу падабалася, а часам не. Асабліва, калі размова кранала справы важкія, адлеглыя на шэсць дзесяцігоддзяў, рабілася крыўдна Пракопавічу. Бо ў чым вінаваты чалавек, што якраз у той гераічны час, хадзіў ён у пяцігадовых смургалях? І тады Пракопавіч выкладаў на стол свой, ці не адзіны джокер, што крадком прыхоўваўся ў абшастанай калодзе дзён.:

— А ў восемдзесят пятым, як мяне вагоны сціснулі, так і думалі ўсе: памрэ, не выжыве. А як бачыце — не памёр.

Гісторыю пра вагоны яны дасканала ведалі, не першы ж раз прыводзілася за гэтым сталом.

У восемдзесят пятым Пракопавіч працаваў на чыгунцы. Спіналі аднойчы вагоны ў адзін даўжэзны эшалон, машыніст памыліўся, лакаматыў заўчасна тузануўся назад. Усе паспелі, а Пракопавіч не паспеў, апынуўся між буферамі вагонаў. Штосці трэснула, нешта ляснула і ён паваліўся на рэйкі. Доўга там ляжаў, ці коратка — дакладна не ведае. Але мабыць даволі доўга, бо калі расплюшчыў вочы, першае, што ўбачыў — пабялелае, спалоханае аблічча начальніка вакзала. І зрабілася Пракопавічу сорамна. Ён ляжыць, а начальнік, бы радавы жаўнер, выструніўшыся перад афіцэрам, хвалюецца: “Дыхае, ці не дыхае Пракопавіч?” Учапіўшыся растапыранамі пальцамі за чорныя хмурыны, што плылі перад вачыма, пачаў узводзіцца на ногі.

— Другі хто нат і не зіпнуў бы, — казаў потым. А мне, быццам і нічога. Праўда, правая нага не зусім у калені згінаецца. Ды што там — нага?

— А ў мяне вада ў каленях, — карыстаючы аказію, што гутарка ідзе пра канчыны, уключаўся ў размову Хведар Антонавіч.

Але прэтэнзіі Хведара, напалову жартам, а напалову і ў сур’ёз ігнараваліся. Як адзіны тут, ён значную частку жыцця прахадзіў у начальніках прафсаюзаў. На пачатку ўсё было нармальна, спалучала іх адна вуліца, і адзін фабрычны станок, а потым у Антонавіча з’явіўся свой офіс і свой пісьмовы стол, і яшчэ маленькі столік, дзе, бы які турэцкі султан драмаў кумпясты чайнік. А наўкол чайніка антычнымі служкі вартавалі шклянкі. Часам, па інэрцыі, або карыстаючыся ранейшымі вузламі, заходзілі на гэты офіс. Прысаджваліся ў мяккія крэслы, глядзелі як спраўныя далоні сакратаркі пераліваюць з чайніка ў шклянкі кіпячую ваду.

— Хіба ж ад кавы і гарбаты тая вада ў каленях, — падморгіваў Іван Пракопавіч.

— Або ад гэтай сакратаркі, што ззаду, стоячы на каленях яе, — выскальваўся жоўтай усмешкай Максім Карпавіч.

Насміхаліся жартам, па сяброўску, але ж быў у словах і тонкі папрок, слушны закід: “Смешнае і далёка несправядлівае, стаўляць у адну шарэнгу, параўноўваць прыдбаныя ў барацьбе кантузіі і раны з звычайнымі хваробамі, што бы тыя байструкі, прывалакліся ў хату невядомя адкуль, прыліплі да чалавека невядомя чаму”.

Крыўдуючы на ўвесь свет, Хведар Антонавіч задзіраў нагавічыну. Сіня-белую, худую лытку завяршала непрапарцыянальна круглая булава. Сціскаў гэту булаву пальцамі, затым забіраў руку, а на бела-сіняй скуры аставаліся кругленькія ямачкі.

— О, бяда якая. А вы тут кава-гарбата, кажаце, сакратаркамі папракаеце.

І яны маўчалі. Мабыць у гэтай цішыні, за падтрымкай шматгадовага сяброўства, адабраўся, прызнаваўся за роўнацэнны і Хведара Антонавіча жыццёвы ордэн, яго пакута і ўзнагарода за поспех гэтага мястэчка.

— Усё-такі пайду ў той шпіталь. Ці не ў бліжэйшую сераду, — спыняў цішыню Віктар Сцяпанавіч.

— Будзем цябе наведваць, — казаў Іван Пракопавіч.

Афіцыянтка прыбірала парожнія шклянкі, а яны сачылі за яе няспешнымі жэстамі. І зноў маўчалі. І думалі, што ўсё-такі не ў шпіталі, а тут, у маленькім рэстаранчыку стрэнуцца чарговы раз.

Былі гэта звычайныя мужчыны, яны паміраюць у сваіх ложках, на сваіх падушках. Так ціха, што мюжна падумаць — не паміраюць ніколі.

Зубр

Зубр быў звычайны. Нi малады нi стары, нi малы нi вялiкi. Галава, тулава, хвост, ногi. Значыць усё, што i трэба дзеля iснавання зубрынай матэрыi.

Такую ацэнку даў лясны вартаўнік Гудзейка што нi скажаш асоба ж кампетэнтная, калi ўпершыню глядзеў знаходку на тратуары ў цэнтры мястэчка.

Сонца не паспела выкаўзнуцца зза гарызонту i якраз у туях, што аддзяляюць тратуар i магiстрацкую сцяну, ноч апошнiмi сiламi адбiвалася ад новага дня. Тут, у змрочным закавулку, вось сабе i ляжаў зубр, тут, як першы найшоў на яго кандуктар Самахiл. Ступаў трушком на цягнiк пятая пятнаццаць у Седльцы, а на памяць прыходзiлi мала важныя перспектывы сумны, смярдзючы тытунёвым дымом вагон, чырвонае, непрыхiльнае ўсяму свету аблiчча начальнiка Кукулкi. Ёсць такiя людзi: як нi хадзi кругом iх на пальчыках, як нi танцуй, як ні ўсміхайся, так цi iначай атрымаецца дрэнна. А ўжо асаблiва яму, Самахiлу заўжды не так ступiлася, не так сказалася. Усё не так. Узяў Самахiла на прыцэл начальнiк Кукулка, ды смалiць пры нагодзе, i без яе. А пры тым можна падумаць лiчыць самым у раёне неабходным чалавекам. У навагоднюю ноч хто злётае ў Седльцы? Вядома, Самахiл. А Вялiкодным святам у Варшаву? Тое ж. А яшчэ i той хiтры натоўп, што тыркнуўшы кандуктару абшастаную залатоўку, мае жаданне з’ездзiць на край свету, ды шчаслiва вярнуцца дамоў. Не надта ж выдаўжаюць крок такiя думкi. Усё-такi чыгунка ёсць чыгунка, гадзiннiк ёсць гадзiннiк i справа якраз кандуктара звянчаць грубую магутнасць лакаматыва «гагарын» з усялякімі тонкасцямі швейцарскай «амэгі», а затым пунктуальна пятнаццаць пасля пятай з гонарам падняць руку i: „ся-дай! па-ехалi!” Праверыўшы гадзiннiк, ён спалохаўся: часу астаецца няшмат, а абавязкаў хоць адбаўляй. Хiба калi б зараз за поштай павярнуць мiж блёкаў, скарацiць шлях....

У той момант нешта зашавялiлася ў кустах. „Птушка?”— Кандуктар зiрнуў туды, i прыпынiўся. Невялiкi чорны ўзгорак нiколi тут раней не бачаны зараз выразна выдзяляўся з плоскасцi тратуара. Цiкаваць хапiлася загрудкi з пунктуальнасцю, яна мабыць i перамагла, i кандуктар мiж блёкаў не звярнуў. Ступiў яшчэ крок наперад i спынiўся канчаткова. Чорны лоб уздымаўся з тратуара, разгартаючы змрок хiсталiся магутныя рогi. Па левы бок непрыхiльны начны сквер, з правага маўклiвыя прамавугольнiкi паштовых будынкаў. А наўкол нi жывой душы. Самахiлу зрабiлася няёмка. Раз яшчэ зiрнуў у напрамку туяў. Рагаты лоб, як i раней, тырчаў на фоне шэрага тратуара. „Якi чорт? Жарты, цi як?” ён зняў з пляча службовую торбу, на выпадак нечаканай атакi.

Шчаслiва, ад цэнтральнага скрыжавання, заўзята нацiскаючы педалi, хтосьцi пхаўся на ровары. Мяркуючы па вiнтоўцы, што тырчала зза спiны, кандуктар рассакрэцiў ляснога вартаўніка Гудзейку. I не памыляўся.

— Ну што стаiш кiраўнiк, закапаўшыся. Качай брат, iначай без цябе паедуць азваўся хрыплы бас. Але, кандуктар не зварухнуўся.

— Нiхто нiкуды без мяне не паехаў i не паедзе ён не абдорваў залiшнiм сентыментам веквечна надзьмутага ляснiка i тут, мабыць i насуперак фактаў, захацелася адзначыць важнасць сваёй асобы. Там во, глянь паказаў у туi.

— Там, што? не зразумеў вартаўнік. Высаджваўся якраз з ровара.

— Ха, калi б я ведаў, што...

Ровар прызямлiўся тым часам на тратуары i пан Гудзейка, падмацаваўшы адвагу стволам вiнтоўкi, паставiў тры, па-партызанцку чуйныя крокi ў напрамку магiстрата. Сцiскаючы слiзкi прыклад, ён i не падумаў пра амунiцыю, што рэзультатам ранiшняй мiтуснi, асталася ў хаце. Дык хто б i думаў пра такiя дробязi, калi iстотныя справы наступаюць на спiну. Чалавечае жыццё у чым пераканаўся пан Гудзейка не раз, i не два разы складаюць аказii, наогул непаўторныя, праваронiш зручны момант, пiшы прапала. А тое-сёе адпусцiлi ж жылястыя далонi пана Гудзейкi, не вытрымалi. Вось, такiя хаця б вадзiцельскiя правы.... Вядома, агульны перападлiк атрымоўваўся зусiм прыстойны, была свая хата салiдныя, пушчанскiя сцены, была сям’я, дзецi сяк-так уладкованыя ў свеце, машына на панадворку таксама не з апошнiх.

Успамiн машыны i забiвае калючую iголку ў шырокiя грудзi пана Гудзейкi, асаблiва калi ўжо перакiнуўшы нагу паўз зялёную раму, даводзiцца нажымаць супроць ветру. Не заўсёды так было. У апошняе лета, вызвалiўшыся ад у нiякiх паперах непрысутнай бярэзiны, адзначалi той факт на светлай, утульнай паляне, зараз за Лiпiнамi. Дзень быў дужа святочны, майскi Мiкола ў календары, а пан Гудзейка таксама ж Мiкола, i гонар свой мае, i фiнансавыя магчымасцi за той гонар заступіцца. Словам зацягнулася. Да дому даехаў нармальна. Якое ж тут дзiва? Раз во, раскрыўшы дзверы, снапом вывальваўся ў траву? А ў той дзень не пашчэнсціла. Быццам i не выпадкова чакалi на панадворку.

Адвячоркам, прыхапiўшы дзве лiтровыя пляшкi “сталыпiна”, гайсануў на кватэру знаёмага камiсара: „Ратуй брат! Такая вось i такая бяда.” разгарнуў праблему на сукно, ды замацаваў яе “сталыпiным”. Камiсар крадком абмацаў шкляныя фiгуры, падняў трубку, набраў нумар. „Алё! У мяне на кватэры Гудзейка.” Больш нiчога ён i не сказаў. Слухаў. Затым, адлажыўшы трубку, развёў рукамi: „На жаль, нашы хлопцы тут нi пры чым. Тваю праблему ўзяла ў свае кiпцюры ваяводская. Ведаць не ведаю, але, на маю думку, была нейкая мо-о-цная заява. Ворагi ёсць?”

Ну i пытанне! Чалавек, у каго няма ворагаў, не чалавек проста, а сiрата круглая. Ды вось. Будзь разумны i здагадайся, хто якраз прыслужыўся. „Няма доказаў, няма вiнаватых” кажуць у судзе. А людзi кажуць помста куды ж смачнейшая, калi ахвяра ведае, хто паспяхова так аддзячыў за ранейшую крыўду. Мабыць i праўду кажуць людзi.

Праз тры месяцы вiноўнiк рассакрэцiўся сам. Спынiўся аднойчы пан Гудзейка ў кiёску на Сiвай Калёнii, не паспеў i каўкнуць пiва, як раздаецца за спiною: „Так роварам-роварам пан вартаўнік? Не на машыне? Ну ясна, дзеля ж здароўя ўсё. Зараз i прэзiдэнты спортам займаюцца, i мiнiстры, i другiя важныя.” Словы насцярожылi пана Гудзейку: А гэта што за ён? Ну, Груль з Юдзянкi, усё што зараз вядома. Чорт яго знае, мо некалi i пiсаўся асобеню якi небудзь штраф? Ды адно Грулю пісалася квітанцыя? Шмат такіх паперкаў запоўнілася цягам дзесяцігоддзя. Дзе лес, там i дэфраўданты, хто ў лесе не злодзей, той дома не гаспадар кажуць у народзе. Ды калi ж тое было? шукаў у памяцi. А два гады не вечнасць адыходзячы, далажыў асобень. Тут канчаткова раскрылiся вочы: „Так, безумоўна. Адкуль жа табе, вош кудлатая, ведаць пра дзвюхгадовы тэрмiн маiх вадзiцельскiх правоў? Газеты ж не пiсалi. Сарокi ж не галасiлi. Ды нiчога, сабачы сын, пападзеш у кiпцюры Гудзейку, во тады i спорт атрымаецца, во адгудзеш ты! Будзе аказiя на ровары даганю.”

А вось аказii нiяк не было. Пiльнаваў нiчога. На хiтрасць браўся дарма. Чуткi пусцiў у народ без водгуку. „Госпадзi, дай iскру, адну адзiную маленькую iскрынку, а я ўжо раздзьмухаю пякельнае вогнiшча, у якiм згарыць тая Грулёўская сiла нячыстая, без дыму i попелу прападзе” за снеданкам шаптаў у вочы святому Мiкалаю. Той глядзеў у малочную зацірку з вышынi iконы i маўчаў. А вось учора адвячоркам азваўся тэлефон. Незнаёмы, вельмi за тое ветлiвы голас, без залiшнiх цырымонiяў, заявiў:

— Заўтра а палове шостай, дарога ад Выдмухова, Груль i яго швагер едуць з дубiнай. Сёння ссяклi. Памятай заўтра, палова шостай, тэлефон, як нечакана азваўся, так раптоўна i замоўк, i пан Гудзейка не паспеў нат даведацца iмя, прозвiшча, цi другiя каардынаты ананiмнага дабрадзея. Адлажыўшы трубку, ляснуў кулаком у стол: „Значыць, ёсць у свеце справядлiвасць! Ёсць праўда! Ну брат, папаўся ты.”

А затым думаў ён пра добрых людзей, якія заўсёды ёсць, былі і ніколі не звядуцца ў нашым народзе. Да поўначы ён не заплюшчыў вока. А пад ранiцу, расслаблены хатнiм цяплом, задрамаў. Снiлася яркае вогнiшча, вялiкi ражон, Груль на ражне пераўтвараецца ў сакавiтую скварку. А ён, Гудзейка падмацоўвае агонь учора ссечанай дубiнкаю. Пятнаццаць да пятай заядлым званком загаласiў будзiльнiк. „Нiхто яму не казаў, а вось узяў i азваўся” падумаў вартаўнік, забiваючыся ў службовыя чаравiкi. „А калi б не азваўся, тады што? Не, немагчыма, няма ў свеце нiякай выпадковасцi, чаму быць, тое не пазбегчы.” Паспеў яшчэпрыхапiць вiнтоўку i ўжо сядзеў на ровары.

А зараз, натапырыўшы ствол, ён наблiжаўся да чорнага ўзгорка побач магiстрацкай сцяны. Яшчэ крок, i ўсё стала вядома:

— Ну-у, зубр.

— Як жа, зубр? не зразумеў Самахiл, якi стаяў у дзесяцi кроках ад цэнтра здарэнняў i пiльна сачыў за дзеяннямi Гудзейкі. Хiба ж жывы зубр тутакi, пад сцяною магiстрата?

— Зубр як зубр. Не малады не стары, не малы не вялiкi. Ну, можа з зiмы худы крыху удакладнiў. Шмат такiх зараз валэндаецца ў пушчы тут ён зiрнуў на гадзiннiк. Аж едрона, справы важныя ўцякаюць, а ты Гудзейка бавiш час, зубра быццам ня бачыў.

Зiрнуў на гадзiннiк i кандуктар Самахiл. I пад службовай шапкай здубянелi валасы. Стрэлка на пятнаццаць хвiлiнаў адышла ад пятай. Уявiлася злоснае аблiчча начальнiка Кукулкi, неспакойная мiтусня ў вагонах i на пероне, i раптам кандуктару Самахiлу захацелася адно: няхай зараз правалiцца свет, хай задрыжыць зямля, хай акiян выступiць з берагоў. Няхай, адным словам, здарыцца абы якi цуд, ды апраўдае яго, Самахiла непрысутнасць у месцы прадбачаным службовымi абавязкамi..

Пятнаццаць хвiлiн на шостую, у блёку па вулiцы Трэцямайскай расплюшчыў вочы сакратар партыi Яўхiм Гаворка. Звычаёва падступiў да акна, паглядзеў унiз з вышынi трэцяга паверху. Мiж лiпаў чарнеў асфальт вулiцы. Было там цiха i пуста, быццам мястэчка, скарыстаўшы ўсе свае сiлы, адыйшло заўчасна на пенсiю. У адстаўку. Страшнае слова адстаўка. Шмат у iм часу, што не раздзяляецца на паасобныя днi, гадзiны, хвiлiны. Спакойнай рэчкай, згартаючы за сабою ранейшыя гонары, перамогi, iдэалы, усё кiруецца да няўхiльнага вусця. А вусце, вядома нябыт. Нат тэлефон раней гаваркi i чуйны зараз, расцягнуўшы чорны аблiнелы хрбет, дажывае апошнiя днi, бы стары кот на ласцы таксама ж старога гаспадара. Час ад часу патэлефануе Хведар Жменька, раней сакратар партыi ў суседнiм мястэчку, зараз, як i Яўхiм, закiнуты ў самыя апошнiя закавулкi памяцi. „Няма партыi, нiчога няма” падумаў Яўхiм. „Значыць не зусiм няма. Партыяў зараз хоць адбаўляй. Ды якiя ж там яны? Гуляюць мiж сабою, бы хлопцы з дзяўчынамi ў каханне, сварацца то абдымаюцца, сходзяцца i развiтваюцца, у iхняй канверсацыi слова “не” неабавязкова чытай “не”, а слова “так” наогул нiякага не мае значэння. Раней усё было простае. Даў Яўхiм Гаворка слова i нiякай мястэчковай сiле не адклiкаць, не аспрэчыць сказанае Яўхiмам. А вось у дзевяностым восьмым i Яўхiму сказалi не! I падумаць хто? Засранцы маладыя. Сваiмi грудзьмi кармiў iх. Асабліва актуальны сакратар — бацькам быў яму і настаўнікам, і сябрам, а ў зручны сабе момант ён што сказаў? „Партыя не тая ўжо заявiў. Новы час, новая партыя. I людзi таксама ж. Вы Яўхiм, прабачце, вы надта выразны. Учарашнi вы. Бiяграфiя у вас... Ну самi ведаеце, самi разумееце...

А пятай ранiцы Паўлюка Палiтуру разбудзiў грукат Пагонi. Яму снiлася магутная, зачытаная ў кнiжках далёкая мiнуўшчына, вялiкi князь Альгерд пад мурамi Масквы. Сеўшы на каня, ён якраз пад’ехаў да крамля i дакрануўся да яго дзiдай. Крэмль, як то ў сне, быў зусiм падобны да мястэчковага магiстрата, а маскоўскi валадар Дзмiтры Iванавiч меў не ведаць чаму аблiчча бухгалтара Лявона Пупко. „Памятай, што дзiда лiтоўская стаяла пад Масквою” звярнуўся да Дзмiтра-Лявона князь Альгерд. „Па-мя-та-ай” паўтарыў яшчэ раз, i яшчэ, а затым, сцiскаючы каленямi конскiя бокi, кiнуўся галопам у белую iмглу. Дружына з дзесяцi рыцараў пайшла следам. Грукат капытаў разбудзiў Паўлюка Палiтуру.

„Добра, што разбудзiўся ў час падумаў пан Палiтура. — Навошта ж здабываць тую Маскву нам. Славянская яна ж. I праваслаўная.” А над галавою барабанiлi пятамi ў столь суседзевы дзеткi. I зараз, увайшоўшы ў рэальны свет, аб iх i падумаў Паўлюк: „Слухмяныя жэўжыкi, не скажаш. I дзень добры заўсёды даюць на сходах, нат i кланяюцца з пашанай старэйшым. I ў царкве, а як жа, бачыш iх у нядзельныя поранкi. Калi б вось не тое “цоканне-пшэканне...” Знiкае наша Бацькаўшчына, сто гадоў i след астыне. Хiба ж зараз, у пачатку трэцяга тысячагоддзя яшчэ здараюцца цуды?” Такiя вось думкi таўклiся ў галаве Паўлюка Палiтуры, калi сумным вокам глядзеў ён у акно. А тратуарам, праз дзве гадзiны, самыя пiльныя смургалi будуць ужо маршыраваць у школу. Зазiраючы з перспектывы трэцяга паверха ў загружаныя рукзакi, ён убачыць там усякiя “трылёгii, элемэнтажы”, ды i ўсе апошнiя iнструменты, што не бач калi, хiтрасцю i назойлiвасцю высысаюць душы з маладых целаў. „Куды iдзеце? На смерць iдзеце!” захочацца крыкнуць. Але ён змаўчыць. Адступiўшы ад акна, моўчкi прысядзе за сталом i закурыць. Захочацца плакаць.

Пятнаццаць хвiлiнаў на шостую Агафон Сакалюк яшчэ не спаў. Сядзеў за столiкам у зале рэстарана i заўзята крэслiў на паперы нейкiя лiчбы, словы, геаметрычныя зiгзагi. „Пiва плюс бiфштэкс дае злоты дванаццаць” пасылала iмпульс галава. „Воля плюс роўнасць дае братэрства” у халодную бухгалтэрыю бунтарская душа падкiдала свае гарачыя словы. „Суп злоты два грошаў трыццаць” абмяркоўвалася ў галаве. „А хлеб для ўсiх” з тайных закавулкаў свядомасцi вылiвалася на паперу.

У Агафона быў малы рэстаранчык i вялiкiя мары. Мроiўся Агафону рэстаран аграмадны, не такi як зараз, дзвюма дзесяткамі людзей яго запоўнiш, ды i тыя дзесяткі не склiкаць нат у святочныя днi. Вось, хаця б у апошнi вечар: пяць клiентаў, пасядзелi, выпiлi пiва, а ў касе што асталося? Пуста ў касе. А пры тым у мястэчку шмат галодных i беспрацоўных. Тады i мроiўся Агафону рэстаран вялiкi бы свет, бясконцы, даўжэйшы за неба дах, пад якiм згуртуюцца ўсе жыхары нашай планеты чорныя, белыя i жоўтыя, каталiкi, праваслаўныя i мусульмане. А ён, Агафон Сакалюк усiх накормiць, усiх напоiць, i кожнаму паасобнаму знойдзе добрае слова i ветлiвую ўсмешку. I ўжо нiколi галодных на зямлi.

Пералiчваючы бараноў, што рэзаць iх давядзецца дзеля пачастунку для ўсяе планеты, якраз шаснаццаць на шостую ён заснуў. I спаў да адвячорка.

I вось шаснаццаць пасля пятай здарыўся цуд. Узышло красавiцкае сонца. Быццам бы i штодзень вырываецца яно з абдымкаў супрацьлеглага паўшар’я, падымаецца на неба, вандруе з усходу на захад, але... Светлыя промнi рассыпалiся ўздоўж вулiцы, пабеглi ў сквэр, мiж блёкаў. Як дзеткi, залiшне прызамкнёныя ў цеснай хаце, зараз, знюхаўшы волю, шнырылi ва ўсiх, самых тайных закавулках, адштурхоўваючыся ад тратуара, ўзлазiлi на сцены, на дрэвы, на зубрыны хрбет.

Хто згледзiў той цуд як першы, сёння ўжо невядома. Калi а восьмай ранiцы лясны вартаўнік Гудзейка даваў iнтэрв’ю ў мясцовую газету, ён сказаў: “Я во, перакладаў якраз ногу паўз раму, нат i замарудзiў крыху, i зазлаваў быў на той ровар, што нязручны ён такi, а справы якраз былi неадкладныя, дэфраўданты ж не спяць... Вось, змагаюся з клындаю, а тая нiяк не лезе куды яе месца. Ну Груль думаю няўжо ж iзноў табе пашанцуе?! Няўжо няма справядлiвасцi ў свеце? Раптам, гляджу паблiсквае штосьцi ў туях, зараз над тратуарам. Маладзiк? Не маладзiк? Ды адкуль малады месяц на тратуары? Вiнтоўку з пляча чаму быць, тое i будзе iду. Ступiў крок блiшчыць. Яшчэ крок, i яшчэ а як жа, блiшчыць! Падыходжу блiжэй ужо не падступіш а тут кажу вам не блiшчыць а проста сiяе. Як сонца ў чыстым небе!

Тым часам у пяцi кроках далей, кандуктар Самахiл распавядаў сваю гiсторыю на мiкрафон. I Самахiлу было вельмi прыемна гляньце во, не якiсьцi там надзьмуты начальнiк Кукулка распавядае свету пра самыя важныя справы, а ён, кандуктар. На ягонай асобе засяроджваецца ўвага прысутных. Словы iшлi ў прамы эфiр: “Ну што тут скажаш? Як сумленны працаўнiк чыгункi, нармальна, устаў, памыўся, торба на плячо i ў дзверы. Час разумееце не чакае. Кажуць чыгунка без пунктуальнасцi не ёсць нiякая чыгунка а звычайны бардак. I так сабе iду i думаю: бедная наша чыгунка, ну зусiм небагатая яна. I унiформы вось, самi бачыце. I вагоны, нейкiя такiя абшастаныя, i рэйкi расхiстаныя. Кiраўнiцтва вядома стараецца, ды што тут настараешся. Хаця, дарэчы, не ўсе кiраўнiкi добра працуюць. Iду вось i разважаю: будзе лепш, цi мо горш будзе? А на душы дзiўна неяк, быццам у святло якое ступаў. А калi б так думаю здарыўся якiсьцi цуд.... I не паверыце толькi паспеў падумаць, а зараз з-пад зямлi i высоўваецца зубр з залатымi рагамi.

А восьмай ранiцы стаяў тут натоўп, як за лепшым часам пад мясной крамай. Як снежная куля, сходзячы з узгорка каўкае ўсё, што на шляху, так зубр з залатымi рагамi згартаў да сябе мястэчка. Хто падышоў, той i прылiп. I працоўны народ, i беспрацоўны, дырэктары i сяляне, лекары i пенсiянеры, настаўнiкi i школьная моладзь. I ўсё яшчэ прычалялi новыя. Кожны з уласнымi спадзяваннямi.

Пяць на дзевятую згледзiў той натоўп Кастусь Шыла. Ён iшоў на шпацыр. Як штодзень, абмiнуў касцёл, банк, за банкам быў намер павярнуць у самае цiкавае месца, на базар, а тут натоўп ля магiстрата! „Няўжо iзноў забiлi кагосьцi?” мiльганула ў галаве кволенькая надзея. Раз у год, рэгулярна, каго-небудзь у мястэчку зацюкаюць, а ён, Кастусь Шыла, нiколi ў добры час, у адпаведным месцы. Пакуль з’явiцца пан Шыла, чыста ўжо i гладка, а доказ злачынства даўно прыбраны санiтарнымi або палiцэйскiмi службамi. Ён i не надта любiў тыя службы, за такую, залiшнюю пасля фактаў скутэчнасць. Праўда, здавалася на мiнулым тыднi, вось-вось i атрымаецца доўга чаканае. На скрыжаваннi Пiлсудскага i Трэцямайскай ровар сутыкнуўся з машынай. Быццам i не дзiва, ровар тут самы лепшы сродак камунiкацыi. Значыць так: жанчына гадоў пад семдзесят абмiнаючы ўсе дарожныя законы, лоб у лоб найшла на буфер “форда”. Смешна перабiраючы нагамi, выскачыла метраў два ўверх i як чорная варона распляшчылася ўпоперак вулiцы. „Падымецца? Цi не падымецца?” падумаў пан Кастусь Шыла. Ён шчаслiва знайшоўся якраз на ўскараiне мястэчковага скверу i карыстаючыся дарункам лёсу, пiльна сачыў за падзеямi. Ахвяра дарожнай аварыi ўсё яшчэ спачывала там, дзе яе пакiнуў буфер “форда”. „Не ўстане, няма моцных” паспеў даць прагноз, а ў той момант жанчына падарвала спiну, села. Хвiлiн тры вярталася да прытомнасцi. Побач, збялелы ад страху, хiстаючыся на мяккiх нагах таптаўся кiроўца. Усё нармальна, цётачка? працягнулася дапаможнае плячо. — “Вы мяне бачыце?” Жанчына, iгнаруючы прапанаваную падтрымку, узнялася на ногi сваiмi сiламi. I як едзеш, балван ты! Хто табе правы даў? Панства халернае. Бачыце, бачыце вы мяне, яшчэ пытае. Дзе нi глянь, таксоўкi ўсё згарнула з тратуара ровар, якi ў рэзультаце здарэння страцiў камунiкацыйныя ўласцiвасцi i павалаклася ў сваiм напрамку. Куды пайшла, пан Шыла не ведае. З тае хвiлiны, калi жанчына ўзнялася на ногi, ён страцiў сэрца для гiсторыi, што пачалася, здавалася, арматнiм салютам, а далей пайшла на схiл, да банальнага завяршэння. Як чалавек абшастаны з гучных абятнiцаў, пан Шыла адступiў у свой шэры, знярухамелы свет.

Так было тыдзень назад. А зараз ля магiстрата стаяў натоўп.

— Забiлi каго? Каго забiлi? А палiцыя? Ну, вядома, калi няма патрэбы, валэндаюцца кагалам. А вось у бядзе грамадзянiн, абдзіраюць з кашалька яго, або і зусім забіваюць нiякага паратунку разгартаючы натоўп пан Шыла дабiраўся да цэнтра падзеяў. Хто ж зараз галаву палажыў?

— Нiкога не забiлi, ты што чалавеча? Зубр во з залатымi рагамi аб’явiўся з памылковага становiшча выправiў пана Шылу нейкi чужы голас. Але пан Шыла, выбiўшыся на першы план i сам ужо здагадаўся ў чым справа. Ад нечаканасцi разгубiўся. Зараз i не ведаў шкадаваць, цi не шкадаваць? Пабачанае ў нiякiм сэнсе не сыходзiлася з ранейшымi спадзяваннямi. З другога боку не штодзень з’яўляецца ў мястэчку такое. Ба, добра падумаўшы, нiколi раней i не здаралася. I хто ведае, мабыць i не здарыцца чарговы раз. „А зацюкаць каго-небудзь, раней-пазней зацюкаюць” на такую думку пасвятлела на душы.

— Я яго, я першы напаткаў адбубнiўшы iнтэрв’ю рэгiянальнаму радыё, кандуктар Самахiл перад натоўпам даводзiў свае правы на знаходку. Адразу, як толькi вочы расплюшчыў, так i ведаў здарыцца сёння важнае. Прадчуванне такое было. А калi выйшаў з хаты, зараз i знак на небе паказаўся. Чаму тое ляпнуў? Зараз i сам не ведае. Мо хацелася выдаўжыць сваю прысутнасць у цэнтры здарэнняў?

— Якi знак? Мо крыж агнявы якi? збянтэжаным голасам xiстануўся натоўп. А можа Матка Боская? падключыўся паасобны, жаночы голас. I пан Самахiл таксама збянтэжыўся. Не абдумаўшы дэталёва стратэгiю прэзентацыi сваёй фiгуры, ён неасцярожна вышпарыўся наперад. Трэба было ратавацца. „Мабыць i фактычна пакарыстацца аўтарытэтам Божай Мацi? Даўно як не аб’явiлася ў павеце якая-небудзь святая постаць” падумаў. Ужо i збiраўся з адказам, калi ў заднiх раёнах грамады зашавялiлася чорная сукенка бацюшкi Рыгора. Можна меркаваць ён назойлiва намагаўся ў цэнтр натоўпу. Наперадзе крочыў Макар Хавоська, па прычыне буйнай фiгуры званы Бомбай. Гэты зараз царкоўны стараста, у васьмiдзесятыя гады капiтан мясцовай мiлiцыi уласным целам i выбiваў шлях айцу Рыгору. „Вось табе, калi б так ляпнуў” спахапiўся ў добры час Самахiл. Зараз жа пайшлi б пытаннi. Асаблiва з боку гэтага Бомбы: А якая была сукенка Божай Мацi? А прычоска якая? А ўсмiхалася яна, цi можа сумнае было аблiчча? А што ж сказала Цудоўная З’ява? A на якой мове? Па расейску, ці па—польску? А можа на ангельшчыне? О так, такое пытанне з асаблiвай асалодай паставiў бы Бомба. А ўжо прыпомніўшы ангельшчыну — з імперыялістычнай гніллю ўсё яшчэ асацыюецца яна Бомбе — ягоныя вочы зараз жа звужаюцца ў дзве вострыя братвы. І не прыхаваць ад гэтых брытваў ні слова, ні думку.

Знюхаўшы небяспеку, Самахiлаў iнтэлект спрацаваў на ўсю пару. Цудоўны знак, якi зараз трэба было назваць, мабыць i не адзначаўся залiшнiмi прыкметамi арыгiнальнасцi, з другога боку пытай Бомба. Што толькi захочаш пытай. Не зловiш ты Самахiла, не запрэш у цёмны закавулак. I Самахiл сказаў:

— Ну, дзiўны знак, касмiчны. Чатыры зоркi над пушчай злiлiся ў адну. З чатырох бакоў свету ляцелi i якраз па-над нашай пушчай у адно сышлiся. А потым адным, аграмадным святлом на мястэчка накiравалася ўсё. Памаленьку небам плыла тая светласць, быццам бы клiкала: „Iдзi Самахiл, да мяне iдзi.” Аж спынiлася над магiстратам. Ну што тут яшчэ скажаш... Знак.

— Набамболiўся мусь, ды i сышлiся ўсе зоркi ў адну Бомба дабрыў якраз на апошнiя словы. Зубра, што спакойна спачываў у цяньку туяў, ён пакуль не прыкмецiў. Ты што, Самахiл, народ цудамi якiмiсь туманiш? Нiякiх цудаў няма у той момант ён адчуў на спiне стомленае дыханне айца Рыгора i насуперак ранейшым намерам выдаўжыў думку:

— Няма цудаў без прычыны. А тут што?

— А хiба ж i не прычына? плячо Самахiла працягнулася ў напрамку туяў.

Зараз i Бомба згледзiў тое, з чым апошнiя паспелi знаёмiцца раней. Ступiў яшчэ крок: хацелася абмацаць тыя рогi, дакрануцца. Усё ж-такi.... У вялiкiх карых вачох быццам спакойная абыякавасць.... А што чаўпецца ў кудлатым iлбе? Адкуль жа ведаць.

З небяспечнымi людзьмi быў у Бомбы неблагi вопыт, здаралася садавiш асобеня на табурэтку, сам забiваешся за стол, моўчкi гортаеш паперы. Аблiчча камень, вочы шкло. Дзесяць хвiлаў гортаеш тыя паперы, дваццаць няма патрэбы спяшаць. Курыш, струменiш дым зручнымi абаранкамi. Прыкiдваешся чалавекам, якога змарылi справы сусветнага маштабу, а той, згорблены на табурэце нуль, адно мантачыць твой цэнны час. Тады i кажаш: „Так i так мае быць! Усё ясна? Прызнавайся, твая маць, бо iначай....” А вось з зубрамi што i як? не разглядалася на курсах. I Бомба няўпэўнена спынiўся. Азiраючыся на айца Рыгора, здавалася, у яго разумных вачох шукаў падтрымку, падказ нейкi, адно слова, што дазволiць з гонарам адступiць на раней прадбачаныя пазiцыi, ды ў добры момант iзноў узяць iнiцыятыву ў свае рукi. Але бацюшка пакуль маўчаў. Ніколі раней не спаткаўся з ніякімі цудамі, нат самымі маленькімі. Дык і зараз, тое, што тут адбываецца — сапраўды цуд? А калі містыфікацыя якая? Або — грубае ашуканства? Падтрымаць такое, адобрыць сваім аўтарытэтам, вядома, што абазначае: смех вечны і зсылка ў далёкія Бяшчады. Або і яшчэ далей, у Шчэцін. Але зараз і другое прыйшло на думку: А мабыць сапраўдны цуд? А мабыць урэшце рэшт прыйшло змілаванне і на наш панадворак? І тады што? Абмінуць маўчаннем? Абыякава паставіцца? А калі рабіць, дык што рабіць? Месцы назначаныя цудоўнай ласкай увекавечняюцца неяк, адзначаюцца — наогул новымі храмамі. А тут жа цэнтр мястэчка, запоўнены кожны пляц, кожны квадратны метр...

З такімі думкамі абвёў ён зрокам бліжэйшае наваколле, спыніўся на вяршынях дрэў у парку. “Не, не быць такое — розум адразу адагнаў нованароджанае. — Ніхто не дазволіць прыбраць і адно паасобнае дрэўца. Эколагі з усяго свету зараз і азвуцца. Ды што казаць — азвуцца! Верхал падымуць такі, што і ў нябёсы рэхам панясецца. Хіба, калі б... — І зараз у другім напрамку злёталі вочы айца Рыгора. Прагуляліся над магістрацкімі сценамі, кранулі бліжэйшыя блёкі, што выцягнуліся вышэй за магістрацкі дах. “А што, калі б і завяршыць той дах купалам? — падумалася. — Пры нагодзе і прыхавае ён тое сацыялістычнае шматсямейнае і шматпавярховае шкарадзенства. Так, тут можна выпрацаваць які кансэнсус. Мясцовыя людзі — зразумеюць. Не, усё-ткі — не, — дзіўная цеплыня, быццам якія асколкі, быццам воск касмічны ад чатырох зор, пра якія хвіліну раней правіў кандуктар Самахіл, усё гэта яснай палоскай сышло на айца Рыгора. — Яшчэ не, яшчэ не зараз, — прашаптала светлая палоска.

— А я таксама бачыў у небе тое, аб чым тут Самахiл дзесьцi з заднiх раёнаў натоўпу вырваўся нясмелы, дрыжачы голас. Народ скалыхнуўся, усе галовы павярнулiся ў адным напрамку.

— Ён бачыў-ён бачыў-ён бачыў пайшоў шарэнгамi неспакойны шопат. I зараз вярнуўся назад: А хто гэта-гэта-эта?

Значыць трэба паказацца. Невысокi ростам асобень, гадоў за пяцьдзесят, узняўшы руку, быццам вучань, што ахвотнiкам аддаецца пад ацэнку, зараз ужо голасам болей упэўненым паўтарыў:

— Праўду кажа Самахiл. Ён, як ведаеце, не спецыялiст па касмiчна-тэхнiчных справах, мабыць у агульных рысах прадстаўляе праблему. Але у прынцыпе згодна з праўдай. У мяне, як ведаеце, адукацыя тэхнiчная. А хобi вось таксама ж не таямнiца можна сказаць касмiчнае.

— А хто гэта? паўтарылася пытанне. Паколькi як выяўляецца i асобень, i яго прафесiйныя ды хабiстычныя квалiфiкацыi ўсё яшчэ не паказалiся даступнымi шырокай публiцы, трэба зрабiць тут невялiкую рэкамендацыю. Можна было б сказаць так: калi вам спатрэбiцца чалавек, якi на жыццёвым шляху размiнуўся з голасам душы, чалавек, якi насуперак снам i мроям, замест у каляровыя, араматныя ды квяцiстыя лугi прымушаны быў павярнуць у абмежаваны матэматычнымі законамi свет бяздушных лiчбаў i геаметрычных зiгзагаў, калi вам цiкавы такi чалавек, загляньце ў нашае мястэчка. I пытайце аб Сашку Тытуньчыка. Ён зараз ужо вядомая ў мястэчку асоба. Неабходныя каардынаты атрымаеце ў першай крайняй краме, у адмiнiстрацыйнай установе, або звычайна на вулiцы. А калi заглянеце ў мястэчка ноччу, мабыць пашанцуе вам напаткаць Сашку ў такую хвiлiну, калi ягоная душа, сэрца i цела, аб’яднаныя ў шчыльную структуру, на крылах прыдбанага ад савецкiх базарных турыстаў люнета, узлятаюць у зорнае неба.

— Кажа спадар Самахiл вось, здарыўся цуд... Праўда, можна i так сказаць. Але дзеля дакладнасцi я скажу iначай. Я скажу пацвердзiўся цуд жыцця. Цуд iснавання матэрыi i думкi. Бо дакладна хачу тут зазначыць у мяне таксама была нагода ў апошнюю ноч сачыць за тым, што глядзеў спадар Самахiл. Раней чыталася аб тым у кнiжках, у газетах, глядзелася на тэлебачаннi. I заўжды здаралася такое дзесьцi ў свеце, дзесьцi далёка. А то ў Амерыцы, а то ў Англii, а то ў Францыi, цi другiм, вядомым месцы. А сёння пад ранiцу i нас наведалi. Значыць i наша мястэчка не горшае за другiя, i нашы людзi не абы хто, калi тут якраз аб’явiлiся Яны за апошнiм словам Сашка ўзвёў вочы ў сiняе неба. Следам пайшлi i апошнiя, мабыць усё яшчэ спадзяючыся на прысутнасць таямнiчых Iх у застылай над магiстрацкiм дахам вышынi. Неба стаяла чыстае, дзе-нiдзе красавiцкiмi, пярыстымi воблакамi засланяўся блакiт.

— А якiя Яны? Хто Яны? пан Кастусь Шыла, зведаўшы адзiн цуд вачыма, другi вушамi, цi не канчаткова забыў пра ранейшыя спадзяваннi.

— Гм пан Сашка таямнiча ўсмiхнуўся. Яны госцi за якiмi сачыў я ўсё жыццё. Нашы, безумоўна старэйшыя браты....

— Значыць расіяне? — радасным воплескам выскачыў з натоўпу голас Паўлюка Палітуры. — А я так і думаў — не яны тут абдорылі нас? Золата ў Расеі, во, пад завязку. Усіх зуброў азалаціць у пушчы — тое, што і сплюнуць для Расеі.

— Э там. Зараз — расейскі той зубр. Калі б расейскі, тады не рогі, хучэй ужо зубы былі б у яго залатыя, — скептычна адазваўся Бомба.

Сашка Тытуньчык шукаў тым часам словы, якiмi скажа зараз пра ўсе недаспаныя ночы, пра неба цаля за цаляй абшныранае халодным шкельцам люнета, пра скептычныя заўвагi жонкi Алiмпii, што вырваўшыся спрасоння пасярэдзiне ночы, ні раз, ні два разы паўтарыла: „Кiнь жа дурноты, за працу вазьмiся. Людзi во якiя бiзнесы параскручвалi.” Думаў пан Сашка расказаць пра сваю бязмежную, матэматычнымi перападлiкамi пацверджаную ўпэўненасць у iснаванне другiх сусветаў, другiх земляў, запоўненых фантастычна пакручастымi iстотамi. Цi адну ноч рысаваў iх на службовай паперы? Нат калi i трэба было, згодна з загадамi начальства зусiм другое вылiць на паперу нейкiя, бяздушныя схемы, аловак міжвольна раскрываўся цудоўнымі зявамі — двухгаловымі, трохногімі, крылатымі.

За туямi, за вокнамi магiстрата, малады павятовы сакратар вядучай партыі падняў тэлефонную трубку. Збiраўся ён званiць у Варшаву, знаёмаму мiнiстру, ды як пачаць размову зараз i не ведаў. Значыць, што? Так i так сказаць, вось абявiўся зубр з залатымi рагамi, ляжыць побач з магiстратам, народ гуртуецца, аб цудах правіць... А мiнiстр спытае: якi зубр, чаму ён тут, адкуль узяўся, цi не якая ён палітычная правакацыя? А дазвол ляжаць зубру побач з магістратам дала ўлада? І асноўнае — у чыёй справе разлажыўся ён? Каго падтрымоўвае лежачы там?

На такія пытанні не адказаць у названую хвіліну. І сакратар пасадзіў трубку на ранейшае месца. Задумаўся. Вось табе i заварэнцыя. А ўсё добра было, спакойна. І зараз, за прычынай кудлатай чатырохногай жывёліны гэты спакой разбураўся. Штосці пагрозлівае, некантраляванае, нябачнай птушкай разгарталася над мястэчкам. Яшчэ няўмела, пакуль хаатычна і навобмацкі. Але ж усялякія катастрофы, на якіх правалялася любая ўлада, ці не з нуля пачыналіся? Ад аднае кулі, што трапіла ў цэль або абмінула яго, ад аднаго слова — сказанага, або прамоўчанага.

І сакратар яшчэ раз падняў трубку, набраў нумар. “Раз казе смерць!”

Прагудзеў адзін гудок, другі, трэці, аж электронныя вантробы азваліся знаёмым голасам.

— Так?

— Міністр?

— Так.

— Гэта я, сакратар партыі ў мястэчку.

— Так? І як там у мястэчку? Нармальна ўсё?

— Зубр абявіўся ў мястэчку. Ляжыць побач з магістратам, а народ — хто жывы, усе тут, — адным рашучым сказам, адным рашучым жэстам разрэзалася набрынялая скула. Накрыўшы мікрафон далоняй, каб прытаіць неспакойнае дыханне, сакратар чакаў адказ. Але насуперак спадзяванням, адказ прыйшоў халодны, сціплы, безэмацыянальны:

— Так? І ў чым справа?

— Рогі яго залатыя.

— Залатыя?

— Ну, залатыя. Бліскучыя-бліскучыя.

За гэтымі словамі разгарнулася ў трубцы даўжэйшая цішыня. “І што, здзівіўся” — душа сакратара напоўнілася насалодай. — “Думаў, зноў без прычыны барабаніць саратар. Ад няма чаго рабіць на тэлефон абвесіўся”.

Але трубка працягнула размову манатонным і абыякавым голасам:

— І што, падабаецца зубр?

— Ну-у, ніхто не ведае адкуль ён. Народ гуртуецца, аб нейкіх цудах балакае...

— Ніякіх цудаў наша партыйная ідэалогія не прызнае. Гаварыў я вам, ці не гаварыў? А вы апяць сваё. Выступіць, сказаць як трэба, што трэба і няма дыскусіі — знервавалася трубка.

— Але ж і бацюшка там, — голасам сакратара авалодала набянтэжанасць.

— Ага, — маленькі перапынак уварваўся ў размову. — Такая справа. Але агульна — народ задаволены? Цешыцца, спадзяюся?

Зараз не ў міністэрскім, а ў магістрацкім кабінеце прыпынілася слова. Нажымаючы думкі сакратар маланкава аналізаваў, абмяркоўваў пачутае. Асабліва зза апошняга, зза гэтага, абыякавым голасам сказанага “цешыцца, спадзяюся” і прытармазілася размова. “Значыць, што? Ёсць тыя цуды, ці няма іх? А калі ёсць — дык адкуль бяруцца?”.

У гэты момант сакратар адчуў сябе сапёрам, што ўзяўшы ў далоні невядомую міну, або гранату, абмацвае яе зрокам, песціць далікатна пальцамі, здагадваецца — смерць, ці жыццё прытаілася за жалезнай абалонкай?

Але сакратар быў палітык. У палітыкаў ёсць свае міны і свае разрыўныя гранаты. Гэта — словы. Яны дораць палітыкам будучыню, або пасылаюць іх у нябыт. І сакратар абмацваў сваю міну. Песціў яе ў думках, разбіраў на паасобныя гукі, склады. Раззброіваў.

— Па-да-ба-ецца, — сказаў, даводзячы голас да межаў ідэальнай ласкавасці. — Як жа не па-да-бац-ца? Хто другі, калі не вы маглі прыдумаць такое. Бо — добра думаю — за вашай справай гэты зубр? За вашым хадайніцтвам?

— Ну-ы, — трубка прахрыпела неяк дзіўна. Ні так, ні сяк. Але сакратар, прымусіўшы вуха да максімальнай працы, нат у гэтым абыякавым “нуы”, здагадаўся перавагу станоўчага над адмоўным.

— Увогуле — геніяльная ідэя. Я заўсёды паўтараю людзям: не сіроты мы, не бязбацькавічы якія. Бачаць нас і клапоцяцца за нас. У Варшаве, і ўвогуле — падбадзёраны трапнасцю сваіх дыягнозаў, сакратар разгартаўся ў доўгую песню. Але калі шосты або дзесяты раз словам “дзякуй” паўтарыўся прыпеў, яго спынілі:

— Так вось і скажыце людзям — няхай карыстаюцца на здароўе. А мы тут памятаем і клапоцімся, і забоцімся. І ўсё ведаем, бачым і чуем.

Апошнія словы сказаліся ветліва, адчувалася ў іх бацькоўская цеплыня і жартоўнасць. Але ж і вытыркалася зза жартоўнай цеплыні нешта сухое, перасцерэгальнае, пагрозлівае. І сакратар, быццам шукаючы тайна вока і вуха, аб’ехаў позіркам сцены, партыйную шыльду на сцяне, нават жырандаль чатырма лямпамі разложаны над галавой. Але сцены глядзелі адно партрэтамі ранейшых сакратароў, што адслужыўшы свае тэрміны, выканаўшы даручаныя заданні, адышлі — хто куды — на больш адказныя пазіцыі, на пенсію, у лепшы свет. І ўсе партрэты, усе вочы зірылі за маладым сакратаром — турботна, абыякава, іранічна. А найбольш іроніі было ў вачах Яўхіма Гаворкі.

Партрэт Яўхіма як апошні засеў месца на сцяне, а і сам Яўхім не так даўно сваёй чыста фізічнай асобай запаўняў гэты кабінет. Яго астральную прысутнасць адчуваў малады сакратар па сённяшні дзень. “Ну што, хлапец, захацеў быць грыбом, палезай у каробку” — так менавіта усміхаліся гэтыя вочы. — Ідзі, выштурхоўвалі вочы. На вуліцу ступай, там чакаюць”.

А на вуліцы мітусіўся народ. Гаманіў, таптаўся з нагі на ногу. Сакратар хвіліну адчакаў, абвёў зрокам знаёмыя і незнаёмыя абліччы, узняў разпасцёртыя, адкрытыя далоні і бы які Кашпіроўскі, пасылаючы ўсяму свету добрыя флуіды, заклінаў гоман. Гэты жэст заўсёды спрацоўваў. І зараз таксама — людзі адгаманілі яшчэ хвіліну і замоўклі.

— Дарагія сябры, добрыя людзі. Мне заўсёды прыемна бачыць вас у нашых сценах. Гэта вельмі важна, калі народ цікавіцца пачынаннямі сваёй улады. Аспрэчвае іх, або адабрае. Калі сумняваецца і стаўляе пытанні. Так і зараз шмат якія пытанні тут прагучалі.

— Адкуль узяўся ў мястэчку цудоўны зубр? — выскачыў з натоўпу голас Бомбы.

— І хто расплаціцца за яго? Ці якраз не мы, беспрацоўныя і рабочыя? — з задніх шарэнгаў вышпарылася чарговае пытанне.

— На маю думку расіяне, зусім бясплатна абдорылі нас, — паспяшаў з адказам Паўлюк Палітура.

— Э, там. Зараз — расіяне. Калі б расейскі ён, тады не рогі, хучэй ужо зубы былі б залатыя, — скептыцызмам паўтарыўся Бомба.

У гэты момант трэба было дыскусію спыніць.

— Пытаеце і стаўляеце адказы — часта вельмі цікавыя, але ж і вельмі складаныя. А свет не такі ўжо і скамплікаваны. У свеце, таксама ў свеце палітыкі ўсё мае канкрэтную прычыну. За злом ступае кара, за дабром — узнагарода.

— А нас за што узнаградзілі? — яшчэ адно пытанне ўваткнулася ў словы сакратару.

— А звычайна, за тое, што мы ёсць, — усміхнуўся сакратар. Зараз безбалесным і натуральным шляхам трэба было пераходзіць да мэрітум справы. І сакратар перайшоў. — Вы добра ведаеце нашага міністра. Ён заўсёды з намі, у добрую хвіліну і ў благую. Днём і ноччу. І зараз ён тут — думкамі і душою — удакладніў, бо людзі зірнулі цікава ў бок, шукаючы добра вядомую постаць.

— Значыць, што? Міністэрскі гэты зубр?

Сакратар зноў усміхнуўся. Чакаў, даводзячы іх сумняванні і цікавасць да межаў вытрымкі. І калі гэтая цікавасць узнялася на самы высокі паверх, ён сказаў:

— Так дарагія сябры, вы ідзеце ў слушным напрамку. Шмат якое дачыненне мае наш міністр да гэтага цудоўнага зубра. Ягоны гэта дарунак. А ён, міністр — дарунак нябёсаў нашаму мястэчку, — апошнія словы сакратар безумоўна адрасаваў айцу Рыгору. “Як цудоўна ўсё атрымалася”, — падумаў.

Але нябёсы якраз прыхоўваліся за чорнымі хмурынамі. Адвёўшы ўсю ўвагу важкім, але ж зямным справам, яны праваронілі той момант, калі ў небе мяняюць антуаж, прыбіраецца са сцэны ідылічнае афармленне, а яго месца запаўняецца больш драматычнымі рэквізітамі. Такія ракіроўкі неабходныя. У другіх выпадках чалавек забываецца на вартасць святла, добраахвотніцкія частункі ўспрымае як належны сабе паёк і пачынае дамагацца — больш давай, і больш.

Першая кропля дажджу пакаўзнулася па зубрыных рогах і апала залатой слязой у траву. Затым яшчэ адна, і яшчэ. Ніхто пакуль да гэтых кропляў не прыкладаў залішнюю ўвагу. Нават і добра, нават і трэба — хучэй падымецца, раскрасуецца ў агародчыках вясновая трава, вясновая кветка.

А хмурыны замацоўваліся на нябесных пазіцыях. Дождж гусцеў і ад кожнай кроплі на бліскучым золаце зубрыных рогаў вырастала дзяружная шрама.

— А гэта што? — Яўхім Гаворка апынуўся ў першай шарэнзе. Паказальным пальцам каўзануўся па зубрыных рогах і палец набраў бляск. І Яўхім узводзіў высока-высока залаты палец, прэзентаваў яго ўсім прысутным, і ўсяму сусвету. І яшчэ раз, зазіраючы ў вочы маладому сакратару, пытаў Яўхім — А што ж гэта такое?

Пытаў лішне. Сакратар і сам сляпы не быў. З першай кроплі дажджу адсачыў усё, што трэба. Але ж...

Чалавек — наогул істота аптымістычная. Бачыць тое, што хочацца бачыць, на што спадзяецца сэрца. А калі абразкі разыходзяцца, калі сварацца між сабою, спрачаюцца, тады чалавек закрывае вочы, раскрывае, закрывае зноў. І так у бясконцасць, аж вобразы вачэй і сэрца спалучацца ў згодную пару, прагучаць адным акордам.

А тут прагучаў голас Яўхіма Гаворкі — гучна, груба. Забіўся цвіком у сэрца, і сэрца зрабілася нямое ды сляпое. “І што ж зараз будзе? Што будзе? Гэтыя на вуліцы, хрэн там. Ім усё можна патлумачыць, што толькі захочаш. А вось міністр.....”

Слова “міністр” забівалася паасобным, самым вялікім і самым вострым цвіком. “І які чорт падшапнуў тэлефанаваць адразу ў Варшаву? Які д’ябал?”

Шукаючы адказ на такія пытанні, ён шукаў таксама самы зручны, самы ананімны шлях для эвакуацыі з гэтага месца.

Тым часам маладыя гарцэры, выштурхнёныя наперад пачуццём грамадзянскага абавязку, разгарнулі над зубрынай спіной вялікі парасон. Але дождж, абмінаючы заслону, рабіў сваю працу паспяхова. Падпіраючыся рэзкім ветрам, наступаў з аднаго боку, з другога, адбіваўся рыкашэтам ад туяў. Праз хвіліну ні залатая кропля, ні заблытаны праменьчык, ні які колечы ўспамін ад незвычайнасці не астаўся ў зубрыных рогах. А чорныя хмурыны ападалі ўсё ніжэй і ніжэй. Прысаджваліся на крышу магістрата, на паштовыя будынкі, разгарталіся на абліччы людзей, кандэнсаваліся ў вачах сакратара. І бы праз чорнае шкло ён бачыў заўтрашні дзень. Адчуваючы халодны, сыры подых будучыні, малады сакратар паставіў крок назад, потым яшчэ крок, і яшчэ, аж апынуўся ў бяспечных абдымках кабінета. Глянуў на тэлефон, з агідай падумаў пра вучоных канструктараў, што прыдумалі такую тэхніку, абвёў зрокам абвешаную партрэтамі сцяну. Фізіяномія Яўхіма Гаворкі, заўжды задумёная і сур’ёзная, зараз разгарталася ўсмешкай на ўвесь пратэз. А можа сакратару тое проста ўявілася? Ляснуў дзвярыма з усяе сілы — няхай абарвецца той Яўхім, няхай праваліцца ў бяздонную пропасць!

Чорным ходам збег з магістрата, сеў на машыну і адехаў.

— Панове, прапусціце. Гэта мой зубр. Мой, — малы, дзесяцігадовы хлапчук, разгартаючы пінжакі і сукні выбіваўся з перыферыйных раёнаў натоўпа. У далонях хлопца паблісківала бляшаная баначка. — Я першы знайшоў яго, учора вечарам. І нават, о глядзіце, гэтай во краскай рогі пакрасіў.

Апынуўшыся побач з зубром, працягнуў руку. Залатая стужка спрэю мільганула ў паветры, рассыпалася на рогі бліскучым золатам. Але дождж ішоў ужо густы і моцны, і золата вокамгненна згарталася ў траву. Хлопец паўтарыў аперацыю, затым яшчэ раз, але ж рэзультат атрымоўваўся як і раней — дрэнны. І ад бязраднасці ён развёў рукамі.

— Будзе лепшае надвор’е, пакрашу яшчэ раз. Зараз не атрымаецца. Краска благая — дажджу баіцца, — вінавата ўсміхаючыся паставіў крок назад, знік у натоўпе.

Зусім блізка ляснуў з неба пярун, агнявым асколкам забіўся ў фабрычны комін. Агартаючы галовы парасонамі, хустачкамі, пластмасавымі пакетамі народ хістануўся, пайшоў хто куды, урассыпную. І з гэтага своеасаблівага поля бою кожны выносіў сваё. Хто бліскучыя ордэны, хто балючыя шрамы, а яшчэ хто — звычайны сорам.

Кастусь Шыла назіраў за ходам чаравікаў і думаў пра каўзкі асфальт — ці не стане ён прычынай для яшчэ больш цікавага спектакля. Яўхім Гаворка крочыў з горда ўзнятай галавой — рассакрэцілася зараз жа канчаткова — мазня і тампак сучасныя палітыкі.

Бомба трушком спяшаў за айцом Рыгорам і задумоўваўся — чаму адпаведныя службы не займаюцца зараз засранцамі — абмазваюць жа каляровымі спрэямі ўсё, што падыдзе пад руку — сцены, вокны, нават зубрыныя рогі. Айцец Рыгор праслаўляў у думках вышэйшую сілу — з яе гэта падтрымкай пазбеглася вандроўка ў далёкія рэгіёны нашай прыгожай краіны.

А ананімныя героі гэтай гісторыі, мабыць звачайна думалі — нічога тут не было, нічога не будзе.

Здавалася — мястэчка памірылася з лёсам, пайшло за сваімі справамі. Дзень памаленьку ўладкоўваўся ў шэрую гадзіну, калі з гэтага паўсвятла паказалася шэсце. Дакладна — азвалася голасам гармоніка. „Wyklety powstan ludu ziemi” — знаёмай мелодыяй разгартаўся, пакуль яшчэ нябачны мех. І ўсе чорныя вароны, што звычаёва прысаджваюцца ў ліпавым галлі, падняліся ў сырое неба, закружылі, замітусіліся.

А потым гармонік прыціх і раптоўна азваўся “кацюшай”. Адгаманій зваротку, прыпеў, зручна пераліўся ў душашчыпацельнае “ах судзьба мая судзьба” і нечакана вярнуўся да пралетарскага гімна. А калі шэсце павярнула з Пілсудскага ў Трэцямайскую, гармонік заходзіўся “першай брыгадай”.

Шэсце было з дваццаці асоб і кожная адна асоба сціскала ў далонях свой сцяг. І былі там сцягі ці не ўсяго свету, ці не ўсіх палітычных партыяў, ці не ўсіх ідэалогіяў, што валодалі людзьмі ў далёкай або і блізкай мінуўшчыне. Чырвоныя і бела-чырвоныя, блакітныя і зялёныя, чырвона-зялёныя і бела-чырвона-белы.

“ПЕРАКАВАЦЬ ЗОЛАТА Ў СУП” — чорнымі літарамі на зялёным фоне выцвітаў ці не супольны для ўсіх, пяціметровай даўжыні транспарант.

Калі б не асоба Сакалюка, што крочыла саноўна на чале, можна б падумаць — вось Персефона ўрэшце рэшт вызвалілася з зімовых кайданоў, ды разгартае над мястэчкам свае каляровыя далоні.

Але шэсце было ад Сакалюка. Гадзіну раней, калі ўдарыў у мястэчка громкі пярун, Агафон Сакалюк пралупіў вочы. У след за перуном азваўся і тэлефон.

— Зубр? З рогамі залатымі? Побач з магістратам? — ад кожнага слова, сказанага трубкай вочы Агафона Сакалюка закругляліся, заходзілі здзіўленнем, здзіўленне пералівалася ў задуму, задума ў злосць. “Вось табе і ўлада! Вось табе і абранцы народныя! Народ галадае, а яны ў золата абвешваюцца! Дашчэнту звар’яцелі, нат жывёліне не даруюць. Даволі ўжо”. Так падумаў Агафон Сакалюк. Ад жалю і бездапаможнай роспачы яму хацелася плакаць. Але Сакалюк быў мужчына моцны. Абцёр слязу, адлажыў трубку, пяснуў кулаком у стол і заціскаючы зубы прахрыпеў: Даволі! Час склікаць дружыну.

Зашавяліўся між столікамі, спатыкнуўся аб крэсла, адбіўся рыкашэтам ад прылаўка і назад аблакаціўся на тэлефонны апарат. “Спакойна Сакалюк, спакойна. Не ўсё яшчэ страчана.” — прыпыніў сам сябе. Набраў адзін нумар, другі, трэці...

І вось зараз дружына з дваццаці асоб прычаліла да магістрата. Было тут ціха і бязлюдна. Натоўп знік, адно тры маладыя гарцэры ўсё яшчэ выпаўнялі сваю функцыю. Дождж спыніўся і зараз прыдбалі яны сабе другі занятак. Поўзаючы на каленях, самы маленькі гарцэр зрываў маладзенькую, красавіцкую траву. Перадаваў яе крыху большаму, той згартаў траву ў спраўныя букеты і аддаваў самаму вялікаму, ці не камандзіру тройкі. Самы вялікі гарцэр, прысеўшы на кукішкі, падсоўваў яе пад натапыраныя зубрыныя ноздры. І кудлатая зяпа хісталася манатоннай, лянівай жуйкай.

— Дзе рогі залатыя? — прадчуванне злога абліло Сакалюка халодным потам.

— Паслушна заяўляю — няма рогаў залатых, — самы старэйшы гарцэр падарваўся на ногі, выструніўся, прыкладаючы два пальцы да брыля шапкі глядзеў у вочы Сакалюку. Той не зразумеў.

— Што няма? Як няма?

— Паслушна заяўляю — дождж абмыў. Ліўны пайшоў такі, усё дашчэнту выпаласкаў. О, глядзіце, — адыходзячы ад службовай пазіцыі, гарцэр зноўку прысеў на кукішкі. — Тут можа дзе якая кропля і асталася.

Побач з гарцэрам упаў на калені і Сакалюк. І зараз чатыры далоні пабеглі ў траву. Абмацвалі яе, разгарталі, рвалі з карэннем. Авалодала Сакалюком адно адзінае жаданне, адна мроя — адшукаць у траве — хай сабе самую маленькую, хай сабе самую крывалапую залатую кропельку, ды перакаваць яе ў талерку з гарохавым супам. Але на пальцах аставалася адно красавіцкая сырасць.

— Няма? Вядома, што няма тут. І вядома дзе яно зараз ёсць, — выкрэсліваючы на каленях фантастычныя зігзакі, можа сабе, можа згуртаванай побач дружыне, а хучэй за ўсё магістрацкім вокнам кіраваў гэтыя словы Агафон Сакалюк. — Золата саскрэблі, краскай пакрасілі, і на табе дурны народ. Глядзі, цеш вока і каўкай сліну.

А за спіною моўчкі стаяла дружына. Чатыры дзесяткі вачей напружана ўзіраліся ў мітусню Сакалюковых пальцаў. Але пальцы вярталіся з нічым. І з кожным такім вяртаннем, з кожным беспаспяховым жэстам наводзіўся смутак на абліччы людзей. Іх галовы апускаліся ніжэй, за галавамі, складаючы крылы, ціхлі і ніякавелі харугвы і штандары.

Здагадваючыся ў агульным настроі, прадчуваючы няўхільнае падзенне баявога духа, Агафон Сакалюк узняўся на ногі. Рашучым жэстам адбіўся ад леташняй сухой травы, што прыліпла да нагавіц, сплюнуў.

— Мегафон. Давайце мегафон, — замітусіўся залішне, бо нейкая чуйная рука ўжо пад’язджала з тэхнікай. Прыхапіў інструмент, нацэліў у вокны магістрата. Думкі разляцеліся кожная ў свой бок, рассыпаліся бы спалоханыя птушкі. Стараўся згарнуць іх, вярнуць назад, пасадзіць на ранейшае месца.

Вельмі важнае ў такіх выпадках першае слова.

— Miałeś chamie złoty róg, — запамятанай ад школьных гадоў фразай прагрымеў мегафон.

— І дзе ён? І дзе ён? — дваццаткай горлаў адгукнулася дружына, а мегафон і на гэтае пытанне адразу даваў адказ:

— Няма. Прагулялі ўсё, прамантачылі, прапіз... — Месца было ўсё ж такі публічнае і апошняе слова ён спыніў у добры час.

— Прагулялі, прамантачылі, прапіздзілі, — дружына пайшла ў раней прыадкрытую фортачку. Пайшла лёгка, навобмацкі, імпульсіўна, дык і горлы не ўсе паспелі спыніцца, прагучалі з першай па апошнюю літару.

Настрой уздымаўся. Узняліся голавы і харугвы, узнялася і рука Агафона Сакалюка. Левая ўсё яшчэ заціскала прыткнёны да вуснаў мегафон, а правая — напружаная, звязаная ў магутны кулак, быццам ствол процітанкавай арматы пацягнулася на магістрацкія вокны.

— Браты, панове, таварышы! Даволі! — з узлётам харугваў мегафон набіраў новую моц.

— Даволі, — згодна падтакнула дваццацігалоссе.

— Ура! Ура! Ура! — падбадзёраны калектыўнай магутнасцю сваіх шарэнгаў, Агафон Сакалюк прагрымеў трыма сальвамі і ў гонар кожнаму “ура” паставіў адзін крок у напрамку магістрата. Але зараз водгук зза спіны атрымаўся не зусім камплектны. Па праўдзе не больш за тры, чатыры галасы далі чаканы адказ. І чацвёрты крок Сакалюк не паставіў. Спыніўся, павярнуўся тварам да дружыны. Усе дваццаць фігур застылі на ранейшых пазіцыях.

Назіраючы тыя фігуры, ён пачаў здагадвацца — ніякая рэвалюцыя тут ні сёння, ні заўтра не атрымаецца. Але здагадка не была новая. Раз або два намагаўся падарваць, скалыхнуць гэты прыімшлы камень? Дзесяткі раз. Зрабілася Сакалюку і крыўдна, і дурна. Як зажды, калі аддае сябе чалавек поўнасцю вышэйшым мэтам, агульным справам, змаганню за лепшае заўтра другіх, а ў замен атрымоўвае пякучую фігу. Усё-такі кожную пазіцыю, кожнае поле бою адступаць трэба з гонарам і з горда ўзнятай галавой. Гэта абнадзейвае на будучыню. І галава Сакалюка ўзнялася вышэй.

— Мы яшчэ вернемся сюды, — пагрозлівым жэстам вышэй галавы ўзляцеў магутны кулак.

— Мы яшчэ вернемся сюды, — згодным строем пашыбавалі ў магістрацкія вокны і апошнія кулакі.

А вокны глядзелі гэтую дэманстрацыю халоднымі мёртвымі зрэнкамі. Ні жывой душы не было ўжо ў магістраце. Усе чыноўнікі пайшлі да дому.

Агафон Сакалюк адступіў крок назад, павярнуўся спіной да магістрацкай сцяны і таксама пайшоў. Следам ступіла і дружына. Перакінуўшы за плячо каляровыя харугвы, яны ішлі ў маленькі рэстаранчык, дзе за лепшым часам згуртуюцца ўсе жыхары нашай планеты чорныя, белыя i жоўтыя, каталiкi, праваслаўныя i мусульмане.

Кандыдат

Памёр наш Адам Антонавіч Падробка. Сышоў на вечны спачын неспадзявана, не паспеўшы папярэдзіць аб сваіх намерах ні жонку, ні пляменнікаў, ні — што самае балючае — нас, сваіх супрацоўнікаў. Вечных — вядома — няма, аднак сыходзячы са сцэны жыцця (асабліва, калі тая сцэна неразрыўна звязана з палітычнай трыбунай), не хопіць легчы ў дамавіну, заплюшчыць вочы, ды спусціць дух. Трэба падумаць і пра тых, каму ў гарачы час выбарчай кампаніі не пашчэнсціла даць драла. А не пашчэнсціла нам.

І вось сядзім у маленькім пакойчыку, курым у шчырай задумёнасці і глыбокімі ўздыхамі адганяем ад сябе і чорны сум, і бэжавы цыгарэтны дым. З афішаў, аддрукаваных загадзя, спаглядаюць на нас пранізлівыя вочы Адама Антонавіча, а ягоныя вусны, заўжды гаваркія, цяжарныя абяцаннямі і пахваламі, сёння маўчыць, як той банальны прыдарожны камень. І здаецца — няпраўда ўсё. Не на той свет аддаліўся Адам Антонавіч, а звычайна — пайшоў у кіёск за газетамі, за цыгарэтамі, і зараз на каменным паркеце пачуюцца знаёмыя крокі, адчыняцца дзверы, ды ўсё вернецца на старую каляіну.

А можа, як добры і чуллівы бацька падчас нядзельнай гульні ў лесе, пажартаваў з нас, прыхаваўся між тоўстых соснаў і сочыць адтуль за нашымі крокамі, правярае нашу кемлівасць і спрыт?

Маўчаць аднак паркеты, не адчыняюцца дзверы, а замест Адама Антонавіча метафізічнымі шчылінамі скрозь сцяны і скрозь падлогу прасочваецца непазбежная рэальнасць.

— Прыгожы быў мужчына. — пацягнула носам Алёна і выцерла заплаканыя вочы, каб нам, заскарузлым у панцыры ўяўнай мужчынскай абыякавасці, паказаць свой жаноцкі, абычаямі і законамі не сапсуты боль. Нам і без бабскага стогну дастаткова балюча, а ўжо пачуўшы сакраментальнае “быў”, якому няма ніякай альтэрнатывы, якое немагчыма адмяніць ні сеймавай, ні ўрадавай пастановай, той-сёй,закінуўшы ўбок правілы добрага тону і няпісаныя мужчынскія законы, горка заплакаў.

— І за каго галасаваць цяперака? — у фальцэтах стогнаў і енкаў бас Віктара Раманавіча прагучаў быццам грубая прафанацыя.

У першы момант я нават падумаў, што трэба супрацьставіцца гэтаму грубіянству, шукаў ужо адпаведныя словы, калі раптам мне прыйшло на думку і іншае: смерць ёсць смерць, хай сабе і належыцца ёй пашана, а ўсё-такі жывым трэба жыць, ды заплямбоўваць такія, як хаця б з-пад Антонавіча дзіры.

— Мы заўжды за Адама, — перамагаючы пахліпванне азваўся Яська Румянюк.

Яська не быў скамплікаваны чалавек. Наогул ён маўчаў, а калі ўжо і даводзілася яму ўзяць слова, паўтараў тое, пра што ўсе добра ведаюць.

Прычыны, па якіх мы дапускалі Яську ў кампанію, былі дзве. Па-першае — ён нікому не мяшаў; як пасадзілі ў маладосці за сталом старшыні прафсаюза, так і прыліп там па сённяшні дзень. Па-другое — добра танчыў, ды як ніхто ў свеце прыкідваўся пеўнем. Сёння аднак наш час поўніцца жалем. У ходзе сустрэчы не прадугледжваюцца ні танцы, ні хіхіканне, ні кукурыканне. Прабач Яська, табе застанецца адно: забіцца ў кут, ды маўчаць нібы тая — з поўнай павагай — Антонавіча магіла.

— На маю думку, — Пятро Уладзіміравіч падняўся з крэсла, дастаў з кішэні дробным мачкам запоўнены аркуш, з другое кішэні выцягнуў акуляры, пасадзіў іх на нос і вярнуўся да першага слова. — На маю думку, пара была б кінуць на глыбокую ваду, — ён павёў зрокам па аўдыторыі, — адсутнага тут Ігара Рыгоравіча. Малады ён, здольны. А, як ведаеце, сярэдняя ўзросту ў нашых шарэнгах балюча павялічваецца. Ігар Рыгоравіч...

— А каму ён вядомы, гэты твой Ігар, — выскачыў з месца Раманавіч. — Мне, табе і, пэўна, Алёне. А можа і перш за ўсё — Алёне, — удакладніў.

Назваць гэтае выступленне дыпляматычным было б крыўдай для дыпламатыі. У малым мястэчку ўсе пра сябе ведаюць якраз тое, чаго ведаць не трэба, аднак не ўсе гэтымі ведамі перакідваюцца пры кожнай нагодзе. Праўда, паўтараюць сёе-тое цішком, з вуха ў вуха, але ніколі ж публічна. Не, з такімі штучкамі нават Яська Румянюк не выскоквае.

— Які прыгожы мужчына быў, — загаласіла Алёна. Цяпер яе плач не быў ужо такім шчырым, бескарыслівым, выкліканым патрэбай душы. Ёй хацелася зняць з сябе непатрэбную ўвагу ды накіраваць яе на агульнавядомю асобу. — Быў і няма.

— Няма і не будзе, — рашучым тонам закончыў хаўтуры Раманавіч. — А цяпер трэба шукаць кандыдатаў. І калі так, тады ў распараджэнне шаноўных калег стаўляю сваю сціплую асобу. Магу прыняць на сваю спіну першы ўдар, ды адкрыць сваім прозвішчам наш партыйны спісак.

Шаноўныя калегі павялі па сабе крышку разгубленым зрокам. Была ж нагода хвіліну раней пазнаёміцца з дыпламатычнымі здольнасцямі Віктара Раманавіча і, праўду сказаўшы, ацэнка атрымалася не надта высокай. Аказваецца, дзесяцігоддзямі сябруеш з чалавекам, ды і так не здагадваешся, што сядзіць у ягоных вантробах. Хто і калі падумаў, што Віктару мроіцца паступіць у вяршыні нашай мясцовай палітыкі? Пэўна — ніхто. А сітуацыя — нязручная, каб не сказаць — зусім дурная. Падняцца і запярэчыць? Так звычайна, парваўшы ўсе ранейшыя вузлы, сказаць: не Віктар. Хто як хто, а ты вось — не.

Адам Антонавіч зірыць на нас з партрэтаў і ўсміхаецца іранічна: хі-хі-ха, шукайце, шукайце лепшых за мяне...

Проста сказаць — шукайце, а злётаўшы туды і назад у доўгія шарэнгі прозвішчаў, пералісаўшы ўсе спіскі — аказваецца — няма там сапраўдных кандыдатаў.

І тады голас узяў Асіп Паўлавіч. Той Асіп, якому не раз даводзілася выпаўняць няўдзячную функцыю апошняга апірышча, апошняй надзеі. Асіп, якога апаненты называлі хамелеонам, а мы хвалілі за гнуткі хрбет, свежы погляд і адкрытую думку.

— Шаноўныя калегі. У нашым палажэнні, усё-такі найлепшы кандыдат — Адам Антонавіч. Я ведаю, што хочаце сказаць, — ён рашчым жэстам у зародку пагасіў нашае здзіўленне. — Хочаце сказаць: Адама ж няма. А вось я скажу вам так: ёсць наш Адам. Бо хто ён, Адам Антонавіч? Антонавіч — легенда нашай зямлі. Несмяротны яе міф. Так, так, дарагія сябры. Не-смя-рот-ны! Бо міфы і легенды не паміраюць так сабе, раптоўна, зараз. Хай сабе і адышто ў нябыт вядомае, дарагое нам цела. Няхай. Пярэчыць дарма. Аднак, аказваецца, побач з целам ёсць таксама і душа. Доўга ішлі мы да гэтай праўды, але ж дайшлі. І можам зараз сказаць адкрыта: душа ёсць. І несмяротная душа Адама Антонавіча таксама з намі. Тут і зараз.

Пры гэтых словах той і другі разглянуўся крадком, быццам шукаючы нейкі доказ іншаземнаму існаванню чалавечай матэрыі. Аднак у непарушанай і сумнай прасторы гучаў адно голас Асіпа Паўлавіча:

— Суродзічы дарагія! Адам Антонавіч — наша надзея. Мая, твая, усіх нас спадзеў на лепшую будучыню. І трэба быць бяздушным, халодным прахвостам, каб адабраць нашым людзям апошняе, што ў іх засталося, менавіта — надзею. Я, дарагія сябры моцна здзіўляюся, што некаторыя з нас спрабуюць скарыстаць асобу Адама Антонавіча для сваіх прыватных мэтаў. Вылузацца ўверх, вышпарыцца наперад на ягонай, уяўна мёртвай спіне.

Асіп Паўлавіч не чытаў з лістка, ён — звычайна прамаўляў. Засунуўшы левую руку ў кішэню, правую заціскаў у кулак і час ад часу гэтым кулаком забіваў у зялёнае сукно якое важнае слова, важкі сказ. Падабалася нам такая элегантная свабода амерыканскага менеджэра, скрыжаваная з самаўпэўненасцю савецкага камісара. З кожным словам, з кожным ударам кулака расшыралася і паглыблялася прорва паміж Адамам Антонавічам, а тымі кандыдатамі, якіх у сваёй наінасці бачылі мы на перадавых пазіцыях спіскаў. Яшчэ слова, яшчэ сказ, яшчэ ўдар кулака ў зялёнае сукно і ў полі бою застаўся адзін кандыдат — Адам Антонавіч Падробка.

***

На выбарах Адам Антонавіч перамог. Галасоў — асабліва ў правінцыі — набраў столькі, што хапіла іх, каб засекчыся ў сеймавыя дэпутаты і Асіпу Паўлавічу, і Пятру Уладзіміравічу, і мне.

Па суботах, адвячоркамі, калі сціхае сеймавая калатнеча, калі палітычны гоман аддае перавагу звычайнай чалавечай задуме, падымаем за здароўе Адама Антонавіча чарку каньяку. Другую выпіваем за саміх сябе, а трэцюю — за ўсе міфы і легенды, без якіх народы знікаюць у чорнай прорве гісторыі.

Вош

У нядзелю рaнiцой, прыводзячы дa пaрaдку свaю густую прычоску, нaчaльнiк Гiкaлa нaпaроўся нa aбсaлютнa жывую вош. Зaсеў якрaз зa пiсьмовы стол, рaзгaрнуў чыстыя кaрткi пaперы, мiж пaперaў aбстaлявaў кубaк чорнaй кaвы. I горкi, прыпaлены aрaмaт лaшчыўся aб нaчaльнiцкiя ноздры, прaнiкaў у нaчaльнiцкaе нутро бязмежным шчaсцем ды тaкой жa aсaлодaй. Яшчэ толькi стрaўнiк чвякaнуў рaнiшняй яечняй i нaчaльнiку стaлa хорaшa. Знaчыць — можнa было дaць пaчaтaк дaўно, гaдоў цi не пяць aбмяркоўвaным успaмiнaм. Было ж поспехaў ды подзвiгaў. Усё, што захочаш — было. I усё тое, як не глядзi, трэбa дaвесцi дa ведaмствa нaступных пaкaленняў. Усе тыя дні, загружаныя сумняваннямі і супярэчлівымі думкамі, хмурныя і чорныя, зараз з перспектывы часу бачыш зусім іначай. Стаяць бы на далоні светлымі краскамі. Ні воблака там, ні хмурынкі. Гісторыя — адзіны справядлівы і непадкупны суддзя. Усё апошняе не мае значэння. Закіды скептыкаў, нараканні малкантэнтаў — дзе яны зараз?

З такiмi думкамi нaчaльнiк aпусцiўся ў крэслa. I ў той момaнт, кaлi дупa нaмaцaлa мяккую aпору, aдурмaненыя шмaтгaдовaю прывычкaй aпошнiя фрaгменты целa, здрaдзiлi. Бо трэба вам ведаць, у начальнiка Гiкалы быў такi маленькi, няшкодны навык, у далёкай маладосцi, метадам капiравання прыжыты ад старшынi павятовай партыйнай арганiзацыi, Антося Куца, косць ад косцi варшаўскага хлопца, якi, нiхто не ведае чаму, зараз пасля ваеннай завiрухi, апынуўся ў заняпадлай, ды зусiм нясведамай правiнцыi. Сеўшы за якi-небудзь стол, Антось, можна сказаць, iнстынктоўна заглыбляўся ў кішэю, даставаў грэбень, прыгладжваў прычоску. Штосці элегантнае і экзатычнае было ў гэтым прыгладжванні прычоскі. А затым падымаўся на ногi, стаяў хвiлiну з высока ўзнятай галавой, зрокам абмацваў залу. А калi знiкаў апошнi шэпт, яшчэ раз прыгладзіўшы чупрыну — зараз ужо толькі раскірэчанымі пальцамі, кiдаў у натоўп першае слова. Затым чарговае, i яшчэ сотню слоў, i тысячу, i дзесятак тысяч. Мужчыны слухалі, а жанчынам разгараліся вочы.

Па інэрцыі, кранутая далёкім успамінам, так i зараз — рукa начальніка Гікалы пaшыбaвaлa ў кiшэню пiнжaкa, aдшукaлa тaм стaры, блaкiтненькi грэбень, пaкaўзнулaся пa мяккaсцi чупрыны. Штосьцi, невялiчкaе шлёпнулa нa беззaгaнную бель пaперы. Зноў тaнцуюць нa чaцвёртым, пaдумaў нaчaльнiк i зaдрaў гaлaву. Пaдумaў прaвiльнa, бо шмaтсямейнaе будaўнiцтвa нaогул не зa aхову iнтымнaсцi яно. I кaлi нa суседнiм пaверсе твai добрыя суседзi уголaс прaводзяць звычaёвы aбмен думкaмi, хочaш цi не, iхнiя эмоцыi рaспaўзaюццa нa ўвесь блёк. А чaсaм, кaго небудзь нaведвaе aхвотa пaглыбiццa ў тaнцы i тaды столь у сaмым вялiкiм твaiм пaкоi, aсыпaеццa белымi пялёсткaмi вaпны. „Сёння ж першы тыдзень посту, а яны, вось чым займаюцца, танцамi”. Але нa чaцвёртым не тaнцaвaлi. I нaчaльнiцкaе вокa, злётaўшы туды i нaзaд, прызямлiлaся нa пiсьмовым стaле. Нa пaперы, якaя тaк i не пaспелa зaпоўнiццa герaiчнымi ўчынкaмi, прысеўшы нa кукiшкaх, чaрнявa-рыжaя iстотa рaзглядaлa новaе сaбе стaновiшчa.

Дaлiбог, гэтa ж... Нaчaльнiк Гiкaлa зaсунуў нa нос aкуляры, aсцярожнa, кaб не стрэсцi няпрошaную госцю ў бязмежныя кaлiдоры дывaнa пaдняў пaперу, прыблiзiў яе дa вокa.

— Ты хто будзеш? — перaпытaў, стрымоўвaючы дыхaнне.

— Вош — aдкaзaлa вош.

— Як гэтa — вош? Якaя вош? Чыя?

— А нaрмaльнaя. Спaкон вякоў роднaя-нaроднaя твaя. Зaбыў жa, гa? — Узнялaся нa зaднiя ножкi, быццaм для пaўнейшaй прэзентaцыi свaёй, някепскa aдкормленaй фiгуры.

— Ды як жa — скaнфузiўся нaчaльнiк. — Чaўпеш ты. Дурное што тa. Мы ж вaс...— Укaзaльным пaльцaм aб’ехaў кaдык, вобрaзнa aдмaлявaўшы тое, што яны зрaбiлi з aдвечнымi пaрaзiтaмi.

— Вось тaбе, нa — узяўшыся пaд бокi, рaскiрэчылaся ў цэнтрaльным пункце снежнaй пaперы. — А я быццам што? Прывiд хiба ж нейкi? Ілюзія? Не такая простая справа, пазбыцца ад нас. Думаў — памыўся, пабрыўся, чыстыя калісоны апрануў і ўжо на другі свет выправіўся.

Фігура на паперы сапраўды стаяла рэальная, фізічная, ўздоўж яе глядзі, упоперак. Як толькі захочаш. І нaчaльнiк збялеў.

— Значыць, што? Заўсёды ты...

Прадоўжыць пытанне ён пабаяўся.

— А заўсёды, каб ведаў, — адказ быў упэўнены і бесцырымонны.

— Нават...

— А як жа, нават там, у начальніцкім кабінеце разам мы з табою, удваіх мы — адказ прыйшоў, пакуль пытанне прагучала да апошняй кропкі.

— І нават...

— І у Варшаву я з табой ездзіла, на тыя міністэрскія пакоі, і ў Кракаў. І — не падумаў нават — у гэтай палюбоўніцы, памятаеш? Адвячоркамі забягала ў кабінет, там мы таксама разам.

— Адкуль ты ведаеш, пра што я, — пачаў начальнік, але скончыць слова і на гэты раз яму не дазволілі.

— Нармальна. Я твая, косць ад косці, кроў ад крыві, — вош выскалілася ў зубатай усмешцы. — Перш за ўсё ад крыві тваёй я, тады і ўсе твае думкі ведаю. Га-га-га.

Смяялася. А начальніку было зусім не смешна. Усе мінулыя дні зараз вярталіся на памяць, раскладаліся ў паасобныя хвіліны, абразкі, словы. Прыпомніўся міністэрскі кабінет, доўгая шарэнга начальнікаў ад усяе краіны. І ўсе бы струна, і усе выпінаюць грудзі, і залатымі крыжамі прызямляецца на тыя грудзі рука пана міністра. А ён, Гікала, як і другія. Як і другія? Як жа, калі з гэтай во, між вушамі... А міністр — бачыў усё? Усё ведаў? Мабыць і так. Дзіўна ж неяк усміхаўся, зазіраючы ў вочы. І па плячу — усіх апошніх палопаў, а яго, Гікалу — не. Мабыць пабаяўся... А Соня? — Раптоўная думка ашарашыла начальніка. Былі ж у іх з Соняй хвіліны своеасаблівая, інтымныя, калі не астаецца між людзьмі нават самая сціплая, самая сарамлівая занавеска.... Соня. Ніколі і словам не заікнулася, быццам не так што. Але ж пайшла аднойчы за гэтым варшаўскім Антосем і ніколі ўжо не вярнулася ў мястэчка...

— Ведалі яны, — прыхоўваючы вочы спытаў начальнік. Было яму сорамна і нязручна. Падумаў бы хто — давядзецца ў жыцці заводзіць гутарку з такой агідай. Але цікавасць была мацнейшая за ўсё апошняе і ён спытаў. І вош адказала. І толькі ад болю, які ў такім выпадку супольны для дваіх, яе голас памякчэў, набраў мяккасць і лагоднасць.

— Я табе ніколі не здрадзіла. Ніколі. Усё, што бычыла, усё, што чула — як камень у ваду. Магіла. І ніколі не здраджу, нават тыя ўспаміны, што збіраешся пісаць, выпраўляць не думаю. Што захочаш, тое і пішы.

Але пісаць начальніку ўжо не хацелася.

Знічка

З цэнтральных раёнаў неба, ад Млечнага шляху апускаецца знічка. Мільёны зор стаяць у знярухамелым сне і толькі яна разбудзілася, ды ляціць светлым, радасным полымям на сустрэчу няўхільнаму знікненню. Здаецца — не страшны той нябыт, не мае значэння, калі на адну хвіліну, на адзін міг засяроджваеш, згартаеш на сябе зрок і ўвагу ўсяго сусвету.

Лёт знічкі звязвае бязмежны космас з панадворкам, што на прадмесці мястэчка. Панадворак малы, квадратны, трыццаць метраў на трыццаць. У другія дні маўклівы, закінуты ў сонную дрымоту, сёння запрашае да сябе ўсю вуліцу.

Прыйшоў Коля, раней чыгуначнiк, зараз на пенсii, прыйшоў Андрэйка той, у лепшы свой час ведаў, як мёртвы кусок драўнiны пераўвасобіць у жывое крэсла, або багаты стол. Ёсць i мiлiцыянер на пенсii Чарнейка.

— Во, глядзіце — Колька зрокам адводзіць знічку за мяжу дальагляду. — Ці не наш Сенька абарваўся.

Вочы слухмяна ўзводзяцца ў вечаровае неба, на адну хвіліну спыняюцца словы.

— Э, — скептычна хрыпіць у паўсвятле чыйсці голас. — Напэўна хто другі. Сенька ж раніцой... Зараз пэўна на месцы ўжо ён, дзе трэба.

Але пан Сенька поўнасцю не дабрыў яшчэ да месцаназначэння. У хаце за жоўтымі вокнамі хістаецца полымя грамнічнай свечкі, наўкол бабы-суседкi расселiся, заводзяць жалобныя песнi. Час ад часу блытаюцца iх галасы, тая-другая нотка азываецца фальшам. Ну, нiчога ўсё. Не ад сэрца ж i не ад душы такiя дысанансы. Нараджаюцца ў гартані, у галасавых струнах, як рэзультат вялiкага старання за заземскi поспех пана Сенькi.

Бабы заўсёды так спяваюць. Цi не трыста пакаленняў ужо. I калi слухаеш iх, калi паглыбляешся ў сумныя лiтанii, так i здаецца: усё будзе добра, куды трэба накiруюць пана Сеньку. Але пакуль яшчэ ляжыць ён між бабамі а грамнічнай свечкай і чакае.

А на вулiцы мужчыны заступаюцца за пана Сеньку па мужчынску.

Згуртаваўшыся ў грамаду кураць, прыпальваючы чарговую папяросу ад папярэдняй. I ўсе добрыя ўчынкi, што з дзяцiнства па ўчарашнi дзень трапiлiся нябожчыку, узлятаюць на крылах тытунёвага дыму. Адплываюць па-над сад, над блiжэйшыя домiкi, i далей, у цэнтр мястэчка, над сiвыя блёкi, капулястыя цэрквы, касцёл, што белай вежай забiваецца ў раззоранае неба.

— А памятаеш, як шукалi той дуб? У семдзесят шостым у пушчы мы яго ўкралi струменiцца дум зза зубоў чыгуначнiка Колi.

— Ой там, зараз укралi, крывiцца Андрэйка. Ссяклi на Вапавай трыбе, вялiкая мэцыя.

— Ну, ссяклi, згаджаецца Коля. А вось ляснiчы маленькi такi, тоўсценькi, Клёцкам яго звалi а што ж бедняга набегаўся, напытаўся. Дуе вёскай, хмара гаёвых за спiною, па панадворках шныраць, у хлеўчыкi зазiраюць, у нужнiкi запускаюць вока, а дубiско ў мястэчку ўжо. На стаўпы парэзаны, фарбай пакрашаны, стаiць вуструнiўшыся ў маiм плоце будавацца якраз пачаў. I зараз там ён. Нiяк не спарахнеў дуб.

— Прызнавацца, бо ўсiх пасаджу пад халеру, вiшчыць Клёцак. А Сенька ведаў, i бачыш ты нiкому не сказаў. А баяўся я скажа. З сабакамі ж вадзіўся...

Апошнiя словы сказалiся ненаўмысна, зза звычайнай шчырасцi.

— А што мiлiцыянер выпадкова прымушаны адзываецца Чарнейка. Горшы якi гатунак, цi як? Чалавек, калi прыстойны ён, ад мундзiра хiба ж не псуецца.

Так больш менш гамоняць, паклiкаючы мiнулыя гiсторыi.

А мiж сказанымi словамi, трымцяць словы змоўчаныя, што не падыходзяць да сцэнэрыii месца i здарэння. Пустыя, лiшнiя, як бутэлькi ў жоўтых пiвонiях пад плотам.

Заядла тыя бутелькi капiў пан Сенька. Старанлiва чысцiў ад пылу, здзiраў знiшчаныя, або спаленыя сонцам этыкеткі, абмываў у цёплай вадзе, глянцаваў фланельнымі анучкамі, аж пакажацца бляск, якi малавопытны спецыялiст успрыме як фабрычны прадукт.

Адкуль такi клопат, спытаеце. Дык вось. Скарыстаўшы чыноўнiцкую фразэалёгiю, можна сказаць так: займаўся пан Сенька продажу алкаголю невадомага па паходжанню. Хаця па праўдзе тут, на памежжы i так кожны ведае радавод ягоны прыязджае крадком, зза ўсходняй мяжы, у пластмасавых мяшэчках, тут раздзяляецца на паасобныя пляшкi. У падвалах даюць яму шляхэцтва i якi захочаш смак. На кожную кiшэню i густ.

— Вам зубровачку? А можа ельцын, або петроў. Каньяк? Калi ласка, ёсць i каньяк. Цi не фальшывы ён? Ну, як жа фальшывы. У мяне арыгiнальны тавар, усё ў краме купляецца. У краме, за гэтыя словы кулак пана Сенькi тры разы забiваецца ў грудзi, туды, дзе за рэбрамi няспынна працуе сэрца гарант чалавечай прыстойнасцi.

Сiла персфазii павышае гандаль. I яшчэ давер. Не рэклама, як хочуць адукаваныя мужы. Рэклама адно нервуе, калi вылазiць з тэлевiзара ў нечаканы момант.

А дарэчы спрабаваў жа які адукаваны муж пусцiць у народ адну хаця б пляшку рускай гарэлкi? Выстаяў вока ў вока з мясцовым клiентам? А ў клiента заўжды свая рацыя i ён канчаткова перакананы: хвiлiна яшчэ, i стане ахвярай ашуканства.

Тады i пачынаюцца ўзаемныя хітрыкі, тупанне, зацiранне рук, мацанне зрокам. I кулакi забiваюцца ў грудзi, аж грымяць рэбры. Iдэнтычна, бы на конскiм базары.

Але ж коньмi пан Сенька нiколi не займаўся. Бо i на халеру зараз каму конь? Аформiць агарод за домiкам? Адзiн у мястэчку даволi. А пляшка калi ласка, для радасцi добрая, i для смутку.

Вось i прадаваў такiя пляшкi пан Сенька, запоўненыя ў падвале, мiж картопляў а скрынкамi буракоў, морквы, цыбулi. А ўсё сваё, не закiнеш тут хiмiяй.

Працоўны, рабацяшчы мясцовы народ. Такiм нараджаецца i ўсё.

Тады адвячоркам, або i апоўначы стукай у акно пана Сенькi. Адкрые.

— Зуброўка? ельцын? А можа петроў?

Вось чаму i запаўняецца бляшаная баначка спад гарбаты. Ад кожнай дваццаткi палова трапляе якраз туды. Другая адводзiцца на чарговую бутельку спiрту раяль. Час такi, рыначны. Хто не iнвесціруе, iдзе ў адстаўку.

Але пан Сенька больш закаханы ў першую дзесятку. Кахае яе асаблiвым чынам, пяшчотна. Гладзiць бронзавую паперу, разглядае падабiзну князя Мешка, а ў вачох стаiць улюбёнае аблiчча наймалодшага, Славiчка.

Зараз у Беластоку ён. I дай добры божа няхай там астаецца. Адно неўдалоты вяртаюцца ў мястэчка, закончыўшы адукацыю. I прыдуркi. Ну, яшчэ ўсялякія сваякі мясцовага чыноўнiцтва ім i ў складаны час прыдбаецца якi сэнсоўны занятак.

А Славiчка забяспечыць трэба ў кватэру дзве тысячы злоты квадратны метр.

Колькi ж тады разоў трэба збегаць да бляшанкi рукой узброенай у дзесятку, каб неабмежаваную пространь сцiснуць у квадратны метр падлогi?

А усё простае, калi чалавек ведае дзеля каго i чаго ён жыве.

Але вось зараз пана Сенькi няма ў жывых. Яшчэ ранiцой, як i штодзённа выйшоў на сходы, на вулiцу, накiраваўся ў краму. I звалiўся на тратуар. Залiшне клiкалi дапамогу.

— Але так зразу, з месца, здзiўляецца мiлiцыянер на пенсii Чарнейка. За нашым часам не здаралася такое.

I пачынаецца ўспамiнанне ўсiх, хто за апошнi час, i зусiм нечакана кульнуў на другi бок. Карагод адкрывае Яша, што памёр стоячы у аўтобусе, у натоўпе. Затым iдзе Францiк у красавiку не падняўся з ночы, так i нiхто не ведае чаму.

— Хiмiя i стрэс, кажа Андрэйка.

Далей прыводзяцца на памяць тыя, хто знiк па тэхнiчна цывiлiзацыйных прычынах. Антошка, што знойдзенай на агарорзе бліскучай цацкай ляснуў у ручку плуга, так ляснуў, аж бэбахi на электрычныя драты ўзляцелi. Затым стаіць у чарзе Мiшка ладным куском жалеза пацэлiла яго ў патылiцу незразумелая машына на фабрыцы. Ёсць яшчэ i Сяргей, якi ўпiсваецца ў першую, ды i ў другую катэгорыю. Ад iнфаркта памёр, а хвiлiну раней паспеў яшчэ засадзiць швайку проста ў сэрца святочна вялiкоднага кабанчыка. Так i звалiлiся смяротным дуэтам чалавек i паршук.

Пойдуць раніцой а полове дзевятай.

У хату пана Сенькi заходзiлi не раз, не два разы. Вось i ведаюць што там, i як.

На пачатак трэба ступiць у сенцы шмат якiя функцыi выпаўняюць яны калiдор, складзiк лiшнiх трантаў. Затым будзе кухня чвэрць яе запаўняе хлебная печ i да рэчы па iнерцыi, без канкрэтнай патрэбы зайшла сюды. Не аддзячыла нi адным буханкам хлеба, ды як жа iначай, калi зараз за плотам спажывецкая крама, што працуе з ранiцы да вечара, па будзённых i выхадных днях.

А наўкол печкi дубовы паркет. Так i спрачаюцца з сабою.

— А ты насенне мужыцкае, ты чаго тут?

-А калi б якая вайна, дык што, у крамiк за хлебам злётаеш? А баба замесiць у дзежцы, на бляху пакладзе i ад голаду не загiнуць нам.

Ёсць тады кухонная печ гарантам сытасцi ў злы час, да якога, як падказвае мястэчковы вопыт, добрыя днi адно гаманлiвая падрыхтоўка..

З кухнi адны дзверы выходзяць на маленькую спальню, другiя на гасцiнны пакой. Там якраз i ляжыць пан Сенька.

Можна было, вядома, зняць месца у спецыялiстаў, закiнуць туды нябожчыка на апошнюю ноч, а з ранiцы прыйшлi б смутныя хлопцы ў чорных пiнжаках, у белых рукавiцах, спраўна ўзялi б, што трэба ўзяць. Шмат хто зараз карыстаецца такiмi выгадамi, асаблiва жыхары шматпавярховых блёкаў. Не трэба потым сцiраць, прыбiраць, чысцiць паркет.

Але на прадмесцi ўсё iначай. З прадмесця адыходзяць у вечнасць пераступаючы свой парог i на спiне лепшых суседзяў.

Червеньскi Млечны шлях апоўначы разгартаецца белай хусткай. Колькi гадзiн i нябачна пералiецца ў светласць ранiцы.

Да свiтанку трэба было б здрамнуцца, адпачыць. А восьмай прыйдзе бацюшка.

Суседскi іх абавязак адправiць пана Сеньку ў апошнi шлях.

Оглавление

Міхась Андрасюк МЯСЦОВАЯ ГРАВІТАЦЫЯ

Гравітацыя

Клёсы

У цягніку

Дзяўчына

Нос

Шафа

Клаксан

Верш

Сустрэча

Ветэраны

Зубр

Кандыдат

Вош

Знічка