Ты не адзін [Алесь Пальчэўскі] (fb2) читать онлайн

Зноў у парабкі

Раніцаю, калі бацька сказаў Грышу не ісці ў школу, хлопчык не ведаў, навошта яго пакідаюць дома.

— От сёе-тое паможаш зрабіць. Бачыш, вясна на дварэ, а ў нас яшчэ, як той казаў, і не ў бабкі гарох, — сказаў сыну Мітрафан. Пасля снедання ён паслаў Грышу падграбаць нацярушаную на двары за зіму салому, а сам заняўся парадкаваннем пад павеццю.

Мітрафан раз-по-раз прыслухоўваўся да ляскату колаў на вуліцы, выходзіў з-пад павеці глянуць, хто едзе, і, упэўніўшыся, што гэта не той, каго ён чакае, ішоў зноў да свае работы. Нарэшце, пад абед, перад Васільцовымі варотамі спыніўся стаеннік, запрэжаны ў брычку.

Подбегам заспяшаўся Мітрафан да варот.

— Тут жыве Мітрафан Васілец? — спытаў чалавек з брычкі.

— Дзень добры пану! Тут, проша пана, тут, заязджайце, — адчыняючы вароты, адразу і вітаўся, і адказваў на запытанне, і запрашаў на двор Мітрафан.

— Вам прозвішча Вайтовіч знаёма?

— Так, проша пана, знаёма. Вы з Караліны. Цівун ваш казаў, што прыедзеце.

— А то не цівун, — махнуў стусінкай Вайтовіч. — Меў я цівуна і буду яшчэ мець, а то звычайны парабак.

— Я думаў, пане, цівун... Прабачце, калі так.

— Глупства, — зноў махнуў стусінкай Вайтовіч і перавёў гаворку на іншае:— Значыць, я патрапіў сам?.. Вялікі камень каля варот, а на другім баку вуліцы бярэзіна, — аглядаючы прыкметы, па якіх ён пазнаваў Васільцову сядзібу, гаварыў Вайтовіч.

— Самі, проша пана, патрапілі, самі... Прашу заязджаць.

Вайтовіч крануў каня. Конь зафыркаў, паспрабаваў нагою масток, што ляжаў з якіх трох жардзін на канаве перад варотамі, пераступіў іх, і брычка плаўна пакацілася па гразкаватым пасля зімы двары.

Каля ганка Вайтовіч напяў лейцы, і конь спыніўся. Тут гаспадар паважна злез з брычкі на прыступкі ганка, а Мітрафан узяў каня за аброць, адвёў за хату, прывязаў да шула і падкінуў сена.

Вайтовіч чакаў Мітрафана на ганку. Той доўга не затрымаўся. Абцёршы перад парогам аб ракітавую пляцёнку латаныя-пералатаныя боты, Васілец адчыніў дзверы ў сенцах, у хаце і, трымаючы іх, прапусціў пана наперад.

У хаце Мітрафан памог Вайтовічу распрануцца і, адставіўшы далей ад сцяны табурэтку, запрасіў яго сесці. Пан сеў не адразу. Ён тупаў некаторы час па хаце наўскасяк, з кутка ў куток, — размінаў свае ногі. Ходзячы, гаварыў пра запозненую вясну, пра вялікую цану на хлеб.

Грыша і падумаць не мог, чаго прыехаў Вайтовіч. Ён на хвілінку перастаў зграбаць смецце і глядзеў, як бацька лагодна сустракаў пана. Праз хвілін дзесяць з хаты выйшла Ганна, Грышава маці, і паклікала сына.

— Чаго, мама? — спытаў Грыша, увайшоўшы ў хату.

— Сядзь, сынок, адпачні трошкі, — адказала яна на запытанне.

Вайтовіч моўчкі агледзеў Грышу з галавы да ног. Хлопчык сеў на ложак, засланы даматканай коўдрай, і, абапёршыся рукою на біла, моўчкі сачыў за кожным панскім крокам.

Натупаўшыся, Вайтовіч прысеў на табурэтку, акінуў позіркам кожны куточак хаты, столь і толькі цяпер, відаць, заўважыў на палочку каля печы траіх меншых за Грышу дзяцей: Янку, Петручка і Валю. Яны так ціха сядзелі, што, здавалася, не дыхалі.

— Дык у пана, выходзіць, не маленькая сям’я?

— А так, проша пана, шэсць душ. Іх чацвёра, — паказаў на дзяцей, — ды нас двое. А зямлі тае — кот наплакаў: удоб’я і няўдоб’я — тры моргі.

— Не лёгка, вядома, не лёгка з такою сям’ёю ды на такім шматочку зямлі жыць.

— Праўду, проша пана, кажаце, нялёгка. Ды што паробіш? Жыўцом у зямлю не палезеш, — развёў рукамі Мітрафан, стоячы каля лавы.

— Трэба каб старэйшыя памагалі пану гадаваць меншых, — паглядзеў Вайтовіч на Грышу.

— Ён у мяне малайчына, проша пана, — зірнуў і Мітрафан на сына. — Два гады памагае ўжо: авечкі пасвіў у пана Войціка.

— Не разбазэраны?

— Няма ад чаго, проша пана, разбазэрвацца. Самі ведаеце, як жывём: бульба і тая ў абрэз.

— Дык пан Мітрафан, мабыць, здагадваецца ўжо, чаго я прыехаў?

— Трохі здагадваюся, а то, проша пана, самі скажаце.

— Петрусь, мой парабак, параіў наняць у вас пастушка кароў пасвіць. Пра гэтага, відаць, ідзе гаворка? — кіўнуў Вайтовіч на Грышу. — Ці ў пана ёсць большы?

— Пра гэтага, проша пана. Ён самы старэйшы ў мяне.

— А колькі ж яму гадоў?

— Трынаццаць, проша пана.

— Замалы, — пакруціў галавой Вайтовіч.

— Самы пастушок, проша пана. Я мог бы сказаць і пятнаццаць, бо ростам, як пан заўважылі, ён намнога вышэйшы за сваіх аднагодкаў... Стань, сынок, няхай пан паглядзіць, які ты дзяцюк ужо.

Грыша на момант стаў на падлогу, патупіўшы вочы, потым зноў сеў на ложак. Цяпер толькі зразумеў хлапчук, навошта яго пакінулі дома.

— Так, на рост малец ладны, толькі дзікаваты надта, у вочы зірнуць нават не хоча, — заўважыў Вайтовіч.

— Ціхі ён у нас, пане, — уступілася за сына Ганна, якая сядзела на палку каля меншых дзяцей. — Сарамяжлівы надта... А так — паслушны.

— Ну, калі ён такі, як хваліце, то можна і пра цану гаварыць, — устаў Вайтовіч з табурэткі і зірнуў у акно, за якім віднеліся заднія колы брычкі. — Дык колькі пан думае прасіць?

Мітрафан зірнуў на сына, на жонку і спытаў у Вайтовіча сам:

— А на якую, проша пана, працу думаеце гадзіць? I на які час?

— Пасвіць кароў. Сорак штук. Два бычкі будуць. Па жніве цяляты далучацца — дзесяць-дванаццаць. Падпаска будзе мець — парабкавага сына. Пасвіць да снегу.

— Цяжкаватая, проша пана, служба. Па дваццаць кароў на аднаго выходзіць. Улетку, як загізуюць... — пакруціў галавою Мітрафан і, не сказаўшы да канца, змоўк.

— Кхе, кхе,— засмяяўся Вайтовіч, сядаючы зноў на табурэтку.— А на адну карову, няхай пану будзе вядома, мне няма рахубы наймаць пастушка. Паша ў мяне на полі і на выгане. Праўда, выган каля самай граніцы з бальшавікамі... Але ж вы кажаце, што ён паслушны. А калі чалавек паслушны, то і пільны.

— Ды ўжо ж, проша пана, будзеш пільны. Беднасць тая, дзеці... — хацеў разжалабіць Васілец Вайтовічава сэрца, але той перапыніў і скіраваў гаворку ў другі бок.

— Такіх шмат цяпер не толькі тут, на ўсходніх крэсах, але і ў самой Польшчы... Дык якую плату хочаце мець за свайго пастушка?

— А чым, проша пана, думаеце плаціць? Хлебам ці грашыма?

— Можна хлебам, можна і грашыма, як пан захоча.

— Нам лепей хлебам, бо ўсё роўна купляць трэба. Грошы туды-сюды разыйдуцца, а іх вунь колькі ў мяне, нахлебнікаў,— кіўнуў Мітрафан галавою ў запек. — Я думаю, проша пана, не будзе крыўдна — трыста кіло жыта і... новыя боты справіце ўвосень. Юхтовыя, проша пана. Для вас танней, а яму абыдзецца яшчэ такому...

Вайтовіч задумаўся.

Пазіраючы ў акно, ён стукаў наском левага бота па падлозе, ад чаго правая нага, закінутая на левую, гайдалася. Грыша глядзеў на панскія хромавыя боты, начышчаныя да бляску, і думаў: «Ніколі такіх у мяне не будзе». Мітрафан пераглянуўся з жонкай і моўчкі чакаў адказу пана.

Падлічыўшы ў думках, колькі выйдзе на грошы Мітрафанава цана, Вайтовіч адвёў свой погляд ад акна і зірнуў у вочы Васільцу.

— Зашмат просіш, пане... Войцік плаціў сто пяцьдзесят кілё і халацік з рызмана пашыў...

— Пан ведае і такую дробязь,— усміхнуўся Мітрафан.

— О так, сёе-тое знаю.

— Дык жа, проша пана, майце на ўвазе, работа была не тая. У Войціка — авечкі, а ў вас — каровы.

— Выходзіць, калі б я наймаў да коней, дык пан Мітрафан яшчэ большую цану загарадзіў бы...

— Само сабою зразумела, проша пана, коні — не авечкі...

— А гусі — не куры, так ці што? — зарагатаў з Мітрафанавых довадаў Вайтовіч. — Сто пяцьдзесят кілё і боты — мая цана.

— Мала, проша пана. Калі б дзвесце пяцьдзесят, то можна яшчэ гаварыць...

— Хо-хо, пан Мітрафан дарагі...

— Хлапчук варты такой цаны, проша пана.

Зноў застукаў наском левага бота Вайтовіч, зноў пачаў рахаваць у галаве.

— Дзвесце кілё і боты,— ён рашуча ўстаў з табурэткі.

— Нявыгадна, проша...

— Як хочаш, Мітрафане, — перапыніў Вайтовіч, — нявыгадна — шукай лепшага пана, а я пашукаю таннейшага пастушка. Іх цяпер у кожнай вёсцы знайсці можна.

Васілец замітусіўся, занепакоіўся, каб хаця Вайтовіч сапраўды не кінуў яго сына. I поўнымі жалю і просьбы вачыма паглядзеў на пана.

— На беднасць, на дзяцей, проша панскае ласкі, накіньце яшчэ кіло дваццаць.

— Ні грама больш: дзвесце і боты.

— Няхай будзе па-вашаму, калі пан такі цвёрды, як крэмень, — і, павярнуўшыся да Грышы, Мітрафан сказаў: — Чуў, сынок? Пойдзеш да пана на падвышэнне. Хопіць табе з авечкамі важдацца.

Грыша чмыхнуў носам, пажаваў ніжнюю губу і скрозь слёзы спытаў у бацькі:

— А школу я і сёлета не скончу?

— Скончыш на той год. Школа не воўк — у лес на ўцячэ...

— I пазалетась казалі гэтак, і летась, і цяпер, — не стрымаўся ад крыўды Грыша і заплакаў.

Ганна падышла да сына, заступіла яго ад пана, палажыла сваю ласкавую руку на русую галаву і паціху, спагадліва пачала суцяшаць:

— Не плач, дзіцятка, супакойся. Што падумае пан пра цябе...

— Дарэчы, проша пана, са школаю як жа будзе? — спытаў Мітрафан. Хлапчук ходзіць у чацвёрты клас.

Вайтовіч махнуў рукою;

— Уладкуем як-небудзь...

— Дзякую пану. Войцік летась таксама, як і вы, уладкоўваў справу сам.

— Ну, калі ў нас усё дамоўлена, то няхай хлапчук збіраецца, а я пайду гляну, як там конь.

— Хочаце, проша пана, адразу забраць?

— А так. Навошта ж заўтра пану турбавацца — везці. Месца ў брычцы хопіць.

Ледзь Вайтовіч зачыніў дзверы, як Мітрафан загадаў сыну збірацца ў дарогу.

— Не пайду служыць да пана, — коратка адказаў хлапчук..

— Як гэта не пойдзеш? — азірнуўся на парог Мітрафан. — Маўчы, а то пан яшчэ пачуе.

— Няхай чуе. Не пайду і ўсё, — зноў паўтарыў сваё Грыша. — Я летась ледзьве да канца дабыў. Холад, дождж, а я ў падраным халаціку мёрз.

— Гэты пан лепшы, дасць вопратку, — суцяшаў бацька, хоць сам у гэта ні кропелькі не верыў.

— Дасць... Гэтак, як вы далі мне скончыць чатыры класы, — выцер кулачком вочы Грыша.

— Галодны не находзіш у школу... Жыць трэба... Аб хлебе дбаць, — павысіў голас Мітрафан.

— Сынок, гэтым цяпер нічога не паможаш. Не гняві бацьку, — стала паміж Мітрафанам і Грышам Ганна. — Сяголета, бог дасць, на полі можа лепш уродзіць, бацька сёе-тое ў лесе заробіць ды і ты большую плату маеш за леташнюю.

— Вы толькі цяпер так гаворыце, — захліпаў, не падымаючы вачэй на бацькоў, Грыша.

— Ты перастанеш сваё вытвараць? — са злосцю ў голасе спытаў Мітрафан і звярнуўся да жонкі.— А ты менш упрошвай, дай яму чаго з’есці.

На парозе з’явіўся Вайтовіч.

— Кхе, кхе, — расплыўся ад усмешкі яго твар, — сын бацьку ўмовы ставіць. Слухаць адмаўляецца?

— Я от зараз яму настаўлю ўмовы, будзе ведаць... Яго галава не баліць, што дзеці пухнуць з голаду. На лапіку таго пяску ды балота не вельмі пракорміш такую сям’ю, а тут яшчэ з падаткам дыхнуць не...

— Кхе, кхе, навукі дамагаецца, — перапыняе Мітрафанаву скаргу Вайтовіч.

— Мала чаго яму захочацца. Падатак яшчэ вунь не заплачаны,— выказвае сваё, набалелае, Мітрафан.

— А казалі, паслушны. Відаць, не вельмі... 3 маленства, Мітрафан, не трэба разбэшчваць дзяцей. Кхе, кхе... А жыць можна і без навукі. Яшчэ і лепей бацькам — не будзе абы з кім звязвацца, наклікаць бяду на сябе і бацькоў... Ну, магарыч зробім, па кілішку якому, — дастаў з кішэні пляшку гарэлкі Вайтовіч і паставіў на стол.

Мітрафан паглядзеў на жонку. Тая паціснула плячыма і нічога не адказала. Тады ён сам напомніў Ганне:

— Там жа, здаецца, крыха сала заставалася?

— Якое там сала! Яго сорамна ставіць пану на закуску, — адказала Ганна, аднак пайшла ў каморку і прынесла на дошчачцы тоненькі кавалачак. Сапраўды, гэта была адна скурка, а не сала.

Гаспадар парэзаў яго на дробненькія скрылікі і адкроіў некалькі лустачак хлеба.

Выпілі па кілішку.

— Закусвайце, проша пана, Хлеб наш, праўда, не такі, як панскі, але пры чарцы можа пайсці...

Вайтовіч адламаў кавалачак, панюхаў, аднак у рот не ўзяў.

— Не падабаецца пану наш хлеб? Выбачайце, чым багаты, тым і рады. У нас і такога няма ўдосталь... Ці нельга было б, проша пана, узяць з хлопцавай платы кіло трыццаць? Вясна, работа, а з хлебам туга, нават з такім.

Вайтовіч хвілінку памаўчаў, паморшчыў лоб і адказаў на просьбу:

— Праз месяц які можна наведацца.

— Дзякую пану за ласку. Войцік таксама даваў мне наперад.трохі.

— Што вы ўсё: Войцік ды Войцік. Ваш Войцік нуль без палачкі ў параўнанні са мною. Мяне злы лёс прымусіў так жыць: ездзіць наймаць парабка, таргавацца, а Войцік усё жыццё сам у гнаі корпаецца.

Збянтэжаны, Мітрафан развёў толькі рукамі: ён жа нічога благога не сказаў. Вядома, Войцік не раўня Вайтовічу, але ж гэта аднаго поля ягады.

— Ну як, хлопец, гатовы да ад’езду? — перавёў на іншую тэму гаворку пан, каб выблытацца з няёмкага становішча.

— Гатовы, пане, толькі няхай пасёрбае крыху на дарогу, — замітусілася Ганна, шукаючы Грышаву бялізну.

— Дарога не такая вялікая, конь у мяне не благі...

— Конь у пана добры. Дай божа кожнаму такога... — падтакнуў гаспадар...

— Хо-хо! Пан Мітрафан не бачыў, якіх я коней меў, — ускінуў галаву Вайтовіч. — Калі будзеш жывы, то ўбачыш яшчэ, хто такі Вайтовіч!..

Ён першы ўстаў з-за стала. Стоячы, закаркаваў недапітую бутэльку і сунуў у кішэню.

Ганна борздзенька падышла да стала, узяла лустачку хлеба і два тоненькіх скрылікі сала, загарнула ў вокладку ад сшытка, паклала ў торбачку і дала яе сыну.

— З’ясі, дзіцятка, у дарозе. Бачыш, пану няма калі чакаць, пакуль ты падсілкуешся...

— Мама, вы тут самі назірайце за трусікамі. А то Янка ці Петрусёк могуць забыцца іх накарміць, — прасіў на ад’езд Грыша.

— Добра, сынок, добра. Пакуль ты вернешся, вунь іх колькі будзе ўжо, — паабяцала Ганна.

Мітрафан зноў паадчыняў дзверы і прапусціў спачатку пана, потым забег яму наперад, папрасіў пачакаць на ганку і ўмомант падвёў каня.

Следам за сваім новым гаспадаром на пярэдняй лаўцы брычкі, плячыма наперад, сеў Грыша.

— Не сумуй там, сынок. Пан цябе не пакрыўдзіць. А я сяды-тады буду наведвацца, — развясельвала сынаву тугу Ганна, стоячы на ганку. А ў самой аж сэрца аблівалася крывёю: хлапчуку яшчэ матчына ласка патрэбна, догляд, а ён ужо трэці год памагаў карміць сям’ю.

Вайтовіч адпусціў вальней сырамятныя лейцы, цмокнуў, і конь дробненькімі крокамі падышоў да мастка, асцярожна пераступіў праз яго і пабег па вуліцы. 3-пад калёс паляцелі пырскі гразі.

Насустрач пану і Грышу ішлі са школы дзеці. Грыша знарок апусціў галаву, каб тыя не заўважылі яго смутку.

На новым месцы

Пятро Галодка здалёк пачуў ляскат колаў па грэблі і выйшаў насустрач пану. Адчыніў насцеж вароты, прапусціў на сядзібу брычку і зноў заваліў іх жалезнай завалай.

Праехаўшы некалькі метраў між ліпавых прысад, Вайтовіч спыніўся ля ганка. Пятро заспяшыў следам. Вайтовіч падаў лейцы парабку і, злазячы з брычкі, спытаў, ці вярнуўся з горада Некраш. Даведаўшыся, што фурмана яшчэ няма, зірнуў на сонца, пакруціў галавою і здзівіўся:

— Дзе ж ён так забавіўся?

— Не ведаю, пане,— паціснуў плячыма Пятро, хоць пытанне было зусім не да яго.

Вайтовіч таму і ездзіў у Пяскі адзін, што фурман адвозіў у павятовы гарадок начальніка дэфензівы пана Запольскага. Той час-ад-часу наведваўся да сябра ў Караліну: для людскога вока пагасцяваць, а ў сапраўднасці зусім па іншай прычыне.

— Пастушка, Петрусь, вазьмі да сябе пакуль што, а там памяркуем, дзе даць прытулак,— сказаў ужо з ганка Вайтовіч.

— Добра, пане, — адказаў Пятро і крануў лейцамі каня. Хлапчук пайшоў следам за парабкам.

Пакуль Пятро распрагаў каня, пакуль дайшлі да хаты, Грыша збольшага расказаў пра сябе, пра бацькоў, пра сваю вёску.

— Тут табе таксама не будзе сумна. Пасябруеш з нашым Віцем. Ён любіць дружыць. Летась, як пан адправіў Банадыся зусім ужо з фальварка, дык Віця колькі плакаў. Ён будзе рады табе...

Пераступіўшы парог Пятровай кватэры, Грыша адразу зняў шапку, сказаў «дзень добры», нясмела прайшоў да лавы каля сцяны і паклаў торбачку з хлебам. У дарозе ён так і не дакрануўся да яе.

— Антося, паглядзі там чаго перакусіць хлапчуку. Пастушком будзе на Банадысевым месцы, — сказаў Пятро жонцы і звярнуўся да Грышы: — Распранайся, хлопча, будзь, як дома.

Жанчына акінула позіркам пастушка і спытала ў мужа:

— Каторы ж з іх цяпер за старшага будзе: наш ці гэты? Як яго зваць?

— Грыша,— адказаў Пятро.— За старшага, відаць, ён будзе.

— За якую ж плату згадзіў цябе пан? — зацікавіла Антосю.

Грыша сказаў.

— Ото ненасытнае горла, і тут яшчэ пяцьдзесят кіло ўварваў, — пакруціла галавой Антося, потым адхінулася ад прыпечка і растлумачыла Грышу: — Банадысю, што да цябе быў, ён даражэй плаціў.

— Ну, той столькі гадоў пасвіў, стараўся...— заўважыў Пятро.

— Стараўся, стараўся, а як прыйшла старасць, дык, як сабаку, выгнаў — ідзі куды хочаш.

— А чаго ты лепшага хочаш ад пана? Пра гэта ж я табе кожны дзень і дзяўбу: пакуль здаровы ды ногі яшчэ носяць, трэба пра свой лапік зямлі ды хату думаць. А то і з намі гэтак будзе, як з Банадысем.

— Дзіва што будзе...

Антося наліла ў міску капусты, паставіла на стол і запрасіла Грышу:

— Сілкуйся з дарогі, дзіцятка. Прагаладаўся, нябось.

— Дзякую, цётачка, мне мама хлеба паклала ў торбачку.

— Дык от да хлеба якраз гарачая страва добра. Еш.

Хлапчук развязаў торбачку, дастаў хлеб і нясмела падышоў да стала.

Надвячоркам прыгнаў леташніх цялят Віця. Пан загадаў учора выгнаць іх на пашу.

— Ну, вось твой новы начальнік на лета,— пазнаеміў сына Пятро.

Віця ваўчком паглядзеў на Грышу і сказаў бацьку:

— Кароў яшчэ нельга выганяць. Цяляты і то грузнуць. Скажыце пану.

— Скажу... Праз два-тры дні падсохне, калі пастаіць такое надвор’е. Будзеце ганяць пакуль цялят. Дарма ж пан не стане карміць пастуха.

Да шэрай гадзіны хлапчукі падружыліся і, седзячы на лаве каля акна, разглядалі малюнкі ў Віцевай чытанцы. На некаторых старонках спыняліся. Віця тлумачыў, што там намалявана, хоць Грыша і сам добра разумеў.

Віця быў маладзейшы за Грышу на год. Вучыўся ён у трэцім класе паўторна. I сёлета, як летась, настаўніца адпусціла Віцю раней,— паабяцала, што ўвосень пасадзіць яго ў чацвёрты клас, толькі няхай ён улетку чытае больш, каб не забыцца. Бо нельга ж сядзець такому росламу хлапчуку трэці год у адным класе.

— Вось дакуль мы дайшлі,— уздыхнуў Віця.— А гэта было зададзена на сёння. Я ўсё роўна ўрок вывучыў і задачкі парашаў. Учора яшчэ, як прыйшоў са школы. На заўтра вось гэта зададзена.

— Адкуль ты ведаеш? — спытаў Грыша.

— Ведаю. Калі такі маленькі ўрок, дык наша настаўніца задае ўвесь, а большы — на два разы дзеліць. Я і гэты вывучу: трошкі сягоння, а то раніцай заўтра.

— Хочаш, я табе буду памагаць?

— А як ты мне паможаш? Будзеш пытаць, як настаўніца?'

— I пытаць, і чытаць,— адказаў Грыша і адразу ж узяўся чытаць. Ён вадзіў пальцам ніжэй радка і павольна вымаўляў словы. Віця глядзеў то ў кнігу, то Грышу ў твар.

— Ты таксама ўмееш па-польску чытаць? — чамусьці здзівіўся Віця.

— Умею. У нас жа польская школа і настаўнік з Польшчы,— адказаў Грыша і, азірнуўшыся, паціхеньку дадаў: — Я і па-беларуску ўмею. 3 нашай вёскі адзін хлопец вучыцца ў Вільні, дык ён мяне навучыў. Я нават верш адзін ведаю напамяць.

Не чакаючы, пакуль Віця папросіць расказаць яго, Грыша пачаў сам:

Ведай, свет, што я сын мужыка-бедака,

Які доўга ў няволі стагнаў...

Ўзгадавала мяне яго чорна рука,

А купала нядолі адвечнай рака,

Голад, холад мне ў твар пазіраў...

Усе казалі, што й сын, як і бацька,— мужык,

Перад панам свой горб будзе гнуць.

Што з другімі людзьмі ён не пойдзе у лік,

Запрацуе сабе лапці з ліпавых лык,

Вольнай песні не будзе ён чуць...

Грыша на момант спыніўся.

— Ну, а далей? — спытаў Віця.

— Ен доўгі, я табе на полі раскажу ўвесь... А цяпер давай пачытаю твой заўтрашні ўрок.

Грыша чытаў не гэтак, вядома, як Віцева настаўніца. У той ішло гладка, і вымаўленне было выразнае. Аднак у Віцевых вачах Грыша адразу набыў павагу.

Яшчэ гадзіну назад Віця шкадаваў дзядулю Банадыся, што не будзе каму расказваць цікавыя казкі. Цяпер жа ён нават быў рады, што Грыша замяніў яго. Грыша і сам зможа пабегчы завярнуць каровы, а дзядуля ўсё яго пасылаў. Да таго ж цешыла, што цяпер будзе каму растлумачыць, калі ён чаго не зразумее, як будзе чытаць або рашаць задачкі.

Так хлапчукі доўга сядзелі ля акна. Калі цёмна стала чытаць,— заняліся гаворкаю. Грыша прыгадаў свайго настаўніка. Да чаго добры ён: рэдка калі закрычыць на непаслухмянага вучня, але затое, як пачне прабіраць, дык той не ведае, куды дзецца. Успомніў пра Казіка-аднакласніка, што сядзеў побач з ім на парце.

Гэтым часам з суседняй хаты, што стаяла насупраць той, дзе жыў Пятро, выйшаў хлапчук.

— Во, гэта фурманаў Міша. Да нас, відаць, бяжыць. Ён кожны вечар прыходзіць, калі я доўга не іду да яго,— прыўстаў на калені Віця.— Мы з ім сябруем. У трэцім класе разам сядзелі на адной парце. Летась ён перайшоў у чацвёрты, а мяне тата згадзіў на падпасыча, і я астаўся на другі год у трэцім,— уздыхнуў Віця.

Хлопчык бег праз двор, абмінаючы лужыны і гразь. У хаце ён забыў прывітацца і, не адсопшыся як след, пачаў скоранька гаварыць:

— Пан наказваў праз тату, каб ты і новы пастух ішлі да пана. I дзядзька Пятро каб разам ішоў.

— Таты яшчэ з аборы няма,— злез Віця з лавы.

— Як вернецца, адразу ідзіце. Тата казаў, пан чакае,— сказаў хлапчук і павярнуўся, каб ісці дахаты. Але Віця затрымаў яго.

— Пагуляй, Міша.

— Мама казала, каб не бавіўся доўга. Яшчэ ўрокаў не вывучыў на заўтра.

Віця падышоў бліжэй і шапнуў сябру, зірнуўшы на Грышу:

— Будзе пастухом у пана, замест дзядулі. Ён таксама ў чацвёртым класе вучыцца.

Міша нясмела прайшоў некалькі крокаў наперад, каб лепей разгледзець Грышу. Той таксама акінуў моўчкі позіркам Мішу і злез з лавы. Ён выглядаў на шмат вышэй за абодвух хлапчукоў.

Адступаючы паволі назад, Міша дайшоў да парога і толькі цяпер спытаў у Грышы:

— Ты добра рашаеш задачкі?

— Добра.

— Пакажаш мне, калі я сам не спраўлюся?

— Пакажу.

— Я хаджу аж у Задвор’е да Лёні, калі сам не рашу. Ен добра рашае, настаўніца яго кожны раз хваліць... Пайду, а то мама будзе сварыцца, што забавіўся,— шмыгнуў Міша за дзверы.

Неўзабаве вярнуўся з работы Віцеў бацька, і яны ўсе ўтраіх пайшлі да пана.

Вайтовіч сядзеў у сваім невялікім пакоі за старым пісьмовым сталом і нешта падлічваў. На ціхі стук у дзверы ён павярнуўся і басавіта гукнуў:

— Проша.

Пятро прапусціў наперад хлапчукоў, зачыніў за сабою дзверы, паспрабаваў, ці шчыльна прысталі, і даў добры вечар пану.

— Добры вечар, — кіўнуў галавою Вайтовіч і паказаў Пятру на крэсла.

Парабак падзякаваў і прысеў на краёчку. Хлапчукі стаялі каля парога і моўчкі аглядалі пакой: залацістыя, ціснёныя ў кветкі шпалеры на сценах, памаляваную ў жоўты колер падлогу.

«У Войціка не было такіх пакояў», — падумаў Грыша, і тут жа вырашыў — чаму: «Той пан быў меншы — меў толькі хутар, а ў гэтага цэлы фальварак...»

Вайтовіч тым часам узіраўся ў твары пастушкоў і думаў сваё: «Ці справяцца яны без старэйшага?»

— Як глядзіш, Петрусь, на нашых пастушкоў? — перавёў ён позірк на парабка.

— Ды як вам сказаць, пане? — паціснуў Пятро плячыма. — Хлапчукі жвавыя.

— А спаць не ўкладуцца на полі, як мысліш?

— За свайго, пане, ручаюся. А гэтага ж нам раілі як найлепшага і паслушнага.

— Так, найлепшага і паслушнага, — паўтарыў Вайтовіч, прытупваючы наском бота. — Паглядзім, як будзе... Заўтра няхай выганяюць.

— Гразкавата яшчэ, пане. Цяляты і сёння да калень у гразі папрыходзілі. Ці не пачакаць дзянькі тры з каровамі? Няхай падсохне трохі.

— Можна пачакаць, калі так, — забарабаніў пальцамі па стале Вайтовіч і звярнуўся да хлапчукоў. — Ну як, пасябравалі ўжо?

Пастушкі пераглянуліся і патупілі вочы.

— Не пасябравалі, дык пасябруюць, — адказаў за іх Пятро.

— Сябраваць — сябруйце, але добра пасіце жывёлу. Патраву зробіце — на ваш кошт запішу. I самае галоўнае, глядзіце, каб за мяжу не трапілі з чарадою. Хоць і там мая зямля...

— Відаць, пану і сёлета яшчэ прыдзецца кіраваць толькі гэтым фальваркам, — заўважыў парабак.

Вайтовіч устаў, падышоў да парабка, лаляпаў яго па плячы і прыўзнятым голасам пацешыў:

— Нічога, Петрусь, я веру, вер і ты, настане такі час, калі ты будзеш там цівуном.

Пятрусь не ўстрымаўся, усміхнуўся: колькі разоў чуў ён гэта.

— Ну так, аудыенцыя скончана. Ідзіце дахаты. 3 каровамі дні тры пачакаем, а цялят заўтра няхай выганяюць, — загадаў Вайтовіч.

Парабак кіўнуў хлапчукам, каб ішлі, а сам не крануўся з месца. Як толькі пастушкі зачынілі дзверы, ён спытаў:

— Якую ж, пане, паложыце плату гэты год майму?

— Леташнюю, Петрусь, леташнюю.

— Малавата, пане. Хлапчук падрос, статак у пана павялічыўся,— прыбавіць трэба.

— Хопіць, Петрусь, хопіць на гэты год. На тое лета будзе відаць... Мая Альбіна раіць, каб прывезены пастушок жыў у цябе.

— Цеснавата, пане.

— Ну, не аддаваць жа дзіцяці цэлы пакой, дзе жыў Банадысь. Там прыдзецца парабку жыць. Хлапчук не зойме шмат месца. Спаць будзе з тваім на адной пасцелі.

— Так то яно так, пане, але ж хлапчуку, акрамя пасцелі, трэба і харч.

— Гэта іншая размова. На харчаванне будзеш мець пятнаццаць кілё мукі на месяц і сёе-тое на акрасу. Не пакрыўджу.

— 3 харчамі хлапчука можа пан і не пакрыўдзіць, а з аплатай сына абышлі... Другі пан даражэй заплаціў бы, я ў гэтым упэўнены...— Трошкі памуляўшыся, Пятро зайшоў з другога боку: — Можа пан узяў бы сабе і падпаска са стараны, тады яны ўдвух жылі б у Банадысевым пакойчыку.

Вайтовіч пачырванеў у твары, заміргаў вачыма і, павольна прытупваючы абцасам, адказаў:

— Пакойчык, дзе жыў Банадысь, я сказаў ужо, мне патрэбен для новага парабка. Калі ж Петрусь хоча знайсці лепшага гаспадара для сына, то, можа, ён знойдзе і для сябе адразу, каб не разлучацца з хлапчуком... Можа там будзе і кватэра лепшая, і плата большая...

Пятро маўчаў. Што мог ён адказаць на гэта? Каторы ўжо раз напамінае пан пра горкі кавалак парабкоўскага хлеба, пра змрочны прытулак — будку.

— Ах, Петрусь, Петрусь, — засмяяўся раптам пан. — Не будзем псаваць добрых адносін. Як пераедзем у Світалаўку, — ён паказаў рукою на ўсход, — і сыну прыбаўлю плату, і цябе зраблю панам. Трэба жыць надзеямі... Не доўга засталося чакаць.

— Дзякуй пану за абяцанне. Пажывём — пабачым, — надзеў шапку Пятро і выйшаў з пакоя.

Дамоў ён вярнуўся ўсхваляваны. I пакуль жонка не паставіла на стол вячэру — бульбу з шаткаванай капустай — моўчкі тупаў па хаце, хоць там і прайсціся вельмі не было дзе.

Седзячы за сталом, Антося спытала ў мужа:

— Ну, гаварыў жа ты пра Віцеву плату?

— Гаварыў... Леташнюю пакінуў.

— Нічога не прыбавіў?

— Не. Хацеў са злосці не пусціць Віцю. Няхай бы пашукаў сабе на старане, дык ён сказаў і мне шукаць другога пана.

— А каб ён сабе магілу знайшоў, каб ён... — зірнула ў акно Антося і пайшла наліваць зацірку.

У цёмную ноч

Як апынуўся Вайтовіч у Караліне? Гэта ж не яго дзедаўскі маёнтак? Не. Маёнтак Вайтовічавых вунь у Світалаўцы, на ўсход, кіламетры за чатыры ад Караліны. Калі схадзіць у Куцец на гару і зірнуць адтуль, дык ён відаць, як на далоні. Вайтовіч часта ходзіць туды глядзець на сваё былое багацце. Нават бінокль спецыяльна дастаў.

А як жа ўсё-такі Вайтовіч трапіў у Караліну?

Пра гэта варта расказаць па-парадку.

У адну з цёмных лістападаўскіх начэй семнаццатага года Вайтовіч пакідаў Світалаўку. Спачатку мерыўся спаліць маёнтак, як зрабіў гэта сусед, ды пашкадаваў, прыйшоўшы да такой думкі:

«Час няпэўны, усё яшчэ можа быць: сёння адзін парадак, заўтра — іншы. 3 дымам такую гаспадарку пусціць не цяжка, а паспрабуй яе пабудаваць. Зрэшты, самі мужыкі паліць не стануць, яны ж упэўнены, што гэта іхняе ўжо, дык навошта мне самому знішчаць. Да таго ж, як бы сабе там ні было — бацькаўшчына, спадчына радавая...»

Перад выездам ён паклікаў цівуна і доўга з ім гутарыў:

— Служыў ты мне, Франусь, доўга і шчыра. I ніколі я не пакінуў бы цябе без кавалка хлеба, калі б не такія падзеі, — пачаў здалёк Вайтовіч. — Сам ведаеш, каля Баранавіч стаіць немец, а тут такая калатэча, што разабрацца нельга: дзе гром, а дзе стрэлы.

— Праўду кажаце. I што гэта, пане, толькі будзе? — спытаў цівун.

— Цяжка сказаць, каханы, чым усё скончыцца. Наш сусед Паланевіч выехаў ужо і маёнтак спаліў на ад’ездзе.

— Сам? — здзівіўся Франусь.

— Сам, — адказаў спакойна Вайтовіч. — Не захацеў пакідаць здабыткаў свае працы парабкам.

— Божачка, божачка, што гэта толькі робіцца на свеце!.. Я чуў, што Паланевічы згарэлі, але каб паны палілі маёнткі самі — дзіва проста, — паціснуў плячыма цівун.

Вайтовіч гаварыў далей.

— Я да такога вар’яцтва, каханы мой, не дайду. Знішчаць сваё, набытае працай... У мяне не расшчэмяцца вось гэтыя пальцы запаліць сярнічку, — ён патрос правым кулаком, нібы пагражаў камусьці.

— Што вы, пане, што вы, няхай бог бароніць нават ад такой думкі,— перахрысціўся цівун і аж адступіў пару крокаў ад Вайтовіча.

— Так, паліць я не буду, а пакінуць Світалаўку мушу.

— Што, выязджаць. будзем, пане? — падаўся наперад цівун, навастрыўшы вуха, ці так ён пачуў.

— Паеду з сям’ёю толькі. Ты, Франусь, застанешся тут.

— Паночак, яны ж мяне жыўцом з’ядуць тут... — аж заламаў рукі цівун.

— Не бойся, не з’ядуць. Пакідаю цябе ненадоўга. Праз невялікі час будзем піць з панам Франусем гарбату за гэтым сталом і ўспамінаць сённяшнюю ноч, калі мне сталі цесныя і страшныя бацькавы пакоі. Як думаеш, каханы, будзе гэта?

— Пане, я ўпэўнены, што іменна гэтак усё скончыцца.

— Глядзі тут сам, каханы, выкручвайся, як можаш. Ты стары ліс і ходы ўсе ведаеш не горш за свайго пана, але параду маю паслухай: чапляцца пачнуць — звальвай усё на мяне: «Гэта зрабіў сам Вайтовіч, так загадваў мне пан». А да цябе такая просьба: глядзі і запамінай (можна запісваць, толькі асцярожна), хто што возьме, каб ведаць, з каго спаганяць.

На момант цівун задумаўся, пакруціў галавою.

— Адказную, пан, задачу даяцё. Не ведаю, як спраўлюся. Самога за карак могуць узяць.

— Завошта? Ты такі ж парабак, як і ўсе. А цяпер жа яны тут кіраваць будуць.

— Такі, пане, ды не такі. Людзі ведаюць. Сяму-таму насаліў, каб дагадзіць вам.

— Глупства, Франусь. У цябе дзеці, сям’я. Жыць трэба было, і ты выконваў толькі панскую волю. Канешне, не лёгка будзе... Вярнуся, не пакрыўджу... А цяпер пакуль што да пабачэння, шаноўны, пад’ехаў ужо фурман.

Каля ганка затупацелі коні.

— Дык пан едзе? — здзівіўся цівун. — Хоць да відна пачакалі б.

— Баюся, Франусь, каб не спазніцца.

Вайтовіч зайшоў у другі пакой і выйшаў адтуль з жонкай і дваімі дзецьмі. Узяў сам чамадан, паказаў на два другія цівуну і заспяшаў на ганак.

— Ну, глядзі тут... Да хуткай сустрэчы,— упершыню падаў Вайтовіч цівуну руку.

— Шчасліва, пане. Дай божа, каб ненадоўга, — пажадаў расчулены Франусь.

Праз некалькі хвілін чуваць было, як у цемрыве ночы ляскаталі колы па ўмарожанай зямлі. Цівун пастаяў трошкі, паслухаў, зайшоў у пакой, патушыў лямпу, замкнуў дзверы і накіраваўся дахаты.

— Дзе ты бадзяешся ўсю ноч? — сустрэла Франуся занепакоеная жонка.

— Бадзяешся... У пана быў, ключоў чакаў.

— Якіх ключоў?

— Ад пакояў. Паны ўцяклі.

— Куды? У такую цемень...— аж усхапілася яна з ложка.

— У такую цемень толькі і ўцякаць. А куды — не ведаю, не сказаў...— прамовіў Франусь, распранаючыся.

— Дык чаму ж ты не ўзяў чаго з пакояў?

— А якую там трасцу возьмеш? Стол? Крэсла? Рэчы ён забраў сам. Чамаданы панапакоўваў.

— Ну, дык хоць крэсла ўзяў бы. Пашкодзіла б, думаеш?

— Мо пашкодзіць. Ён паехаў, а нам тут быць. Пасля скажуць, што не толькі крэсла ўзяў.

— Век ты перад панам дрыжэў, і без пана дрыжыш,— дапякла жонка.— Дзе ключы? Я сама схаджу. Знайду, што ўзяць.

— I не ўставай лепш, бо ніякіх ключоў я табе не дам.

I не даў.

На світанні Франусь пайшоў у Русінавічы да старшыні камітэта паведаміць, што маёнтак астаўся без гаспадара. Не сказаў, што бачыўся з ім перад ад’ездам. Прыдумаў, быццам раніцою пайшоў па загад, куды каго пасылаць з парабкаў на работу, і не застаў ужо нікога ў пакоях. Відаць па ўсім, уцяклі і ключы пакінулі нават на стале.

Франусь дастаў з кішэні ключы і падаў старшьші.

— Што хочаце, тое цяпер рабіце. Вы і ўлада, вы і гаспадары. Камандуйце. Пасылайце каго жывёлу карміць — пара ўжо.

Цівунова вестка прымусіла задумацца старшыню. Ключы ад пакояў ён паклаў у кішэню, а Франусю сказаў:

— Ідзіце, карміце жывёлу, як кармілі. Я прышлю мужчын вартаваць маёмасць, а сам памчуся ў воласць.

У валасным рэўкоме не вельмі здзівіліся, што знік гаспадар Світалаўкі: не ён першы. У Петраградзе ж новая ўлада, ёсць «Дэкрэт аб зямлі», падпісаны Леніным; але самі рэўкомаўцы без загаду зверху нічога не адважваліся рабіць. Вось чаму яны і старшыні Русінавіцкага сельскага камітэта маглі параіць адно: ахоўваць маёнтак і чакаць іхняй каманды.

На трэці дзень усё выяснілася. Прыехаў з рэўкома прадстаўнік, сабраў сход і абвясціў, што па новаму закону ўся зямля ад паноў адбіраецца і будзе падзелена сялянам — тым, хто на ёй працуе.

Франусь па-ранейшаму вёў усе гаспадарчыя справы ў маёнтку, а гаспадаром над ім быў сельскі камітэт. Шмат было гаворкі тады, як і што будзе рабіцца з панскай зямлёй і скарбам.

Зямлю вырашылі на сходзе дзяліць ранняй вясной, але да гэтага не дайшло. У лютым васемнаццатага года Світалаўку занялі немцы. Яны пайшлі з-пад Баранавіч на ўсход па Беларусі.

Следам за немцамі з’явіўся Вайтовіч. Праўда, не ў той карэце і не на тых конях, што выехаў з маёнтка. Фурмана тады ён адправіў са станцыі пехатой назад, а сам узяўся кіраваць коньмі.

Рознае гаварылі ў той час людзі. Адны казалі — пан падаўся ў горад, каб уцячы за мяжу, другія — з’ехаў недзе ў глуш, далёка ад чыгункі, бо навошта былі б яму тыя коні, за мяжу мог цягніком ехаць.

Цяпер, калі Вайтовіч вярнуўся назад у Світалаўку, усім было ясна адно: ні за якую мяжу ён не ўцякаў, а чакаў недзе паблізу.

У першы ж вечар Вайтовіч і Франусь Цвыркун пілі чай у панскіх пакоях. За дзень яны паспелі пры дапамозе немцаў сабраць усё, што ўзялі русінавічаўцы, і цяпер абмяркоўвалі, як і што рабіць далей.

Франусь яшчэ больш стаў паважаць свайго пана: на гэты раз не толькі за багацце, але і за прадбачлівасць. Ці ж не ён тры месяцы назад запэўніваў свайго цівуна, што ад’язджае ненадоўга? Так і збылося. А ён не верыў, сумнявауся.

— А як, пане, думаеце, бальшавікі вернуцца сюды ці не? — карцела даведацца цівуну.

— Думаю, Франусь, што не. Акрамя немцаў, на савецкую ўладу паўстаў увесь свет.

— Увесь свет на адных, пане?

— Увесь, Франусь, увесь... Колькі часу пройдзе, пакуль знішчаць гэтых бязбожнікаў, цяжка сказаць, але ўстаяць на нагах ім не дадуць.

— Яно вядома, калі ўвесь свет ды на адных, то крута ім прыдзецца, пане, крута,— наліваючы ў сподачак чай, зрабіў свае вывады Цвыркун.

— I я тое ж кажу. Нам можна смела брацца за працу. Няхай яны сабе ваююць, а мы сваё робім, — пацёр ад задавальнення рукі Вайтовіч. Заўважыўшы, што цівун п’е чай упрыкуску, сказаў: — Кладзі цукру больш, саладзі, не шкадуй.

Цвыркун паставіў сподачак на стол, абцёр леваю рукою вусы і на панскае запрашэнне адказаў:

— Дзякуй, пане, нешта мне піць хочацца, а салодкім чаем не ўтаймуеш смагі.

— Глядзі, а то, можа, ты ашчаджаешся, дык не рабі гэтага. За тваю паслугу ты не такога пачастунку заслугоўваеш... Ды мы яшчэ з табою і вып’ем. Пачакай трохі, дай агледзецца.

— Дзякую, пане. Я от п’ю чай ды адно ўсё думаю: цяжка, цяжка бальшавікам, але сіла ў іх вялікая — людзі за іх гарою стаяць.

Адкінуўшы на спінку крэсла галаву, Вайтовіч гучна зарагатаў:

— Знайшоў людзей!.. Хто за іх стаіць? Бедната, галыцьба, абарванцы... Здорава яны напалохалі цябе, Франусь, здорава. Сядзіш са мною, п’еш за адным сталом гарбату і не верыцца табе, што зноў твой гаспадар я, а не камітэт.

— Так, пане, усяго даставалася. Не дзіва, калі і напалохаўся.

— Цяпер можаш смела спаць, каханы, — супакоіў цівуна Вайтовіч.

— Немцы далёка за Мінскам, а ад нас да Мінска вунь колькі. Баішся, што людзі за іх? Глупства, дабрадзею.

Але не вельмі супакоілі панскія словы Цвыркуна. Калі ён пытаў, ці вернуцца бальшавікі ў Світалаўку, дык меў намер выведаць, што думае на гэты раз яго пан па такому важнаму пытанню. Цівуну хацелася зрабіць для сябе вывад, як трымацца ў далейшым з людзьмі.

Увосень яго палічылі ў камітэце сваім чалавекам: Франусь сам прынёс ключы ад пакояў, не ўзяўшы адтуль нават маленькага драбка. Не кожны б зрабіў гэтак. Калі ж яму даручылі весці гаспадарчыя справы маёнтка, выконваў іх з большай стараннасцю, чым пры Вайтовічу.

Злавіўшы аднаго разу даглядчыка жывёлы, былога парабка, які адкрыта нёс з маёнтка пад пахай жмут сена сваёй карове, Франусь завёў яго ў камітэт да старшыні і пры ўсіх пачаў лаяць:

— Спытайце ў яго, чыё нясе? Ваша, іхняе,— паказваў Цвыркун на прысутных.

— Тваё, — дадаў хтосьці з ноткай іроніі.

— I маё, калі на тое пайшло... Цяпер гэта ўсё наша, агульнае.

— Так рабіць нельга, — сказаў даглядчыку старшыня камітэта.— Няма чым карміць, напішыце ў камітэт заяву, і вам дадуць.

Цвыркун адразу ўхапіўся за старшынёвы словы.

— Што праўда, то праўда, — падтрымаў ён цяпер ужо даглядчыка, — у яго няма чым карміць. Улетку не накасіў, як давалі сенажаць парабкам, бо хварэў... Яго частку стравілі дваровым статкам.

Ідучы назад у маёнтак, Франусь даводзіў сваё:

— Табе не гневацца трэба на мяне, а дзякуй сказаць. Напішаш заяву і будзеш мець не жмут, як ты нёс, а воз, а то і два. Ты чуў, я пацвердзіў, што ў цябе няма чым карміць, а карове даваць нешта трэба. Мой голас яны ўлічаць пры разглядзе заявы, пабачыш...

У камітэце ж тады гаварылі пра Франуся рознае:

— Свой чалавек, — казалі адны.

— Выслужваецца, каб замаліць свае грахі, — казалі другія.

Але што б там ні гаварылі, а выпадак з даглядчыкам падняў аўтарытэт Цвыркуна ў вачах камітэта.

— Такі чалавек патрэбен пакуль што нам, — гаварылі камітэтчыкі. — Дай патачку аднаму, другому — ахапкамі ўсё парасцягваюць.

I вось цяпер, седзячы за панскім сталом, Цвыркун прыгадаў гэты выпадак Вайтовічу. Той не ўтрымаўся, каб не пахваліць свайго служку.

— Я ведаў, каму даверыць сваю маёмасць.

Караліна

Вясна васемнаццатага года выдалася ранняя. Зноў на світалаўскім полі закіпела праца.

Вайтовіч конна аб’язджаў цяпер палеткі, сам наглядаў, дзе як і што робіцца парабкамі.

Зноў адчулі русінавічаўцы панскі прыгнёт, як пры царскім рэжыме: ні табе галля ў лесе набраць, ні карову на выган пусціць, ні нават у рэчцы рыбы налавіць — усё панскае, усё забаронена.

У Світалаўцы размясцілася нямецкая камендатура, яна прыдавала Вайтовічу яшчэ большую сілу ўлады: побач былі абаронцы. Гэтыя абаронцы былі дужыя толькі над сялянамі, а стрымаць тую сілу, што ішла з усходу, не змаглі.

У снежні васемнаццатага года з усходу на сваіх баявых сцягах маладая Чырвоная Армія прынесла ў Світалаўку новае жыццё. Апранутыя ў рознае адзенне, з чырвонымі стужкамі наўскасяк на сваіх зімовых шапках, чырвонаармейцы прынеслі волю і радасць бедным людзям.

I на гэты раз Вайтовіч загадзя ўцёк са Світалаўкі. Разам з ім выехаў і Цвыркун. Дарога на захад была адкрыта, і неўзабаве тыя апынуліся аж пад Варшавай. Там Вайтовіч прасядзеў аж да восені дзевятнаццатага года, а ў верасні зноў рушыў у дарогу, назад. Напышлівы і ганарлівы, ён ехаў следам за польскім войскам, ачмураным марамі Пілсудскага — стварыць вялікую польскую дзяржаву «ад мора да мора».

Зноў, як пры немцах, дзесяць месяцаў раскашаваўся Вайтовіч на дзедаўскім кодлішчы.

Дажыў ён у маёнтку да лета. А ў пачатку ліпеня 1920 года зноўпрыйшлося ўсё кідаць. Жывёлу загадзя выгналі са Світалаўкі на захад, лугі ўсё ж касілі ды стагавалі: Вайтовіч цвёрда верыў — не аддасць Пілсудскі бальшавікам Мінска.

— Што нашы адступілі трохі ад Бярэзіны, дык гэта яшчэ не гаворыць пра бальшавіцкую перамогу, — супакойваў Вайтовіч свайго цівуна. — Мне казаў адзін разумны стары: на вайне, як у картах. Можа і праўда. Удалося бальшавікам адагнаць нашых ад Барысава, глядзі, каб самі не адцураліся Смаленска.

Але як ні суцяшаў сябе Вайтовіч, ранейшага спакою ў яго ўжо не было: гарматны гул усё набліжаўся з усходу да Світалаўкі.

Нарэшце аднойчы надвячоркам пан з сям’ёю і цівун пакінулі маёнтак, далучыўшыся да гурту такіх жа ўцекачоў.

— Цяньком лепш будзе ехаць, заядзі менш, — смяяліся сяляне. перадаючы адзін аднаму вестку пра чарговыя панскія ўцёкі.

Увосень дваццатага года Вайтовіч ехаў зноў следам за польскім войскам назад у свой маёнтак, ён цвёрда быў упэўнены, што гэта апошняя яго вандроўка з захаду на ўсход. «На гэты раз будзе створана-такі Польшча ад мора да мора, — разлічваў Вайтовіч, — і я назаўсёды застануся ў бацькавым маёнтку».

Што загінула ўся жывёла, што ўцалела сяк-так толькі пара коней. на якіх вяртаўся адзін, без цівуна, — гэта ні кропелькі не бянтэжыла Вайтовіча. Яму абяцаў знаёмы генерал даць пару дзесяткаў салдат на першы пачатак. 3 такой сілай ён сышча не толькі сваё ад русінавічаўцаў, але забярэ ў іх, што захоча, і наладзіць сваю гаспадарку. Ён цяпер адбудуе Світалаўку, каб усе суседзі пазайздросцілі. Ён не Паланевіч, што спаліў свой маёнтак, а цяпер і прытуліцца не мае дзе.

Не ведаў Вайтовіч, што гэта толькі спакуслівыя мары, не ведаў, што шчасце пачынае здраджваць яму. Пакуль ён дабраўся да сваёй Світалаўкі — паміж Польшчай і Савецкай Расіяй наступіла перамір’е. Часовая граніца адрэзала яго сядзібу, палі і сенажаці бальшавікам.

Вайтовіч даехаў да самай граніцы, доўга глядзеў на Світалаўку і ніяк не мог пагадзіцца з думкай, што нельга трапіць у свае пакоі. Вунь яны, у кудзерцы ліп і каштанаў, рукою падаць, а дайсці нельга.

Хтосьці з суседзяў параіў яму на тым часе з’ездзіць у Варшаву да міністра і прасіць заступніцтва.

— Мяжа яшчэ нетрывалая, мо змены будуць, як пачнуць удакладняць. Калі на тое пойдзе, нашы могуць за панскі маёнтак у другім месцы некалькі вёсак з беднякамі аддаць. Тыя ж з ахвотаю пойдуць пад бальшавікоў, гэта ж іхнія абаронцы. Ці ж не праўду я кажу?

— Праўду, суседзе, — згаджаўся Вайтовіч.

У Варшаве так і паабяцалі яму. Назад Вайтовіч вярнуўся тады з надзеяй — у самы бліжэйшы час пераехаць на бацькаўшчыну. А пакуль што прыйшлося атабарыцца ў Каралінскім фальварку, не хацелася далёка ехаць ад Світалаўкі.

Гаспадары Караліны — маладыя польскія афіцэры — служылі ў войску, а кіраваў гаспадаркай цівун.

Убачыўшы аднойчы на свае вочы, што ставяць пагранічныя слупы на гэты бок маёнтка, Вайтовіч памчаўся ў павет да свайго знаёмага начальніка дэфензівы. Той спакойна выслухаў сябра і засмяяўся:

— Ты верыш у моцнасць гэтай мяжы, калега? Царскі трон не такі быў моцны, і то разбурыўся, а гэтыя слупы — дрэнь, — махнуў ён рукой.— Пакуль жывы наш Пілсудскі, ні адзін паляк не павінен траціць надзеі на ўтварэнне Вялікай Польшчы. Так, так, калега.

Ад сябра Вайтовіч вярнуўся абнадзеяны. Аднак настала пара падумаць, як жыць далей. Калі граніца адсунецца пад Смаленск — невядома, а што рабіць заўтра? Пакуль не было сталай граніцы — тлела вера ў яго сэрцы на зварот у Світалаўку, а цяпер трэба пераходзіць на больш сталае жыццё і спадзявацца, як раіць калега, на лепшае.

Жывучы кватарантам, Вайтовіч добра вывучыў справы фальварка. Не раз думаў, як бы ён вёў гэтую гаспадарку, калі б давялося тут жыць. I калі неўзабаве прыехаў дахаты пагасціць малады афіцэр, Вайтовіч расказаў яму пра цівуновы штучкі.

— А што рабіць? Мы самі ведаем гэта, але выкрыць яго круцельства наездамі не толькі цяжка, ды і немагчыма. Кідаць службу ў войску праз гэты фальварак нам не хочацца. Да таго ж рукі і ў мяне, і ў брата да зямлі не горнуцца, — прызнаўся шчыра афіцэр.

Вайтовічу толькі гэта і трэба было.

— Тады я асмельваюся прапанаваць пану свой план: здаць мне фальварак у арэнду. Можна на год, можна на два, пакуль праясніцца на ўсходзе,— намякнуў ён на змену граніцы і для ўпэўненасці сам спытаў: — Пан таксама верыць, што слупы на маёй зямлі недаўгавечныя?

— Так, пане, веру і спадзяюся, што мы яшчэ будзем баляваць з прыгожымі паннамі ў вашых пакоях.

— Пан ведае маё становішча і ў імя нашай агульнай ідэі згодзіцца даць мне прытулак арандатара. I сэрцы вашы будуць на месцы, — што належыць, паны атрымаюць, — і гаспадарка ў доглядзе. Ваш нябожчык бацька ведаў мяне як добрага гаспадара, і вы самі ў гэтым хутка ўпэўніцеся.

Афіцэру спадабалася Вайтовічава прапанова: гаспадарка будзе ў лепшым доглядзе, ды і плата выходзіла амаль у два разы большая, чым прыбытак, што атрымлівалі яны ад цівуна. Ён напісаў пра ўсё брату, той згадзіўся, і неўзабаве была падпісана ўмова на арэнду.

Вайтовіч перш-на-перш вытурыў цівуна. Той згаджаўся нават застацца звычайным парабкам у Караліне ў надзеі, што арандатар калі-небудзь адмовіцца арандаваць фальварак, і ён зноў стане цівуном, але новы гаспадар і слухаць не захацеў. Пасля ўзяў новых парабкаў, у ліку якіх апынуўся Пятро Галодка.

Пятро быў чалавекам гаспадарлівым, і неўзабаве пан узяў яго за асобную даплату да парабкоўскай ардынарыі сваім памочнікам. Новага цівуна Вайтовіч не ўзяў, і Галодка памагаў яму, дзе парадамі, дзе справай.

Тры гады Вайтовіч арандаваў Караліну. Потым афіцэры прапанавалі яму купіць фальварак. Самі яны збіраліся выходзіць у адстаўку і спадзяваліся на асадніцкія надзелы. «Дык чаму не мець дармовых грошай», — разважалі браты.

Так і зрабіўся Вайтовіч гаспадаром Караліны, не трацячы надзеі далучыць калі-небудзь да яе Світалаўку.

Начальнік павятовай дэфензівы стаў частым госцем у Караліне. Ён ведаў запаветныя мары калегі і, як спрактыкаваны ў такіх справах чалавек, прывозіў у фальварак самыя неверагодныя чуткі. Запёршыся ў пакоі, Запольскі выдаваў іх пад вялікім сакрэтам сябру за найвялікшую праўду.

Уся гаворка калег круцілася вакол граніцы. Часамі вызначаўся пэўны дзень, калі польскія салдаты на сваіх штыках панясуць пагранічныя слупы далёка за Мінск, за Оршу, за Кіеў. Наэлектрызаваны, Вайтовіч з нецярплівасцю чакаў тае шчаслівай хвіліны.

Прыходзіў вызначаны тэрмін, а граніца заставалася на месцы. Гэта ні кропелькі не бянтэжыла Запольскага. Пры сустрэчы з Вайтовічам ён ціхенька апраўдваўся:

— Не наша віна, каханы. На захадзе не гатовы, а без іх Польшча не хоча пачынаць. Трэба наваліцца ўсім разам, знянацку, каб не мець вялікіх ахвяр.

Вайтовіч шчыра верыў і не траціў надзеі. Калі ў дваццаць пятым годзе на світалаўскіх палях упершыню загудзеў трактар «Фардзон», Вайтовіч якраз быў у пагранічнай стражніцы. Разам з начальнікам аховы падышлі яны да самай граніцы і доўга па чарзе разглядалі ў бінокль, як следам за трактарам хадзіў натоўп саўгасаўскіх рабочых, школьнікаў. Гэта было тады вялікай падзеяй: на поле прыйшоў сталёвы конь з некалькімі плугамі.

— Да ўсяго іншага і гэта дастанецца мне. Так ці не? — паціраючы рукі, спытаў Вайтовіч.

— Так, пане, так, — адказаў начальнік стражніцы. Ён ведаў слабасць суседа і не хацеў яму пярэчыць.

Як цёпла ды сонечна на дварэ, дык і Грышу з Віцем весялей. Можна і расказаць што-небудзь адзін аднаму, і пачытаць нават разам, калі каровы добра ходзяць. А чытаць хлапчукі любяць. Каторы год ім ужо не даводзіцца ў ахвоту павучыцца ў школе. Толькі таго і вучэння, што зімою, а ўвесну зноў становяцца пастушкамі: ранняя вясна — раней, позняя — пазней.

Часам разгаворацца хлапчукі пра сваё жыццё.

— Чаму ты, Віця, служыш? У вас жа няма малых дзяцей, — спытаецца Грыша.

— Д хіба цябе малыя дзеці пасылаюць? — здзіўляецца Віця.

— Ну, але. Тата кажа, мне трэба памагаць гадаваць іх. Як падрастуць Янка, Петручок і Валя, тады і мне палягчэе: я не пайду больш служыць. Няхай пан сам пасе або дзяцей сваіх пасылае.

Віця цмокнуў языком і ўскінуў галаву.

— Не пашле пан сваіх дзяцей у пастухі. Яны ж у горадзе вучацца. Кожнае лета сюды прыязджаюць. Пабачыш сам якія. У чаравіках, і гарнітуры чорныя, суконныя, не раўня нашым — шарачковым. Старэйшы, Янак, адзін раз нават цукеркамі пачаставаў.

— Добра ім, яны і ўзімку вучацца, і ўлетку нічога не робяць, — уздыхае Грыша.

— I я не буду служыць, як тата купіць зямлі. Цяпер я памагаю тату зарабляць грошы.

— А калі ён купіць?

— Не ведаю. Тата казаў, скора, — і, азіраючыся навокал, шапнуў: — Мы ўжо сабралі трохі грошай.

— А дзе вы будзеце купляць?

Віця паціснуў плячыма.

— Тата кажа — абы грошы, дык зямля знойдзецца.

— Дзіва што знойдзецца, — згаджаецца Грыша і гаворыць: — у нас дзядзька Лявон прадае і зямлю, і хату, і хлеў — усё, а сам паедзе некуды далёка, да сына.

Момант хлопцы маўчаць, потым пачынаецца гаворка пра школу.

— У вас новая школа? — пытае Відя.

— Не, такая, як ваша, толькі большая. У нас аж дзевяноста вучняў, у дзве змены вучацца.

— А настаўнік ваш строгі?

— Строгі-строгі,— адказвае Грыша, — але добры, нікога не б’е. Летась быў другі, дык той біў і на калені ставіў.

— Наша настаўніца вясёлая. Скажа што-небудзь смешнае і сама смяецца разам з намі. Яна шкадавала мяне, як адпускала за пастушка. Пагразіла вось так пальцам і кажа:

— Не забывайся на кнігу, дык я цябе перавяду ў чацвёрты клас.

— Давай пачытаем, — прапануе Грыша, — цяпер добра каровы ходзяць.

Віця расхінае хустачку, дастае абкладзены ў шэрую паперу падручнік, і хлапчукі садзяцца на камені. Спачатку чытае Грыша, а за ім Віця. Чытае Грыша бойка, бо ўсё гэта ён праходзіў летась. Віцю таксама лёгка чытаць за Грышам.

Начытаўшыся, хлопцы разыходзяцца, падганяюць кароў, што разбрыліся па ўсім папары.

Колькі разоў Грыша бачыў з гэтага месца, як уздымаецца ўгору жаваранак. Здаецца, вісіць на нябачнай нітачцы ў паветры і звініць-звініць.

Вось і цяпер Грыша прыклаў руку да ілба і сочыць, як жаваранак падае каменем на зямлю.

— Ці не вядуцца яны тут? — гаворыць сам сабе Грыша і спяшаецца да таго месца, дзе апусцілася птушка. Шэранькую, пад колер пасохлай травы, яе цяжка прыкмеціць здалёк. Хлапчук ледзь не наступіў нагою. Птушка страпянулася і пырхнула проста над яго галавою ўгору.

— Ты думаў, яе гняздо тут? — пытае Віця, падышоўшы бліжэй.

— Угу, — адказвае Грыша, не адрываючы вачэй ад птушкі.

А жаваранак усё вышэй падымаецца ўгору. Вось ён выглядае ўжо жучком, затым мухай і нарэшце зусім знікае ў блакіце.

— Гэта ён адпачываць садзіўся, — растлумачвае Віця. — Пачакай трошкі, хутка зноў каменем упадзе.

— А дзе яны вядуцца? Я ні разу не знаходзіў іх гнёздаў.

— На зямлі, каля каменя ці купінкі якой. Іх цяжка знайсці. Летась мы з дзядулем знайшлі адно гняздо. Ён ледзь не наступіў, тады толькі ўспырхнула птушка. А як мы адышліся, зноў села на яйкі. Дзядуля казаў, жаваранкі мяняюцца: адзін сядзіць у гняздзе, а другі паблізу спявае, каб таму не было сумна.

— Адкуль твой дзядуля ведаў!?.

— Ён усё-ўсё ведаў. Толькі чытаць не ўмеў. А казак колько знаў! Як пажнуць, тады лягчэй пасвіць, і дзядуля мне расказваў. От каб мы з табою былі ў яго падпаскамі, дык разам слухалі б тыя казкі, і дзеду лягчэй было б. А то летась вунь на тым палетку ён два разы ўпусціў кароў у ячмень. Я ішоў з левага боку, ад аўса, а ён з правага. Увечары пан лаяў, лаяў дзядулю і сказаў, што апошні год важдаецца з ім, а ўвосень паклікаў да сябе і сказаў: «Ідзі ад мяне з богам... Не патрэбен ты мне такі стары».

— I куды ён пайшоў?

— Не ведаю. Мусіць, жабраваць, — адказаў Віця.

Грыша цяжка ўздыхнуў. Шкада яму стала і дзядулю адзінокага, і што казак не пачуў ад яго.

Каб перавесці гаворку на іншы лад, Віця, задраўшы галаву ўгору, дзе чулася жаваранкава песня, сказаў з жалем у голасе ні то да Грышы, ні то да сябе:

— Добра ім.

— Каму?

— Птушкам. Ніякага клопату. Пад’ядуць і спяваюць. А ў вырай паляцяць — колькі цікавага пабачаць па дарозе. От, каб мы з табой былі птушкамі! — уздыхае Віця.

— Дык што?

— Паляцелі б і паглядзелі, што робіцца за тымі кустамі, як жывуць людзі. Тата кажа, там зусім іначай жывецца: ні парабкаў, ні паноў у іх няма. I такія хлопцы, як мы, вучацца ў школе.

— Адкуль твой тата ведае гэта? Ён жа там не быў.

Віця адказаў не адразу. Ён насцярожана азірнуўся і паціхеньку сказаў:

— Да таты іншы раз прыходзіць нейкі дзядзька і расказвае. Я сам чуў, прытаіўшыся на ложку.

— Маніш.

— На, глядзі, — хлапчук склаў накрыж два мезеныя пальцы і пацалаваў. Гэта лічылася найбольшай клятвай.

— Можа і праўда, — згадзіўся Грыша.

— Калі-небудзь тата сам табе раскажа, паслухаеш.

Пастушкі некаторы час пастаялі яшчэ, паглядзелі на ўсход, дзе праходзіла граніца, і пакрочылі далей, следам за каровамі.

Незнаёмыя людзі

Неяк пад канец лета хлапчукі гналі кагроў з раніцы і сустрэлі двух мужчын.

Грыша першы заўважыў іх і сказаў сябру:

— Віця, глянь, нейкія незнаёмыя ідуць з фальварка.

— Хто ж бы гэта? Паглядзім, — пачаў узірацца Віця.

Мужчыны набліжаліся. Апрануты яны былі ва ўсё чорнае, у капелюшах, а на шыі віднеліся чорныя матылёчкі. Адзін з мужчын насвістваў нейкую лёгкую песеньку, а другі разглядаў па баках, відаць, незнаёмую для яго мясцовасць.

— Вунь таго, ніжэйшага, я ведаю. Летась увосень прыязджаў. У яго на гэтым месцы, — паказаў на сваёй шыі з левага боку Віця, — шрам ёсць. От пабачыш сам, як падыйдуць... Місюк яго прозвішча. Тата казаў, ён з Лукашоў. За мяжою ёсць такая вёска.

— А як жа ён трапіў сюды?

— Тата гаварыў... — пачаў было Віця, але, заўважыўшы, што з яго боку каровы павярнулі да збажыны, пабег адганяць.

Незнаёмыя тым часам параўняліся з Грышам і спыніліся.

— Ты што тут робіш? — спытаў ніжэйшы.

— Панскія каровы пасу, — адказаў пастушок, разглядаючы мужчын. Ён сам цяпер убачыў сіняваты рубец на шыі незнаёмага і падумаў: «Праўду казаў Віця».

— Замест Банадыся?

Хлапчук кіўнуў галавой.

— Скуль жа ты?

— 3 Пяскоў.

— Маці ёсць, бацька?

— Угу,— адказаў Грыша.

— Ну, ідзі, памагай свайму памочніку, — кіўнуў ніжэйшы ў той бок, дзе Віця адварочваў кароў.

Не паспеў Грыша ступіць некалькі крокаў, як той жа голас аклікнуў яго.

— Хлопча, ідзі сюды.

Грыша павярнуўся і нясмела пайшоў назад, падумаўшы: «Што яму яшчэ трэба?»

Спытаўшы, як зваць пастушка, Місюк працягнуў яму белую манету:

— На, вазьмі сабе на цукеркі.

Хлапчук хуценька ўзяў грошы і хацеў пацалаваць у руку за гасцінец, як цалаваў дома бацьку, але Місюк не даўся.

— О, ты не толькі сквапны на грошы, але і далікатны хлоп! — зарагатаў другі мужчына, акінуўшы яшчэ раз Грышу з ног да галавы праніклівым позіркаім. Потым сказаў да Місюка: — Пойдзем, Анджэй, — і сам першы пашыбаваў у бок мяжы.

Незнаёмыя пайшлі, а Грыша нейкі момант стаяў збянтэжаны і чырвоны ад кпінаў. Заціснутая ў кулак манета, здавалася, пякла агнём яго пальцы. Ен расшчаміў іх, прачытаў:

— Дваццаць грошай,— перавярнуў на другі бок, паглядзеў на аднагаловага арла і шпурнуў манету наўздагон Місюку.

— Падавіцеся імі!

Але што за дзіва, як толькі манета ўпала ў траву, Грышу стала шкада яе.

«Гэта ж колькі было б цукерак! Можна было б нават Петручку, Янку і Валі паслаць, як прыдзе зноў мама ў нядзелю даведвацца», — падумаў хлапчук, не ведаючы таго, што яшчэ здарыцца з ім да нядзелі.

Грыша добра бачыў, куды паляцела манета, і памкнуўся быў ужо бегчы па яе, але Віця гукнуў адагнаць каровы ад збажыны. Грыша пабег, а як вярнуўся — не мог ужо знайсці тое месца.

Пра здарэнне з грашыма Грыша не расказаў Віцю, балазе той не бачыў. Скажы яму — смяяцца будзе, а то, чаго добрага, і манюкам палічыць. Хто гэта кіне сваімі рукамі грошы.

Віцю, вядома, цяжка было б зразумець, чаму так зрабіў Грыша. Ён не ведаў, што ў сябра такая натура: не па нутру што, адразу паказвае гэта.

Яшчэ Грыша не хадзіў парабкаваць, калі з ім быў такі выпадак. Аднае раніцы яго брат Янка разбіў гліняны кубак, якім пілі ваду з вядра. Разбіў сам, а зваліў віну на брата. Маці, не разабраўшыся, расперазала фартух і адлупцавала Грышу.

Грыша пакрыўдзіўся на матчыну несправядлівасць і ўвесь дзень нічога ў рот не ўзяў, як ні прыцукала маці. Толькі ўвечары, калі прыехаў з лесу бацька і ўсёю сям’ёю разабраліся, хто вінаваты, а маці неяк ласкава-ласкава сказала: «Сыночак, еш, а то памрэш», ён прыняўся за ежу...

Прыгнаўшы з раніцы каровы, пастушкі засталі ў фальварку яшчэ аднаго прыезджага чалавека. Ён стаяў на ганку, плячыма да хлапчукоў, і нешта расказваў Вайтовічу. Той рагатаў, аж заходзіўся. Раптам прыезджы павярнуўся, і Віця пазнаў яго: гэта быў Запольскі.

— Ён часта да нашага пана прыязджае: адзін, а то з кім-небудзь,— растлумачыў Віця.

— У госці? — пацікавіўся Грыша.

— Ну, а то чаго ж!.. Наш пан ездзіць да яго ў павет, а ён сюды.

Віця нават і думаць не мог, чаго прыязджаў Запольскі. А той пад выглядам гасцей прывозіў сам або прысылаў людзей вывучаць граніцу. Яны жылі два-тры дні ў фальварку, наведвалі пагранічную стражніцу, хадзілі крадком уздоўж граніцы лесам, стараючыся не вытыркацца на прагал, каб не заўважылі іх з савецкага боку.

Вечарамі ў фальварку наладжваліся гулянкі, на якія часта прыязджаў і начальнік стражніцы. Усёю кампаніяй спявалі ваяцкія песні і разам з гаспадаром строілі планы, калі і як будуць спраўляць баль у Світалаўцы.

Потым Вайтовічаў фурман адвозіў прыезджых у павет і ў Караліне зноў наступала цішыня.

Дома ўжо, загнаўшы каровы ў абору, Віця расказаў пра Місюка ўсё, што чуў раней ад бацькі.

У свой час Андрэй Місюк разам з бацькамі жыў у Місюкоўшчыне, на невялічкім хутары каля Лукашоў. У дзевяцьсот дваццатым годзе, увосень, калі паміж Польшчай і Савецжай Расіяй было падпісаіна перамір’е і праведзена часовая граніца, лукашоўскія палі засталіся на савецкім баку, а вёска з хутарам пад Польшчай.

Некаторыя з жыхароў, у тым ліку і Місюкі, пастараліся выкарыстаць такое зручнае становішча для сваёй выгады. Едучы ці ідучы на поле, яны бралі з сабою соль ці другія тавары, якіх тады пасля грамадзянскай вайны не хапала ў савецкіх людзей, і прадавалі па высокіх цэнах.

Неўзабаве савецкія пагранічнікі выкрылі гэтыя штучкі і аднаго разу доўга гналіся за Андрэем Місюком. Страляіць наўздагон нельга было — перад імі раскінуліся ліукашоўокія хаты. Місюк гэта ведаў і ні на якія пагрозы, крыкі не зважаў.

Пасля такой аблавы Місюк не ездзіў больш на поле. Бацькі яго, даведаўшыся, што іхні хутар пры ўдакладненні граніцы адыходзіць пад бальшавікоў — выехалі з усім сваім скарбам з Місюкоўшчыны ў суседнюю вёску і асталіся пад Польшчай.

У Рымашах, адкуль Пятро быў родам, Місюкі купілі невялікую гаспадарку і асталяваліся там. Андрэй аднойчы паспрабаваў лёгкага хлеба: у яго цяпер не цягнуліся больш рукі да працы. Тут ён хутка здружыўся з Васілём, маладзейшым за сябе хлопцам заможных бацькоў.

Васіль быў падатлівай натуры і са старэйшымі трымаў сябе заўсёды пакорліва і паслухмяна. Андрэй умомант заўважыў падатлівасць сябра і пастараўся яе выкарыстаць. Ён пачаў расказваць, як лёгка даставаліся яму грошы ў Місюкоўшчыне, Пастараўся размаляваць той выпадак, калі гнаўся за ім савецкі пагранічнік.

Аіндрэй не пасаромеўся нахлусіць сябру пяць карабоў з коптарам, каб выставіць сябе перад ім адважным і смелым. Заўважыўшы, што Васіль верыць, Андрэй падышоў здалёк да галоўнага.

— Бацька ў мяне скнара і нясмелы, — уздыхінуў ён, — а то не гэтак можна было 6 жыць... Золата хавае без карысці, а яго можна пусціць у такі зваротак, што рубель два прынясе.

— Як гэта? — здзівіўся Васіль.

— Як? Галаву трэба мець, Вася, і ёю працаваць. Мазалямі не нажывеш батацця, — знарок заінтрыгоўваў сябра Андрэй. — Як жылі на хутары, я падгледзеў, дзе бацька хаваў свой скарб, а тут, на новым месцы, не магу ніяк...

Васіль ледзь не прагаварыўся, што ён ведае, дзе яго бацька хавае золата і польскія маркі, але стрымаўся неяк, ходь і вельмі карцела выказаць тайну. Андрэй заўважыў хваляванне сябра, але не падаў выгляду.

Назаўтра ён зноў павёў гаворку пра грошы:

— Каб хоць паўсотні на першы пачатак...

— А як жа ты аднясеш тавар на той бок? Цябе ж зловяць, — усумніўся Васіль.

— Мяне зловяць? Лавілі ўжо, — зарагатаў Андрэй. — Я там усе сцежкі-дарожкі ведаю. Ні нашы салдаты, ні бальшавікі не ўбачаць нават. Трэба сёе-тое вось тут мець, — пастукаў ён па Васілёвым ілбе, — калі такімі справамі займаешся. Каб у нас было сто рублёў золата, мы схадзілі б з табой разам... Я не хачу прасіць у бацькі, ды ён і не дасць, скнара гэты.

На трэці дзень Васіль сам прынёс грошы. Хацелася паказаць сябру, як дорага яму дружба. Андрэй спакойна ўзяў бліскучыя манеты, пералічыў іх і паабяцаў аддаць у два разы больш.

— Толькі ты адразу аддасі, як вернешся. Я так узяў, каб тата не ведаў. Дазнаецца — заб’е.

— Канешне, адразу, — суір’ёзна адкаааў Андрэй. — Хіба я не разумею, пад якім страхам ты будзеш хадзіць гэтыя дні, пакуль я вярнуся.

Насупіўшы бровы і падцяўшы губы, Андрэй нейкі момант моўчкі глядзеў на грошы, потым падняў вочы на Васіля і сказаў:

— Хадзем, Вася, разам, што заробім — папалам. Дружыць, дык дружыць. Твае грошы, мой вопыт...

— Тата не пусціць,— пакруціў галавою Васіль.

— А ты не кажы дома нічога. Я таксама пайду цішком.

— Не скажу цяпер, як вернемся — спытаюць.

— Тады сварыцца не будуць. Ты ціхенька паложыш бацькавы грошы і пакажаш, колькі зарабілі. Дома слова не скажуць, пахваляць нават.

Васіль не ўстаяў.

Назаўтра ранічкай хлопцы пайшлі ў горад, купілі на ўсе грошы сахарыну і, не заходзячы дахаты, падаліся на Лукашы. Там праляжалі ў лесе да позняй ночы, выгледзелі, дзе лепей пераходзіць граніцу, і змрокам папаўзлі цераз яе.

На тым баку, як расказваў Андрэй, наткнуліся на засаду і далі драпака. Ён вярнуўся з перавязанай шыяй, а Васіль зусім прапаў. Васілёвы бацькі паднялі лямант, крык, але Андрэй напалохаў іх, што калі даведаецца ўлада, дык і яны яшчэ адказваць будуць.

— Можа жывы дзе, можа ранены, як і я, дык хоць некалі вернецца, супакойцеся,— даводзіў Андрэй.

Людзі ж пасля гаварылі рознае. Адзін з Місюковых суседзяў, якому давялося пабачыць незагоеную рану на Андрэевай шыі, казаў:

— Такой раны куля ніяк не можа зрабіць, быў я на вайне, ведаю. Нажом нехта паласнуў. Можа той жа Васіль, абараняючыся.

— А што, усё іможа быць, — згаджаліся з суседавымі довадамі рымашоўцы.

Некаторыя нават раілі Васілёваму бацьку заявіць у паліцыю, але той баяўся раскрываць рот. Ён верыў больш Андрэю, што сын яго на тым баку, чым здагадкам сваіх аднавяскоўцаў. «А ўвядзеш у вушы паліцыі, могуць штраф яшчэ даць або судзіць нават», — думаў стары.

Хутка ў Андрэя з’явіўся новы суконны гарнітур зялёнага колеру і хромавыя боты. Бацька пусціў пагалоску, што хлопец збі'раецца жаніцца, таму і прыбраўся ва ўсё новае.

А людскія языкі гаварылі другое:

— Вунь дзе плачуць грошы Васілёвага бацькі.

— Можа не толькі грошы, а і Васілёва жыццё...

Пра ўсё гэта Вайтовіч, даведаўшыся ад Пятра, расказаў Запольскаму. Той выклікаў Андрэя да сябе і доўга з ім гутарыў.

— Я мог бы цябе аддаць пад суд за такую справу, як пераход мяжы, але спадзяюся — ты для нас можаш зрабіць некаторую паслугу і гэтым выкупіць сваю віну. Работа ў нас не цяжкая, плацім не дрэнна...

Андрэй выслухаў, што трэба рабіць, і згадзіўся. Праца прыйшлаоя яму да спадобы. Месяцы праз тры пасля першага наведвання ім дэфензівы з Рымашоў забралі трох хлопцаў, калі тыя чыталі забароненыя творы. Хлопцы доўга не маглі ўцяміць, адкуль даведаліся пра гэта дэфензіўшчыкі. Не паспелі тыя вярнуцца, як зноў забралі яшчэ двух.

Следам за апошнімі двума арыштаванымі Андрэй пераехаў працаваць у павет. Адтуль яго неўзабаве паслалі на курсы, дзе ён прабыў некаторы час і вярнуўся са спецыяльным прызначэннем.

Запольскі не імог нацешыцца са свайго выхаванца. Ён быў рады, што такога служаку давялося знайсці іменна яму.

Пры зручным выпадку Запольскі любіў праехацца з Місюком. I на гэты раз яны завіталі ўтрох у Караліну.

Каб дагадзіць Вайтовічу, Запольскі маляваў карціну, як у адзін цудоўны дзень будуць даваць драла бальшавікі са Світалаўкі. Ён да пояса нахіліў сваю галаву перад фальваркоўцам, паказваючы гэтым, як схіляцца перад сваім панам світалаўскія парабкі, а следам за імі — рускавічаўцы.

Вайтовіч ззяў ад будучага шчасця.

— А скажы, каханы мой, будзе гэта ўдзень ці ўночы? Як думаеш?

— Толькі ўдзень. У цудоўны, сонёчны дзень, каб звычайным вокам можна было бачыць, як будуць падмазваць яны свае пяткі.

— Ці не лепш было б знянацку, уночы, каб яны спалі. Так і парабкі не змаглі б уцячы. А калі ўдзень, як пан кажаш, дык некаторыя могуць збегчы...

— Адразу відаць, што пан Вайтовіч не служыў у войску, — зарагатаў Запольскі. — Нікуды вашы парабкі не дзенуцца. Як голенькіх птушанят у гняздзе, возьмем іх у Світалаўцы. I ўсё гэта будзе менавіта знянацку...

— Каханы мой, у першы ж вечар пасля вызвалення Світалаўкі будзеш маім дарагім госцем на дзедаўскай сядзібе... На гэты раз я вазьму сваіх парабкаў за каўнер! Досыць з імі цырыманіцца. Пан паможа мне, праўда?

— Само сабой, калега. Гэта ж наша агульная справа.

Так, стоячы на ганку Вайтовічавай сядзібы, паны капалі ямы для сваіх будучых ахвяр.

Незвычайны госць

Запольскі не мог доўга затрымлівацца ў Караліне. Назаўтра ж уранні выехаў. А Місюк і яго напарнік прабылі яшчэ трое сутак. Штодня надвячоркам яны, нібы на шпацыр, ішлі ў бок стражніцы, а раніцаю вярталіся назад у фальварак. Разам з жаўнерамі-пагранічнікамі прыезджыя нецрыкметна ішлі лесам уздоўж граніцы і прыглядаліся да мясцовасці.

На трэці дзень прыезджыя, а разам з імі і Вайтовіч, паехалі пасля абеду ў горад.

Даведаўшыся, што іхняга гаспадара няма ў фальварку, хлапчукі вырашылі скарыстаць гэта. Падахвоціў Грышу Віця:

— Давай пагонім каровы на вечар бліжэй да мяжы, — сказаў ён. — Там трава добрая ў кустах.

Грыша пакруціў галавою.

— А калі даведаецца пан?

— Адкуль ён даведаецца? Толькі ты маўчы, нават тату майму не кажы. Мы з дзядулем часта ганялі туды, як пан адлучаўся.

— Баюся ўсё-такі, — вагаўся Грыша.

— Як хочаш: ты пастух, а я твой падпасак... Паглядзелі б мяжу і маёнтак нашага пана. Ён, як на далоні, відаць вунь з-за тых кустоў.

— Добра, — згадзіўся нарэшце Грыша. — Толькі кароў не будзем блізка падпускаць.

Грышу даўно хацелася зірнуць хоць адным вокам на савецкую зямлю. Колькі разоў дзядзька Пятро расказваў хлапчукам пра яе. А цяпер ён можа ўбачыць нават сам. Ці ж гэта не спакусліва?

Хлапчукі выгналі статак з аборы раней, каб імець больш часу. Яны не спыняліся з ім ні на выгане, ні на папары, а пагналі проста да кустоў, што ішлі ўздоўж граніцы.

На новым месцы каровы, сапраўды, накінуліся на траву.

— А што я казаў — будуць добра хадзіць, — напомніў пра сваё Віця і паказаў пугаўём на прагал. — Вунь адтуль відаць Світалаўка, хадзем пакажу.

— А салдаты не будуць крычаць?

— Не. Яны і не ўбачаць нас. Мы колькі разоў з дзедам глядзелі і ні разу не сустракалі іх.

Грыша згадзіўся. Хлапчукі падышлі бліжэй і загледзеліся. На тым баку таксама хадзілі каровы, а трохі воддаль — працавалі людзі.

— Што яны робяць там, цікава? Бачыш, колькі іх, — сказаў напаўголаса Віця і з жалем уздыхнуў: — От, каб у нас быў такі бінокль, як у пана, паглядзелі б як след.

Непрыкметна для саміх сябе, разважаючы, хлапчукі крануліся з месца і прайшлі яшчэ нейкую оотню крокаў. Зусім блізка відаць былі пагранічныя слупы. Хлапчукі спыніліся. Ім, асабліва Грышу, які бачыў усё гэта ўпершыню, было цікаіва глядзець, як працуюць там незнаёмыя людзі.

— Гэта, мусіць, школьнікі, — сказаў Грыша.

— Чаму так думаеш?

— Бачыш, якія маленькія.

Віця моўчкі згадзіўся. Можа і сапраўды так. А Грыша, гледзячы туды, у далеч, цяжка, ўздыхнуў і прамовіў:

— От, каб можна было схадзіць туды ды глянуць сваімі вачыма... Знаеш, Віця, як вырасцем ды заробім шмат грошай, паедзем па свеце вандраваць: паглядзім розных людзей — чорных, жоўтых... Нам расказваў настаўнік: якіх толькі людзей няма на свеце...

— І звяроў, і птушак пабачым. Нам гаварыла настаўніца, што ёсць такія маленькія птушачкі, з пчалу велічынёй...

Невядома, дакуль бы размаўлялі так хлапчукі, забыўшыся на свае абавязкі, калі б на тым баку граніцы не рыкнула карова. Ёй адказала, зусім блізка ад хлапчукоў, адна з каралінскага статка. Тады карова з чужога статка рыкнула яшчэ раз-другі.

— Каровы!.. — гукнуў трывожна Грыша і з крыкам: — Куды, Рагуля!.. Куды, Півоня!.. — кінуўся заварочваць. Віця таксама з крыкам пабег уздоўж граніцы.

Але Рагуля і Півоня і не думалі вяртацца. Задраўшы хвасты, яны беглі ў той бок, дзе несціхана рыкала карова.

Грыша памчаўся напярэсцігі, і сам не заўважыў, як следам за каровамі мінуў рабы слуп, за ім другі — з молатам і сярпом.

Тут Грышу не прыйшлося доўга бегчы: зусім нечакана перад ім вырасла постаць чырвонаармейца і пачуўся голас:

— Стой, хлопчык!

Пастушок па інерцыі прабег яшчэ некалькі крокаў і спыніўся. Убачыўшы перад сабой чырівонаармейца, ён сумеўся, заміргаў вачыма, хацеў нешта сказаць, але перасох язык і не знаходзіліся словы.

Пагранічнік заўважыў спалох на хлапчуковым твары і супакоіў:

— Не бойся, хлопчык! Як цябе зваць?

— Грыша. Гэта панскія каровы, — паказаў ён на Рагулю і Півюню.

— Я ведаю, — кіўнуў галавой салдат.

— Пан заб’е мяне, што пусціў на ваш бок.

— Не заб’е. А стане біць — здачы давай. Чаго з ім цырымоніцца.

— Гэта мяне Віця падбухторыў,—памкнуўся бегчы па каровы пастушок, каб не дапусціць іх да чужога статка. Але пагранічнік зноў напомніў:

— Не бяжы, Грыша. Нідзе не дзенуцца твае каровы. Бачыш, там школьнікі бягуць ужо на пярэймы, каб не пабіліся з іхнімі. Яны папільнуюць і Рагулю, і Півоню. Гэтак ты іх завеш?

— Гэтак, — кіўнуў галавой хлопчык.

— Ну, вось і добра. А мы з табою пойдзем на заставу. Там пазнаёмішся з нашым начальнікам. Ён у нас добры і любіць такіх, як ты, хлапчукоў.

Да заставы было далекавата, і, пакуль ішлі, Грыша расказваў пагранічніку пра сваё жыццё.

— Такі злосны ваш пан? — усміхнуўся пагранічнік.

— Угу. Казаў, скуру з мяне здыме, калі каровы трапяць у збажыну. А за гэта, напэўна, заб’е.

— Эх ты, — паклаў Грышу на плячо руку пагранічнік, — вялікі такі, а баішся пана. Колькі ў Караліне парабкаў?

—· 3 дзядзькам Пятром восем.

— Ты і сябе лічыш за парабка?

— Не. Мы з Віцем пастухі...

— Вось бачыш, восем парабкаў ды вас двое, а пан — адзін...

Так непрыкметна за гамонкай прыйшлі на заставу. Салдат далажыў начальніку пра здарэнне на граініцы.

— Добра, — адказаў той. — Ідзіце на свой пост.

Польскі пагранічінік заўважыў Грышу з каровамі ўжо на савецкім баку. Ён прыкінуўся, што нічога не бачыў, і шпаркімі крокамі пайшоў уздоўж граніцы ў другі канец свайго паста. Няхай лепш заўважыць другі пост. Далей ад начальніцкіх праборак.

Трапіўшы ў такую бяду, Віця не разгубіўся. Ён борздзенька адвярнуў статак ад граніцы на папар, падагнаў, як можна было бліжэй да фальварка і пабег сказаць пра здарэнне з Грышам.

Вайтовіч яшчэ не вярнуўся з горада. Пятру прыйшлося ісці на стражніцу. Начальнік стражніцы доўга крычаў на парабка, лаяўся, хоць той зусім быў не вінаваты. Нарэшце, пагразіўшы вялікім штрафам, паклікаў салдата і загадаў аднесці напісаную заяву на савецкі пост.

Пакуль з польскага боку маўчалі, што хлапчук і дзве каровы перайшлі граніцу, начальнік заставы павёў Грышу ў світалаўскую школу калгаснай моладзі, ці як называлі яе скарочана — «Шакаэм». «Няхай паглядзіць, чым займаюцца ў нас такія, як ён, хлапчукі», — думаў начальнік заставы, ідучы з пастушком у школу.

— Пазнаёмцеся з госцем з-за граніцы. Панскі пастушок. Грышам Васільцом зваць, — адрэкамендаваў ён хлапчука вучням.

Шакаэмаўцы сустрэлі Грышу ветліва. Да іх часта прыходзілі, прыязджалі з суседніх вёсак — настаўнікі, вучні, нават старыя дзяды — паглядзець, як жывуць, як працуюць шакаэмаўцы. Вучні прывыклі ўжо да розных экскурсій. А гэты хлапчук — аднагодак многіх — быў проста дзівам для іх. Што ні кажыце, ён трапіў з іншай краіны.

Вестка пра з’яўленне панскага пастушка ўмомант абляцела ўсіх школьнікаў.

Шакаэмаўцы абступілі Грышу і засыпалі пытаннямі:

— Ты ў сапраўднага пана служыш?

— У сапраўднага.

— А тоўсты ён?

— Не вельмі, Толькі высокі. I нос кручкаваты, як у каршуна. Гэта яго маёнтак,— паказаў Грыша на світалаўскія будынкі.

— Быў яго, а стаў наш.

— Пан збіраецца вярнуцца сюды.

Шакаэмаўцы зарагаталі.

— Сюды? Вось гэта здорава! — усклікнуў весела адзін і гукнуў вучню, што падыходзіў да іх: — Сева, чуў, што Грыша гаворыць? Пан збіраецца вярнуцца ў Світалаўку...

— А што, няхай прыязджае, пастухом будзе ў нас, — падаў думку хтосьці.

— Хто яму даверыць наш статак?

Грыша стаяў сярод такіх жа, як сам, хлапчукоў, пазіраў на іх загарэлыя твары і думаў: «От, каб у нас была такая школа!»

Хлопчык, што назваўся Колем, падышоў бліжэй да Грышы і самым сур’ёзным тонам сказаў:

— Перадай пану, што ён тады вернецца сюды, як рак свісне.

— А рак зусім не свішча, — засмяяўся Грыша, не разумеючы Колевых кпінаў.

— Ну, вось, калі рак не свішча, значыць, пану твайму не бачыць Світалаўкі. Так і скажы, — адрэзаў Коля і перавёў гаворку на іншае:— Ты кожны дзень пасеш каровы?

— Кожны. На тое ж мы пастухі.

— А калі ты вучышся?

— Узімку. Як снег ляжыць.

— А мы ўвесь год у школе то вучымся, то працуем на полі ці на агародзе. I каровы пасём па чарзе.

— Добра вам. Адзін аднаго падмяняеце. А хто нас падменіць? Нас пан прымушае, бо ён багаты, у яго шмат грошай... Сёння ён мяне біць будзе, што не ўпільнаваў кароў,— раптам загаварыў Грыша.

I неяк адразу пацішэла пасля гэтых пастушковых слоў у грамадцы шакаэмаўцаў. Ніхто з іх не бачыў жывога пана, бачылі толькі на малюнках ды чулі ад бацькоў і настаўнікаў. А тут, на табе, перад імі стаіць хлапчук, які церпіць яшчэ панскія здзекі.

— Знаеш, Грыша, што... Не ідзі назад, — параіў Коля. — Заставайся ў нас. Каровы панскія начальнік заставы аддасць, а ты будзь з намі. Наш дырэктар добры, ён цябе прыме. Будзеш вучыцца і працаваць, як мы.

Грыша моўчкі слухаў, міргаў вачыма і глядзеў у той бок, дзе праходзіла граніца. Думкі яго віталі ў Караліне, у Пясках.

— Там жа тата, мама... — адказаў ён коратка, але такім шчырым голасам, поўным скрухі і жалю, што ўсе вучні міжволі пераглянуліся.

Тут ужо яны не ведалі, што і сказаць. У некаторых з іх не было ні таты, ні мамы, але параіць кінуць бацькоў за граніцай, а самому аставацца з імі ні ў кога не павярнуўся язык.

Вывеў з цяжкага становішча сваіх шакаэмаўцаў загадчык школы. Ён і начальнік заставы якраз выйшлі на двор.

— Ну як, падружыліся? — усміхнуўся начальнік заставы.

— Падружыліся, — пачулася адразу некалькі галасоў.

— Што ж гэта вы гаворкаю доўга займаеце хлопца? Вядзіце яго ў сталовую, пачастуйце. Хлопец, можа, не абедаў.

Коля стралой памчаўся на кухню далажыць пра гэта дзяжурнаму. У сталовую за ім пайшлі Маня, Сева і Грыша.

У прадаўгаватай зале, якая з’яўлялася і сталовай, і школьным клубам, было чыста. Дзяжурныя па сталовай рыхтаваліся да вячэры. Зацягваць не было калі, бо ўвечары мелася быць апошняя, генеральная, рэпетыцыя. Ніўскія школьнікі разам са сваім настаўнікам рыхтаваліся паказаць у нядзелю спектакль. У іхняй школе была надта маленькая сцэна. Рэпетыцыі сяк-так праводзілі, а ставіць прыходзілі ў Світалаўку.

Тут, у ШКМ, было дзе разгарнуцца. Хапала месца ўсім.

Першае, што кінулася Грышу ў вочы, як зайшлі ў сталовую, — сцэна ў другім канцы залы. Ён ні разу не бачыў яшчэ ні столькі сталоў, ні сцэны. На момант хлапчук стаў, як укапаны. Над сцэнай вісела доўгая чырвоная паласа, а на ёй вялікімі літарамі было напісана:

«МЫ — ШАКАЭМАУЦЫ — ДЗЕЦІ ПРАЦЫ.

АД ПРАЦЫ МЫ ПРЫЙШЛІ, ДА ПРАЦЫ МЫ ВЕРНЕМСЯ».

Грыша павольна прачытаў напісанае і зірнуў на вучняў.

— А што такое шакаэмаўцы? — спытаў ён.

Сева растлумачыў, што азначала незразумелае слова.

— А гэта Ленін. Правадыр усяго чалавецтва, — паказала дзяўчынка, якую звалі Маняй, на партрэт, што вісеў на сцяне каля сцэны.

— Я ведаю. У нашых хлопцаў, што арыштавала дэфензіва, быў такі, толькі меншы. Яны паказвалі нам.

Пакуль Грыша разглядаў другія партрэты і карціны, на стале з’явіўся абед.

Такога смачнага шчаўя і прасянай кашы з падліўкай і кавалачкамі мяса ў ёй хлапчук не помніў, каб калі еў. Усе трое шакаэмаўцаў сядзелі тут жа і расказвалі госцю пра сваё жыццё, адкуль яны, як вучацца.

Пасля абеду ўсе чацвёра пайшлі хадзіць па Світалаўцы.

— Гэта — яшчэ былыя панскія будынкі, а вось тыя пабудаваў саўгас, вунь у тым доме наш інтэрнат. Мы жывём у ім, — паказвалі і расказвалі шакаэмаўцы.

Грыша не мог утрымацца, каб не сказаць:

— Дзіва што наш пан шкадуе маёнтак. Ён часта праз бінокль глядзіць на яго.

— Скажы свайму пану, як будзе глядзець другі раз, мы яму вось што пакажам, — склаў тры пальцы Сева.

— А што табе, шкада, няхай глядзіць сабе здалёк. Зблізку яму ж не ўбачыць, — засмяялася Маня.

— Няма чаго на чужое і здалёк вытрэшчваць вочы, — падтрымаў Севу Коля.

Толькі аж надвячоркам паклікалі Грышу на заставу. За гэтыя некалькі гадзін пастушок да таго асвойтаўся з новымі сябрамі, што, развітваючыся, ледзь не заплакаў.

Шакаэмаўскія пастушкі прыгналі панскіх кароў да граніцы. На былой дарозе, што калісьці злучала Світалаўку з Каралінай, стаялі з савецкага боку начальнік заставы і два пагранічнікі, а на процілеглым — начальнік стражніцы з двума салдатамі і парабак Галодка.

Убачыўшы здалёк дзядзьку Пятра, Грыша на момант павесялеў, а як падышоў зусім блізка — у яго трывожна забілася сэрца.

Галодка не ўтрымаўся, каб не пакруціць галавою так, што не толькі Грыша, але ўсе вучні, якія праводзілі яго, зразумелі, што чакае хлопчыка.

Як толькі Грыша і каровы апынуліся на самай граніцы, начальнік заставы звярнуўся да тых, што стаялі на другім баку ручая:

— Вашы каровы?

— Нашы, — адказаў Галодка.

— I пастушок ваш?

— I пастушок наш, — пацвердзіў парабак.

— Забірайце, і другі раз каб не пускалі.

— Дзякуем, будзем старацца не пускаць,— зняў шапку Пятро.

Спачатку перагналі праз ручаёк кароў. Следам за імі, падкасаўшыся да калень, перайшоў Грыша. Ужо з таго боку ён памахаў рукою світалаўскім вучням і сказаў:

— Давідзэння! — але тут жа спахапіўся і паўтарыў: — Да пабачэння!

— Да пабачэння, Грыша! — пачуліся ў адказ дружныя галасы вучняў.

— Ідзь, ідзь, псякрэў, — крутнуў салдат пастушка за плечы, калі той, абярнуўшыся, хацеў яшчэ нешта сказаць шакаэмаўцам.

I шкада стала вучням Грышу. Некаторы момант яны моўчкі глядзелі ўслед яму. Здавалася, у змрок, у цёмную ноч пайшоў хлапчук ад іх. Хто паспагадае яму ўвечары, калі пан выкліча да сябе ў пакоі, пачне сварыцца і біць?

Пякучая крыўда

Усю дарогу аж да Караліны Грышу ўсё здавалася — ідуць следам за ім яго новыя сябры. Пройдзе, пройдзе хлапчук ды азірнецца. Нічога не хацелася б яму больш, каб хоць паблізу, на двары, былі яны — Коля, Сева, Маня і другія, калі пан пакліча яго да сябе.

Праўда, Пятро развясельваў Грышу, што абыйдзецца ўсё добра, але хлапчук не верыў. Ды і сам Галодка, калі казаць праўду, не спадзяваўся на панскую літасць.

— Можа, на першы раз даруе, а другі ты і сам не захочаш туды гнаць... Ну, раскажы, што бачыў за мяжою?..

Назад каровы ішлі спакойна, і хлапчук паспеў за дарогу расказаць Пятру пра тое, як сустрэлі яго пагранічнікі, шакаэмаўцы, што бачыў у Світалаўцы.

— Жывуць людзі, — уздыхнуў парабак. — А наш вар’ят думае яшчэ вярнуцца туды. Хто яму ўступіць такую выгаду?

— Ой, дзядзька, каб вы паслухалі, што тыя шакаэмаўцы казалі перадаць нашаму пану, — сказаў Грыша і падышоў бліжэй да Пятра, каб паціху расказаць усё.

Пакуль прыйшлі ў фальварак, на дварэ сцямнела. Раней, чым далажыць пану, што ўсё ў парадку, Галодка навучыўхлапчука не баяцца вельмі панскага крыку.

— Скажы — незнарок атрымалася, паабяцай другі раз не гнаць туды, і пан, можа, даруе табе, калі штрафу не прышле пагранічная ахова. Самае галоўнае, раскажы падрабязна, што бачыў у Світалаўцы. Яму цікава будзе паслухаць.

Аднак Пятро не мог утрымацца, каб першаму не перадаць пану ўсё тое, што пачуў ад пастушка.

Вайтовіч хадзіў па сваім пакоі-канторцы і паціраў ад задаволенасці рукі.

— Кажаш, Петрусь, нічога не разбурана?

— Хлапчук гаворыць, не. У панскім палацы школа цяпер. Тая зала, дзе пан спраўляў балі — іхні клуб і сталоўка.

— У такой залі рабіць сталоўку!— абураўся Вайтовіч.— Там жа, Петрусь, паркетная падлога...

— А што ёй, пане, зробіцца?

— Як што? Завэдзгаюць лапцямі.

— Нічога, пане, наймічкі адмыюць, наглянцуюць, і не пазнае пан, што па ёй у лапцях хадзілі. Гэта добра, што пад школу аддалі, маглі разабраць па бервяну, па дошчачцы...

— Праўду кажаш, Петрусь, маглі, маглі... Але ў такой залі рабіць. сталоўку... Паглядзеў бы ты хоць раз праз акно, колькі там збіралася некалі паноў. Ды якіх паноў! Два разы сам граф прыязджаў з жонкай. А паненак, а панічоў колькі з’язджалася! Балі я ўмеў наладжваць!..

Пятро знарок не расказваў пра ўсё адразу. Пасля таго, як радасны пан некалькі разоў перапытаў, як выглядае яго маёнтак, парабак зноў паддаў яму ўцехі.

— Мала таго, пане, што вашых будынкаў не разбурылі, дык яшчэ, кажа хлапчук, новы пабудавалі — двухпавярховы, вялізны дом. Паміж палацам і млячарняй. Інтэрнат для вучняў ці што.

Вайтовіч спыніўся і здзіўлена паглядзеў парабку ў вочы.

— Што ты кажаш, Петрусь?

— Хлапчук так гаворыць, я толькі чутае перадаю пану.

— Я такі заўважыў праз бінокль, што там новы будынак з’явіўся. Асабліва добра відаць ён увосень, як ападзе з дрэваў лісце. Не спадзяваўся, не спадзяваўся, што бальшавікі стануць дабудоўваць мой маёнтак.

— Выходзіць, пане, што бальшавікі могуць не толькі разбураць, але і будаваць, калі ім трэба.

— О так, Петрусь, калі ім што трэба — могуць, могуць, — адказаў Вайтовіч і зноў спытаў: — Кажаш, млячарня засталася?

— Хлапчук гаворыць, стаіць. Ён толькі не ведае, ці працуе.

— Як жа яна можа працаваць без малака? А малако адкуль у іх будзе? О, каханы Петрусь, ты не ведаеш, якая там у мяне млячарня! Тутэйшая наша ні ў якое параўнанне не можа ісці. Вярнуся туды, матор пастаўлю, механізую ўсё.

— Гэта добра, пан, зробіце. Бо надта ж пакутна людскою сілаю рабіць усё гэта... Толькі калі тое будзе, пане, невядома.

— Будзе, Петрусь, будзе. Не сёння, вядома. Можа, нават і не заўтра, але будзе. Я маю пэўныя звесткі. Такія людзі казалі, што я не магу ім не верыць.

— Ой, пане, гэтыя «казалы» не перастаюць ад дваццаць другога года, калі ўсталявалася мяжа...— махнуў рукой Пятро.

— А Петрусь ведае, што Амерыка і да сённяшняга дня не прызнае бальшавікоў? А гэта ж сіла,— паўтарыў чутае ад Запольскага Вайтовіч.

— Пане, дзе тая Амерыка і дзе Світалаўка.

Вайтовіч зарагатаў.

— Да чаго ж ты, Петрусь, знявераны... А што, калі праз тыдзень ці два я запрашу цябе ў світалаўскія пакоі на кілішак добрага лікёру? Што скажаш, васпан, тады? — Вайтовіч зноў захадзіў па пакоі, а потым спыніўшыся каля парабка, нахіліўся ніжэй і шапнуў: — А тыя двое, што жылі ў мяне гэтыя дні, думаеш, так сабе аціраліся тут?! Яны вывучалі мясцовасць, пойдуць хутка туды, — кіўнуў ён галавою на ўсход, — даведаюцца, чым дыхае народ. Там цяпер у вёсках такі шурум-бурум пачаўся... Ка-лек-ты-ві-за-цыя,— падняў Вайтовіч палец угору і вымавіў павольна, па складах гэтае новае слова. — Разумееш, Петрусь, што азначае гэтае слова? Не? Аддасі ўсё сваё ў агульны кацёл і будзеш з адной міскі есці разам з суседзямі. Так, так, няхай Петрусь не сумняваецца.

— Цяжка паверыць, пане, бо такіх жа місак вялікіх няма.

— Ёсць, нарабілі ўжо. На гэта вялікай навукі не трэба.

Вайтовіч ужо астыў трошкі ад свайго захаплення і выправіў Галодку паклікаць пастушка. Той давёў хлапчука да дзвярэй, а сам застаўся на ганку паслухаць. Праз адчыненую фортку было добра чуваць, што гаварылася ў пакоях.

Спачатку ўсё ішло лагодна. Пан распытваў у пастушка яшчэ раз пра ўсё тое, што даведаўся ад парабка. Грыша ахвотна расказваў. Ён рад быў, што пан маўчыць пра штраф і не сварыцца, што каровы трапілі за граніцу.

I нямаведама чым скончылася б іхняя гутарка, калі б Вайтовіч не скіраваў раптам гаворкі ў іншы бок:

— Ці сказаў жа ты хаця ім, што гэта мой маёнтак?

— Сказаў.

— Ну, і што яны на гэта?

— Адзін сказаў: «Трасцы з хваробаю ў бок твайму пану, а не маёнтак».

— Ах, галган!.. — заірдзеўся Вайтовіч. — Я ж яму пакажу, як вярнуся ў Світалаўку. Ты добра яго запомніў?

Але Грыша не адказаў на панава пытанне, ён працягваў гаварыць далей:

— А другі сказаў: «Калі пан будзе ў наш бок глядзець, дык мы вось што пакажам яму», — Грыша склаў тры пальцы і паказаў гаспадару фігу-

Усяго мог чакаць Вайтовіч, толькі не гэтага. Ён аж затросся ўвесь. Твар умомант наліўся крывёю. Ад злосці і знявагі ён затрос кулакамі і накінуўся, як драпежнік, на Грышу:

— Яны гаварылі, а ты рад пераказваць усякую брыду... Я табе пакажу трасцу з хваробаю...— крутнуў ён Грышу за вуха.— Ты знарок, шэльма, пусціў туды каровы... — Потым схапіў за другое вуха і, тупаючы нагамі, трос хлапчукову галаву і крычаў, што меў сілы: — Скуру злуплю з жывога, у турме згнаю... Бацькоў жабракамі пушчу па свеце за штраф...

I крыўда, і боль, і страх, што пан можа пакараць за гэта бацькоў, — усё зблыталася ў Грышавай галаве. Ён не мог больш стрымаць сваёй злосці і з усяе сілы ўдарыў пана кулаком спаднізу ў жывот. Вайтовіч войкнуў, захістаўся, выпусціў з рук пастушковы вушы і, сагнуўшыся ў тры пагібелі, грузна апусціўся на канапу. Грыша шмыгнуў за дзверы.

— А-ай! — пачуўся праз момант немы голас у панскіх пакоях.

— Зыгмусь, што з табою? — выбегла з бакоўкі жонка. Убачыўшы збялелага мужа, яна кінулася на кухню па ваду. Вайтовіч выпіў глыток, другі, аддыхаўся і прагаварыў:

— Альбіна, любая, забіць хацеў той галган.

— Ты закрычаў такім страшным голасам, што я ўтрупянела ўся. Выпі яшчэ трошкі, палягчэе, — паднесла кубак з вадой Альбіна. Вайтовіч глынуў, абцёр пальцам вусы і з гневам прамовіў:

— Узяў на сваю галаву служку! Гэта ж забіць мог...

— Гэтак моцна выцяў?

— О, так. Ведае, шэльма, куды цаляць.

— Мог яшчэ і Банадысь гэта лета папасвіць. Усё ж стары чалавек, смялей. А цяпер яшчэ са стражніцы штраф прышлюць.

— Не прышлюць. Адносін начальнік не захоча псаваць. Мала ён папіў тут гарэлкі, — абвёў вачыма пакой Вайтовіч і, разагнуўшы спіну, ласкава звярнуўся да жонкі: — Скажы, даражэнькая, пакаёўцы, каб паклікала Петруся.

Галодка стаяў на ганку і чуў усё. Па немым панскім голасе ён адразу здагадаўся, што адбылося ў пакоі. Хлапчук выбег на ганак і не адразу ў цемені заўважыў Пятра, а той расхінуў рукі ў бакі і Грыша трапіў у абдымкі.

— Што ты натварыў, хлопча... — прашаптаў парабак.

— А навошта ён так моцна круціў за вушы... Казаў, тату з мамай жабракамі па свеце пусціць за штраф. Ну, я і не вытрываў...

— Добра ты зрабіў, толькі куды ж табе цяпер падацца? Пан, як піць даць, прагоніць... Відаць, прыдзецца ісці ў Пяскі да бацькоў.

— Не пайду я дадому. Тата біць будзе.

— I то праўда — лепш не ісці. Калі вернешся, дык пан законам сышча з бацькоў штраф...

У цемені пачуліся крокі.

— Мусіць, па мяне бяжыць пакаёўка, — шапнуў Пятро. — Ідзі ты, Грышачка, дахаты, а я паслухаю, што пан скажа, і, прыйшоўшы, раскажу.

Грыша доўга стаяў, гледзячы ў той бок, дзе быў некалькі гадзін назад. Цёпла і радасна стала ў яго на сэрцы, што побач жывуць такія добрыя і такія ласкавыя суседзі.

«Чаму мой тата не жыве ў Світалаўцы? — пашкадаваў Грыша, узіраючыся ў змрок. — I я мог бы так працаваць, як тыя вучні, і вучыцца кожны год у новым класе. Добра ім там, спяць сабе цяпер і ніякае бяды. А можа, глядзяць, як рыхтуюцца да спектакля ніўскія школьнікі. Каб хоць раз паглядзець, што гэта за спектаклі...»

Хлапчук раптам прыгадаў бацькоў і здрыгануўся: яго апанаваў страх.

У іх і так не хапае хлеба, а пан сышча штраф. Апошняе прададуць.

«Калі не пайсці ў Пяскі, дык можа ўсё і абыйдзецца... Не пайду», — цвёрда вырашыў хлапчук. Ён саступіў з ганка і павольна пайшоў у процілеглы ад Пятровай хаты бок. Вочы прывыклі ўжо да цемені, і знаёмая дарога стала не такою страшнаю, як здавалася спачатку.

Пятро не застаў дома Грышы. Віця спаў адзін. Гарэла газнічка. Антосі дома не было, і не было ў каго спытаць пра хлапчука. Пятро зірнуў на печ, пад ложак, думаў, Грыша ад страху схаваўся дзе, і, не знайшоўшы, выйшаў на двор. Паглядзеў за хатаю, ціхенька гукнуў у адзін бок, у другі, ніхто не падаваў голасу.

«Людцы мае, куды ж ён мог падзецца супроць ночы? Яшчэ зробіць што з сабою, узяўшы ў галаву»... — непакоіўся парабак.

Не прыйшлося Пятру выканаць на гэты раз панскі загад. Дарма ўсю дарогу — ад пакояў да хаты — прыдумваў ён, як сказаць хлапчуку, каб ішоў з Караліны, куды вочы глядзяць.

Грыша зрабіў гэта сам, не дачакаўшыся, пакуль скажа Вайтовіч.

У дружнай сям’і

Знаёмая дарога зноў прывяла Грышу на савецкую заставу. Не мала набраўся ён страху, пакуль дайшоў. Учора ўдзень выйшла неяк проста: ён пабег адварочваць каровы і апынуўся на другім баку граніцы.

Уночы было страшней. Дайшоў да кустоў і задрыжаў ад нечаканага шолаху. Спужаўшы птушку, ён не менш за яе спалохаўся сам.

Але страх паволі мінаў, і хлапчук зноў, асцярожна ступаючы, пайшоў наперад. Наблізіўся да граніцы і прытаіўся.

На ўсходзе пачало святлець. Ясней праступілі абрысы пагранічных слупоў. Упэўніўшыся, што паблізу нікога няма, пастушок прыгнуўся і ціхенька падаўся ў бок выгана, дзе ўчора хадзіў школьны статак. Толькі апынуўшыся за слупамі, ён перастаў дрыжаць, дыхнуў на поўныя грудзі і нават перахрысціўся, што скончылася ўсё добра.

Пра новае здарэнне на граніцы дзяжурны адразу ж далажыў начальніку заставы.

— Спадабалася яму тут,— усміхнуўся начальнік заставы Свірын і адказаў дзяжурнаму ў трубку: — Я прыду зараз.

Калі ён увайшоў у дзяжурку, Грыша ўстаў з крэсла і перш, чым дзяжурны аддаў начальніку рапарт, прывітаўся:

— Дзень добры, пану!

— Дзень добры, Грыша, але паноў у нас няма. Яны там, адкуль ты прыйшоў.

Прыняўшы рапарт, Свірын паклікаў хлапчука і пайшоў з ім да сябе ў кабінет. Пасадзіў на крэсла, і сам сеў насупраць.

— Ну, расказвай, Грыша, хто цябе прывабіў тут? Школа ці, можа, тая светлавалосая школьніца, што махала табе ўчора хустачкай на развітанне?

Грыша пачырванеў, апусціў вочы і нічога не адказаў. Ён страшэнна здзівіўся, адкуль начальнік ведае, што яму сапраўды ўспаміналася Маня.

— Не чырваней, Грыша, я пажартаваў, — падняўся Свірын і правёў рукою раз, другі па ўскудлачаных хлапчуковых валасах. — Пастрыгчыся трэба, а то што ж ты з такімі валасамі ходзіш улетку.

Ніхто так ласкава не гладзіў Грышу, хіба толькі бацька, ды і то рэдка-рэдка. Гэта расчуліла хлопчыка. Ён заміргаў вейкамі, шмаргануў носам. Свірын злёгку падняў за падбародак Грышаву галаву і зірнуў у яго вільготныя вочы. Хлапчук устаў з крэсла.

— Ну, які ж ты мужчына пасля гэтага... Я не скажу нікому пра гэта і ты, глядзі, не рабі больш так,— жартаўліва пагразіў пальцам Свірын.— А цяпер сядай і расказвай пра ўсё. Пачынай з таго, як перайшоў учора ад нас праз ручай, — прысеў і сам начальнік.

Грыша зноў пацягнуў носам, правёў рукавом па верхняй губе і, супакоіўшыся, пачаў расказваць пра ўсё, што адбылося з ім, як выбег з панскага пакоя і аж пакуль не апынуўся тут, на заставе.

— Дык ты што ж, прыйшоў скардзіцца на пана?

— Не, я зусім уцёк ад яго. Мне ўчора Сева і Коля казалі аставацца ў іх.

— Учора запрашалі, а за ноч маглі раздумаць... Цябе хто ж праводзіў да нашай мяжы, дзядзька Пятро ці польскі салдат? — пазіраючы ў твар хлапчуку, нібы між іншым, спытаў Свірын.

— Ніхто не праводзіў, я ж вам казаў толькі што: адзін ішоў. Няўжо вы забыліся?

— Ці ж усё запомніш, што нагаварыў ты сёння тут, — павёў брывамі Свірын. — А што пан сказаў дзядзьку Пятру, ён жа выклікаў яго пасля цябе?

—· Не ведаю, я ж не дачакаўся.

— А Віця, кажаш, вярнуўся, не захацеў ісці з табою сюды?

— Ой, і гэта вы забыліся. Я ж і ў хату не заходзіў, як выбег ад пана. Віця і не ведае, дзе я... Можа я зноў раскажу вам усё па парадку, тады лепей запомніце.

— Не трэба, Грыша, другім разам. Цяпер ты скажы мне, як жа будзе з татам і мамай? Ды там жа, здаецца, засталіся яшчэ браты — Петручок, Янка і сястрычка Валя?

Хлапчук павесялеў, пачуўшы пра дом, пра родных і неяк здзівіўся.

— Учарашняе запомнілі. Нават не забыліся, як зваць маіх братоў і сястру, а што сёння расказваў — забыліся...

— У мяне на імёны добрая памяць...

— I ў мяне памяць добрая, — пасмялеў Грыша. — Тры разы прачытаю верш і ведаю ўжо. Настаўнік заўсёды хваліў...

— Добрая... Але вось што мы будзем рабіць з тваімі бацькамі?

Грыша сумеўся, адвёў позірк ад твару начальніка і ўжо цішэйшым голасам адказаў:

— Яны будуць жыць у Пясках. Там у нас хата, конь, цялушка. Была карова, але захварэла летась і здохла. Дзядзька Пятро казаў, калі я не вярнуся, дык пан з іх штрафу не спагоніць...

— Дык ты, выходзіць, уцёк, каб не плацілі бацькі штрафу?

— Угу, — кіўнуў галавой хлапчук.

— А як тут праштрафішся, дык уцячэш назад, праўда?

— Не, адсюль я не буду ўцякаць. У вас тут добра: і вучацца, і працуюць... I паноў такіх лютых няма, як Вайтовіч. Улетку ён узлаваўся на парабка, што вазіў снапы, і збіў яго пугаўём, калі той абярнуўся з возам. Парабак хацеў падаць у суд, але пан прыгразіў, што адправіць з работы. У таго парабка аж пяцёра дзяцей, самая старэйшая дзяўчынка меншая за мяне.

Свірын знарок здзівіўся:

— Такі люты ваш пан?

— О, каб вы паглядзелі які! — адказаў сур’ёзна хлапчук.

— А суседнія паны хіба лепшыя?

— Я не ведаю, — паціснуў плячыма Грыша. — Я не служыў у іх, толькі на хутары ў Войціка.

— Ты не ведаеш, а я ведаю. Маленькім хлапчуком і я служыў у паноў пастушком. Усе яны адной масці, усе падобны адзін да аднаго і ўсе аднае шыбеніцы варты.

— I вы былі пастухом? — утаропіўся вачыма ў твар Свірыну хлапчук. — А цяпер начальнік?

— Быў, Грыша, быў. Спазнаў смак гэтага хлеба і цану яго ведаю, — уздыхнуў Свірын.

3 гутаркі Свірыну стала ясна: пастушок перабег сам, каб знайсці лепшае жыццё і выратаваць бацькоў ад штрафу.

— Ну што ж, Грыша, нагаварыліся мы з табою. Пара табе і паснедаць. Пойдзеш нашага супу пакаштуеш, — і начальнік выклікаў байца.

Неўзабаве Грыша і баец выйшлі, а Свірын далажыў свайму начальству пра панскага пастушка, прыгадаўшы і ўчарашні выпадак.

— Так, кемлівы хлапчук. I, самае галоўнае, сур’ёзны не па гадах. За што пабіўся з панам? Перадаў, што гаварылі пра пана шакаэмаўцы. А камсамольская ячэйка ў школе дружная і вялікая. Добра, скажу, скажу. Вядома, перавыхавае. Так, узрост яго піянерскі, але ростам — ладны хлапчына. Правільна, на месцы ім будзе відаць: у піянеры ці ў камсамол прыняць. Добра, добра, вазьму пад свой нагляд. Пайду з ім сам і пагавару з загадчыкам школы. Канешне, знаёмы, амаль кожны дзень бываю там. Можаце быць упэўнены, высветліў як след... Усяго найлепшага, таварыш начальнік.

Шакаэмаўцы здалёк заўважылі начальніка заставы і Грышу. Выбеглі насустрач, замахалі шапкамі.

— Добры дзень! — падышоўшы бліжэй, прывітаўся Свірын.

— Добры дзень, таварыш начальнік, — адгукнулася дружна некалькі галасоў.

— Паснедалі?

— Паснедалі, таварыш начальнік.

— Чым займаемся сёння?

— На поле збіраемся, авёс вязаць за жняяркай.

— Малайцы, — пахваліў Свірын. — Трэба памагаць саўгасу...

Грышу было дзіўна, што так смела гаварылі з начальнікам заставы вучні. Усё гэта выходзіла проста і нават жартаўліва. Грыша ўспомніў начальніка польскай пагранічнай стражніцы, напышлівага і ганарлівага.

— Прывёў вам новага члена калектыву,— паказаў галавою на Грышу Свірын. — Вы ўчора запрашалі яго застацца, ён адмовіўся, а за ноч раздумаў і вярнуўся.

— Калі ласка, мы рады, — адказаў Коля.

— Ну, вось і добра. Значыць, прымаеце? А што скажа на гэта ваш загадчык? Дзе ён?

— 3 аграномам пайшлі на агарод.

— Таварыш начальнік, Ігнат Міхайлавіч таксама прыме, — запэўніў Сева. — Мы Грышу ў сваю брыгаду возьмем.

Загадчык школы і аграном Ходаш тым часам выйшлі з-за кароўніка. Свірын павітаўся і расказаў пра юнага перабежчыка.

— Ну што ж, Мікалай Іванавіч, няхай застаецца. Будзе памагаць нам будаваць сацыялізм, калі спадабалася яму ў нас, — адказаў загадчык начальніку заставы, потым зірнуў на хлапчука і спытаў: — Будзеш памагаць?..

— Буду, — згадзіўся Грыша.

— Мы яго возьмем у сваю брыгаду, Ігнат Міхайлавіч, — звярнуўся Коля.

— Чаму вы возьмеце? Можа Маня захоча ўзяць ці Сева? — зірнуў загадчык школы на брыгадзіраў.

— Канешне возьмем, — адказалі тыя ў адзін голас.

— Але ж я першы папрасіў вашага дазволу. Акрамя таго, Ігнат Міхайлавіч, я вазьму яго да сябе жыць.

— А бацькі не будуць на цябе сварыцца за гэта?

— Не, ён разам са мною спаць будзе.

— Ну што ж, тваё ўзяло. У нас з інтэрнатам цяжкавата. Схадзі з ім на кухню, няхай паснедае і адвядзеш дахаты.

— Дзякуй, я паснедаў у іх, — паказаў Грыша на начальніка заставы. — Я разам з усімі на поле пайду.

— Добра, ідзі, калі паснедаў. Там весялей табе будзе. На абед прыходзь у сталовую... Ідзіце, дзеці, не марудзьце. Жняярка ўжо даўно жне.

На полі брыгадзір даў Грышу самую лёгкую работу — накладваць кучкамі зжаты авёс, каб выходзіў сноп.

— А следам за табою будуць вязаць. Вучыся, як робяць твае новыя сябры перавяслы, як вяжуць снапы, каб самому ўмець. У нас кожны шакаэмавец павінен умець рабіць усю гаспадарскую работу.

Вялікай навукі вязаць снапы не патрабавалася. Перавяслы круціць Грыша ўмеў. Яшчэ малога яго навучыла гэтаму маці. Трэба ўзяць жменьку зжатага аўса, а калі маленькі, дык вырваць з карэньчыкамі — тады перавясла будзе даўжэйшае — падзяліць на дзве часткі, злажыць вяршкі, пасля ўзяць адну частку пад паху, а другую скруціць, потым перамяніцца, і перавясла гатова. Ды якое моцнае, не разарваць! А вязаць яшчэ лягчэй: пакладзі перавясла, на яго кучку аўса, туга закруці абодва канцы ў правы бок і падаткні іх пад перавясла ад вяршкоў да камля, каб не раскруціліся.

Як толькі брыгадзір звязаў сноп, Грыша следам за ім зрабіў тое ж самае.

— О, дык ты ўмееш добра вязаць, — пахваліў Коля. — А чаму ж ты не казаў нічога?

— Вы ў мяне не пыталі.

— Я думаў, ты пастушок толькі і гэтай работы не ведаеш. Тады давай адразу назбірвай сноп і вяжы. Як шмат навяжаш, саставіш у бабкі па тры — чатыры снапы, каб не паваліў вецер.

3 якім гоманам, з якой весялосцю вярталіся шакаэмаўцы пасля работы. Кожнаму хацелася расказаць нешта цікавае і незвычайнае.

Каля саду Сева са сваімі хлапчукамі чакаў Колеву брыгаду. Першае, што спытаў ён у Колі, гэта пра навічка:

— Ну, як, не стаміўся ён?

— Не, — адказаў Грыша сам.

— Ён, аказваецца, умеё снапы вязаць, — як вялікую навіну, сказаў Коля Севу.

— А чаму ж яму не ўмець? Ён такі ж, як мы, сялянскі хлапчук.

Маніна брыгада першая прыйшла ў сталовую — ім бліжэй было з агароду. Пакуль астатнія прыйшлі са жніва, яны паспелі памыцца.

— А што пасля абеду будзем рабіць? — спытаў Грыша ў хлапчука, які сядзеў побач з ім за сталом.

— Хіба табе не сказалі? Як паабедаем, я пакажу табе распарадак сённяшняга дня. Вунь ён каля таго акна вісіць,— паказаў хлапчук у другі бок залы. — Тры гадзіны пасля абеду адпачынак.

— Спаць столькі? — здзівіўся Грыша.

— Чаму спаць? Можна пагуляць у валейбол ці ў гарадкі. А то кнігу цікавую пачытаць у цяньку. Як хто хоча. А пасля зноў пойдзем вязаць авёс.

За сталамі праца кіпела таксама дружна, як і на полі: без гоману і шуму.

Грышу ні на момант не пакідалі аднаго. Не паспеў ён вылезці з-за стала, як яго запрасілі гуляць у валейбол.

— Я не ўмею, — засаромеўся хлапчук.

— Навучышся, — падахвочвалі яго новыя сябры. — Станеш у нашай камандзе.

— Грыша, калі не ўмееш у валейбол, дык хадзем з намі ў гарадкі згуляем, — клікалі другія.

— Не перахоплівай. Я першы запрасіў,— і, паклаўшы руку на плячо Грышу, адзін з хлапчукоў пайшоў з ім побач да валейбольнай сеткі.

У цікавай гульні, як і ў шчырай працы, непрыкметна бяжыць час. Так было і на гэты раз: не паспелі агледзецца — дзяжурны абвясціў канец перапынку, пара было збірацца на работу.

Лёня пакідае бацькоў

Пасля снедання ўсе разышліся хто куды: адны гуляць, другія ў грыбы, трэція селі за кніжкі.

Грыша пакуль што ні ў якія гурткі не запісваўся. Больш за ўсё чытаў. Цяжкавата было першыя дні па-беларуску, але неўзабаве яго нельга ўжо было адрозніць па чытанню ад шакаэмаўцаў.

Асабліва падабаліся Грышу казкі. Зачытаецца і забудзе пра ўсё на свеце. То ён плыве разам з героем за моры і акіяны, каб знішчыць змея і зрабіць добрую справу — вызваліць заняволеную прыгажуню, то шукае ў цёмную купальскую ноч папараць-кветку. Гэта ж яна прыносіць шчасце тым, хто не збаіцца жахаў і сарве яе. Ён, вядома, не збаяўся б. Праз граніцу страшней было ісці і то пайшоў адзін сярод ночы.

Грыша міжвольна перанёсся думкамі ў Караліну, адтуль у Пяскі.

— Што там цяпер нашы робяць дома? — прамовіў уголае хлапчук: — Гэта ж сёння нядзеля, мама зноў павінна была прыйсці да мяне.

Не ведаў ён таго, што маці гэтым часам была ўжо ў Караліне, сядзела ў Галодкавых і плакала горкімі слязьмі.

— I куды ён мог падзецца? Дзе яго цяпер шукаць? — ламала яна рукі. — Можа і жывога няма ўжо... Вось і пераведала сваё дзіця, вось і паглядзела на яго. Прынясу радасць дахаты...

Пятро стараўся суцешыць Ганну:

— Не бярыце надта да галавы. Можа нічога з хлапчуком не здарылася. Не такі ж ён дурны, каб праз пана рабіць сабе што благое.

Але хіба можна было супакоіць матчына сэрца, калі трывожныя думкі неадчэпна лезлі ў галаву. То адным, то другім ражком хусткі Ганна выцірала слёзы і прыгаворвала:

— Як чула яго беднае сэрца бяду. Да таго ж не хацеў ехаць сюды служыць. Потым жа Войцік прыязджаў і ўжо так шкадаваў, што ўпусціў такога пастушка. Ён прывык да Грышы, ведаў, што хлапчук недазволенага не возьме, сам ні ў што не палезе. Кажа: «Я ж бы вам гэтыя тры пуды...»

— Прыбаўляў, калі хлапчука не было ўжо дома. Усе яны добрыя, як спяць, — уставіў у Ганніну гаворку Пятро.

— Праўду кажаце, абяцаць па часе нічога не каштуе. Знарок мог так гаварыць, каб шкадавалі...

— А як вы думалі, вядома, знарок. Ведаў, не пойдзеце ж вы назад забіраць хлапчука. Немачы на іх няма...

Антося паставіла на стол талерку тварагу са смятанай і кубак малака. Пятро адрэзаў пару лустачак хлеба і запрасіў:

— Падсілкуйцеся з дарогі.

- Ганна падзякавала. Да тварагу са смятанай, каб не рабіць людзям страты, не дакранулася, а кубак малака і маленькую лустачку хлеба ўзяла. Трымаючы ў адной руцэ малако, у другой хлеб, зноў загаварыла:

— I от скажэце, людцы, сэрца ўсё-такі прадчувае, мусіць, бяду... Гэтыя дні месца сабе не знаходзіла: так і цягне сюды, здаецца, паляцела б, каб мела крылы. Адсюль-адтуль ды гляну ў ваш бок. А сёння не ішла, а бягом бегла. От табе і прыбегла, от табе і пераведала дзіця... А дома чакаюць. Той раз ягад паслаў сваім браткам ды сястрычцы, у гэты раз слязьмі сваімі пачастую...

Антося правяла Ганну далёка за фальварак. Ёй хацелася суцешыць жанчыну, аблегчыць яе гора. На развітанне яна параіла:

— Вы там, даражэнькая, а мы тут, паблізу, будзем прыслухоўвацца. Можа ён дзе на хутары ці ў фальварку якім застаўся ды жыве, а матчына сэрца разрываецца. Мне ўсё адно думаецца: не загіне такі хлапчук,— сказала Антося.

— А можа ён падаўся за мяжу? — прыйшла Ганне думка, як зірнула на ўсход.

— Усё можа быць, — хуценька адказала Антося, але тут жа разважыла іначай: — Хаця чаго ж яму было ісці поначы, калі ён мог застацца там учора днём.

— I то праўда, — згадзілася Ганна. Яны пастаялі хвілінку яшчэ, умовіліся, калі хто пачуе што пра Грышу, перадаць адно аднаму, і разышліся.

...Начытаўшыся казак, Грыша пагуляў у валейбол (спадабалася яму гэта гульня лепш за гарадкі) і пасля абеду разам з другімі шакаэмаўцамі пайшоў сустракаць ніўскіх піянераў і школьнікаў. Пад гул барабана тыя ішлі ў Світалаўку ставіць спектакль.

На вучнёўскія спектаклі часта прыходзілі рабочыя саўгаса, калгаснікі. Часам драматычны гурток ШКМ хадзіў у суседнюю вёску паказваць свае прадстаўленні. У народны дом набівалася там паўнютка людзей.

Грыша ні разу яшчэ не бачыў спектакля. Як зачараваны, сядзеў ён увесь час — так блізка да душы прыйшлася п’еса «Пастушкі». На сцэне віднелася палявая дарога з фурманкай, удалечыні стаялі мэндлікі, а з левага боку дарогі пасвіўся статак; пастушок тужліва глядзеў услед фурманцы.

Спачатку Грышу зацікавілі не артысты, а малюнак. Надта ж знаёмыя мясціны нагадваў ён.

«Ну якраз такая дарога каля нашых Пяскоў, — падумаў хлапчук і зноў у думках перанёсся дахаты. — От, каб тата з мамай пабачылі ўсё гэта», — уздыхнуў ён цяжка і непрыкметна для самога сябе зноў захапіўся тым, што рабілася на сцэне.

Аж здрыгануўся Грыша, як з-за бярэзінкі, што стаяла злева, выткнуўся таўстапузы пан і ціхенька пакраўся да задумённага пастушка.

Грыша ведаў, чаго падкрадваўся пан. Затаіўшы дыханне, ён з трывогай сачыў за кожным «панскім» крокам. Такі выпадак быў з ім, калі ён пасвіў на хутары авечак. Адкуль і калі з’явіўся тады Войцік, хлапчук і да гэтага вечара не мог зразумець. «Відаць, і я тады гэтак задумаўся», — вырашыў цяпер хлапчук. А пан краўся праз усю сцэну да пастушка, каб адсвянціць яго знянацку. Ён нават паварушыў пальцамі на ручцы бізуна, сціскаючы яе мацней. Ведаючы, якая бяда чакае пастушка, Грыша не вытрываў і гукнуў герою п’есы:

— Вася, уцякай!

Усе азірнуліся, хтосьці пагразіў пальцам, хтось цыкнуў. На сцэне Вася не зварухнуўся, не зірнуў у залу і пан, што краўся да пастушка. Яны добра выконвалі свае ролі. Затое які гул падняўся сярод прысутных, як толькі пан хвасянуў пастушка бізуном. Здавалася, усе гатовы былі рынуцца на сцэну і задушыць гэтага ката сваімі рукамі.

— Гад!..

— Буржуй! — пачуліся грозныя галасы шакаэмаўцаў.

Доўга не маглі супакоіцца ў зале. Апусцілі заслону, выйшаў ніўскі настаўнік, падняў руку, каб суцішыць расхваляваных дзяцей.

— А за што ён, гад, б’е пастушка бізуном?

— Хто яму даў права?

Настаўнік стаяў з паднятай рукой і чакаў цішыні. Гул паволі сціхаў і раптам пачуўся рэзкі голас:

— Чаму Вася каменем не смальнуў яму ў тоўстае пуза?

— Пацярпіце трошкі, убачыце...

Пакуль драматычны гурток ніўскай школы рыхтаваўся паказваць на сцэне світалаўскай ШКМ першую дзею п’есы, у Ніве адбылося вось што.

Лёня Камейша, вучань шостага класа, таксама сабраўся пайсці разам з усімі на спектакль. Бацька яго, адзіны аднаасобнік у вёсцы, загадаў весці пасвіць каня. Хлапчук адмовіўся.

— Усе ўступілі ў калгас, іхнія коні пастух пасе, а вы ўсё не так, як людзі...

— Дык гэта ўжо не іхнія коні, а калгасныя. А я цябе пасылаю свайго пасвіць.

— Усё роўна не павяду. Вунь усе пайшлі на спектакль, а чым я горшы?

Раззлаваны, Рыгор схапіў сына за каўнер, даў лупцоўку і штурхануў у кут.

Лёня стаяў паміж двума ложкамі і плакаў, а Рыгор хадзіў па хаце, як утрапёны:

— Мала яшчэ дапякаюць мне аднаасобніцтвам людзі, дык і ты ім памагаеш. Бацька я табе ці не?

Хлапчук падцяў зубамі ніжнюю губу, зірнуў з-пад ілба на бацьку.

— Не. Калі не хочаце ісці ў калгас, дык і не бацька.

— Вунь што... — аж пачырванеў Рыгор.— Гэта падзяка бацьку за тое, што выгадаваў такога неслуха?..

Лёня маўчаў. I ад гэтага злосць яшчэ больш разбірала Рыгора.

— Ну, калі я табе не бацька, дык ты мне не сын. Ідзі ў свой калгас, няхай ён цябе корміць і бацькам будзе...— пагразіў Рыгор.

— I пайду,— рашуча ступіў хлапчук з месца.

— Ідзі, ідзі, — схапіў бацька з шастка халацік з саматканага сукна, а са сцяны шапку і шпурнуў сыну. Вопратка ўпала на падлогу.

Хлапчук падняў яе, моўчкі надзеў шапку, узяў пад паху халацік і знік за дзвярыма. Рыгор стаяў сярод хаты і глядзеў праз акно, як сын адчыніў весніцы, выйшаў на вуліцу, зноў зачыніў іх, і, не зірнуўшы нават на хату, пашыбаваў у бок Світалаўкі.

«О, гэта сыночак!.. Яшчэ ён будзе прымушаць мяне ў калгас ісці. Хочаш паспытаць агульнага хлеба, дык ідзі сам. Абрыдла бацькаў есці,— паспрабуй свайго», — не супакойваўся Рыгор.

Так з халацікам пад пахай і зайшоў Лёня на спектакль. Сцішыўся ў куточку ля дзвярэй, каб яго не заўважылі, і з прагнасцю глядзеў на сцэну. Ён пазнаў на сцэне вучняў з іхняй школы, і яшчэ большая крыўда агарнула яго. Ці ж не змог бы і ён гэтак сама выступіць? Мала таго, Рыгор нават не дазваляў сыну дэкламаваць тыя вершы, што вывучалі ў школе.

У перапынку паміж першай і другой дзеямі дзеці заўважылі Лёню і абступілі яго.

Дзіцячыя сэрцы надзвычай чулыя да чужой бяды. Можа таму, што дзеці яшчэ толькі ступаюць на жыццёвы шлях і свае нягоды не кранулі тонкіх струн іхняга сэрца...

Лёня расказаў пра ўсё, што сталася з ім. Ніўцы адзін перад адным пачалі запрашаць ісці да іх у сям’ю, але хлапчук адмоўна ківаў галавой — у Ніву яму дарогі няма. Тады шакаэмаўцы пашапталіся між сабой і сказалі да ніўцаў:

— Мы папросім Ігната Міхайлавіча, каб узяў яго да нас. Будзе тут і вучыцца і жыць.

Хутка адшукалі загадчыка школы Савасцюка і разам з Лёнем пайшлі да яго. Лёня з жалем у голасе расказаў загадчыку пра ўсё тое, што перад гэтым гаварыў вучням.

— Ігнат Міхайлавіч, вазьміце ў нашу школу. Куды ж яму цяпер ісці, калі бацька з хаты выгнаў?.. — прасілі шакаэмаўцы.

— Добра, параімся з завучам, — адказаў той.

— У нас яшчэ са стыпендыяй Васільцу не ўладжана, Ігнат Міхайлавіч, а тут новы клопат, — напомніў завуч, калі Савасцюк расказаў яму пра здарэнне з Лёнем.

— А што рабіць, Аляксей Захаравіч? Дахаты хлапчук катэгарычна адмовіўся вяртацца...

— Калгас няхай возьме...

— Мы лепш дамовімся, каб калгас даваў усё неабходнае на ўтрыманне яго, а пакінуць хлапчука трэба тут. Мы ж не толькі павінны вучыць дзяцей грамаце, прывучаць іх да работы, але і выхоўваць з іх будаўнікоў калгаснага ладу. А ў хлапчука на гэтай глебе з бацькамі разлад.

Завуч хацеў яшчэ нешта сказаць, але загадчык школы паклікаў Севу і сказаў, каб той узяў Лёню ў сваю брыгаду.

— Сёння няхай паспіць з кім-небудзь на адной пасцелі, а заўтра ўладзім.

На сцэне, перад заслонай, з’явіўся ніўскі настаўнік і запрасіў сесці.

Пачыналася другая дзея п’есы.

Федзева магіла

Заняткі ў школе ішлі поўным ходам. Вярнуліся з канікул усе вучні з далёкіх вёсак, прыйшлі навічкі. З’явіліся адзетыя ва ўсё крамнае дзетдомаўцы. Новенькія чорныя гарнітуры іх вылучаліся сярод саматканых світак і шарачковых штаноў сялянскіх дзяцей. Прывыкшы за некалькі гадоў адно да аднаго, дзетдомаўцы і тут на першым часе трымаліся асобнай купкай.

Палягчэла цяпер тым шакаэмаўцам, што аставаліся на лета ў Світалаўцы. Многім з іх — сіротам — не было куды ехаць, а іншыя з’ездзілі на які тыдзень праведаць бацькоў ці родных ды адразу ж назад. Тут ім і весялей было і жылося лепш.

Цяпер, як сабраліся ўсе сто шэсцьдзесят восем вучняў, працаваць даводзілася зусім патрошку: радзей прыходзіла чарга пасвіць, ісці дзяжурыць на кухню. Калі правільна размеркаваць дзень, дык часу хопіць на ўсё: і папрацаваць, і павучыцца, і пагуляць. У ШКМ на ўсё адводзіліся пэўныя гадзіны. Калі на дварэ, скажам, ідзе дождж і на поле ці на агарод нельга ісці, дык работа заўсёды знойдзецца ў майстэрнях, у класе.

Увосень галоўная праца была на полі ды на агародзе. Сад яшчэ быў малады і пладоў не даваў. Усе дваццаць гектараў школьнай зямлі былі разбіты на маленькія доследныя ўчасткі. Араў увесь майдан трактар з саўгаса.

Вучняў на полі было шмат, і прада спорылася.

На выкапаных бульбяных участках сямікласнікі, як больш дарослыя і старэйшыя, адразу баранавалі, сцягвалі бульбоўнік. Следам за імі хадзілі адны з кошыкамі і збіралі бульбу, другія з віламі — вытрасалі бульбоўнік ад пяску і скідалі ў кучы.

Пасля абеду некалькі вучняў пятага класа, а разам з імі Грыша, пайшлі ў грыбы. Надта ж многа з’явілася апенек. Надвор’е спрыяла, і яны раслі велізарнымі сем’ямі каля пнёў, на пнях.

Дарога ў лес ішла паўз могілкі. Грыша ні разу яшчэ не быў у гэтым баку. Усё яму тут было незнаёма.

— Зойдзем на Федзеву магілу? — спытаў адзін з грыбнікоў.

— Зойдзем, — коратка адказалі астатнія.

Так ужо вялося між шакаэмаўцаў: хто б ні праходзіў з іх каля могілак, — не абміне, каб не зайсці да аднае магілы. I на гэты раз яны трошкі збочылі налева з дарогі і спыніліся каля жалезнай агарожы.

Кожную вясну дзяўчынкі з ШКМ. ачышчалі магілу і садзілі кветкі. На магіле раслі астры, саранчукі, зялёненькі барвінак.

Першае, што кінулася Грышу ў вочы — на помніку не было крыжа. На адшліфаваным камені была высечана пяцікутная зорка, а пад ёю, напісана:

Камсамолец Федзя Ткачук.

Нарадзіўся 10 снежня 1906 года, загінуў ад варожай кулі 19 чэрвеня 1922 года.

Памяць аб табе, дарагі Федзя, будзе вечна жыць у сэрцах тваіх братоў-камсамольцаў.

Грыша два разы прачытаў надпіс. Хлопцы расказалі яму, што Федзя — старэйшы брат Севы, цяперашняга брыгадзіра другой школьнай брыгады, і расказалі, як ён загінуў.

Лета 1922 года было неспакойнае. Скончылася грамадзянская вайна, замірыліся з Польшчай, людзі прыступілі да мірнай працы, але не хацелася мірыцца з такім становішчам панам, накшталт Вайтовіча, і іх паслугачам: то ў адным, то ў другім месцы з'яўляліся падазроныя людзі паблізу граніцы. Яны шнырылі па цёмных кутках і пускалі розныя чуткі то пра боскую кару за бязбожніцтва, то пра намеры замежных дзяржаў знішчыць бальшавізм. Пры зручным моманце забівалі вясковых актывістаў.

Федзя жыў з маці і меншым братам. Бацька загінуў у дваццатым годзе каля Гродна. Гаспадарку яны мелі невялікую. Каня зусім не было. За тое, што хто-небудзь з суседзяў даваў каня заараць якія гоні, адпрацоўвала Алеся, а часам і Федзя, калі было што па яго сіле.

У дваццаць першым годзе, у трэцюю гадавіну існавання камсамола, Федзя разам з іншымі вясковымі хлопцамі арганізавалі камсамольскую ячэйку ў Русінавічах.

Напалоханая суседзямі, маці спачатку ўгаворвала сына:

— Федзечка, дзіцятка, навошта табе той камсамол? Што ён дасць нам каня ці паможа чым?

— А калі я не буду камсамольцам, дык хіба каня хутчэй прыдбаем? Няўжо камсамол перашкаджае гэтаму?

Ну што магла адказаць на сынавы словы Алеся? Вядома, гэта не перашкаджала адно аднаму. I ўсё ж доўгі час яна крыўдавала на Федзю за непаслушэнства. Мог жа ён спытацца ў маці, запісвацца яму ў камсамол ці не. А то прыйшоў са сходу і хваліцца:

— Мама, я ўжо камсамолец.

За працу ячэйка ўзялася адразу. Перш-наперш з былой карчмы зрабілі народны дом.

Параскідалі баковачкі, зрабілі адну вялікую залу, і ў цёмным кутку змайстраівалі сцэну. Пакуль ішоў рамонт, настаўнік арганізаваў драматычны гурток і падрыхтаваў п’есу Чэхава «Мядзведзь».

Пасля першага спектакля зусім інакш пачалі глядзець русінавічаўцы і світалаўцы на камсамольцаў.

— Гэта толькі адзін бок нашай шматграннай працы, — сказаў тады сакратар ячэйкі. — Нам трэба зрабіць нешта большае, каб людзі ўбачылі, хто такія камсамольцы.

Неўзабаве ячэйка вырасла з чатырох да шаснаццаці чалавек. На адным са сходаў камсамольцы вырашылі стварыць пры сельсавеце камітэт узаемадапамогі. Адпрацавалі па чатыры дні на лесараспрацоўках і першыя аддалі свой заробак на ўзнос. Потым паклікалі ўдаву Тэклю Пыжык і выдалі дапамогу на каня.

— А дзеткі мае, чым жа я выплачу такую суму? — збянтэжылася ўдава.

— Выплаціш, цётка, на пяць гадоў даём. Дзеці падрастуць. У заработкі паедуць, палягчэе і вам. А то якая ж гаспадарка без каня...

— Дзетачкі, няхай вам бог дае здароўя, хоць, кажуць, вы і не верыце ў яго.

Хлопцы пераглянуліся, трэба падзякаваць жанчыне за добрае пажаданне, а як зрабіць, калі тут бог успамінаецца.

— За пажаданне быць здаровымі дзякуем, цётка,— выкруціўся Федзя.

Назаўтра хлопцы, сярод якіх быў Федзя, пайшлі ў суседнюю вёску памагаць удаве Тэклі купляць каня.

Калі пра гэта дачулася маці, яе разабрала злосць:

— Добра, дзіцятка, робіш, добра... Самі без каня трэці год гібеем, а ты ходзіш у заработкі, каб другім купіць. Няхай бы Тэкля і ў лес выпраўляла цябе. А то ж мая галава балела, што ў торбачку даць.

— Мама, дарагая, — стараўся ўгаварыць маці Федзя. — Няўжо вы пазайздросцілі цётцы Тэклі? У яе ж чацвёра дзіяцей, усе адно пад адным, і муж, як наш тата, забіты на вайне. У вас жа толькі двое. Скажыце, каму перш за ўсё трэба было купіць: нам ці ёй? А да восені, мама, і ў нас конь будзе, не гаруйце, — запэўніў Федзя.

Але іне суджана было Федзю набыць каня. 15 чэрвеня Алеся схадзіла да лесніка, што жыў за іхняй вёскай пад лесам, папрасіць каня. Той ахвотна даў, бо ведаў, што Алеся не блата адпрацуе за яго ласку. Яна хутка вярнулася дахаты, узяла пілу, а Федзя тапор і пайшлі да леснііка.

У лесе яны доўга не забавіліся: сушняку і галля было процьма.

I толькі яны выехалі з дрывамі на дарогу, як перад Федзевымі вачыма шмыгнула ў леснікоў двор двое незнаёмых мужчын.

Федзя паехаў хутчэй дахаты. Дома ён сказаў маці скідаць галлё, а сам пабег на заставу. Умомант двое коннікаў былі ў лесніка. Той пакляўся хрыстом-богам, што ніхто чужы да яго не заходзіў. Гэта нехта апазнаўся: ён сам толькі што ішоў з лесу дахаты. Пагранічнікі зрабілі вобыск і паехалі з пустымі рукамі.

Ляснік і выгляду не паказаў, калі Федзя прывёў яму каня, што былі пагранічнікі. Федзя таксама нічога не спытаў, каб не наклікаць на сябе падазронасці. Але надарма засцерагаўся хлопец. Ляснік быў у хлеве і праз шчыліну бачыў, як Алеся з сынам угледзелі неэнаёмых.

Камсамольская ячэйка дзве ночы хадзіла ў сакрэтныя дазоры, але нікога злавіць не ўдалося. Тыя незнаёмыя, відаць, падаліся далей ад граніцы.

На пяты дзень пасля гэтага здарэння Федзю Ткачука знайшлі нежывога на дальняй палосцы свайго поля. Ён пайшоў па нарваную маткай бярозку для каровы, і там у яго стрэлілі з лесу.

Толькі праз шэсць год выявіўся Федзеў забойца. Ляснік перадаў тады пра ўсё свайму чалавеку ў суседнюю вёску. Той добра ведаў хлопца і падпільнаваў яго на полі.

Камсамольцы не забываліся пра Алесіна гора. Яны самі шкадавалі Федзю і ведалі, што матцы яшчэ цяжэй перажываць страту такога сына. Адсюль-адтуль ды зойдзе каторы да жанчыны: то памагчы што ў гаспадарцы, то слоўцам перакінуцца, то параіць што-небудзь. У сенакос пайшлі ранічкай, скасілі Алесін шнурок, а ідучы на снеданне, сказалі гаспадыні, каб ішла разбіваць ды сушыць.

— Дзякуй вам, хлопчыкі, не забываецеся на мяне, памятаеце свайго таварыша, — хвалявалася Алеся.

— I не забудземся, цётка. I вам, чым зможам, памагаць будзем.

Аднойчы, неяк пад восень, на Алесін двор зайшло чацвёра камсамольцаў: адзін з іх трымаў за повад каня. Алеся і не заўважыла, што на двары столькі людзей. Ёй сказаў Сева, які сядзеў на лаве каля акна і забаўляўся:

— Мама, да нас прыехалі...

Адкасваючы на хаду рукавы, яна выйшла на ганак і, убачыўшы каня, падумала: «Ці не жыта толькі прыйшлі сеяць мае памочнікі?»

— Добры дзень, цётка Алеся! — прывітаўся ад усіх сакратар ячэйкі.

— Дзень добры, дзеткі! — адказала жанчына, акінуўшы ўсіх хлапцоў позіркам.

На момант наступіла нейкая збянтэжанасць, замяшанне. Здаецца, усё было проста, як ішлі сюды, а цяпер з чаго пачынаць, разгубіліся. Дапамагла ім, сама не ведаючы таго, Алеся.

— Што ж вы скажаце, хлопчыкі? —спытала яна.

— Мы, цётка, да вас вось па якой справе. У камітэце ўзаемадапамогі была Федзева заява, ён прасіў пазычыць грошай на каня. Мы вырашылі задаволіць яго просьбу пасмяротна і куіпілі вам буланага, — паказаў сакратар ячэйкі на каня.

Алеся захвалявалася, заміргала вейкамі. Пасля смерці сына яна і думкі не дапускала, што будзе мець у сваім хлеве каня. Так, думала, і прыдзецца гараваць.

— А дзетачкі мае, — звярнулася яна да камсамольцаў, — калі ж я расплачуся з вамі? Зарабляць у мяне цяпер няма каму, самі ведаеце.

— I не трэба расплачвацца. Гэта вам падарунак аднашай ячэйкі.

Пажар у Воўчым Бродзе

Трэці год світалаўская ШКМ прымала ўдзел у раённай выстаўцы. Праводзілася выстаўка на «Дзень ураджаю», чатырнаццатага кастрычніка. Гэта свята працы прыйшло на змену рэлігійным «пакровам».

Тое незвычайнае, чым на гэты раз намерваліся здзівіць выставачны камітэт аграном і загадчык школы — былі цукровыя буракі. Не праходзіў той дзень, каб аграном хоць раз не зайшоў зірнуць на граду тых буракоў.

— Ну як, Маня, глядзіш на свой цукар у Беларусі? Гэта ж навіна з навін. От здзівяцца на выстаўцы, як убачаць нечаканы экспанат з нашай школы. Могуць не паверыць, што цукровыя, — сказаў аднойчы аграном.

— Не павераць, дык няхай пакаштуюць.

— А ты каштавала?

— Каштавала, як прарэджвалі. Салодкія-салодкія, аж губы зліпаюцца.

Аграном Ходаш з прыемнасцю думаў:

«Вось ён, доказ маёй правільнай думкі, што ў Беларусі можна вырабляць свой цукар».

Часта вечарамі ў маленькім пакойчыку агранома гарэў агеньчык. Ціхана Аляксеевіча даўно запаланіла тэма — «Беларускі цукар». Ён перагортваў кніжкі, перапісваў нешта адтуль у свой сшытак. Цікавілі яго найбольш лічбы: колькі пудоў буракоў збіраюць з гектара на Украіне. Па яго падліках выходзіла, што ўраджай, атрыманы світалаўскімі школьнікамі, быў не меншы, і гэта радавала агранома.

Школьная зала перад Святам ураджаю была бітком набіта. Сёння на адной лаўцы побач з Грышам сядзіць начальнік заставы. Ён — часты госць у школе. Яго бадай што нельга назваць госцем, бо прыходзіць ён сюды, як дадому, у родную сям’ю. Амаль усіх школьнікаў ведае па імю і прозвішчу.

Калі астаўся ў школе Грыша, Свірын яшчэ часцей пачаў сюды наведвацца. Часам прынясе кавалак пірага і дасць хлапчуку.

— На,— скажа,— пакаштуй, цётка Насця нешта прыслала.

Першы раз хлапчук пачырванеў і адмовіўся ўзяць:

— Дзякую, нас тут добра кормяць.

Свірын усміхнуўся, правёў рукою па стрыжанай Грышавай галаве і ласкава сказаў:

— Глядзі мне ў вочы і слухай: калі табе старэйшы дае што, вазьмі і падзякуй, а то чалавек можа пакрыўдзіцца...

I Грыша ўзяў.

На гэты раз Свірын прынёс цікавую кніжку. Хлапчуку хацелася зірнуць, што за кніжка згорнута ў газету, але разгортваць не паважыўся: Мікалаю Іванавічу можа не спадабацца яго залішняя цікавасць.

Ішоў сход, абмяркоўвалі, каго з вучняў паслаць на выстаўку. Аграном і брыгадзіры выедуць заўтра нанач. Ім трэба паспець размясціць свае экспанаты.

Загадчыку школы хацелася, каб і некаторыя вучні пабачылі выстаўку. Дырэктар саўгаса паабяцаў узяць восем чалавек на грузавую машыну.

— Няхай паглядзяць. Вядома, будзе карысна і ім і школе ад такой паездкі, — згадзіўся з довадамі Савасцюка дырэктар.

Выбіралі самых лепшых і па працы і па вучобе. Маня прапанавала паслаць Грышу.

Хлапчук уздрыгнуў, пачуўшы сваё прозвішча, і міжвольна падсунуўся бліжэй да Свірына.

— А ён яшчэ не паказаў сябе ў працы, — гукцуў хтосьці.

Яго падтрымаў голас з другога месца залы:

— I па вучобе даганяе яшчэ пяцікласнікаў.

Усе загаманілі, зашумелі. Сакратар ячэйкі пастукаў алоўкам па стале.

— Вось бачыш, Стась, ён даганяе пяцікласнікаў, а ты спускаешся да іх з шостага класа. Дык можа цябе паслаць замест Грышы?

— Ён і хоча, каб яго паслалі, — пачуўся кплівы голас.

Па зале пракаціўся смех.

— А Грыша не камсамолец яшчэ, — зноў кінуў заўвагу Стась.

— Заява яго тут ляжыць, — падняў са стала папку з паперамі сакратар ячэйкі. — Будзем сёння разглядаць. Гэта адно, а па-другое, — мы выбіраем з вамі не адных камсамольцаў, а найлепшых вучняў. Толькі гэта даручана зрабіць камсамольскай ячэйцы. I сход жа наш агульнавучнёўскі. Васілец наш малады шакаэмавец, і ўсе вы, мабыць, ведаеце, як трапіў ён сюды. Далей Світалаўкі хлапец нідзе не быў, няхай паглядзіць наш раённы цэнтр, пабудзе на выстаўцы, азнаёміцца, якая збажына, гародніна і садавіна родзяць у нас. Пабачыць, чые каровы лепшыя — нашы ці панскія, якія ён пасвіў.

Больш пярэчанняў не было, і Грышу выбралі.

Гэты раз начальнік заставы зайшоў у школу не толькі праведаць, як вучацца, як працуюць вучні. У яго была іншая мэта: пагутарыць з навічкамі, напомніць тым, хто вучыўся ўжо летась, што жывуць яны каля самай граніцы.

Пачаў Свірын гутарку са знаёмства.

— Шмат хто з навічкоў, мусіць, не ведае, што мы суседзі. Вы вучыцеся, працуеце, а мы аберагаем вашу мірную працу. Мэта ў нас з вамі адна — спакойна жыць, добра вучыцца і мірна працаваць. Праўда?

— Праўда... — пракацілася па зале.

Дзесяцігадовая настаўніцкая праца прывучыла Свірына да такіх гутарак, калі ўвесь клас ды прысутныя на сходзе прымаюць удзел. Такія гутаркі заўсёды праходзяць жвавей і даюць большую карысць.

— Але ж вы ведаеце, ёсць людзі, якім не па сэрцы наша мірная праца. Яшчэ жывы Вайтовіч, пан гэтых палацаў. Ён разам з іншымі багацеямі хацеў бы вярнуць сабе гэты маёнтак. Толькі як жа вярнуць яго? Граніцу пільна ахоўваюць пагранічнікі. Дык паны пасылаюць цішком розных ворагаў, каб тыя шкодзілі нам.

Такога ворага не цяжка пазнаць і вам, калі яму ўдасца перайсці незаўважаным. На чужой зямлі ён трывожыцца, азіраецца, усяго баіцца.

Пра выпадак з русінавіцкім рыбаком вы не ўсе ведаеце.

...Аднае нядзелі ўлетку дваццаць шостага года Павел Раманчык сядзеў пад вярбою на беразе Нёмана і вудзіў рыбу. Тым часам на другім баку граніцы з асцярогаю выглядаў з куста невядомы чалавек у шэрай сялянскай світцы, з аброццю ў руцэ.

Ад граніцы да алешніку трошкі больш за кіламетр. Чалавек прабіраецца туды, паўзе па нашай зямлі.

«Каб толькі да кустоў дапяць, там меншая небяспека», — так думаў, паўзучы, чалавек. На што спадзяваўся ён, перапаўзаючы граніцу ўдзень? Мо на тое, што днём ходзяць мясцовыя жыхары і цяжка разабраць, хто чужы, хто свой?..

У Раманчыка рыба на хлеб не бралася. Ён устаў пашукаць чарвякоў. Падняў вынесеную веснавой паводкай адну дзеравяку, другую, пагрэбаў рукамі — ніводнага чарвяка няма. Зноў узяў галку хлеба ў рукі, пачаў яе качаць на далонях. Забруджаныя рукі зусім счарнілі хлеб. Задумаўся Раманчык, міжвольна правёў пазногцем па галцы падоўжныя палоскі, затым папярочныя. Галка хлеба нагадала Паўлу «французскую» гранату, асколкам якой ён быў ранены ў дзевяцьсот шаснаццатым годзе.

— Цьфу ты... — плюнуў Павел убок і раптам убачыў, як недалёка ад яго, метраў якіх за чатырыста, сыходзіў з узгорка чалавек. «Хто ж бы гэта? Няўжо каня хто шукае? Можа закурыць у яго ёсць. А то і рыба не клюе, і курыва выйшла», — падумаў Раманчык і пайшоў ад берага насустрач.

Чалавек заўважыў Паўла: збочыў і прыбавіў кроку.

«Эге, выходзіць, ты з нядобрымі думкамі ў галаве блукаеш тут, калі цураешся людзей. Не наш, значыць, — здагадаўся Павел і тут жа вырашыў: — Трэба пераняць яго».

Прыгнуўшыся, Раманчык пабег берагам рачулкі, што ўпадала ў Нёман, каб перасекчы шлях парушальніку. Той разгадаў Паўлаў намер і таксама прыпусціўся з адным жаданнем: «Каб толькі да кустоў, каб толькі да іх паспець...»

«Каб толькі не дапусціць да алешніку», — стараецца Павел забегчы ад кустоў. Тады парушальнік змяніў кірунак у бок сасновага лесу. Прабег сотню крокаў і на момант спыніўся. Потым зноў пабег па дрыгве, праваліўся да калень, выцягнуў адну нагу, другую, абвёў вачыма балота і зусім разгубіўся. Бегчы далей, відаць па ўсім, было небяспечна — можна з галавою праваліцца ў багну.

А Павел ужо тут.

— Стой! Рукі ўгору!

Парушальнік выканаў загад, падазрона акінуўшы позіркам Паўла з галавы да ног. Каб не даць ворагу апамятацца, рыбак мацней сціснуў у руцэ галку хлеба і грозна крыкнуў:

— Назад! Не аглядадца! Паспрабуеш у бок — адразу «французскую» ў плечы запушчу.

Не паспелі яны выйсці з балота на топкую дарогу, як там ужо чакалі іх двое коннікаў.

— Ледзьве пераняў. Хацеў у той лес драпануць, — паказаў Раманчык на высокі сасняк...

Скончыўшы пра Паўлаў подзвіг, начальнік заставы заўважыў:

— Вось таму і моцная наша граніца, што разам з пагранічнікамі яе ахоўвае ўвесь савецкі народ. I вы зможаце добра памагаць Радзіме, калі будзеце пільнымі. Затрымаць ворага вам не так лёгка, а паведаміць нам можаце. Толькі рабіць трэба асцярожна і разумна. Нам абы натрапіць на след ворага, а там ён не вырабіцца з нашых рук...

Гэтым часам хтосьці з вучняў, які выходзіў з залы, вярнуўся і ціха шапнуў:

— Пажар у Воўчым Бродзе.

У зале зашумелі. Тыя, што сядзелі бліжэй да дзвярэй, рынуліся на двор. Сакратар ячэйкі паспрабаваў супакойваць, але гэта не памагло. Следам за вучнямі ён выбег і сам.

Ад Світалаўкі да Воўчага Броду было кіламетраў сем. 3 таго калгаса ў ШКМ вучылася восем чалавек. Яны плакалі, стоячы на двары.

— Не хвалюйцеся, можа там нічога страшнага няма. Мы паедзем зараз туды і пабачым,— сказаў загадчык школы.— Саўгасная пажарная каманда памчалася ўжо.

— I мы паедзем, і мы паедзем... — загаманілі вучні.

— Не рабіце панікі, ідзіце па хатах і вучыце ўрокі, — загадаў Савасцюк.

Начальнік паспяшыў на заставу. Яго непакоіла прычына пажару. Месяца не прайшло, як арганізаваўся калгас, і вось на табе... Ці не падпаліў хто?

Зарыва на небе пашыралася і чырванела.

Густы туман

3 лесу на ўскрай хмызняку выйшлі двое. Яны доўга блукалі па балоце, абрасіліся і, мокрыя, стаялі ў нерашучасці. Іх разбірала злосць: паблізу брахалі сабакі, і нельга было распазнаць, што за паселішча ў густым тумане.

«Дзе мы знаходзімся? Куды ісці?» — трывожыла іх адно і тое ж пытанне. Так яны прастаялі некалькі хвілін, моўчкі ўзіраючыся ў той бок, адкуль даносіўся брэх. Нарэшце адзін не вытрымаў і шапнуў:

— Гэтак і да раніцы правандраваць можна. Ці не пайсці на сабачы брэх і даведацца хоць, дзе мы.

Другі нічога не адказаў. Зноў наступіла трывожная цішыня. Абодва адчувалі — няма іншага ратунку, як зайсці да каго-небудзь і спытацца пра мясцовасць. Аднак рызыкаваць ім не вельмі хацелася.

I ўсё ж высокі рашуча ступіў наперад і пашыбаваў па іржэўніку туды, дзе аж заходзіліся, брэшучы, сабакі. За ім, крадучыся, пайшоў другі.

— Каб на вас здыхата... Сну вам няма... — вылаяўся высокі на сабак. Мужчыны прайшлі яшчэ крыху і наткнуліся на плот. Спыніліся і ў тумане распазналі хату. Адшукалі ў плоце веснічкі, што выходзілі на агарод, адчынілі іх і хуценька падышлі да ганка.

— Сцяпан, Сцяпан... — пачуўся жаночы голас у хаце.

Напрацаваўшыся за дзень каля малатарні, гаспадар спаў непрабудным сном.

— Сцяпан, чуеш? — паўтарыла зноў жанчына.

— Ну, што табе трэба? — спытаў злосна мужчынскі голас.

— Паглядзі, можа зноў ваўкі каля хлява ходзяць.

— Адкуль ты гэта ўзяла?

— Чуеш, сабакі аж зямлю дзяруць. Гэта не так сабе. Я ўжо даўно не сплю і прыслухоўваюся.

— А ты лепш спала б сама і другім дала б адпачыць,— усё з тою ж злосцю адказаў Сцяпан. Неўзабаве ўсё ж заскрыпеў ложак, і ў хаце па чуліся крокі.

— Не грукай ты абіякамі, хлопца разбудзіш, — зноў азваўся жаночы голас.

— Не бойся ты за хлопца. Яго і гарматай не разбудзіш у такую пару,— не змяншаючы груку, пайшоў Сцяпан да парога.

— Вазьмі ў сенцах каля драбіны жалезныя вілы, мала што там...

На жончыну параду гаспадар нічога не адказаў і выйшаў за дзверы.

Чуваць было, як стукнула аб прабой засаўка, затым пачуўся скрып іржавых дзвярных слесакоў.

Незнаёмыя адышліся ў бок ад ганка.

Не выходзячы з сянец, Сцяпан высунуў у прыадчыненыя дзверы галаву і пачаў узірацца. Адзін з незнаёмых знарок кашлянуў.

— Хто тут? — спалохаўся Сцяпан, хуценька зачыніў дзверы і залажыў засаўку.

— Каморнікі, — пачуўся голас з двара. — Едзем у Сямёнаўку, ды заблудзіліся.

У далейшыя размовы Сцяпан не пусціўся. Ён зайшоў у хату і шапнуў жонцы:

— Якія табе ваўкі. Людзі стаяць каля ганка.

— Хто яны? Ты ж нешта гаварыў з імі?

— Кажуць — каморнікі. Едуць у Сямёнаўку, ды заблудзіліся.

— Спытай, чаго яны хочуць.

Сцяпан зняў абіякі і ціхенька, каб не грукаць па падлозе, падышоў да акна і спытаў:

— Чаго вам трэба?

— Мы едзем у Сямёнаўку, ды заблудзіліся, — паўтарыў адзін з мужчын. — Хочам распытаць дарогу і можа ёсць што перакусіць. Выгаладаліся.

— Перакусіць можна, чаму ж, — адказаў Сцяпан праз акно. Падышоў да бакоўкі, дзе ляжала на ложку жонка і спытаў парады: — Мусіць. трэба пусціць?

— Пусці, можа і сапраўды заблудзілі людзі.

Сцяпан запаліў лямпу і пайшоў адпіраць дзверы. Следам за гаспадаром у хату ўвайшло двое мужчын, адзін з іх, вышэйшы, з партфелем. Адзеты яны былі чыста, па-гарадскому, у руках тонкія арэхавыя пруточкі.

— Прабачце, што патурбавалі, — сказаў замест прывітання вышэйшы, акінуўшы вострым позіркам хату. — Давалі тэлеграму, каб прыехалі на станцыю, ды нешта ніхто не з’явіўся. Прыйшлося ісці пехатой.

— Можа тэлеграмы не даставілі з пошты. А то прыехалі б, калі прасілі каморніка. Сядайце, — уважліва агледзеў Сцяпан мужчын.

— Дзякуй. Прысесці не пашкодзіць, бо стаміліся, як тыя ганчакі на паляванні.

Незнаёмыя прыселі каля стала.

— Алеся, — звярнуўся Сцяпан да жонкі, адхінуўшы фіранку ў бакоўку, — устань, пашукай людзям чаго з’есці.

— Малака хіба з хлебам, — адказала тая.

— Чаму толькі малака?.. — скрывіўся Сцяпан і зайшоў у бакоўку.— Масла прынясі, сыр можа ёсць, паглядзі. Людзі здарожыліся.

Пакуль Сцяпан гаварыў з жонкай у спальні, невядомыя непрыкметна ўстанавілі, дзе яны знаходзяцца. Ім памагло пісьмо Сцяпанавага сына з арміі і газеты з наклееным адрасам, што ляжалі на стале. Цяпер ім засталося толькі пад’есці. Адсюль дарогу яны знойдуць самі.

Следам за мужам з бакоўкі выйшла Алеся, прывіталася з незнаёмымі і пайшла на кухню. Неўзабаве адтуль данёсся бразгат пасуды.

Грыша спаў за сталом. Ад святла і чужой гаворкі ён ачнуўся, зірнуў на незнаёмага, калі той павярнуўся да яго леваю шчакою, і ледзь не ўскрыкнуў ад здзіўлення. Няўжо яму здалося? «Гэта ж Місюк!»

Так, гэта быў Місюк і яго напарнік па рабоце Сушчыцкі.

— Ідзі, Грыша, засні на маёй пасцелі, пакуль пад’ядуць людзі,— сказаў Сцяпан хлапчуку.

— Няхай спіць тут, ён нам не перашкаджае, — сказаў Місюк, уважліва паглядзеўшы на Грышу. Надта ж знаёмы здаўся яму хлапчукоў твар.

«Да чаго ж падобны на Вайтовічавага пастушка», — падумаў ён.

Грыша, праціраючы кулаком вочы, моўчкі злез з лавы, у трусіках выйшаў за дзверы, быццам бы па пільнай патрэбе.

— Сын? — кіўнуў Місюк галавою на дзверы, калі хлапчук зачыніў іх за сабою.

— Не, — адказаў Сцяпан. — Кватарант. Разам з сынам у «Шакаэме» вучыцца. Мой паехаў з экспанатамі на раённую выстаўку. Заўтра ж «Дзень ураджаю», свята земляробаў.

— Трэба будзе і нам наведаць, калі паспеем, — сказаў Місюк свайму напарніку.

— Будзе відаць, — адказаў абыякава Сушчыцкі.

Місюк прапусціў гэтыя словы міма вушэй. Яго цяпер непакоіла другое: як мог апынуцца тут пастушок? I чаму Вайтовіч нічога не сказаў, калі ён тыдзень назад быў у Караліне?

Вярнуўшыся з двара ў хату, Грыша пайшоў не на сваю пасцель, а ў бакоўку. Місюк уважліва правёў хлапчука позіркам і ўпэўніўся ў здагадцы.

— Забірай, Грышачка, сваё адзенне, каб не перашкаджала людзям, — сказаў наўздагон хлапчуку Сцяпан.

— Няхай ляжыць, яно нам не перашкаджае, — адказаў Місюк і ўсеўся на Грышавы штаны і сарочку, якія ляжалі тут жа на лаве.

Грыша і сам не пайшоў па адзенне. Чуваць было, як ён варочаўся на пасцелі. Гэта зусім супакоіла Місюка і ён сказаў:

— Гэта ж трэба так заблудзіцца. Маглі за мяжу да паноў трапіць. От бы ўжо ўсыпалі нам па двадзесце пенць.

Незнаёмыя зірнулі адзін на аднаго і зарагаталі.

— У такі туман, як сёння, заблудзіцца не дзіва... Тут на сваім пасёлку можаш на суседні плот узбіцца, не то што чужым людзям, па незнаёмых сцежках блукаючы. А да мяжы вам яшчэ ісці ды ісці,— і каб перамяніць гаворку, гукнуў жонцы:

— Ну, скора ты дасі людзям есці!

— Дай кубкі памыць. Увечары пакінула так, а цяпер не даскрабешся. Крой там пакуль хлеб...

Сцяпан зняў з бэлькі бляшанку з тытунём, паставіў на стол і прапанаваў закурыць, пакуль старая збярэ паесці, а сам пачаў кроіць хлеб.

Закурваць мужчыны не сталі. Місюк насыпаў у насовачку добрую жменю самасаду, завязаў на вузялок і паклаў у кішэню. Затым адсунуў бляшанку, падзякаваў і зноў вярнуўся да ранейшай гаворкі:

— Хіба так далёка мяжа, што вы кажаце, да яе ісці ды ісці?

— Гледзячы як ісці: калі напрасцяк, дык вёрст дзевяць будзе, а па дарозе і ўсе дванаццаць набяруцца.

— А як жа ваша вёска завецца? — нахіліў трошкі галаву і прыжмурыў вока Місюк.

— Гэта не вёска, а пасёлак Малады Бор, — адказаў Сцяпан, падкладваючы хлеб кожнаму з мужчын.

Місюк зарагатаў.

— Ці ты, дзядзька, вялікі хлус, ці думаеш, што мы якія шпіёны.

— Чаму? — здзівіўся гаспадар.

— Ці ж гэта Малады Бор?

— А што, па-вашаму?

— Па-нашаму, Русінавічы. I зваць вас Сцяпан Андрэйчык, праўда? Гэта ж вам прыслалі? — паказаў на пісьмо і на газету Місюк.

Сцяпан пачырванеў, знарок паказаў сваю разгубленасць і, махнуўшы рукою, адказаў:

— А няхай вас, няхай... Праўду кажуць людзі: не поп — не прыбірайся ў рызы. Хацеў раз на вяку схлусіць і то няўдачна.

— А навошта ж вам хлусіць?

— Ну, як вам сказаць, — паціснуў плячыма гаспадар. — Розныя людзі поначы ходзяць. Для добрага чалавека і дня хапае, каб зрабіць сваю работу.

— Выходзіць, мы нядобрыя?

— Я пра вас нічога не кажу. У душу чалавеку не залезеш. Думаеце, учарашняй ноччу добры чалавек спаліў калгас у Воўчым Бродзе?

Мужчыны пераглянуліся. Як добра, што гаспадар сам распачаў гаворку пра пажар. Зарыва над Воўчым Бродам яны бачылі самі, а колькі згарэла — не ведалі. А ведаць хацелася і нават патрэбна было.

— I шмат чаго згарэла? — спытаў абыякава Місюк.

— Амаль уся вёска. Двароў дзевяноста. Людзі толькі на новае жыццё браліся, а іх — у галечу.

— Чаму ж у галечу? Дзяржава паможа. Яна ж зацікаўлена, каб людзі ішлі ў калгасы.

— Людзі і самі зацікаўлены калгасамі, не толькі дзяржава. А што на гэтых шнурочках за жыццё? 3 бараной завярнуцца нельга.

Алеся прынесла масла, сыр, паставіла на стол і зноў пайшла на куханьку. Хутка яна вярнулася са збанком і двума кубкамі.

— На большае выбачайце. Чым багаты, тым і рады. Перакусвайце, калі ласка,— запрасіла гаспадыня і адышлася.

— Што вы, гаспадынька, гэта ж каралеўская вячэра, — усміхнуўся Місюк, аблізваючы губы. Ён узяў за вушка збанок, каб наліць у кубкі малака, ды так і не наліў. Што гэта такое? Ці то здалося яму, ці сапраўды патыхнула з бакоўкі ветрыкам і заварушылася фіранка.

Місюк, нічога не кажучы, паставіў збанок на стол, устаў з лавы і расхінуў абедзве полкі фіранкі. Так, яму не здалося. Сапраўды, адтуль патыхала свежым паветрам праз адчыненае насцеж акно, і Грышы на пасцелі не было.

У адзін момант Місюк усё зразумеў.

— На заставу паслаў кватаранта? — кінуўся ён да Сцяпана.

— На якую заставу? Ён жа там, у бакоўцы.

— Пакажы, дзе ён? — схапіў Місюк Сцяпана за каўнер і павярнуў тварам да бакоўкі. Ён ірвануў фіранку, нітка парвалася, і абедзве полкі яе ссунуліся на зямлю. Ад святла лямпы было добра відаць усё ў спальні.— Ну, дзе ён? Дзе?

— Не ведаю, толькі я не пасылаў яго нікуды, — адказаў Сцяпан.

— А хто, я паслаў? Ён? — паказаў Сушчыцкі на Місюка і так урэзаў кулаком у патыліцу Сцяпану, што той не ўстаяў на нагах.

Алеся залемантавала, забегала па хаце.

«Каморнікі» кінуліся прэч за дзверы. Ад парога ўжо Місюк вярнуўся назад, схапіў са стала акраец хлеба і выбег следам за Сушчыцкім.

— У які бок? — спыніўся Сушчыцкі каля веснічак.

— Хвіліначку, дай агледзецца. Калісьці я прыязджаў з бацькам сюды. Іхняя вуліца ідзе ў бок мяжы, толькі не ведаю, у які канец мы трапілі.

Але як ні ўглядаліся Місюк і Сушчыцкі ў цемрыва густога туману — нічога разабраць не маглі. Толькі сабачы брэх разлягаўся па вёсцы ды наводзіў на іх большы страх. Марудзіць было нельга. Алесін лямант можа хто пачуць і прыбегчы.

Місюк і Сушчыцкі прыгнуліся за плотам.

— Пайсці ды прыкончыць яго зусім? — падаў думку Місюк, пачуўшы, як Алеся бразнула варотамі ад вуліцы.

— Пайшлі лепш адсюль, ён і так доўга не пажыве,— шапнуў Сушчыцкі.

Трывога на заставе

Грыша, як толькі зайшоў ў спальню, хуценька надзеў святочныя штонікі, сарочку, адчыніў акно і вылез на двор. Памкнуўся быў зачыніць. яго, ды збаяўся, каб не забразджэлі шыбы.

Ад Сцяпана да пагранічнай заставы дарогаю кіламетраў са тры, а праз балота і аднаго не будзе — рукой падаць. Як ісці: дарогаю ці праз балота?

«Пакуль аббяжыш дарогаю, дык і след іх прастыне, — падумаў Грыша і тут жа вырашыў: — Вядома, трэба спяшацца».

Хлапчук падкасаўся і пабег напрасткі. Аж за калені грузнуць ногі. Дарма што восень і гразь халаднаватая, а Грыша аж спацеў увесь.

«А можа гэта сапраўды каморнікі заблудзіліся? I шрам у аднаго такі, як у Місюка, — раптам усумніўся хлопчык. — Што тады? Ну і няхай сабе каморнікі. Правераць дакументы, упэўняцца хто і паедуць. Застава павінна ведаць пра кожнага незнаёмага чалавека, казаў учора на сходзе начальнік. На тое граніца...»

Ну, вось і балота скончылася. Грыша абцёр з ног гразь, адкасаў калашыны, але ў гэту ж хвіліну пачуўся грозны голас:

— Ні з месца! Кладзіся!

Чулае вуха пагранічніка здалёк улавіла хлюпанне па гразі і шолах кустоў. Пакуль Грыша прабіраўся па балоце, дык пагранічнікі падрыхтаваліся сустрэць яго, як сустракаюць кожнага незнаёмца, што трапляе сюды.

Момант Грыша стаяў разгублены, потым ледзь чутным голасам прашаптаў:

— Мы свае, гэта я...

— Кладзіся! — зноў пачуўся той жа настойлівы голас.

Грыша лёг ніц, уцягнуўшы галаву ў плечы. Пагранічнікі падышлі бліжэй.

— Ты хто такі? — спытаў адзін з іх.

— Грыша Васілец з «Шакаэм».

— Але, Грыша, — пазнаў па голасе другі пагранічнік. — Уставай. Куды ты бяжыш?

— Да начальніка, у заставу... Да дзядзькі Сцяпана, дзе я жыву, двое мужчын зайшло. Адзін з-за мяжы. Я пазнаў яго. Ён прыходзіў да пана, калі я пасвіў каровы.

— Сарокін, бяжыце з Грышам на заставу.

Умомант яны зніклі ў густым тумане.

Свірын не клаўся яшчэ спаць, як далажылі па тэлефоне з дзяжуркі пра здарэнне.

— Зараз іду, — коратка адказаў ён.

Што некалькі дзён назад мяжу перайшлі двое мужчын, у заставе ведалі. Натрапілі на след адразу, але нагнаць не змаглі, нават з сабакам: прайшоў дробненькі дожджык і змыў пах чалавечых ног. Усе гэтыя дні стаялі ўзмоцненыя пасты, дзе толькі маглі прайсці парушальнікі.

I вось яны з’явіліся. Трэба было спяшацца, каб не выпусціць з рук.

— Падняць усіх, узмацніць пасты, — загадаў начальнік заставы і сам з двума коннікамі адразу памчаўся у Русінавічы да Сцяпана. Следам за імі пабег праваднік з сабакам.

Грышу начальнік заставы сказаў нікуды не адлучацца, а быць разам з дзяжурным, хоць хлапчук і спяшаўся дахаты.

— Можа іх скора прывядуць, дык ты пазнаваць будзеш. Вось чаму цябе пакінулі тут, — растлумачыў дзяжурны, калі яны асталіся ўдваіх.

Хлапчук трошкі пасядзеў, паглядзеў праз чорныя шыбы на двор і, сказаўшы дзяжурнаму: «Я зараз вярнуся», выйшаў за дзверы.

У дзяжурку Грыша больш не вярнуўся. Калі ён апынуўся на двары, яму да таго захацелася даведацца, ці засталі пагранічнікі Місюка і Сушчыцкага ў вёсцы, што ён не змог стрымаць свайго жадання і памчаўся дахаты.

«Павінны застаць, — думаў Грыша, — яны надоўга расселіся за сталом. Ніхто з іх не падумае, што я пабег на заставу. Шкада, што Колі няма дома, удваіх пабеглі б. Удваіх смялей».

Прайшоўшы трошкі, Грыша хацеў збочыць і ісці праз балота, але прыгадаў, што там зноў могуць затрымаць, і не пайшоў. Да таго ж успомніў, як плёхаўся па гразі, і яго ўсяго аж скаланула. Дзіўна Грышу: сюды ішоў з вялікай ахвотай, не палохала ні гразь, ні цемень з туманам, а назад нават ад шолаху лісцяў чамусьці кідае ў дрыжыкі.

Каля вёскі начальніка заставы і салдата сустрэлі двое калгасных коннікаў. Яны баяліся, ці дабяжыць упору Грыша, і памчаліся на заставу самі.

Усе пяцёра коннікаў прымчаліся да Сцяпана. У хаце было ўжо шмат людзей. Як толькі Місюк і Сушчыцкі выбеглі на двор, Алеся кінулася ратаваць мужа. Яна паспрабавала падняць Сцяпана на ложак і не змагла. Аглушаны, ён ляжаў на падлозе і цяжка хроп. Тады Алеся кінулася да суседзяў прасіць дапамогі. Адны пабеглі да Сцяпана, а двое ў канюшню, каб узяць коней і даць знаць пагранічнай заставе.

— А каб яны галовамі панакладалі, каб яны!..— шаптала Сцяпанава суседка, стоячы каля ложка. — Глядзі, гэта, можа, тыя парушальнікі, што Воўчы Брод спалілі.

— Усё можа быць, — адказвалі ёй жанчыны.

На гэту гаворку і ўвайшоў Свірын.

— Ну, як гаспадар сябе адчувае? — спытаў ён.

— Трошкі ачуньвае,— адказаў калгаснік.— Нашатырнага спірту ледзь знайшлі. Ты зноў капні на ватку і да носа, — параіў ён дзяўчыне, што стаяла ля ложка з бутэлечкай і ваткай у руцэ.— Некалькі разоў ужо міргаў вачыма... О, зноў...

На гэты раз Сцяпан даўжэй глядзеў асавелымі вачыма на прысутных. Алеся трымала ў сваіх руках яго руку і скрозь слёзы прасіла:

— Сцяпанка, зірні, во і начальнік прыехаў. Ну, хоць адным слоўцам азавіся...

Праз хвіліну Сцяпан зноў акінуў позіркам хату і глянуў на Свірына:

— Дзе яны?

— Злавілі іх, Сцяпанка, злавілі. Бачыш, начальнік прыехаў падзякаваць табе і Грышу, — аж не ведала як утрымаць сваю радасць Алеся.

— Ну, нічога, значыць, выжыве, — пракаціўся радасны шэпт між прысутных пасля першых Сцяпанавых слоў.

Свірын так і не даведаўся, у які бок пайшлі злачынцы са Сцяпанавай хаты: ніхто не бачыў. У іх адна дарога, а ты гадай, куды маглі ўцячы яны адсюль.

Неўзабаве прыбег праваднік з сабакам, але Джэк не змог узяць следу: шмат людзей перавярнулася за гэты час у Сцяпанавай хаце.

— 3 нашых рук яны не вырабяцца, — сказаў Свірын на адыходзе, а старшыні калгаса хутчэй загадаў, чым параіў: — Павялічце варту, каб не паўтарылася тое, што ў Воўчым Бродзе.

Місюк і Сушчыцкі гэтым часам сядзелі ў канцы вёскі пад кустом ажыны і, разламаўшы акраец хлеба, елі яго. Ісці ў такі час у невядомую дарогу было рызыкоўна, і сядзець тут цэлы дзень — таксама не меншая небяспека. Учора абышлося добра, дык гэта ж было далёка ад граніцы, а тут могуць з сабакамі знайсці. Праўда, Місюк па слядах пасыпаў Сцяпанаў самасад.

Расседжвацца вельмі не было калі. Трэба ісці, пакуль не развіднела. А куды, у які бок падацца? Пайшлі наўздагад і наткнуліся на плот, што абгароджваў русінавічаўскі выган. Яны прыгнуліся, пералезлі праз сярэднюю жэрдку і апынуліся на выгане. Зноў паўстала адно і тое ж пытанне: «Куды ісці?»

— Ты ж казаў, іхняя вуліца магла б уперціся ў мяжу, калі б яна працягнулася кіламетры два.

— Казаў, — буркнуў Місюк.

— Дык хадзем у той бок, — махнуў Сушчыцкі рукой у цемень.

— А можа ў той? — паказаў у процілеглы бок Місюк. — Як тут разабрацца, дзе ўсход, дзе захад? Трэба ж было ўгробіць компас у Воўчым Бродзе. Каб ён цяпер быў у нас, дык ніякага б клопату.

— Што ты шкадуеш?.. Троха самі галовамі не налажылі, а ён — компас...

— Мне здаецца ўсё ж — у тым баку мяжа, — зноў паказаў на захад Сушчыцкі.

Не ведаючы мясцовасці, яны пайшлі наўздагад у бок ад вуліцы. Перасеклі палявую дарогу, прайшлі трохі полем, сталі на момант, паслухалі і, асцярожна ступаючы, зноў падаліся далей.

3 дарогі Грыша звярнуў на сцяжынку. Для большай смеласці ён трымаў у руцэ невялікі кіёк, размахваў ім у такт хадзе. Раптам ці то здалося яму, ці сапраўды пачуліся крокі. «Можа ўцяклі Місюк і той, другі, дык калгаснікі ідуць шукаць іх», — падумаў хлапчук. Коля яму расказваў, што ў Русінавічах, у Світалаўцы ды і ва ўсіх вёсках так вялося: калі трэба памагчы пагранічнікам — памагаюць усе.

Людзі набліжаліся. Грыша саступіў трошкі са сцяжынкі і сцішыўся. Цікава, хто ж там ідзе? Яму і ў галаву не магло прыйсці, што Місюк і Сушчыцкі накіроўваюцца ў бок граніцы. Ды хлапчук і не ведаў, што яны ўцяклі ўжо ад Сцяпана. Як толькі мужчыны падышлі зусім блізка, Грышу здалося, што шэпчуць не Місюк з Сушчыцкім, а іхні сусед з некім.

— Дзядзька Андрэй, гэта вы? — запытаў напаўголаса Грыша.

— Я,— здрыгануўся Місюк, пачуўшы сваё імя. Аднак страх не заглушыў яго слыху: голас хлапчука здаўся дужа знаёмы. — О, дык гэта наш сябар, — схапіў Місюк Грышу за руку, калі той выйшаў да іх на сцяжынку.

Хлапчук перапалохаўся, у горле перасохла, ён не ведаў, што гаварыць, — думаў суседзі, а тут вунь у чые лапы трапіў.

— Не развітаўся з намі ў хаце, дык твой гаспадар паслаў нас насустрач табе. Ну, добра, што мала часу патрацілі на пошукі, — прыкінуўся радасным Місюк. — Дарогу ты ведаеш тут, пойдзеш разам у Караліну. Памятаеш, Грыша, я табе даў дваццаць грошай на цукеркі? А цяпер, як дойдзеш да пана Вайтовіча, аж дваццаць злотых будзеш мець ад мяне.

— Я не пайду да пана Вайтовіча. Ён заб’е мяне за штраф.

— За які штраф? ·

— Панскія каровы трапілі на гэты бок мяжы.

— О, за гэта біць мы не дадзім. А за тое, што прыдзеш з намі, пан даруе табе ўсё, і ты з грашыма пойдзеш да бацькоў.

— Усё роўна не пайду. Мне тут лепей, як у Караліне.

— Ну, калі не хочаш ісці да маткі, заставайся сабе тут, толькі давядзі нас да мяжы, а сам вернешся.

— Я не ведаю, дзе мяжа, — ледзь не заплакаў Грыша.

— Не ведаеш? А ў заставу дарогу знаеш, нягоднік! — страсянуў Місюк за каўнер хлапчука.

— Не павядзеш, смерць табе тут. Бачыш гэта? — паказаў нож Сушчыцкі.

— А як мяне зловяць пагранічнікі? — усхліпнуў Грыша.

— Цсс, — цыкнуў Місюк. — Не распускай нюняў. Вядзі туды, дзе няма пагранічнікаў.

Грыша крануўся ў дарогу. Не выпускаючы з рук каўняра хлапчуковай сарочкі, следам ішлі Місюк і Сушчыцкі.

Ці то здалося Грышу, ці сапраўды пачуўся ў начной цішыні конскі тупат? Прыслухаўся лепш: так, гэта тупат. На заставу вяртаўся начальнік і коннікі.

Раптам тупат сціх. «Няўжо яны паехалі другой дарогай? Хто ж мне паможа? А што, калі драпануць самому? Не, пакідаць іх адных нельга. Трэба іх весці на заставу, але як?» — хвалявалі трывожныя думкі Грышу. Ён на момант спыніўся, ці не ўловіць слых тупату, але ўсё было ціха.

— Ты чаго стаў? Вядзі далей, — штурхнуў яго злёгку Місюк.

— Баюся ісці на мяжу. Ідзіце адны, — прыкінуўся хлапчук.

— А дзе мяжа?

— Вунь там, — паказаў Грыша ў бок заставы.

— Там? У лапы пагранічнікаў пасылаеш? — страсянуў за каўнер Місюк. — Цяпер я павяду цябе. Ідзі наперад. Пойдзем да Вайтовіча. Я чуў пра твае штучкі.

Усяго мог чакаць хлапчук, толькі не гэтага. Страх апанаваў яго. Ён ірвануўся, але ўчэпістая Місюкова рука ўтрымала за каўнер.

— Заб’ю, калі будзеш уцякаць.

«Каб павесці іх на той пост, дзе затрымалі былі пагранічнікі мяне? Можа яны і цяпер там?» — падумаў Грыша, але тут жа спахапіўся: — Яны не палезуць у балота, пабаяцца». Прыгадалася, як учора расказваў начальнік пра таго парушальніка граніцы, што ледзь не захлынуўся ў дрыгве, уцякаючы ад рыбака. I страшэнна захацелася хлапчуку, каб і гэтых злачынцаў злавіць такім спосабам. Толькі дрыгвы тут няма, ды і цёмна.

Зусім паблізу затупацелі коні. Місюк і Сушчыцкі кінуліся ўбок да лазовага куста, пацягнуўшы за сабою Грышу. Каб даць пагранічнікам трывожны сігнал, хлапчук хацеў крыкнуць, але Місюк на першым гуку «А...» закрыў Грышу далоняй рот.

— Навошта ён табе? — сыкнуў Сушчыцкі.

— Гэта ж цэлы скарб для дэфензівы і Вайтовіча.

— Патрэбен табе Вайтовіч, як у мосце дзірка. Сваю галаву ратуй. Прыкончым гадзяня і ўсё, — дастаў Сушчыцкі нож з-за халявы.

— Паспеем прыкончыць, — адштурхнуў яго Місюк.

Тупат набліжаўся, адзін з коней моцна зафыркаў. Пагранічнік паляпаў каня па шыі і нешта шапнуў. Да чаго карцела Грышу крыкнуць...

Ні Грыша, ні Місюк з Сушчыцкім не ўяўлялі нават сабе, што за пяць крокаў ад іх ляжалі двое пагранічнікаў. Яны чакалі толькі, каб пад’ехалі бліжэй коннікі і пад конскі тупат накінуцца на Місюка і Сушчыцкага.

Разам з коннікамі набліжаліся паўзком да злачынцаў і пагранічнікі. I толькі Свірын з салдатамі параўняўся з кустом, як тыя пагранічнікі, што паўзлі па зямлі, усхапіліся і гукнулі:

— На падмогу!

Сушчыцкі хацеў абараніцца нажом, але не паспеў — пагранічнік спрытна зваліў таго. 3 Місюком справіўся другі паставы. На дапамогу саскочылі коннікі.

Падаючы, Сушчыцкі падабраў пад сябе Грышу і, раз’юшаны, усадзіў яму нож. Ад страшэннага болю Грыша нема закрычаў і страціў прытомнасць.

— Ну, што тут? — падбег Свірын.

— Абодва затрыманы, таварыш начальнік. Хлапчук паранены.

— Сарокін, мігам імчыце Грышу на заставу, зрабіце перавязку і ў бальніцу, — скамандаваў начальнік і сам панёс хлапчука да коннага пагранічніка.

Сяброўская цеплыня

Ад. Світалаўкі да бальніцы было кіламетраў шэсць. Туды пасля перавязкі і прывезлі пагранічнікі Грышу. Дзяжурны доктар агледзеў хлапчука і сказаў, што рана не смяртэльная, але паляжаць некаторы час давядзецца.

Ужо добра развіднела, як вярнуліся пагранічнікі з бальніцы. Адзін з іх павёў распрагаць коней, а другі пайшоў дакладваць начальніку.

Свірын выслухаў усе падрабязнасці, падзякаваў пагранічніку за службу і выправіў адпачываць. Сам прайшоўся па пакоі, зірнуў у акно. На двары па-ранейшаму усё засцілаў туман.

«Ці не схадзіць да загадчыка школы? — падумаў Свірын. — Напэўна, ён устаў, а калі не ўстаў, дык і разбудзіць можна. Гэта ж надзвычайнае здарэнне і для нас і для школы».

Начальнік заставы апрануўся і выйшаў, ціхенька зачыніўшы за сабою дзверы. Свежая асенняя раніца надала яму бадзёрасці.

Савасцюк яшчэ адпачываў, калі Свірын пастукаў у дзверы. Быў якраз выхадны, і спяшацца не было пільнай патрэбы. Загадчык школы надзвычай здзівіўся, пачуўшы пра ўсё, што адбылося з яго вучнем.

— А мы спім і нічога не ведаем... Ну, а як жа хлапчук адчувае сябе? Што сказалі дактары? — занепакоіўся загадчык. — Чаму ж вы нам не далі знаць, мы самі адвезлі б?..

— Усё, што можна было зрабіць, — зроблена, Ігнат Міхайлавіч. За хлапчука не хвалюйцеся. Я зайшоў сказаць вам пра здарэнне і заадно прапанаваць з’ездзіць разам наведаць нашага героя.

— Вельмі ўдзячны вам, Мікалай Іванавіч, за клопаты, — захваляваўся загадчык школы. — Безумоўна, трэба з’ездзіць праведаць. Хлапчук адзін, ні бацькоў, ні родных не мае тут, і ў такі час асабліва дорага яму чуласць людзей. Толькі ці варта вам турбаваць сябе? Мы можам з’ездзіць з завучам ці з сакратаром камсамольскай ячэйкі, а то і ўтраіх... Праведаем... А вам адпачыць трэба.

— Ну, добра, едзьце ўтраіх, а я пазней конна з’езджу. У мяне ўсё роўна там справа ёсць да свайго начальства,— згадзіўся Свірын.

Начальнік пайшоў да сябе на заставу, а загадчык, выйшаўшы следам за ім, скіраваў да завуча.

Праз гадзіну якую яны збіраліся ўжо ў дарогу. Савасцюк стаяў каля ганка і чакаў, пакуль з’едзе з горкі завуч на саўгаснай фурманцы. Ён так быў уражаны начной падзеяй з Грышам і Сцяпанам, што не заўважыў, калі падышоў Рыгор Камейша.

— Дзень добры! — адказаў механічна на прывітанне Савасцюк і зноў упіўся вачыма ў той бок, дзе павінна была паказацца фурманка.

— Вы, відаць, сабраліся некуды, а я да вас, таварыш загадчык.

— Прашу прабачэння... — спахапіўся Савасцюк.— Збіраемся ехаць у бальніцу. Вы, мабыць, чулі, што здарылася ў Русінавічах ноччу?

— Чуў, таварыш загадчык, чуў, а як жа. Заходзіў да Сцяпана. Кажа, шуміць яшчэ ў галаве. Дзівіцца чалавек, чым так урэзаў нягоднік, што зваліў з усіх чатырох... Можа я, таварыш загадчык, не зусім у пару прыйшоў. Але калі прыйшоў, то сказаць мушу... — прамовіў Камейша і запнуўся.

Савасцюк здагадаўся, чаго прыйшоў нівец, але пытаць сам не хацеў. Ён моўчкі паглядзеў Рыгору ў твар. Было відаць, што таму не лёгка выказаць сваю просьбу. Збянтэжаны, стаяў ён перад загадчыкам з апушчанымі вачыма, пераступаў з нагі на нагу. Так прайшла хвіліна, другая. На горцы паказалася фурманка. Сакратар камсамольскай ячэйкі і завуч ехалі па Савасцюка.

— I жонка, і я, таварыш загадчык, просім адпусціць нашага Лёню дахаты, — заспяшаўся са сваёю просьбай Рыгор, убачыўшы фурманку.— Можа ёсць бяднейшыя, дык няхай ім будзе і стыпендыя, і інтэрнат... А мне перад людзьмі сорамна, каб мой сын на казённых харчах вучыўся.

— Вунь што, — усміхнуўся Савасцюк. — А хто гэта казаў мне: «ён вашага выхавання, дык і бярыце яго сабе...»? Мы і ўзялі.

— Так што, таварыш загадчык, трэба дараваць цёмнаму чалавеку. Чаго не скажаш у гневе? Вы ж адукаваныя і разумееце гэта... Сын ён усё-такі мне, ды і люблю я яго...

— Любіце, а выгналі з хаты. Як жа гэта зразумець?

Камейша цяжка ўздыхнуў.

— Не сваім розумам жыў, людзей слухаў.. Трымаўся за палоску ды за конскі хвост, як сляпы за кій, от і выйшла так... Вучыцца ён будзе хадзіць, а жыве няхай дома. Два гэтыя кіламетры прабегчы не такая вялікая ўжо дарога. Ходзіць жа вучняў ад нас нямала... Старая вочы свае праплакала...

— Добра, прыеду з бальніцы, пагавару з Лёнем. Захоча ісці, трымаць не будзем. А не захоча — сілком не адправім.

— А можа, таварыш загадчык, цяпер пагаворыце?

Пад’ехала фурманка. Не злазячы з воза, завуч гукнуў:

— Паехалі, Ігнат Міхайлавіч.

— Адну хвілінку, — падняў угору руку загадчык школы і звярнуўся да сакратара камсамольскай ячэйкі: — Слава, схадзі пакліч Лёню Камейшу. Скажы, што я заву.

Неўзабаве Слава з’явіўся з Лёнем. Убачыўшы бацьку, хлапчук на момант збянтэжыўся, пачырванеў, але пайшоў следам за Славам. Рыгор здрыга'нуўся.

Лёня таксама захваляваўся. Што сабе ні кажыце — бацька. Няхай ён выправіў Лёню пад злосць з хаты, няхай пакрыўдзіў яго... Лёню чамусьці вельмі шкада стала бацькі ў гэты час.

Слава з Лёнем падышлі зусім блізка.

— О, ты падрос за гэты час, — праз сілу ўсміхнуўся Рыгор, перамагаючы ўзрушанасць. — Ну, здароў, — падаў ён руку. Хлапчук узяў працягнутую руку, зірнуў у вочы загадчыку школы, бацьку і сарамліва пацалаваў яе.

— Можна лічыць, што прымірэнне адбылося, — зірнуў на Камейшу Савасцюк, а ў Лёні спытаў: — Ты ведаеш, чаго прыйшоў бацька?

Хлапчук паціснуў плячыма. Яму хацелася ад бацькі самога пачуць тое, аб чым ён толькі здагадваўся. I Рыгор не замарудзіў сказаць гэта:

— Па цябе, сынок, прыйшоў. I мама, і я змаркоціліся адны... 3 канём табе не прыдзецца больш важдацца. Адвёў яго ўчора на калгасны двор. Што будзе людзям, тое і нам.

— Уступілі ў калгас, тата? — павесялеў Лёня.

— Уступіў, сынок, уступіў. Шкада было з конікам разлучацца, але ж усе кажуць, лепей будзе ў калгасе і нам, старым, і вам, маладым.

— Дык як, Лёня, згодзен вярнуцца назад? — спытаў Ігнат Міхайлавіч.

— Пайду, — з радасцю кіўнуў галавою хлапчук.

— Тады здай усё, што лічыцца за табою школьнае, каменданту. Скажы, я дазволіў ісці. Пачакай, я лепш напішу. Толькі заўтра, глядзі, прыходзь на заняткі, — даючы Лёню запіску, напомніў Ігнат Міхайлавіч.

— Можаце не сумнявацца, таварыш загадчык, заўтра ён першы тут будзе, — адказаў за сына Рыгор і звярнуўся адразу да траіх: загадчыка школы, завуча і сакратара камсамольскай ячэйкі: — Дзякую вам усім, што далі прытулак сыну. Усё ж хлапчук быў у доглядзе, і маё сэрца было на месцы, хоць і гарэла ад крыўды на яго.

— Няма за што дзякаваць, таварыш Камейша. Гэта быў наш абавязак памагчы, і мы яго выканалі, — адказаў за ўсіх загадчык школы.

Рыгор з сынам пайшлі шукаць каменданта, а Савасцюк, Сіўко і Слава паехалі ў бальніцу.

— Ото ўжо маці будзе рада, што вярнуўся з табою. Калі хутка ўправішся здаць рэчы, дык яшчэ на гарачыя бліны паспеем. Ты ж любіш іх, з лоем. Тут вас, мусіць, не песцілі гэтым? Дзе на такую сямейку напячэшся тых бліноў...

— Пяклі. Не часта, але пяклі. Толькі не бліны, а аладачкі, маленькія, вось такія, — паказаў, склаўшы колцам вялікі і сярэдні палец, Лёня.

Каменданта доўга шукаць не прыйшлося, ён жыў пры інтэрнаце і быў якраз дома. Неўзабаве бацька і сын ішлі полем дахаты.

Коля не мог дачакацца, пакуль скончыцца выстаўка, так не цярпелася пабачыць бацьку, даведацца, што з Грышам. Ён аж пабялеў увесь у твары, калі расказалі яму шакаэмаўцы пра начное здарэнне. Вельмі шкадаваў, што яго не было дома, а то памог бы ў бядзе бацьку: «Ды я качаргою паразбіваў бы галовы тым бандытам. Мама спалохалася і не магла ім нічога зрабіць — ведама, жанчына, — а я не папусціўся б, — разважаў сам з сабою Коля, стоячы каля сваіх экспанатаў. — А можа мы з Грышам удваіх пабеглі б на заставу,дык тату ўсё роўна магло тое самае быць. Затое з Грышам, можа, не сталася б так».

Місюк і Сушчыцкі тым часам сядзелі абодва на допыце, сагнутыя, скурчаныя, і апраўдваліся:

— Ніякіх калгасаў мы не палілі.

— А што, вы ў госці хадзілі ў Воўчы Брод? Варта мне паведаміць туды, што вы ў нашых руках, дык людзі мігам прымчацца сюды на расправу з вамі.

Місюк і Сушчыцкі здрыгануліся. Ад праніклівых вачэй начальніка заставы не схаваўся цень страху, што прабег па тварах затрыманых.

Ён, вядома,не зробіць такой расправы. Сваё яны і так атрымаюць. Важна тое, што Свірын упэўніўся ў іхняй прычыннасці да пажару.

— Вы хацелі забіць хлапчука, каб замесці сляды, — спытаў далей Свірын. — Не ўдалося, праўда? Ён раскажа яшчэ нам пра вас. Так, так, раскажа... — гаварыў спакойна начальнік заставы.

А пакуль што загадчык, завуч і Слава, седзячы ў палаце, расказвалі Грышу, як перажываюць усе шакаэмаўцы яго няшчасце. Хлапчук надзвычай расчуліўся ад сяброўскай цеплыні. Бо нічога так не кранае, як памяць аб табе ў цяжкі час. Грышу гэта было асабліва дорага. I хоць яму нельга было размаўляць, ён усё ж спытаў у Славы:

— Цяпер, мусіць, мяне не скора прымуць у камсамол?

Савасцюк пагразіў пальцам, каб Грыша больш не размаўляў, а Слава адказаў:

— Чаму не скора? Адразу, як паправішся, будзем прымаць.

Грыша павесялеў, вочы яго засвяціліся. Ён так чакаў таго сходу, калі меліся яго прыняць. I ўжо, напэўна, быў бы камсамольцам, каб не пажар у Воўчым Бродзе. Пасля сакратаровых слоў нават боль паменшаў. Яшчэ будучы дома, у Пясках, ён даў сабе слова стаць камсамольцам. Там, праўда, гэта цяжэй давалася: трэба было асцерагацца, каб не ўведалі жандары.

Доўга сядзець у палаце, надакучаць хвораму дзяжурны доктар не дазваляў. Другі раз ужо зайшоў ён і напомніў усім траім — пара развітвацца.

— Папраўляйся, Грыша, не сумуй,— пажадаў на адыходзе загадчык. — Хутка зноў вернешся да сяброў, а пакуль што яны будуць наведваць цябе.

— Я адстану цяпер з вучэннем, — сказаў раптам з жалем у голасе Грыша. Усе трое — загадчык школы, завуч і сакратар камсамольскай ячэйкі — пераглянуліся і толькі цяпер спахапіліся, што ні слова не сказалі хвораму пра яго далейшую вучобу, а таміу, відаць, карцела гэта ўвесь час.

— Не адстанеш, — пачаў суцяшаць завуч. — Ты ж не адзін сярод поля. Як толькі паправішся, памогуць і настаўнікі, і твае сябры — школьнікі. Ты старанны і дагоніш іх.

Маленькая пахвала завуча падбадзёрыла хлопчыка. Ласкавым позіркам праводзіў ён сваіх настаўнікаў.

У прыёмнай Савасцюк доўга яшчэ гутарыў з дзяжурным доктарам, прасіў назіраць за хворым, а калі спатрэбіцца што, дык перадаваць аб гэтым проста яму, загадчыку школы.

...Позна вярнуліся з выстаўкі світалаўцы. На гэты раз усім брыгадам пашчасціла — кожная атрымала пахвальную грамату. Колева — за бульбу, Севава — за лён, Маніна — за цукровыя буракі.

Найбольшай навіною для ўсіх наведвальнікаў выстаўкі былі цукровыя буракі. Увесь дзень аграном не адыходзіў ад сваіх экспанатаў. Усім, хто цікавіўся, ён з прыемнасцю расказваў, на якой глебе трэба садзіць іх, як даглядаць, каб мець добры ўраджай.

Колькі разоў за дзень прыйшлося самому ўкусіць ад скрыліка, даць пакаштаваць якому-небудзь дзядзьку. 3 цікавасцю глядзеў аграном, як той смакаваў бурак, потым здзіўляўся:

— Да чаго ж салодкі! Цукар ды годзе.

Следам працягваў руку другі селянін. Смакуючы, ён круціў галавою і пацвярджаў думку суседа.

— Гэта ж свой цукар можна мець у хаце. I як ён, бурак гэты, нацягне з зямлі столькі слодычы?

Даючы Ходашу ўзнагароду, старшыня выставачнага камітэта гаварыў:

— Я разумею вашу ўзрушанасць. Калі чалавек у сваёй настойлівай працы дасягае мэты, ён не можа сябе іначай адчуваць. Сваёй працай вы прынеслі гонар не толькі світалаўскай школе ці нашаму раёну, але зрабілі вялікую справу для ўсяе рэспублікі. Цяпер можна сказаць адно: шлях беларускаму цукру забяспечаны.

Ніколі не забыцца аграному на гэты радасны момант. Да чаго ж захваляваўся ён, да чаго пачырванеў: праца яго не прапала дарма, ацанілі яе. Значыць, Беларусь можа таксама мець свой цукар, ён даказаў гэта на практыцы.

Ходаш разумеў, каб не світалаўская ШКМ, цяжка яму давялося б. Так шчыра, так любоўна даглядаць гародніну, як рабіла гэта Маня са сваёй брыгадай, не кожны можа. Вярнуўшыся з выстаўкі, ён, радасны, пайшоў адразу да Савасцюка, каб не толькі расказаць, з чым прыехалі яны з раёна, але і выказаць яму сваю падзяку за гарачы ўдзел у вырошчванні цукровых буракоў.

Савасцюк павіншаваў агранома з поспехам і жартаўліва заўважыў:

— Чаго добрага, Ціхан Аляксеевіч, вы яшчэ ў нашым саўгасе цукровы завод пабудуеце. Толькі не думайце ісці туды дырэктарам, — паківаў пальцам, — я вас не адпушчу.

— Ды я і сам не пайду, Ігнат Міхайлавіч. Вы ж добра бачыце, — мая стыхія — прастор: поле, агарод, сенажаць, а не чатыры сцяны дырэктарскага кабінета.

— Тады будуйце... — усё тым жа жартаўлівым тонам дазволіў загадчык і раптам перамяніў гаворку: — А ў нас, чулі, што адбылося ўночы?

— Чуў. Трэба ж так здарыцца. Каб ён не пайшоў адзін дахаты з заставы, дык, можа, нічога б і не сталася.

— Не мог хлапчук сядзець спакойна... Малайчына ён усё-такі, не разгубіўся. Ездзілі мы ў бальніцу. Доктар кажа, нічога страшнага, але паляжаць прыйдзецца.

— Не без таго, вядома...

Назаўтра Коля і Маня звярнуліся да загадчыка, каб дазволіў ім пайсці наведаць Грышу. Яны пабылі на школьных занятках і пасля абеду сцяжынкаю, праз лог, пайшлі ў бальніцу. Да іх далучылася яшчэ двое школьнікаў.

«Да пабачэння, родная Світалаўка!»

Не заўважыў Грыша, як прабеглі тры гады ў працы і вучобе. Вось ужо і трэба збірацца ў дарогу. А ці даўно тое было, калі ён упершыню пераступіў парог світалаўскай школы.

I таго дня, як вярнуўся з бальніцы назад у Сцяпанаву хату, Грышу таксама не забыць. У канцы лістапада пад вечар Коля прыехаў па яго. Нават запомнілася, які дзень быў тады: з раніцы хмурны з ветрам, а пасля абеду распагодзілася і пачынала брацца на марозік. Перад выпіскай медыцынская сястра мерала яму тэмпературу і, пазіраючы на блакітнае неба, сказала пра вецер:

— Прынёс нам мароз і супакоіўся.

Едучы з бальніцы ў Світалаўку, Коля расказаў па дарозе, што загадчык школы хацеў забраць Грышу ў інтэрнат і што яму не мала прыйшлося папапрошваць, каб усё асталося па-ранейшаму.

— Мы так прывыклі да цябе, а тут раптам у інтэрнат.

3 першага ж вечара да Грышы пачалі прыходзіць аднакласнікі і вучні старэйшых класаў. Яшчэ ён у бальніцы ляжаў, а камсамольская ячэйка прызначыла ўжо камсамольцаў памагчы яму дагнаць прапушчанае. Найцяжэй было з арыфметыкай. Усё, што задавалася ў школе на ўроках вывучыць напамяць ці прачытаць, Грыша і ў бальніцы асіліў.

Найбольш чытаў Грыша ўголас, і сусед па палаце не мог нацешыцца з хлапчука. Аднаго разу ён выказаў свае думкі:

— Я ўсё роўна як у школу трапіў, а не ў бальніцу. Ты малайчына, Грышка, чытай — не так маркотна і боль меншы. Сам я не ўмею чытаць, толькі прозвішча ведаю як напісаць, а слухаць, як чытаюць, люблю.

Вярнуўшыся з бальніцы, Грышу зноў трэба было «запрагацца ў шоры», як гаварыў яго бацька пад час нявыкруткі. Праўда, цяпер ужо не так цяжка было: памочнікаў хоць адбаўляй, і да зімовых канікул ён дагнаў прапушчанае. Настаўнікі нахваліцца не маглі.

Не адчуваў хлапчук таго, што скутае гадамі жаданне да кнігі, да навукі вырвалася на волю, падахвочвала на працу, вабіла наперад. Ён не мог утаймаваць свае ахвоты да вучэння, да чытання.

Грыша шмат чытаў. Пакуль дома быў Коля, яму сілком прыходзілася адцягваць сябра ад кнігі, каб хоць трохі пагуляў на вольным паветры. Апошнія два гады Грыша адзін жыў у Сцяпанавай сям’і. Як да роднага сына, прывыклі да яго гаспадары. I пасля таго, як іхні Коля паступіў вучыцца ў заатэхнікум, яны нізавошта не адпусцілі Грышу ад сябе.

— Ну, як жа мы адны астанёмся? — развёў рукамі Сцяпан, калі Грыша загаварыў аб пераходзе ў інтэрнат. — Пакуль будзеш у Світалаўцы вучыцца, ніхто цябе не адпусціць. Месца не хапае? Хата паменшала? Не. Дык можа пакрыўдзіла цябе чым цётка, — паказаў Сцяпан на жонку, — ці я?

— Ды што вы, дзядзька? Не лепшага я шукаю, а хачу ад лішняга клопату вызваліць вас. Хоць калі ж прыдзецца развітацца з вамі, падзякаваць за ўсё добрае.

— Тады тое і будзе.

Так і астаўся Грыша ў Сцяпана.

Сева пасля сканчэння ШКМ паехаў вучыцца на садоўніка. Любіў ён сад. Увесь вольны час, бывала, праводзіў каля саўгаснага садоўніка, навучыўся ад яго рабіць ушчэпы і, будучы ў сёмым класе, пасадзіў разам са сваёю брыгадай нешта ўшчэпаў з восемдзесят каля школы.

— Няхай застанецца аб нас памяць, — казаў тады Сева да сваіх брыгаднікаў. Ён ведаў, вырастуць некалі яблыкі, грушы на гэтых дрэвах і прыгадаюць добрым словам новыя вучні тых, што садзілі, даглядалі гэты сад.

Маня засталася працаваць у сваім калгасе. Старшыня добра ведаў пра яе стараннасць у школе і з радасцю сустрэў дзяўчыну, калі яна з’явілася ў канторы калгаса.

— Такія, Манечка, людзі, як ты, нам вельмі патрэбны. Мы з табою загрымім цяпер на ўвесь раён. Падбярэм табе брыгаду і раскашоўвайся на агародзе.

Час-ад-часу Маня наведвала Світалаўку. Зойдзе, паглядзіць на агарод, як што расце, параіць часам, што трэба зрабіць, каб лепей урадзіла. Адтуль не праміне трусікаў паглядзець. Вунь колькі іх развялося за гэтыя гады! Рахманыя такія: бяры ў рукі — не ўцякаюць.

Яшчэ ў пятым класе Грыша неяк вясною спытаў у агранома:

— Ціхан Аляксеевіч, а чаму ў нас няма трусікаў?

— Былі ды не павяліся. Загінулі. А больш не куплялі.

— Эх, каб можна было, — уздыхнуў хлопчык, — я свае забраў бы! У мяне шэсць штук было, як адыходзіў парабкаваць.

Колькі радасці было ў той дзень не толькі ў Грышы, але і ў многіх вучняў, калі прывезлі аднекуль з саўгаса пяць пар трусоў: чатыры пары беленькіх і адну шэранькую. Хлапчук не мог нацешыцца: гладзіў іх, размаўляў, карміў. Яны напомнілі Грышу родную вёску, маці.

Пакуль трусоў было мала, ён даглядаў іх адзін, а як пабольшала — загадчык школы даручыў яму арганізаваць звяно і падабраць хлапчукоў і дзяўчынак па свайму выбару.

Да зімы звяно збудавала засыпную хацінку для сваіх выхаванцаў. Навукі вялікай на гэта не спатрэбілася. Укапалі слупкі, абабілі іх аполкамі, навазілі з саўгаснай гантарэзкі пілавіння, засыпалі, утрамбавалі добра. А на зіму вартаўнік маленькую печку зрабіў. Цёпла трусам, утульна.

Добраё, дружнае звяно падабралася ў Грышы. Затое і пакідае ён у Світалаўцы, як памяць аб сабе, цэлую чараду трусоў. Ды прадалі за гэты час колькі другім школам, калгасам! Няхай таксама разводзяць.

Не хочацца Грышу расставацца і з сябрамі, прывык, здружыўся. Не хочацца, а трэба. Свірын настаяў на сваім: Грыша едзе вучыцца ў школу пагранічных войск.

На дварэ вечарэе. Заўтра гэтай парой Грыша будзе ў Мінску. Ён здаў ужо іспыты і прыязджаў пабыць да пачатку заняткаў. Паслязаўтра і світалаўская школа загудзе звонкімі, радаснымі галасамі — пачнецца навучальны год.

Сціскаецца ад перажыванняў хлопцава сэрца. I радасна, што едзе вучыцца, і шкада пакідаць родную ШКМ. Тут знайшоў ён усё: і веды, і сяброўства, і чуласць.

Апошні раз ходзіць Грыша гаспадаром па школьнай сядзібе. Ён, вядома, будзе прыязджаць сюды на канікулы, у водпуск, але гэта ўжо будзе гасцяванне — не больш. А што прыедзе сюды, што будзе вабіць яго да сябе Світалаўка, дык у гэтым не можа быць ніякага сумнення. Тут жа паблізу і Маня працуе. А ці ж ён можа не сустрэцца з ёю?

Учора яна прыходзіла ў Світалаўку. Сказала, што хацела паглядзець, чые большыя і лепшыя трусы: шакаэмаўскія ці іхняга калгаса. Доўга хадзілі яны па школьнай сядзібе. Потым пайшлі разам у бок Нівы, дзе Маня працавала. За гаворкаю не заўважылі, як апынуліся каля Манінай вёскі.

— Тут адна не пабаішся ісці? — спытаў Грыша.

Маня толькі ўсміхнулася. Нічога яна не баялася, і Грыша зусім не таму праводзіў, каб ёй смялей было. Трэба ж нешта сказаць. Стаялі хвіліну-другую моўчкі. Маня нагнулася, сарвала жоўценькую кветачку і, павольна адрываючы двума пальцамі кволенькія пялёсткі, першая загаварыла:

— Ты ўжо заганарышся цяпер. Не захочаш і знацца з намі.

— Чаго ж гэта мне ганарыцца? I прыязджаць буду, і пісаць.

Ён не сказаў, каму будзе пісаць, але Маня здагадалася. Яна заміргала вейкамі, неяк нервова адарвала адзін за другім некалькі пялёсткаў і, не падымаючы вачэй, сказала толькі:

— Глядзі ж, — і борздзенька заспяшыла дахаты.

Грыша стаяў і з болем у сэрцы глядзеў ёй услед: не зразумеў адразу, чаму яна не развіталася нават. Маня прайшла некалькі крокаў, азірнулася і памахала рукой. Грыша таксама памахаў у адказ.

У Грышавым сэрцы і сёння ўвесь дзень тлела маленькая іскрачка надзеі, што Маня знойдзе прычыну прыйсці. Але яна не прыйшла. Можа не выпадала на рабоце, а можа, і хутчэй за ўсё, чакала, што Грыша сам здагадаецца завітаць у Ніву.

«Ну, бывай, родная школа!» — развітваецца ў думках хлапец і ідзе да Савасцюка і Свірына падзякаваць за ўсё добрае.

Першым працягвае руку загадчык школы. Ён жадае поспехаў і дае наказ:

— Самае галоўнае — не цурайся ніякай працы і старайся добра вучыцца. Усё астатняе ўладзіцца само. Пішы, не лянуйся. Спадзяюся, школы нашай ты не забудзеш, прыязджай наведваць...

Грыша хвалюецца, абяцае пісаць, прыязджаць.

Свірын таксама цісне Грышаву руку:

— Падрос ты ў нас, пасталеў. Глядзі ж, добра вучыся, каб не чырванелі за цябе... I самае важнае — ніколі не забывайся, што Савецкі Саюз — твая Радзіма. Любі яе, як сваю маці. Гэта любоў у самы цяжкі час будзе надаваць табе сілы і на працу, і на подзвігі.

— Дзякую, Мікалай Іванавіч, за ўсё дзякую. Абяцаю, што чырванець праз мяне нікому не прыдзецца.

— У Ігната Міхайлавіча я пакінуў невялічкі пакунак. Цётка Насця падрыхтавала табе сёе-тое на дарогу.

— Не трэба было, Мікалай Іванавіч.

— Чаму не трэба. Мамы тут няма выпраўляць цябе.

Успамін пра маці адразу навеяў смутак. Вядома, калі б маці была тут, дык з апошняга сабрала б нешта ў дарогу, хоць і дарога невялікая.

— Не трэба, не трэба перажываць, — ляпае па плячы Свірын. — Тваё жыццё ўсё наперадзе, ты сустрэнеш яшчэ і маму, і тату, і сястрычку. А пакуль што чужая мама не забылася пра цябе.

Савасцюк маўчыць, што і яго жонка нешта пякла сярод тыдня. Дахаты Грыша вярнуўся з двума пакуначкамі пад пахай.

— Што ж гэга ты прынёс, дзіцятка? — не ўцярпела Алеся, каб не спытаць.

— Ды вось на дарогу далі.

— Хто?

Грыша адказаў.

— А вой-вой, навошта ты браў? — пакруціла галавой Алеся.— Я вунь табе і Колю напякла перапечак, па сыру зрабіла, масла наклала ў кубачкі, сала загарнула...

— Як я мог адмовіцца, цётка? — пацепвае плячыма Грыша і апраўдваецца вінаватым голасам: — Самі ведаеце, загадчык школы, начальнік заставы, — проста загадалі ўзяць.

Алеся і сама разумее — не мог іначай зрабіць яе кватарант, і знаходзіць выйсце:

— Давязеш да інтэрната, а там новых сяброў пачастуеш.

З’явіўся з гулянкі Коля. Хлопцы ўзяліся ўпакоўваць чамаданы.

У Колі чамадан фабрычны, фанерны, а ў Грышы — самаробны з тоненькіх дошчачак, у школьнай майстэрні зрабілі яму.

Пад ніз, як самы дарагі скарб, Грыша кладзе партфель. Ён пакручвае яго ў руках і яшчэ раз (каторы ўжо!) чытае на верхняй накрыўцы, у правым ніжнім ражку, выгравіраваны на металічнай пласцінцы надпіс:

«Выдатніку аховы граніцы ў Савецкай Беларусі — Грышу Васільцу.

14.10.1930 г.»

Каля хлапцоў тупае Колева маці. Яна кладзе на стол бялізну, сарочкі, ручнікі. Усё гэга чыста вымыта, адпрасавана.

— Разлятаецеся, галубкі мае. Не было цябе, сынок, дык хоць Грыша аставаўся. А цяпер апусцее хата зусім, — гаворыць Алеся.

— Ненадоўга, — супакойвае маці Коля. — Хутка вернецца з флоту Міхась. А там і мы папрыязджаем.

3 двара ў хату ўваходзіць Сцяпан, ён затрымаўся трохі на рабоце. Чамаданы ўпакаваны ўжо, усё падрыхтавана ў дарогу. Можна і вячэраць.

Усе чацвёра садзяцца за стол і амаль да поўначы цягнецца сямейная бяседа.

Назаўтра саўгасны конюх ранічкай прыехаў, каб адвезці Колю і Грышу на станцыю. Цягнік праходзіў адзін раз на суткі, удзень, і трэба было не спазніцца.

Уз’ехаўшы на ўзгорак, хлопцы азірнуліся і, як згаварыўшыся, памахалі кожны рукой.

— Да пабачэння, родная Світалаўка! — гукнуў удалеч Грыша. I нейкі боль казытнуў яго сэрца.

3 горкі коні пабеглі трушком, і фурман напяў лейцы, каб плаўней з’ехаць. Неўзабаве ён звярнуў сваіх буланых на шырокую дарогу.

Перад Грышавымі вачыма адкрыўся роўны гасцінец.

Зламанае кола

Эпілог

Скончыўшы ваенную школу, Васілец вярнуўся на граніцу з двума кубікамі на зялёных пятліцах. У час вучэння ён некалькі разоў прыязджаў на адпачынак у Світалаўку.

I Сцяпан, і Алеся сустракалі Грышу, як роднага сына, і заўсёды былі рады, калі ён прыязджаў да іх. 3 Русінавіч Грыша амаль кожны вечар завітваў у Ніву, каб хоць некалькі хвілін пабыць з Маняй. «Няхай не думае, што я заганарыўся. Гэта зусім не ў маёй натуры», — даводзіў ён сам сабе ў першыя часы. Пазней перастаў думаць так, бо зразумеў, — зусім іншая была прычына, чаму хацелася пабачыцца з Маняй.

Так ішоў час: Маня то сустракалася з Грышам, то пасылалі адно аднаму пісьмы. На апошнім спатканні яны дамовіліся згуляць чатырнаццатага кастрычніка вяселле. Грышу надта хацелася каб іменна ў гэты дзень радасць засланіла тое змрочнае, што прыйшлося перажыць дзевяць гадоў назад. Але выйшла па-іншаму, не так, як меркавалі Грыша і Маня. Позна вечарам шаснаццатага верасня Васільца выклікаў камандзір і сказаў аб той пачэснай задачы, у якой ён павінен прыняць удзел.

Грыша захваляваўся ад радасці. Пераступіць граніцу са сцягам вызвалення ў руках, ці ж гэта не радасць, не гонар?! Вызваліць ад панскага ўціску бацькоў, братоў, суседзяў, прынесці волю прыгнечаным, зрабіць парабкаў гаспадарамі свайго жыцця, — якую можна яшчэ назваць больш пачэсную справу для чалавека?

У тую ноч Васілец ні на хвіліну не заснуў. Думкі агарнулі яго: уявіў Пяскі, Караліну. «Дома спяць недзе і не адчуваюць свайго блізкага шчасця. I дзядзька Пятро не ведае, што заўтрашні дзень прынясе яму новае жыццё. А пан Вайтовіч, напэўна, па-ранейшаму ўсё бачыць сябе гаспадаром Світалаўкі.

Пра бацькоў і Пятра правільна думаў Грыша. А з Вайтовічам было трошкі іначай. Уночы з павятовага гарадка прымчаўся ў Караліну коннік і моцна забарабаніў у панскае акно. Яго прыслаў Запольскі паведаміць сябру, каб не марудзіў і зараз жа выязджаў са свайго фальварка.

Не злазячы з сядла, коннік перадаў праз адчыненае акно начальнікава даручэнне і памчаўся назад, а Вайтовіч забегаў з пакоя ў пакой.

— Матка боская, Езус свенты, ратуй нас! Альбіна, каханая, уцякаць трэба... Збірай каштоўныя рэчы, а я пабягу да Некраша, каб запрагаў коней.

— Божа мой, а скарб зноў кідаем на згубу, — залемантавала жонка, — каторы раз ужо...

— Альбіна, не думай пра гэта. Будзе цэлая галава — усё будзе, збірайся хутчэй,— загадаў яшчэ раз ужо з парога Вайтовіч і бягом кінуўся да фурмана.

Ён не сказаў праўды парабку, спаслаўся, што раптоўна захварэў яго сябар і просіць праз ганца прыехаць.

Некраш сонны хадзіў па хаціне, шукаючы за газнічным святлом свой абутак, а Вайтовіч тупаў з нагі на нагу ля парога і, як мог, прасіў не марудзіць.

— Ды вы, пане, прысядзьце хоць на лаве, крэслаў у нас няма... Боты знайсці не магу.

— Няма калі, каханы, расседжвацца. Такое няшчасце, такое няшчасце... — тупаў Вайтовіч і сам пачаў углядацца ў куткі, каб дапамагчы знайсці боты.

3-за фіранкі, што завешвала ложак, пачуўся жаночы голас:

— А няхай іх паляруш з тваімі ботамі... Гэта ж я і забылася, што ўчора выставіла ў сенцы. Ты прыйшоў са стайні і не ачысціў іх...

Абуўшыся, фурман пайшоў запрагаць коней, а Вайтовіч — да Пятра.

— Хто там? — пачуўся на стук у шыбу голас з хаты.

— Я, Петрусь. Прашу выйсці на хвілінку.

Пятро пазнаў пана па голасе і здзівіўся, чаго яму трэба ад парабка гэтак рана.

— Такая справа, каханы,— пачаў ласкава Вайтовіч, як толькі Пятро выйшаў на ганак.— Я мушу з жонкай адлучыцца на некаторы час, з калегам у мяне бяда, дык хачу папрасіць цябе, Петрусь, пабыць гаспадаром да майго прыезду.

— Ды ўжо ж, калі пан давярае, магу пабыць.

— Давяраю, Петрусь, давяраю. Глядзі, як сваё. Не пакрыўджу, як вярнуся. Прыдзеш, возьмеш ключы.

Пускацца ў вялікую гаворку не было патрэбы. «Яшчэ невядома, як павернецца справа, — нават у гэтую хвіліну развясельваў сябе Вайтовіч. — Не будуць жа маўчаць саюзнікі Польшчы. Напэўна, запратэстуюць, калі бальшавікі пераступяць мяжу. На ўсякі выпадак трэба ад’ехаць».

I гэта незвычайная даверлівасць, і гэта начная паспешлівасць выклікалі падазронасць у Пятра. Ён зайшоў у хату і расказаў жонцы пра панскае даручэнне.

— Ці не ўцякае ён, глядзі, — падала думку Антося. — На воўка памоўка, а мядзведзь цішком. Так і ён сябравай хваробай прыкрываецца.

— А што думаеш, можа і праўда?.. — згадзіўся Пятро. Не запальваючы святла, ён падаўся да пакояў.

Некраш быў чалавек павольнай натуры і спяшацца не любіў. Запаліўшы ліхтар, ён чысціў скрэблам і шчоткай каня, калі Вайтовіч вярнуўся ад Пятра.

— Ты яшчэ не запрог? — здзівіўся ён.

— Пачышчу яшчэ таго каня ды буду запрагаць, — адказаў зноў спакойна фурман.

— Божачка, калі тое будзе? Запрагай хутчэй.

— Пане, не гарыць жа нічога. Як жа на нячышчаным кані ехаць?

— Рабі тое, што кажуць, — ускіпеў Вайтовіч.

— Магу, — шпурнуў Некраш са злосцю скрэбла і шчотку ў куток. — Мне што — я парабак. Пану брыдка будзе.

— Даўно б гэтак.

Ён памог выкаціць з закутка брычку і пайшоў у пакоі. Каля ганка стаяў Пятро.

— Ты ўжо тут? Зараз, каханы, зараз. Некраш кешкаецца каторы час, — сказаў і знік за дзвярыма.

Неўзабаве Вайтовіч з жонкай чакалі фурмана на ганку. Вайтовіч падаў два чамаданы Пятру і загадаў пакласці пад сядзенне, а трэці сам падаў фурману і дазволіў сесці на ім.

За брамай, на развілцы дарог, Некраш спытаў:

— Куды, пане, загадаеце ехаць?

— На Літву кіруйся. Праз Апечкі.

Некраш усміхнуўся сам сабе і падумаў: «Значыць, праўду казаў Пятро, прыпякло. Збіраўся ў дзедаўскім маёнтку раскашавацца, а тут і свой фальварак цесны стаў... Прыйшоў на вас звод». Ён з радасцю хвасянуў дратаваніцай аднаго каня, другога.

Пад лёскат колаў Вайтовіч пачаў супакойвацца. Як там сабе ні было, яны ў дарозе, і з кожнай хвіляй усё далей і далей ад таго месца, дзе пагражала ім небяспека.

Каля самых Апечак пярэдняе правае кола, трапіўшы ў выбоіну каляіны, хруснула і брычка нахілілася на бок. Фурман ледзь утрымаўся, каб не зваліцца з чамадана. Вайтовіч саскочыў на зямлю і падхапіў жонку.

Усе трое стаялі і моўчкі глядзелі некалькі секунд на зламанае кола. Парушыў маўчанне Некраш.

— Ну вось, пане, якая непрыемнасць...

— А што цяпер будзе, Зыгмунт? — спытала Альбіна.

Фурманавы словы Вайтовіч прапусціў міма вушэй, а на жончыны ласкава адказаў.

— Нічога страшнага, каханая. Мы ўжо далекавата ад мяжы... Знойдзем каваля, ён адрамантуе. Некраш, зайдзі ў першую хату, спытай, дзе жыве каваль.

Але ў хату заходзіць не прыйшлося. Убачыўшы, мусіць, праз акно няшчасце з панскай брычкай, адтуль выйшаў мужчына. Вайтовіч паківаў пальцам, запрашаючы селяніна падысці. Чалавек павольна, не спяшаючыся, падышоў і на панавы распытванні адказаў:

— Каваль жыве пад сярэдзіну вёскі. Там і кузня на агародзе.

— Некраш, здымай кола і глядзі тут коней, а мы сходзім да каваля. Вазьміце кола, — звярнуўся ён да селяніна. — За турботы я заплачу.

— Ды я ведаю, што пан шляхетны і не захоча крыўдзіць беднага чалавека, — шматзначна падміргнуў селянін фурману.

Каваль яшчэ спаў. Работы спешнай не было, дык і ўставаць рана не хацелася. Кавалёва жонка ўходжвалася каля печы і, пачуўшы стук у сенечныя дзверы, выйшла адчыніць. Лежачы ў ложку, каваль выслухаў панаву бяду, прыкінуў, колькі ўзяць, і вырашыў у думках: «Заплаціш, колькі скажу, вы нашай скуры не мала садралі».

У мыцельніку каваль знарок доўга абмываў твар вадой, каб упэўніцца, ці сапраўды спяшаецца пан.

— Ці нельга, каханы, хутчэй трохі? — нерваваўся Вайтовіч.

— Гэта ж, пане, не распаленае жалеза ляжыць на кавадле, калі азірацца няма часу. Трэба ж памыцца.

— Спяшаюся. Прашу, чым барджэй зрабі.

— Ну, тады іншая справа, калі так,— заспяшаўся каваль.

На двары ён агледзеў зламанае кола, хвілінку падумаў, пачухаў патыліцу і, мацаючы цэлыя спіцы, сказаў, колькі абыдзецца рамонт.

— Пабойся бога, чалавеча... Пяць злотых? — аж вытрашчыў вочы Вайтовіч. — Ды за такія грошы можна новае кола купіць.

— Дык няхай пан і купіць новае, навошта са старым важдацца. А мне няма інтарэсу танней рабіць,— махнуў каваль рукой і павярнуўся ісці ў хату.

— Ну добра, добра, рабі за пяць злотых, — загарадзіў Вайтовіч дарогу кавалю.

— Адразу б так, а то дорага, дорага. Баіцёся, пане, каб палацаў каваль не пабудаваў за свае мазалі... Праз гадзіны тры прыходзьце, — ускінуў ён кола на плячо і накіраваўся ў кузню.

— А раней нельга?

— Пастараюся. Але ж, самі бачыце, работы шмат з ім.

Вайтовіч пашворыўся ў кішэні, дастаў трыццаць грошай і падаў за турботы селяніну, і яны пайшлі разам назад.

— Зойдзем, Альбіна, у хату, пакуль адрамантуюць, — гукнуў Вайтовіч жонцы, падышоўшы бліжэй да брычкі. — А ты, Некраш, назірай за коньмі. Дай ім аўса.

— Пане, ім трэба было б сена трохі дастаць у людзей. Няхай падсілкуюцца, пакуль стаяць, — параіў фурман, — а авёс на скорую руку прыгадзіцца яшчэ.

— I то праўда. Альбіна, ідзі з гэтым чалавекам у хату, — паказаў ён на таго селяніна, што насіў кола, а сам звярнуўся да аднаго з апечкаўцаў, якія акружылі брычку: — Вазьмі злоты, каханы, і прынясі ахапак добрага сена.

Следам за жонкай Вайтовіч таксама пайшоў у хату. А на вуліцы ўсё больш і больш падыходзіла да брычкі людзей. Коні елі мурог, пафырквалі, а людзі стаялі, гаманілі, выказвалі свае меркаванні, ўсе сходзіліся на адным: цесна тут Вайтовічу стала, уцякае.

— Мо варта было б яго затрымаць. Навошта выпускаць са сваіх рук.

— Калі што якое будзе чуваць, дык я яго і сам не пашкадую, здам у рукі, — падаў свой голас фурман.

У хаце Вайтовічу не сядзелася. Перакусіўшы трохі, ён зараз жа пайшоў у кузню. Там ужо калеснік канчаў насаджваць спіцы і каваль не замарудзіў з нацяжкай шыны. Вайтовіч разлічыўся і паабяцаў даць кавалю на кілішак гарэлкі за тое, што занясе кола да брычкі.

Але не дайшлі яны крокаў дзесяць да брычкі, як з-за могілак, што былі недалёка ад вёскі, выскачыла чацвёра коннікаў. Яны спыніліся, убачыўшы кучку людзей. Па адзенні апечкаўцы пазналі, хто гэтыя коннікі.

Хтосьці з прысутных радасна гукнуў:

— Бальшавікі!

Мужчыны замахалі рукамі, нехта падкінуў угару шапку. Пачулася гучнае:

— Ур-ра!

Коннікі прышпорылі коней і апынуліся каля апечкаўцаў. 3 хат павыбягалі дзеці, жанчыны, пачуўшы радаснае «Ур-ра!». Усе спяшаліся да нахіленай на бок брычкі, дзе стаялі коннікі. Вайтовіч, скарыстаўшы мітусню, кінуўся ў хату да жонкі.

— Салдат няма ў вашай вёсцы? — спытаў адзін з коннікаў.

— Няма, — хорам адказалі апечкаўцы.

Двое коннікаў тут жа памчаліся ў другі канец вёскі праверыць.

— А брычка чыя? — спытаў другі коннік.

— Гэта каралінскага пана. Уцякаў ад вас, ды кола зламалася.

— Не толькі кола, уся панская машына сапсавалася, — зарагаталі ў натоўпе.

I толькі цяпер, калі першая ўзрушанасць прайшла, спахапіліся апечкаўцы, дзе ж Вайтовіч. Нехта паказаў на канцавую хату. Трое мужчын з вуліцы пабеглі на двор. Следам за імі падалося яшчэ некалькі чалавек. Неўзабаве адтуль выйшла Альбіна з мужам, а за імі мужчыны.

— Хацелі праз агароды ў кусты шмыгнуць, — сказаў адзін з мужчын.

— А навошта ж вы са сваіх рук выпускаеце? — спытаў у апечкаўцаў коннік.

— Не ведалі, як што. А цяпер-то не выпусцім.

— Ад’ездзіў сваё.

— Ды яно ж так: колькі вяровачку ні віць, быць і канцу,— сказаў, праціснуўшыся наперад, стары дзядуля.

Насустрач Вайтовічу падышоў каваль. Ён працягнуў руку і, ківаючы ўсімі пальцамі, напомніў:

— Не расквіталіся, пане. За фатыгу абяцалі на кілішак гарэлкі.

— Чаго ты прычапіўся з гэтым кілішкам гарэлкі да пана? — пачулася з натоўпу.

— Ну як жа, людцы, маўчаць — дармавая чарка прападае. Раз, мабыць, за ўсё жыццё хацеў пан зрабіць ласку, ды і то не паспеў...

Відаць, кавалёвы словы кальнулі Вайтовіча, бо ён дастаў з кішэні і працягнуў кавалю два злотых.

— Гэта ўжо не толькі за фатыгу, але хопіць і на спамінак вашай душы, што быў некалі добры Вайтовіч у Караліне, — сказаў, ледзь стрымліваючыся ад смеху, каваль, беручы грошы.

У натоўпе зарагаталі.

— Назад паедзем? — спытаў Некраш у коннікаў.

— Прыдзецца, — кіўнуў галавой малодшы камандзір. — Куды ж нам на ламанай брычцы ў далёкую дарогу ехаць.

— Сядайце, былыя панове, — звярнуўся фурман да Вайтовічаў, заварочваючы коней. — Будзем кіравацца на Савецкі Саюз.

Ці то пасля адпачынку, ці таму, што дахаты, коні адразу ж шпарка рванулі наперад. Следам за імі паехалі абодва коннікі, а неўзабаве прамчаліся голопам і тыя двое, што ездзілі далей за Апечкі разведаць, ці няма дзе войска.

Амаль ніхто з апечкаўцаў не пайшоў у той дзень на поле, «Колькі тае бульбы — выкапаецца»,—думаў кожны. Затое ў бок тракту, што ішоў на Вілейку, павалілі валам людзі: хто з хлебам-соллю, хто з познімі асеннімі кветкамі. Там калонамі ішлі доўгачаканыя вызваліцелі ад панскага ўціску, і кожнаму апечкаўцу хацелася выказаць сваю падзяку, прывітаць іх.

У адной з такіх калон, толькі па другім шляху, рухаўся са сваім узводам Васілец.

Здарылася так, што яму прыйшлося праходзіць сваю вёску. Ад разведчыкаў вяскоўцы ведалі ўжо, што ідуць магутныя часці Чырвонай Арміі, і высыпалі на вуліцу сустракаць.

Праз Пяскі Грышава часць ехала павольна. Салдатам падносілі кветкі, віталі. Нейкая дзяўчына падала букет і Васільцу, ён падзякаваў, але чыя яна — не пазнаў. Старэйшых за сябе ён пазнаваў, махаў ім рукою, але ніхто не мог пазнаць Мітрафанавага Грышу. Можа і пазналі б, калі б ведалі, што ён тут, у гэтай калоне.

Толькі матчына сэрца прадчувала блізкую сустрэчу. Кожнаму чырвонаармейцу зазірала яна ў твар, усё здавалася: яе Грыша мільгае ў магутнай сіле вызваліцеляў.

Ужо колькі часу ехаў Грыша па знаёмых мясцінах. Тыя ж вузкія палоскі з быльніковымі межамі паабапал дарогі, якія былі пры ім, тыя ж коні ходзяць на выгане, тыя ж пакрыўленыя будынкі з прагнілымі стрэхамі.

Вось і родная хата. Здалёк яе заўважыў Васілец. Той, хто вяртаўся дахаты пасля доўгай адлучкі, ведае, як моцна пачынае біцца сэрца, калі ўбачыш яшчэ здалёк бярозу ці клён, пасаджаныя бацькам.

На вуліцы каля варот стаялі Мітрафан і Ганна. Грыша пазнаў бацькоў. «А чые ж гэта хлопцы і дзяўчына стаяць побач з імі?» — падумаў Грыша. Ён не ўяўляў нават сабе, што за час яго адсутнасці так выраслі браты і маленькая Валя. Яму заўсёды чамусьці здавалася, што дома нічога не змянілася. Нават Янка з Петручком і сястрычка ўсё такія ж гарэзлівыя і дапытлівыя, якімі пакінуў іх, ад’язджаючы ў парабкі.

За некалькі крокаў ад родных варот Грыша саскочыў з грузавіка. Ён прывітаўся з суседзямі і пайшоў да бацькоў.

— Ганна, сустракай госця,— гукнула суседка і сама пайшла побач з Грышам.

Ганна не разабрала, што сказала суседка, але, пачуўшы сярод гулу машын сваё імя, зірнула ў той бок і ўскрыкнула.

— Мітрафан, дзеткі, гляньце, хто ідзе! — і кінулася насустрач сыну. — Грышачка мой, ты жывы?! — абшчапіла яна абедзвюма рукамі сына за шыю.

Падбеглі Янка, Пятрук і Валя. Прывіталіся, і не верыцца ім, што іхні брат, панскі пастушок, стаіць перад імі ў камандзірскай форме.

Падышоў Мітрафан, моцна абняў і пацалаваў сына. Ад радасці салдаты на машынах запляскалі ў далоні. А адзін з іх нават сказаў:

— Глядзі ты, якое шчасце для нашага камандзіра і яго бацькоў. Столькі гадоў не бачыцца і сустрэцца ў такі дзень.

Маці ішла побач з сынам і выказвала набалелае за гады:

— Мы тут колькі чаго перадумалі пра цябе.

— А я па-суседству з вамі быў, у Світалаўцы.

— У Світалаўцы? — здзівілася Ганна.— Божачка мой, рукой падаць, а мы і не ведалі. Чаму ж ты хоць вестачкі не даў аб сабе.

— Баяўся, каб у дэфензіву не цягалі вас... Скончыў у Світалаўцы сем класаў, потым паслалі вучыцца ў Мінск.

— На камандзіра? — з любоўю акінуў позіркам Мітрафап сына.

— Але, — кіўнуў галавой Грыша.

— Хто мог падумаць, сынок, што там было тваё шчасце,— радасна зірнула Ганна ў той бок, адкуль ішлі савецкія часці.

— Не толькі маё, мама, але і ваша, і ўсіх... Бачыце, — паказаў Грыша на чырвонаармейцаў, — усе яны, а разам з імі і я, нясём у сваім сэрцы вялікае шчасце беднаму люду... Ну, жывіце здаровы, хутка пабачымся.

— Дык ты нават і ў хату не зойдзеш? — спахапілася Ганна, не заўважаючы, што даўно мінулі яе.

— Няма калі, мама. Другім разам, як у госці прыеду.

— Толькі ж пастарайся хутчэй... Пішы хоць пісьмы.

— Цяпер буду пісаць, буду. Добра, што напомнілі, — дастаў з кіцеля пісьмо Грыша і падаў бацьку,— здасцё яго заказным на пошту. Не паспеў учора адаслаць.

— Каму ж гэта? — зацікавіла Ганну.

— Ды там... За Світалаўку. На канверце напісана.

— Дык навошта на тую пошту здаваць. Можа каторы з хлапцоў, а то і сам бацька аднесці... Не вялікая дарога...

— Глядзіце самі.

Развітваючыся, Грыша цяпер толькі заўважыў, што шэры асенні дзень пасвятлеў і ў суцэльнай пялёнцы туману сям-там віднеліся прагаліны, праз якія прабіваліся сонечныя праменні.

— Распагоджваецца, — сказаў ён да бацькі.

— Пасля цёмнай ночы заўсёды бывае сонечны дзень,— адказаў той.

За вёскай машыны прыбавілі хуткасць. Грыша зразумеў — не дагнаць яму свае і зірнуў на тую, што праходзіла міма.

Васілец учапіўся за борт, чырвонаармейцы падхапілі пад пахі і памаглі сесці.

А войска ішло і ішло.

Каля самага Ваўкавыска Грыша сустрэўся з Віцем. Іхняя часць Войска Польскага здалася Чырвонай Арміі без аднаго стрэлу. I доўга ўспаміналі пра Караліну Грыша з Віцем. Расказвалі адзін аднаму пра сваё жыццё за час разлукі.

— Бацькі ў Караліне жывуць? — спытаў Грыша.

— А дзе ж ім быць?— пытаннем на пытанне адказаў Віця.

— Зямлі так і не купілі?

— Не. Пакуль збіралі грошы, зямля падаражэла.

— Ну, цяпер не трэба ім думаць пра зямлю, няхай працуюць толькі.

Ліпень 1958 г. — люты 1959 г.

Прусінава — Мінск.