Лісты [Мікалай Улашчык] (fb2) читать онлайн

Мікалай УЛАШЧЫК

ЛІСТЫ

НАТАЛЛІ ШАМАРЫНАЙ

2 декабря 1942 г. [Златоуст]

Дорогая Наташенька.

Пишу тебе из одного домишки на проклятой Златоустов­ской горе. Думал написать по такому поводу весёлое письмо, но вышло несколько иначе. Во-первых, и вышел я довольно дохлый после больницы, а вчера еще сломал у ключицы пра­вую руку, настоящая проверка будет только завтра в Бугульме, т. к. я уезжаю туда сегодня вечером на постоянное жительство. Оттуда ближе к тебе и жизнь легче. Но всё это пустяки. Рука скоро заживёт, а вчера фельдшер даже уверяла, что она вообще цела. Всё к лучшему. Деньги пока есть, затем продали, что можно. 29/ХІ послал тебе телеграмму.

Привет. Целую. Очень желаю видеть.

Николай.

УЛАДЗІМІРУ ПІЧЭТУ

22 сентября 1943 г.

Уважаемый Владимир Иванович!

Обращаюсь к Вам с просьбой, о которой Вы уже знаете. За прошлые годы я много метался, поступил на факультет электрофизики, окончил один курс Института иностранных языков, написал монографию о своей деревне, начатую ещё в Университете. С горя, не зная что с собой делать, даже пи­сал драмы и пробовал стать альпинистом. Наконец перебрался в Ленинград и занялся своим настоящим делом.

Женился. Жена у меня физиолог, работает у Орбели и со­всем похожа на меня.

В Ленинграде работал над темой самостоятельно, будучи учителем истории в школе. К началу войны сдал два экзамена и подготовил часть диссертации. К сожалению, всё это, также и монография, погибло. Теперь делаю все сначала.

Но здесь условия для работы несравненно хуже: библиоте­ка бедна и многих книг достать нельзя. Ко всему тому я теперь человек воздуха: после длительной болезни нигде не работаю и ни к чему не приписан. Я иждивенец жены и огородник. Из-за этого создаётся целый ряд дополнительных трудностей и не­доразумений. Поэтому я обратился с заявлением в Академию Наук с просьбой о зачислении в аспирантуру. Я согласен на любые условия и обязуюсь сдать диссертацию в срок значи­тельно короче установленного. Экзамены могу начать сдавать через две-три недели. Но по некоторым вопросам мне нужна солидная консультация. К наиболее трудным относятся: во­прос о Великом водном пути и в связи с этим вопрос о истории Скандинавии раннего средневековья, вопрос о территориаль­ном распределении литовцев и славян в начале их историче­ской жизни, почему столица Литвы была создана в Новогрудке и ряд других вопросов.

Я плохо знаком с польской литературой (читаю на польском и немецком языках), польской библиографии здесь достать не­возможно, и, кроме Вас, помочь в этом деле никто не сможет. Если найдётся возможность ответа, прошу передать ответ через мою знакомую, — это подруга моей жены.

О своем лучшем друге Барановском ничего не знаю. Он был хирургом, конечно, хорошим. Поседел, но остался, каким был. Последний раз писал в день объявления войны.

Поздравляю Вас со званием заслуженного деятеля науки Узбекской ССР и недалёким избранием в академики.

Н. Улащик.

УЛАДЗІСЛАВЕ ЛУЦЭВІЧ

31 мая 1946 г., Ленінград

Шаноўная Уладзіслава Францаўна!

Быў у бібліятэцы Акадэміі навук. Пытаўся пра "Нашу ніву". У іх няма яе наогул. Магу параіць вам другое: у Цэнтральным гістарычным архіве ёсць працаўнік, які шукаў матэрыялы аб Т. Шаўчэнку і знайшоў цэлы шэраг вельмі важных дакументаў. Калі хочаце, то ён возьмецца шукаць і пра Купалу — у справах Цэнзурнага камітэта і інш. Калі хочаце, напішыце яму па адрасу: Ленинград, пл. Декабристов, 3, Государственный центральный исторический архив Ленинграда, Моренец Ни­колаю Ивановичу.

3 пашанаю Улашчык.

ЮЛІІ БІБІЛА

19 лістапада 1958 г., Масква

Юлія Осіпаўна.

Я, праўда, не пісаў так даўно, што зараз нават не ведаю, паведамляў Вам, што ўлетку быў у Горадні, ці не. Едучы туды, 12 гадзін прабыў у Мінску. Мінск зараз такі малады і прыгожы, што хочацца прыехаць і пабыць там хоць некалькі дзён, а тут усё бягом ды бягом. Я папрасіў Бібліятэку прыслаць мне "Летапіс", у адказ прыслалі за 15 год, садраўшы з мяне цэлую кішэню грошай. Паперу падпісаў Шушкевіч, — можа, той самы, які быў некалі разам з намі.

ЛiM я выпісваю і таму навіны ведаю. Пушчу абралі ў Саюз пісьменнікаў, але ён зараз недзе пад Масквою дырэктарам шко­лы і не хоча схаць назад. Перад маім прыездам у Miнску была Галя Гарэцкая. Мае хочуць назад у Ленінград (жонка з Ленінграда), а я лепш паехаў у Miнск, хоць мяне ніхто не кліча туды.

У Гродна прабыў паўтара тыдні. Удзень працаваў у архіве, а вечарамі бадзяўся па горадзе, выходзіў на Ласосну, ездзіў у Азеры. Было вельмі цікава, але на бяду павінен быў у скорым часе ехаць назад.

Праз два тыдні еду ў Талін, буду рабіць даклад на канферэнцыі аграрнікаў краін Усходняй Еўропы.

Ніна вышла на пенсію. Яна так заматалася, што зараз на­ват не сумна сядзець увесь дзень дома. У школе ў іх горадзе працаваць было цяжка, тым болей што яна была завучам і ча­сам дырэктарам. Зараз сядзіць пры маме, даглядае гаспадарку. Вялькевіч таксама выйшаў на пенсію. У Славы ужо трое дзяцей. Ён надта харошы хлопец, час ад часу мы з ім выпіваем бутэльку грузінскага.

Зараз рыхтуем да друку другі том Пічэты. Скора, відаць, выйдзе ў мяне артыкул пра беларускую металургію.

ІОСІФУ СІМАНОЎСКАМУ

[1959 г.]

Иосиф Бенциановнч.

Пытался исполнять Ваши поручения, т. е. найти деятелей, которыя бы работали на ниве белорусской культуры. Разгова­ривал, хотя и бегло, со всеми теми лицами, о которых упоми­нал в разговоре с Вами. Ответ, в общем, везде одинаков: на варягов надеяться нельзя. Подготовить людей здесь мог один В. И. Пичета, как подготовка работников Института славяно­ведения. Остальные, имеющие какое-либо отношение, смотрят на это с меркантильной точки зрения, а кроме того, работы на эти темы нет с кем обсуждать, они не вызывают массового ин­тереса и т. д. В общем, надежды получить что-либо отсюда очень тощие.

Я думаю, что Вам нужно взяться за это дело с другой стороны.

В Рукописном отделе университетской библиотеки в Виль­нюсе работает А. К. Антонович. Человек этот проявляет большой интерес к Вашим вопросам, и, кроме того, он знает и кни­ги, и рукописи, имеющиеся в виленских хранилищах. При мне он показывал издание Дунина-Марцинкевича, которое подо­брал где-то на полу библиотеки без одной части переплета, но совершенно исправное, затем одно парижское издание 30-х го­дов, много говорил о рукописях, имеющихся в Вильнюсе. Мне кажется, что это Вам готовый работник, тем более что он без всякого разбега может начать работу по описанию или хотя бы учету рукописей.

Первое, что я увидел, войдя в читальный зал рукописного отдела Библиотеки Академии наук в Вильнюсе, была рукопис­ная книга, писанная полууставом на белорусском языке. Из заголовка, приписанного позднее, видно, что это описание или дневник одного из деятелей Великого княжества Литовского, ездившего в Россию. К сожалению, ни заглавия, ни шифра я не записал. А вообще, Вильнюс и, видимо, Библиотека им. Щед­рина являются основными хранилищами белорус­ских рукописей.

Вышел т. VII "Проблем источниковедения", в котором на­ходится моя статья о "Минских ведомостях". На днях сдаю туда же статью об отчетах губернаторов как источнике. На очереди работа о инвентарях и некоторые другие. В сентябре буду разго­варивать с руководством относительно новой поездки в Минск — Вильнюс для работы над инвентарями. Эти работы могут соста­вить в будущем разделы монографического исследования по ис­точниковедению Белоруссии XIX ст. Однако, находясь на поло­жении чернорабочего, я не могу делать эти работы быстро.

Юлия Осиповна выглядит хорошо, молодцом. Се­стра моя приедет в Минск искать работы в начале августа.

ІОСІФУ СІМАНОЎСКАМУ

Паважаны Іосіф Бенцыянавіч!

З даваеннай перыёдыкі ў мяне ёсць за некалькі гадоў "Полымя" і "Советское строительство". "Полымя" трошкі пакалечанае — Аляксандра Пятроўна вырвала з яго ўсе артыкулы Уладзіміра Іванавіча. У цяперашні час працы Уладзіміра Іванавіча перавыдаюцца (першы том выйдзе ў лютым), і таму праз нейкі час, напэўна, і гэтыя артыкулы таксама можна будзе атрымаць.

Умовы мае такія: паколькі я атрымаў гэтыя часопісы ад Аляксандры Пятроўны бясплатна, то я на тых самых умовах аддам іх Вам, за выключэннем таго, што ў Вас ёсць, бо для мяне гэта ўвогуле вялікая каштоўнасць. Апроч таго, у мяне ёсць гадавыя камплекты часопісаў "Минувшие годы" і "Голос минувшего" — гэта з бібліятэкі нябожчыка Беражкова. Гэта я таксама магу аддаць Вам, але па сабекошце. У Беражкова, спецыяліста па гісторыі Вялікага Княства Літоўскага, было вельмі шмат каштоўных кніг не толькі па Літве і Беларусі, але і розных зусім унікальных выданняў 1917 г. Цяпер там засталося няшмат, але калі будзеце Вы ці Ваш прадстаўнік, то можна паглядзець.

Я размаўляў з Уладзімірам Юр’евічам Гацье адносна бібліятэкі яго бацькі. Ён кажа, што кніг няшмат, але ў прынцыпе ён згодны на перадачу іх Вам. Яго адрас: Новапясчаная, д. 21, кв. 39. Карацей, гэта мой сусед.

Разам з тым, я звяртаюся да Вас з просьбай. Тут нельга дастаць беларускай літаратуры, і нават аб выданні яе даведваешся выпадкова. Мне трэба купіць два экзэмпляры "Истории Минска", два экзэмпляры кнігі Абэцэдарскага "Белорусы в Москве", экзэмпляр кнігі Ліўшыца (дакладнай назвы не памятаю, — пра Іудзею), акрамя таго, я не магу выпісаць "Літаратуру і мастацтва", бо падпіскі на яе тут няма. Магчыма, што акрамя гэтых кніг выйшла яшчэ што-небудзь, але я больш ня ведаю. Калі Вы можаце даручыць каму-небудзь зрабіць гэта, то я адразу вышлю грошы.

ІОСІФУ СІМАНОЎСКАМУ

Іосіф Бенцыянавіч,

Я спрабаваў выканаць Вашыя даручэнні, г.зн. знайсці дзеячоў, што працавалі б на ніве беларускай культуры. Размаўляў, хоць і побегам, з усімі тымі асобамі, пра якіх згадваў у размове з Вамі. Адказ у прынцыпе ўсюды аднолькавы: на варагаў спадзявацца нельга. Падрыхтаваць людзей тут мог адзін У.І.Пічэта, як падрыхтаваў супрацоўнікаў Інстытута славяназнаўства. Астатнія, што маюць якія-небудзь адносіны, глядзяць на гэта з меркантыльнага пункту гледжання, а акрамя таго, працы на гэтыя тэмы няма з кім абмяркоўваць, яны не выклікаюць масавай цікавасці, і г.д. Увогуле, надзея атрымаць што-небудзь адсюль вельмі кволая.

Я думаю, што Вам трэба ўзяцца за гэтую справу з іншага канца. У рукапісным аддзеле універсітэцкай бібліятэкі ў Вільні працуе А.К.Антановіч. Чалавек гэты выяўляе вялікую цікавасць да Вашых пытанняў і, апрача таго, ён ведае і кнігі, і рукапісы, якія ёсць у віленскіх сховішчах. Пры мне ён паказваў выданні Дуніна-Марцінкевіча, якія падабраў недзе на падлозе бібліятэкі без адной часткі пераплёту, але зусім добрыя, потым адно парыжскае выданне 30-х гадоў, шмат казаў пра рукапісы, якія ёсць у Вільні. Мне здаецца, што гэта Вам гатовы супрацоўнік, тым больш, што ён без усялякага разбегу можа пачаць працу па апісанні ці хаця б уліку рукапісаў.

Першае, што я ўбачыў, калі ўвайшоў у чытальную залу рукапіснага аддзелу бібліятэкі Акадэміі навук у Вільні, была рукапісная кніга, пісаная паўуставам на беларускай мове. З загалоўка, прыпісанага пазней, бачна, што гэта апісанне ці дзённік аднаго з дзеячоў Вялікага Княства Літоўскага, які ездзіў у Расію. На жаль, ні загалоўка, ні шыфра я не запісаў. А ўвогуле, Вільня і, напэўна, бібліятэка імя Шчадрына з’яўляюцца асноўнымі сховішчамі беларускіх рукапісаў.

ЯЗЭПУ ДЫЛЕ

[не раней красавіка 1960 г.]

Шаноўны Язэп Лявонавіч!

Мінулы месяц я быў у Ленінградзе, куды мне, хоць і са спазненнем, пераслалі Ваш ліст. Я працую над справамі сацыяльна-эканамічнага развіцця Заходняй Беларусі і Літвы да 1861 г., і таму матэрыял 1863 г. ведаю слаба. Відаць, аднак, што асноўныя матэрыялы пра Каліноўскага, уключна з яго ўласнаручнымі паказаннямі, знаходзяцца ў Вільні. Былі яго матэрыялы і ў Маскве, ды загінулі ў час вайны, але тут, відаць, былі толькі копіі. Зразумела, гэта не азначае, што трэба занядбаць тыя дакументы, пра якія пішаце Вы. Я пытаўся ў супрацоўнікаў архіву пра іх, і яны мне сказалі, што такія ў іх ёсць, але гэта было сказана ў самай агульнай форме, а шукаць у мяне не было часу. Усё прыходзіцца адкладваць надалей, калі можа скончу сваю манаграфію пра ўмовы ў Заходняй Беларусі і Літве напярэдадні 1861 г.

Сярод іншых праблем, над якімі мне прыходзіцца працаваць у сувязі з гэтаю тэмаю, знаходзіцца і праблема абавязковых інвентароў. Уступную частку гэтага раздзелу я надрукаваў у мінулым годзе ў зборніку (Ежегодник по аграрной истории стран Востчной Европы, Таллин, 1959), рэшта чакае канца ўсяе працы. У свой час Пічэта казаў мне, што калісьці ў Інбелкульце знаходзіўся рукапіс, здаецца, Жуковіча пра тыя самыя інвентары, але яны неяк раптоўна зніклі. Ці не памятаеце Вы што-небудзь пра гэтую працу?

Праз месяц у Мінску склікаецца нарада гісторыкаў, музейных працаўнікоў і настаўнікаў школ па праблемах вывучэння гісторыі Беларусі. Дакладна яшчэ ня ведаю праграмы (яе покуль ня ведаюць і арганізатары). Магчыма, на гэтай нарадзе буду і я. Гэта першая пасля 1926 г. нарада беларускіх гісторыкаў. Перапынак надта доўгі. У ЛІМе я надрукаваў (пасля перапынку ў 30 год) артыкул пра літаратурную спадчыну Івана Грыгаровіча, выдаўцы першага беларускага археаграфічнага зборніка.

Дзякуй Вам за памяць. Людзей, якія памятаюць Інбелкульт, засталося мала.

СЦЯПАНУ АЛЕКСАНДРОВІЧУ

12 красавіка 1960 г.

Сцяпан Хусаінавіч.

Напішу Вам усё па парадку. Я працую ў Інстытуце гісторыі Акадэміі навук СССР. Неяк адзін наш супрацоўнік вярнуўся з Краснаярска і сказаў, што там у архіве сярод іншых матэрыялаў заходзіцца і асабовы фонд Грыгаровіча. Праз некаторы час усе матэрыялы Юдзіна, у якіх і быў фонд Грыгаровіча, пераслалі ў Маскву — у Архіў літаратуры і мастацтва. Мяне папрасілі зайсці туды, каб што-небудзь сказаць пра тыя матэрыялы. У дырэкцыі тады сказалі, што не ведаюць, што рабіць з тым фон­дам, — ці адсылаць назад у Краснаярск, ці ў Ленігррад, дзе ён быў раней?

Я адразу напісаў, што адаслаць трэба ў архіў Акадэміі навук у Мінск, аб чым падаў паперу ў Архіў, а тым часам напісаў пра ўсё гэта ў Мінск Крапіве. На гэтым уся справа і скончылася. Мне неяк сказалі, што Крапіва перадаў мой ліст Судніку. Можа быць і так, але мне з Акадэміі ніхто не адказаў. Тады я напісаў у "ЛіМ", і Вы зараз першы, хто адгукнуўся. Вельмі шкадую, што ў свой час напісаў не Сіманоўскаму, а ў Акадэмію.

Мая спецыяльнасць — сацыяльна-эканамічная гісторыя Літвы і Беларусі. Да таго ж я быў упэўнены, што ў Мінску адразу ўхопяцца за магчымасць набыць такі цікавы архіў. Таму я перагледзеў яго настолькі, каб можна было напісаць заключэнне.

Я раю Вам так: перад тым як ехаць у Архіў, напішэце ім ліст або пазванеце па тэлефоне (Д-829-72), бо за гэты час, можа, што здарылася.

3 вялікаю цікавасцю чытаў Вашы кнігі. Канчаючы ўніверсітэт (гэта было ў 1928 г.), я меркаваў зрабіць часткова тое, што за­раз зрабілі Вы: абысці і сфатаграфаваць усе мясцовасці, дзе калі-небудзь жыў Купала. Купала і, асабліва, Уладзіслава Францаўна з вялікаю ахвотаю падтрымалі гэту думку, але здзейсніць яе не давялося. Калі будзеце ў Маскве, то проша зайсці.

Улашчык.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

17 красавіка 1960г,

Станіслаў Пятровіч.

Месяц быў у Ленінградзе, а калі прыехаў дахаты, то знайшоў цэлую папку карэспандэнцыі, а таксама прысланы Вамі "ЛіМ".

Я такі быў ужо даўно ўпэўнены, што артыкул не пойдзе, але толькі не ведаў, якая таму прычына — аўтар ці персанаж.Я думаў, што трэба было б дзе-небудзь друкаваць перыядычна звесткі пра старую літаратуру, якая тычыцца Беларусі XVІII-XIX ст., бо з нашых усіх гісторый выходзіць, што ў гэты час Беларусь выглядала нібы нейкая пустыня, дзе былі зубры і каўтун. А між тым і ў гэты час друкаваліся кнігі, але амаль выключна на польскай мове.

Я думаю, што ў Вашай газеце належала б змясціць некалькі артыкулаў пра Сыракомлю, які не толькі ўсё жыццё пражыў на Беларусі, але выпусціў тры кніжкі пра свае вандраванні па Беларусі (у апошняй, праўда, больш пра Літву), а таксама даў, здаецца, першы нарыс пра новы Мінск ("Ateneum", Wilno, 1857).

Праз месяц у Мінску збіраецца нарада беларускіх гісторыкаў. Відаць, буду і я. Тады можна будзе пагаварыць пра ўсю гэту тэматыку.

У віленскім часопісе "Rubon" за 1845 г. бачыў артыкул, прысвечаны беларускай паэзіі ці, лепш кажучы, фальклору. Мне здаецца, я нідзе не бачыў спасылак нашых літаратуразнаўцаў на гэты артыкул. Паведаміў пра яго Баркоўскага.

Сярод іншых матэрыялаў, здабытых у Ленінградзе, знайшоў звесткі, як і колькі лавілі рыбы на Міншчыне ў 1804 г. Тады ў нас вадзіліся яшчэ асятры, а адных шчупакоў здабылі ажно 700 вазоў!

Прывітанне ўсёй Вашай Хаце.

Улашчык.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

10 мая 1960 г.

Станіслаў Пятровіч.

Шлю Вам адзін артыкульчык. Пэўна, ён не падыдзе да вашай газеты, тады скарыстайце матэрыял — раскажэце сваім дзецям, як некалі ў нас лавілі рыбу. Наогул, нашы пісьменнікі надта мала скарыстоўваюць матэрыял пра мінулае. На сярэдзіну XVI ст. у нас ёсць надрукаванае "Описание пущ и переходов звериных" па ўсяму Вялікаму княству Літоўскаму. Мінскі ваявода Завіша, які пісаў дзённік яшчэ пад канец XVIII ст., запісваў, як ён ездзіў страляць мядзведзяў пад Мінскам. Чытаючы яго дзённік, здаецца, што ў той час мядзведзяў пад Miнскам было не менш, як сабак, i што ў ваяводы не было іншага клопату, як толькі біць гэтага звера.

У 1831 г. спрытны шляхціч, які ўзяў без грошай возера Світазь і злавіў там столькі рыбы, што прадаў на 500 руб., процьма рыбы было нават у Усе, што цячэ пад Красавам.

Нараду беларускіх гісторыкаў перанеслі на ліпень. Яны адкладаюць ужо другі раз, і можна думаць, што пры такой арганізацыі справы наогул не збяруцца. Хацеў гэтым летам з’ездзшь у Белавежскую пушчу, але, відаць, прыйдзецца сядзець на мес­цы і працаваць.

Улашчык.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

28 кастрычніка 1961 г.

Станіслаў Пятровіч.

Вялікае дзякуй Вам за зборнік. Прачытаў яго, як кажуць, не сыходзячы з месца. Мне больш за ўсё спадабаліся вершы пра Сямашку і "Балаголы". Вы надта добра перадаеце ўражанні, якія ў нас засталіся ад нашых дзіцячых гадоў.

Стала з беларускае літаратуры чытаю толькі "ЛіМ". Кнігі ха­джу праглядаць у магазін, а часопісы бяру за некалькі месяцаў у бібліятэцы. Не маю нават у сябе твораў Купалы, бо ўсё хачу знайсці выданне 1925—1926 гг.Чытаў палеміку пра "Ростані". Я, як толькі ўбачыў афішу, што гэты фільм ідзе ў кіно, адразу пайшоў браць білеты. 3 самога юнацтва засталося нешта надта харошае ў памяці, калі чытаў гэту аповесць першы раз. Прыйшоў, але выседзець змог толькі хвілін 10-15. Мяне неяк пачало круціць, гледзячы на такое калецтва. На другую серыю не пайшоў і, пэўна, не пайду. Калі там філосаф падлічыла, што фільм праглядзелі 800 тыс. чалавек, то няхай мае на ўвазе, што вялікая колькасць глядачоў (як і я) уцяклі, не дачакаўшыся канца.

Улашчык.

СЦЯПАНУ АЛЕКСАНДРОВІЧУ

З лістапада 1961 г.

Сцяпан Хусаінавіч.

Дзякуй Вам за кнігу. Трэба сказаць, што, жывучы тут, даставаць беларускую літаратуру цяжка. У самой Маскве кнігі прадаюцца неяк выпадкам, а даставаць з Мінска таксама нялёгка, бо проста не ведаеш, што выйшла, а калі даведаешся, то ўжо позна. Добра, што засталося троха знаёмых, якія і перасылаюць сёе-тое, але іх турбаваць не заўсёды хочацца.

У мяне некалькі заўваг адносна Вашых артыкулаў. На Наваградчыне (так завуць свой край самі наваградчане) процьма Чэчатаў, а іх у літаратуры заўсёды завуць Чачотамі. Можа, Вы зламаеце гэту традыцыю?

Па-другое, пра Залескага. Праўда, ён быў блізкі Шаўчэнку чалавек, праўда, ён ненавідзеў царызм, але ж ён быў членам- экспертам у Рэдакцыйных камісіях, калі выпрацоўваўся праект адмены паншчыны, і там ён змагаўся за самы рэакцыйны праект, змагаўся нават тады, калі не было ніякая сэнсу змагацца, бо праект Рэдакцыйных камісіяў пайшоў ужо на зацвярджэнне.

Значыцца, Залескі рабіў гэта ўжо для гісторыі, каб паказаць, што ён змагаўся да апошняга, а там будзе бачна. Гэты ж самы Залескі напісаў першую гісторыю адмены паншчыны на Беларусі (ён з ганьбаю адкідаў назву Беларусь, лічачы яе Літвою, а Літву — толькі адною з трох правінцыяў Польшчы), у якой выказаў увесь свой жаль з прычыны таго грабежніцтва, якое ўчыніў урад над панамі.

У адным з артыкулаў я троха сказаў пра гэту дзейнасць Залескага. Прыслаць яго Вам не магу, бо друкаваў ужо даўно. Калі Вы цікавецеся гэтаю справаю, то вазьмеце "Исторические запискі", т. XXXIII. М.. 1949 — "Подготовка крестьянской ре­формы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии".

Улашчык

НІНЕ БЯЛЬКЕВІЧ

24 лістапада 1961 г.

Ніна,

я пісаў у Маладзечна Каханоўскаму пра пасцілкі. Ён адказаў, што найлепшыя ткуць на Случчыне і каля Багушэвіч. Наогул, калі што будзе вартае, то паведаміць. У іх вельмі чакаюць кнігу пра Тарашкевіча. Калі можаш дастаць пару экз., то пашлі яму (Палярны зав., д. 1).

Можа, дастанеш мне кнігу Штыхава і Лысенкі "Самыя старажытныя гарады Беларусі".

[...] Усё чытаю свой летапіс. Ён надта складаны. Пішу пісьмы тым, хто даў кнігі.

Польскую бібліяграфію, ад якой зрокся ў Мінску, не шлюць ніадкуль.

ЮЛІІ БІБІЛА

21 сакавіка 1962 г.

Сёння гаварыў з акадэмікам Тихомировым. Ён хоча сваю калекцыю рукапісаў передаць у Новасібірск, але сярод іх ёсць беларускія і ўкраінскія. 3 беларускіх ён назваў евангелле, пісанае ў канцы XIV ст. у Друцку і евангелле, пісанае ў Мінску ў XVI ст. Вядома, што ўсё гэта трэба было б аддаць у Мінск, але каму і куды? У Віцебску ўзарвалі царкву XII ст., у Мінску разбурылі замчышча. 3 гэтага ён робіць зусім разумны вывад, што ў Беларусі да помнікаў культуры адносяцца па-варварску. Я нават не мог сказаць яму, ці ёсць у Дзяржаўнай бібліятэцы рукапісны аддел, ці ёсць там умовы для захавання рукапісаў, хто ведае аддзелам, калі ён ёсць, і г. д. Ён упэўнены, што ў Бе­ларуси ёсць шмат нявыяўленых рукапісаў, а шукаць і набываць няма каму, бо няма спецыялістаў і ніхто гэтым не цікавіцца. Калі ён спытаў у мяне, хто там спецыяліст, дык і я не ведаў. Можа, іх і праўда няма.

Будзьце ласкавы, не адкладаючы, напішыце мне пра ўсё гэта. Пэўна, трэба пагаварыць з Сіманоўскім. Покуль што нічога пра гэта не гаварэце, каб не зрабілі якога-небудзь нетактычнага запытання. Ён гэтага надта не любіць.

У пачатку мая я прыеду ў Мінск працаваць у архіве, але было б лепш, каб Вы маглі напісаць мне, пака я буду яшчэ тут.

ЮЛІІ БІБІЛА

8 чэрвеня 1962г.

Юлія Осіпаўна.

У Гродне ў архіве я знайшоў тэстамент Касцюшкі, падпісаны ў Швейцарыі, якім ей даваў вольнасць сваім падданым у Кобрынскім павеце. Тэстамент гэты фатаграфаваны некалькі раз, але я не бачыў, каб хто-небудзь яго ў нас надрукаваў (змест быў надрукаваны ў польскай газеце яшчэ ў 1817 г., праз некаторы час пасля падпісання).

Знайшоў там і матэрыялы пра Крошына і пра Багрыма. Гэга таксама вядомыя матэрыялы, але верш, з-за якога там усе закруцілася, я нідзе [раней] не бачыў; можа, гэта з-за таго, што не ўсе ведаю. Верш гэты Багрым прачытаў чыноўніку, які прыехаў наводзіць у Крошыне парадкі, і які так здзівіў чыноўніка, што той папрасіў Багрыма запісаць яго. Следству не ўдалося даведацца, хто быў аўтарам, але пэўна гэта не Багрым, бо ў той час ён быў зусім хлопчыкам. Напісаны верш на навагрудскай або слонімскай мове (панэ, барэ). Па змесце вельмі падобна на "Мужыцкую праўду": заклік да знішчэння паноў і ўсхваленне старой Польшчы, нават заклік да барацьбы за аднаўленне Польшчы.

Думаю, што з-за гэтай самой Польшчы верш надрукаваць у Мінску будзе цяжка, хаця яго рэвалюцыйны дух бясспрэчны. Што ў такім разе рабіць? У манаграфіі я перакажу змест і дам каментарыі, але гэта не тое, што трэба. Верш напісаны, пэўна, у 1812 г., адразу пасля прыходу французаў, покуль тыя яшчэ не даліся як след у знакі, і таму аўтарам не можа быць Багрым.Беларуская літаратура таго часу такая бедная, што ўсякая знаходка цікавая. Вы лепш ведаеце ўмовы і, можа, параіце мне, што рабіць? Я думаў пісаць Сцяпану Александровічу, але пасля вырашыў напісаць раней Вам.

У Навагрудку не быў. У нядзелю ездзіў у Самахвалавічы: некалі мы з Нінай там вучыліся. 3 Гродна таксама не мог дабрацца ў ня­дзелю, бо далёка, а на таксі дорага, да таго ж і грошы канчаліся.

У Мінск едзе Бялькевіч — той, што жыў з Янкам, пляменнік. Ён вайсковы інжынер і нашымі справамі не цікавіцца. 1 ліпеня едзем усёю хатаю у Палангу на 17 дзён.

Улашчык.

КАНСТАНЦІНУ ШАБУНЕ

8 сакавіка 1964 г.

Канстанцін Іванавіч!

3.ІІІ.64 г. з мяне зрабілі доктара. Прайшоў я аднагалосна. Апанентамі былі М.В.Нечкіна, Ю.І.Жугжда і А.Л.Шапіра. Найбольш важныя заўвагі зрабіла Нечкіна, якая лічыць, што я павінен быў сфармуляваць значна больш тэарэтычных вывадаў… Я сказаў, што такі раздзел у мяне быў напісаны, але я ня мог абгрунтаваць свае вывады статыстычнымі матэрыяламі, і таму выключыў іх са свае працы. Калі дасць Бог буду жыць, то паеду ў Вільню, вазьму фонды Тышкевіча і напішу манаграфію пра ўзнаўленне сялянскай гаспадаркі. Між іншым, калі хто хоча напісаць добрую манаграфію на гэтую тэму ці наогул пра магнацкую гаспадарку, няхай бярэ гэты матэрыял, бо пэўна ў СССР падобнага няма.

Пасля абароны быў, ведама, банкет, а пасля банкету я, ведама, хварэў, а зараз ніяк не магу выспацца, тым больш, што тэрмінова рыхтую кнігу для выдавецтва.

Вялікі дзякуй Вам і ўсяму калектыву, і ўсім асабіста, хто чытаў рукапіс і хто адзначыў яго добрым словам.

Скора пэўна буду ў Мінску.

Улашчык

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

22 сакавіка 1965г.

Станіслаў Пятровіч.

Дзякуй Вам, што памаглі надрукаваць "Хроніку". Калі тро­ха стане свабадней, прышлю Вам артыкулы пра апісанне Мінскай губерні, зробленае ў 1800 г. Гэта вялізны рукапіс, адзін экз. якога знаходзіцца ў Вайсковым архіве ў Маскве, а другі — у Ленінградзе. У Ленінскай бібліятэцы ляжыць архіў вёскі (ці маёнтка) Дастоева пад Пінскам, адкуль паходзяць Дастаеўскія. Некрануты ляжыць архіў Кубліцкіх, у якім ёсць лісты ўсіх імянітых паноў Беларусі і г. д.

Кнігагандаль адмовіўся даваць заказ на маю кнігу, бо яна "дапатопная" (літаральна сказана так намеснікам дырэктара кнігагандлю Казлоўскім). Калі яны не дадуць заказу, то кніга на Беларусь наогул не трапіць, бо тыраж (1100 экз.) вызначаецца па заказах. Праз месяц, пэўна, будзе сігнал.

М. Улашчык.

ЮЛІІ БІБІЛА

22 мая 1965 г.

Юлія Восіпаўна!

Дзякуй за кнігу. Шкада, што бібліяграфія толькі руская. Колькі яшчэ чакаць на загранічных мовах.

Паслаў у Мінск нешта з дзесяць сваіх кніг (у тым ліку і Вам), але дагэтуль няма ніводнага паведамлення аб атрыманні. Ці дайшла яна да Вас? Пасля моцнага націску беларускі Кнігагандаль згадзіўся даць заказ на 400 экз. маёй кнігі. Ці ня будзеце Вы ласкавы зайсці ў кніжную краму паглядзець, ёсць яна там ці не, а калі ёсць, то ці купляе хто. Сам я ўжо купіў цэлы стос.

Скора выходзіць з друку 29 том Поўнага збору рускіх летапісаў. Сярод усяго іншага там апісаны паход Івана IV на Полацак і выкладзеныя матывы, чаму неабходна было яго заваяваць: у Літве пашырылася лютарская ерась, якую неабходна было знішчыць, а разам, ведама, спаліць гарады і знішчыць насельніцтва. Нават ня ведаю, якім чынам паведаміць чытачам Беларусі пра гэтыя матэрыялы. Мне самому пісаць не выходзіць, бо я рэдактар значнай часткі гэтага тому.

Неяк пісаў Вам, прасіў пахадайнічаць, каб Бібліятэка прыслала мне нумары 10,11 "Летапісу" за мінулы год, але Вы не адказалі. За гэты год покуль прыйшоў толькі першы нумар (ужо па падпісцы). Пэўна ўжо выйшаў і другі, але вестак пра гэта няма.

Бывайце здаровы. Грамыка надта ўзрушаны, што ізноў надрукаваны яго вершы.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

16 ліпеня 1965 г.

Станіслаў Пятровіч.

Канчаю пісаць артыкул пра пісьменнасць у дарэвалюцыйнай Беларусі. У "Гісторыі Беларусі" (выд. Акадэміі навук БССР) напісана, што пісьменных было 23 % ці нават крыху менш. Па маіх жа падліках, іх было больш паловы насельніцтва.

Магу надрукаваць артыкул тут, але было б лепш — у якім-небудзь беларускім выданні. Памер артыкула — каля 20 машынапісных старонак.

Пішу пра гэта Вам, бо з Мінска надта не любяць адказваць на лісты, іначай кажучы, звычайна не адказваюць зусім. Калі Вы можаце пагаварыць пра гэта ў "Полымі" ці дзе ў другім месцы, буду Вам удзячны. У артыкуле шмат табліц.

Кнігу маю 22 чэрвеня адаслалі ў Белкнігагандаль, пэўна, скора будуць прадаваць.

М Улашчык.

НІНЕ БЯЛЬКЕВІЧ

9 кастрычніка 1965 г.

Ніна.

Трыццаць год таму ў Суславе сустрэўся з князем Галіцыным, а ўчора былі са Славай у графа Талстога. Сустрэча атрымалася вельмі добрай. Мы перадалі яму аўтабіяграфію Янкі, твае запісы, складзеную намі са Славай біяграфію і артыкул у "ЛіМе". Ён абяцаў даць афіцыйны водзыў аддзела філалогіі Інстытута славяназнаўства, затым перагаварыць з акадэмікам Вінаградавым, каб той даў водзыў ад Інстытута мовы Акадэміі Навук СССР, і затым напісаць артыкул для "ЛіМа" з запытам, чаму няма да гэтага часу адказу на артыкул Лапава і Германовіча. 3 другога боку, яшчэ раз сказаў, што будзе вельмі карысна, калі з такой жа просьбай выступіць Саюз пісьменнікаў, і таму, калі спатрэбіцца маё ўмяшальніцтва ў гэту спра­ву, то прышлі тэлефон Глебкі. А ўвогуле, даведайся, як гэта зрабіць, як прайсці да Броўкі, каб атрымаць водзыў (для гэта­га найлепш напісаць усё самой, каб Броўка толькі падпісаў, ці падпісаў, унёсшы самыя неістотныя папраўкі; пагавары пра гэта з Ю. О.).

Вялікім плюсам у гэтай справе з’яўляецца тое, што ў 1968 г. у Празе будзе чарговы з’езд філолагаў-славістаў. Да гэтых з’ездаў звычайна і падганяецца выданне капітальных прац.

Пісьмо тваё атрымаў сёння. Як добра, што ўсё аказалася на месцы. Калі б цябе не было, то чаго-небудзь так і не далічыліся б, а потым давялося б разбірацца. 3 М. К. больш, вядома, ніякіх спраў весці нельга. У яе на ўсё свае меркаванні, каторыя, здаецца, ніколі ёй не ўдаюцца.

Пры ўсіх абставінах трэба мець рукапіс у найбольшай гатовасці, бо такая вялікая і цяжкая для выдання кніга будзе яшчэ доўга рыхтавацца да набору тады, калі пытанне аб выданні будзе вырашана станоўча. Па сучасным палажэнні рукапіс праходзіць такія этапы. Найперш чытае і дае водзыў адказны рэдактар (у дадзеным выпадку — Суднік). Вельмі часта, калі не звычайна, адказны глядзіць толькі саму сутнасць, не ўдаючыся ў дэталі, альбо даручае дэталі сваім падначаленым. Затым рукапіс ідзе да тэхнічнага рэдактара, каторы павінен найперш уніфікаваць усё, г. зн. прывесці ў такі стан, каб усё было зроблена аднолькава, затым праверыць усе спасылкі на літаратуру, звычайна ён размячае, якімі шрыфтамі будуць набіраць тыя ці іншыя словы. Для слоўніка адна разбіўка шрыфтоў займае шмат часу. Пасля гэтага рукапіс ідзе ды вычытчыкаў, каторыя правяраюць усе дэталі і пасля ўзгаднення з рэдактарам адпраўляюць рукапіс у набор.

Слоўнікі ўсе, здаецца, набіраюць у Маскве. Дык вось, мне здаецца, што табе варта было б пагаварыць з Суднікам адносна падрыхтоўкі (тэхнічнай) рукапісу да друку. Я думаю, што тэхнічным рэдактарам варта запрасіць Ю. О. (за кожны аркуш тэхн. рэдактару плоцяць 10 руб., значыць, уся праца бу­дзе каштаваць каля 800 руб.), калі яна ведае гэту справу, але, можа быць, гэту працу варта зрабіць табе самой ці сумесна з Ю. О. Пры ўсіх умовах табе варта было б авалодаць гэтай справай, і тады ты зможаш браць такую працу ў выдавецтва. Не гаворачы пра заработкі, гэта проста цікавая праца.

Наташа вярнулася з Крыма вельмі пасвяжэлай і цяпер здзіўляецца, як гэта яна жыла некалькі гадоў без выхадных, увесь час не высыпаючыся. На будучыню вырашана больш такіх глупстваў не рабіць. Дай божа.

ЮЛІІ БІБЫА

26 кастрычніка 1965г.

Юлія Осіпаўна.

У мяне наладзіліся адносіны з [Мінскім] абласным музеем у Маладзечне. Сёння супрацоўнік музея Генадзь Каханоўскі прыслаў трагічны ліст. Ён піша, што ў Заходняй Беларусі засталося шмат старых рукапісаў і кніг, якія зараз гінуць: іх паляць, рвуць. Што рабіць?

Я б мог перадаць усё гэта Археаграфічнай камісіі, і, пэўна, яна паслала б туды сваіх працаўнікоў, але ў такім разе ўсе ма­тэрыялы пойдуць у камісію. Ведама, гэта лепш, чым даць загінуць, але ж трэба, каб іх забралі ў Мінск.

Пішу Вам, каб Вы параіліся з Сіманоўскім. Не пішу яму про­ста, бо ён, пэўна, не скора адкажа, калі наогул адкажа. Можа, мне трэба напісаць артыкул у якую-небудзь мінскую газету? Можа, напісаць у ЦК Шауры? Можа, яшчэ што зрабіць?

Пасля смерці Ціхамірава камандаваць Летапіснаю групаю (дзе лічуся і я) будзе акадэмік Рыбакоў. Хаця ён некалі на Бюро адцзялення гістарычных навук прапанаваў паставіць праблему вывучэння беларускага адраджэння, я не надта спадзяюся на тое, каб ён зрабіў нешта рэальнае ў такой бядзе.

Прашу Вас пагаварыць з Сіманоўскім, што трэба зрабіць. Думаю, што пасля смерці Ціхамірава выпусціць тут зборнік да 450-годцзя беларускага друку не ўдасца.

Улашчык.

НІНЕ БЯЛЬКЕВІЧ

24 студзеня 1966г.

Ніна.

Сёння са Славаю мы былі ў Гарэцкага. Ён жыве км за 30 ад Масквы ў невялічкім рабочым пасёлку. Спаткаў ён нас надзвычайна ветліва і абяцаў зрабіць усё, што зможа, пагаварыць з прэзідэнтам і Крапівою. У яго нават захавалася фатаграфія, дзе ты з Галубоўскаю сядзіш, а над вамі стаяць Сапунянкі. Максім Гарэцкі назваў тое фота "Чатыры багародзіцы".

Калі будзеш размаўляць з Гарбуновым, не называй сваё прозвішча, бо я зачапіў яго ў сваёй кнізе, а, пэўна, прыйдзецца зачапіць яшчэ больш. Скажы, што ты Бялькевіч.

Мне трэба было б спаткацца тут з Броўкам або, на горшы выпадак, з Глебкам. Калі можаш, даведайся, калі яны будуць тут. Пра гэта буду пісаць яшчэ М. К., тым больш што некалькі дзён назад адаслаў ёй лякарства, патрэбнае для Сцяпана.

Шлю табе чарнавік сваіх самахвалавіцкіх успамінаў. Шушкевіч ужо размаўляў у "Полымі" пра іх надрукаванне. Яшчэ невядома, выйдзе што з гэтага ці не, але пашлю. Цябе прашу, калі зможаш разабрацца ў рукапісе, прачытай і зрабі свае заўвагі. Калі будзе цяжка, аддай спярша машыністцы, няхай перадрукуе, а пасля ўсё ж прачытай. Асабліва няпэўны ў мяне канец — пра тое, што мы ведалі, канчаючы другі клас. Зараз я здаў у рэдакцыю артыкул пра пісьменнасць дарэвалюцыйнай Беларусі, і ўспаміны павінны быць нібы ілюстрацыяй да ар­тыкула. Палемізую з працаўнікамі інстытута, якія вельмі заніжаюць паказнікі пісьменнасці.

Калі ў Мінску няма паперы (перадрукаваць трэба ў трох экз.), то я прышлю, бо зараз тут яна ёсць. Вітаем цябе з днём Ніны і шлем табе каробку цукерак. За ўсімі імянінамі і днямі нараджэння ў нас даглядае бабка.

Чакаем усе Олю.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

[1966 г.]

Шаноўны Ніл Сямёнавіч.

Пасылаю Вам выпіскі за некалькі год аб выпуску кніг на розных мовах. Як бачыце, Беларусь вельмі ўстойліва займае апошняе месца не толькі сярод тых народаў, якія маюць сваю дзяржаўнасць, але і ў параўнанні з татарамі дае значна менш. Даведнікі аб колькасці кніг выходзяць штогод, і ў патрэбны час неабходныя лічбы лёгка знайсці.

У мяне ёсць і яшчэ некалькі думак, якія мне, знайходзячыся ў Маскве, ніяк нельга рэалізаваць.

Наш нацыянальны паэта Купала, а разам гэта назва нашага (ды і не толькі нашага) народнага, радаснага і надта прыгожага свята. Я думаю, што на Беларусі гэты дзень трэба абвясціць днём нацыянальнага свята і спраўляць яго на бацькаўшчыне паэты, у Вязынцы. Там трэба стварыць парк, нейкую эстраду, з якой выступалі б артысты і неартысты з чыткаю вершаў, купалаўскіх і сваіх, з музычнымі нумарамі, з урыўкамі купалаўскіх п’ес, пасля чаго, расклаўшы вогнішчы, святкавалі б Купалле.

Мне здаецца, што на дарозе з Заслаўя ў Мінск, пры ўваходзе ў Мінск, трэба было б паставіць невялікі помнік Купале, Купале-хлопцу, які ідзе ў Мінск.

У 1964 г. ездзіў па Беларусі і бачыў, як дзіка адносяцца ў нас да помнікаў культуры. 3 Наваградскага замка нават знята ахранная дошка, якая і без таго нікога ні да чога не абавязвала, але чыноўнікі з Міністэрства культуры вырашылі, што так для іх будзе больш бяспечна. Разам з тым, ходзячы па залам Кобрынскага музея, я чуў, нібы трапіў у другую эпоху, прыблізна ў 1913 г., калі святкавалі трохсотлецце Дому Раманавых. У Кобрыне Сувораўскі музей. Сувораў у свой час, калі яму падаравала Кобрын Кацярына II, разбурыў замак, забраў з горада што мог, раздаў частку сялян французскім эмігрантам і паехаў паміраць на сваю радзіму. У гонар гэтага зараз збудаваны музей. На грамадскіх умовах ствараецца ў Мінску музей Каліноўскага (стварае нейкі Маслаў, у раёне Зялёны Лyr). Паслаў яму сваю кнігу (ён напісаў мне ліст) і ліст, у якім пісаў, што музей Каліноўскага павінен быць у Ваўкавыску (дзе па невядомых прычынах створаны музей Баграціёна) і што гэта павінен быць музей беларускі, але не атрымаў адказу. Так і не ведаю, што там робіцца, бо быў у Mінску вельмі кароткі час.

Калі, можа, у Мінску збярэцца нарада ці з’езд па ахове помнікаў культуры і прыроды, не забудзеся пра мяне.

М. Улашчык.

Москва А-252, Новопесчаная, д. 21, кв. 19. Т. Д-7-25-10.

ІВАНУ МЕЛЕЖУ

26 красавіка 1966г.

Іван Паўлавіч.

Скончыў чытаць "Подых навальніцы". Уражанне такое, што мушу напісаць хаця б што-небудзь. Яшчэ чытаючы "Людзі на балоце", я пачуў, што Ваша творчасць пазбаўлена стандарту, што для Вас Палессе — не той раён, пра які трэба падабраць як мага больш экзатычных матэрыялаў (выдумала ж нейкае боўдзіла, што вёску назвалі Убібацькі таму, што на Палессі да рэвалюцыі кожны, хто хаця, мог забіць свайго бацьку), што гэта тое месца, дзе Вы раслі, што Вы яго любіце і ведаеце яго так, як можа ведаць толькі той, хто там рос.Тое, што было накідана ў першай частцы, разгарнулася з вялікаю сілаю ў "Подыху". Падзеі пачынаюцца летняю раніцаю і гэту раніцу я адчуваю амаль фізічна. Я рос пад Мінскам, у нас сенажаць была за самым гумном, дзе мы спалі ўлетку, і адно з самых радасных уражанняў дзіцячых гадоў было пачуць на ўсходзе сонца, калі так звіняць жаўранкі і вішчаць ластаўкі, як менцяць косы. Можа, таму мне здаецца, што калі б Вы перадалі раніцу праз прызму ўражанняў малога, уздзеянне было б яшчэ большым.

Троха ідылічная карціна раніцы змяняецца паказам выхаду ўсяе вёскі на сенажаць, а затым драмаю Ганны, драмаю для яе страшнаю, але на якую вёска амаль не зварачае ўвагі. Як гэта праўдзіва.

Вашы разважанні пра ціхіх і няціхіх палешукоў, пра тыя таленты, якія ёсць скрозь, маюць агульначалавечы сэнс. Тыя старонкі, дзе Вы пішаце, як праз газетны артыкул знявечылі маладога паэту, ацэнка Маёвым дзейнасці літаратурных арганізацый таго часу, наогул усё, што Вы пішаце, так насычана чалавечаю праўдаю, што я схіляюся перад Вамі. Мне не давялося [у жыцці] спаткаць Апейку. Звычайна гэта былі больш жорсткія людзі, але Ваш вобраз прымушае думаць, што гэта таксама не цень, але жывы чалавек.

Нас многа раз абвяшчалі пакойнікамі, і шмат каму ўжо даўно здаецца, што мы пакойнікі, але Вашы кнігі паказваюць, што народ, які высоўвае такія таленты, — жыве. Вашы кнігі па­казваюць, што беларуская літаратура ўзнялася так высока, што ёй не трэба рэкамендацый, не трэба дапамогі, не трэба нікуды "высоўваць", яна стаіць на сваіх нагах.

"Хроніка" просіцца на экран. Але тыя фільмы з беларускаю тэматыкаю, якія я бачыў да гэтага часу (асабліва экранізацыя Коласа), інакш як калецтва назваць нельга. Пэўна, ні рэжысёр, ні артысты ніколі не бачылі Беларусі, можа, нават нічога і не чыталі, і таму выйшла нешта шэрае, пасрэднае, нецікавае. Вам патрэбен рэжысёр рангу Даўжэнкі, і, можа, сапраўды знойдзецца той, хто дасць нацыянальны фільм.

Думаю, што Ваш раман дасць уяўленне аб Палессі (і наогул аб Беларусі) не толькі чытачам (у Беларусі Беларусь ведаюць вельмі кепска), але і самім палешукам, бо той, хто можа паглядзець на сябе ў люстэрка, ведае пра сябе больш, чым той, у каго люстэрка няма. Мне здаецца, што ні адзін з відаў мастацкай творчасці не можа даць чалавеку столькі, сколькі літаратура, бо кніга заўсёды пад рукою.

У мове Вы — віртуоз. Кожны з герояў гаворыць так, як гаворыць у жыцці, інакш кажучы, індывідуальна. Вы, пэўна, ні разу не перайшлі тае мяжы, дзе будзе чуцен "націск". Нават калі га­ворыць Андрэй Руды, які нібы выпушчаны знарок для таго, каб ён быў "смешны", гэтага не чуваць. Разумею, як цяжка было адабраць слоўны матэрыял, каб не перайсці тае мяжы, якую так цяжка абазначыць.

Я ўжо казаў, што я з-пад Мінска і ў нас ужываюцца іншыя тэрміны, чым ужываеце Вы. Можа, яны Вам на што-небудзь прыйдуцца. У вас не "адбіваюць" косы, але "клеплюць". Слова "канюшня" ўжывалі толькі тыя, хто не хацеў гаварьщь "па-просту", а гаварылі "стайня" (адсюль "стаеннік"). "Каратай" слова цюркскае, нават не адно, а два, і азначае "чорны жарабец". Веялкаю ў нас звалі не тую машыну, якою чысцяць збожжа, але шуфлік, маленькую лапату з загнутымі краямі, выдзеўбаную з дзерава, з кароткім тронкам. Раней гэтаю веялкаю веялі збожжа, а ў мой час скрозь веялі архамі, і таму самы тэрмін "веяць" амаль знік і замяніўся словам "архаваць". Заміж "вей-кі" ў нас ужываецца слова "веялкі".

Вялікае дзякуй Вам ад чытача за кнігу. Вашы "Людзі на балоце" ніколі не ляжаць на паліцах, "Подых навальніцы" пойдзе з яшчэ большым поспехам.

ГАЛОЎНАМУ РЭДАКТАРА ГАЗЕТЫ "ПРАЎДА"

1 чэрвеня 1966 г.

Нядаўна быў у Мінску. Там на Цэнтральнай плошчы пабудаваны будынак Дзяржаўнага рэспубліканскага музею. Будынак будавалі спецыяльна для гэтага музею, будавалі вельмі доўга, а пакуль ішло будаўніцтва, — збіралі экспанаты, заклікаючы грамадзян дастаўляць у будучы музей хто штоможа, і грамадзяне адгукнуліся на гэты заклік.

Калі музей напалову асвоіў будынак, камусьці прыйшло ў галаву перадаць яго Музею Айчыннай вайны, а Дзяржаўнаму музею прапанаваць будынак гэтага музея. Ня ведаю, хто аддаў такое распараджэнне, можа і ніхто, проста было выказана пажаданне зрабіць вось так, а хтосьці прыняў гэта як дырэктыву, але магчыма было і распараджэнне. Сітуацыя атрымліваецца больш чым дзіўная. У дзяржаве, дзе гаспадарка планавая, выпадковае распараджэнне або нават проста пажаданне вядзе да таго, што музей, які ствараўся добры дзесятак гадоў, і на які патрачана столькі сродкаў, мусіць згортвацца (новае памяшканне ня змесціць і трэці экспанатаў, у той час як Музей Айчыннай вайны зойме ня больш за палову перададзенага яму будынка). Пераезды музеяў, пераробка будынкаў будуць, відаць, каштаваць мала менш за тое, што каштаваў бы новы будынак для Музея Айчыннай вайны, і ці не трэба было падумаць у свой час, што гэтаму музею патрэбны новы будынак.

Чаму так лёгка растрачваюцца народныя грошы, чаму спусташаецца навуковая ўстанова, якая нават ня стала яшчэ як след працаваць, чаму, у рэшце рэшт, гэта робіцца без удзелу грамадзкасці.

М.Улашчык,

доктар гістарычных навук

Масква А-252

Новапясчаная д. 21 кв. 19

РЫГОРУ БАРАДУЛІНУ

[Лета 1966 г.]

Шаноўны тав. Барадулін.

Атрымаў Ваш і Шушкевіча ліст з Кактэбеля. Не адказваў доўга таму, што ў той самы час быў на Каўказе.Я пачаў прыпамінаць, што чытаў пра Смаргонь, і не мог нічога прыдумаць. Пасля ўзяў бібліяграфію і паглядзеў на паказнікі. Знайшоў адзін артыкул пра Смілавічы і — ніводнага пра Смаргонь наогул, і тым больш пра "Акадэмію". Даўней Смар­гонь належала Зяновічам, ад іх у 1668 г. перайшла да Радзівілаў, ад Радзівілаў да Пшаздзецкіх. Палкоўнік напалеонаўскіх войск Пшаздзецкі ў 1831 г., калі ў Заходняй Беларусі паднялося паўстанне, узначаліў паўстанчы атрад Ашмянскага павета, у выніку чаго Смаргонь была канфіскавана і стала дзяржаўным маёнткам.

У 40-я гады сын смаргонскага аконама Бакшанскі, які быў зусім яшчэ хлопчыкам высланы з бацькаўшчыны, а пасля вярнуўся, напісаў адозву да смаргонскіх сялян і салдат, якія там стаялі, заклікаючы іх перабіць усіх паноў і афіцэраў. Гэта адозва нарабіла ў свой час перапалоху і скончылася трагічна для яе аўтара. Пра гэта ёсць у кнізе А. Ф. Смірнова пра паўстанне 1863 г. у Беларусі і Літве, а найбольш поўна — у кнізе польскага даследчыка Файнгаўза.

Зварочваючыся да "Акадэміі", павінен сказаць, што пра яе я ведаю, пэўна, столькі, сколькі і ўсе: даўней вакол Смаргоні былі вялізныя лясы, у якіх вадзілася шмат рознай зверыны. Смаргонскія мяшчане зрабілі сваёй спецыяльнасцю лоўлю гэтых звяроў, а мядзведзяў вучылі рабіць розныя рухі (танцаваць). 3 гэтымі "вучонымі" мядзведзямі яны хадзілі не толькі па Беларусі, але бывалі і ў Расіі, і далёка на захадзе (пэўна, і ў Гер­маніі). Пра ўсё гэта, відаць, можна знайсці ў архіве Радзівілаў (ён знаходзіцца ў Мінску), але гэта доўгая і цяжкая праца, бо ў радзівілаўскім архіве больш за 6 тыс. папак, і матэрыялаў пра Смаргонь ніхто яшчэ не прабаваў улічваць.

Я троха ведаю літаратуру пра Радзівілаў, але, апрача асобных сказаў, нічога пра "Акадэмію" не памятаю.

Выбачайце, што так мала магу дапамагчы Вам, выбачайце і за тое, што пішу на прозвішча, бо не ведаю, як Вас клікаць па бацьку.

Улашчык.

ЯЗЭПУ ДЫЛЕ

Язэп Лявонавіч.

Вы мне напісалі такі ліст, што я павінен быў адказаць Вам адразу, але ўсё хацеў паслаць зараз другую кнігу, а кніга ўсё не выходзіла, усё адкладалі. Зараз шлю Вам сваю [кнігу] — Капыскага пра гарады. Трэба сказаць, што негледзячы ні на што, мы рухаемся наперад і зараз стаім сярод людзей як роўныя з роунымі. У Мінску ў навуковых установах процьма розных дачок, пляменніц, сыноў розных вялікіх асобаў, але ёсць і такія, якія працуюць з усяе сілы і даюць вельмі добрыя вынікі.

На жаль, не магу Вам паслаць працу польскай даследчыцы Каменскай пра Урэчскую шкляную фабрыку. Гэта цэлая манаграфія, напісаная вельмі кваліфікавана (у палякаў наогул гістарычная навука стаіць на вельмі высокім узроўні, і яны пішуць рэцэнзіі на ўсе без выключэння артыкулы і кнігі, якія выходзяць у Беларусі і Літве). У Беластоку зараз палякі выпускаюць "Рочнік бялостоцкі", у якім друкуецца шмат матэрыялаў пра Беларусь, у тым жа выданні змяшчаюцца рэцэнзіі, шмат рэцэнзій яны змяшчаюць і ў другіх выданнях. Кнігі Каменскай не маю і сам.

Вітаю Вас, хаця і са спазненнем, з маем і з вясною. Збіраюся паехаць на з’езд пісьменнікаў у Мінск.

Гаўрылу Гарэцкаму ізноў надалі годнасць акадэміка, і ён у лютым ездзіў на сесію акадэміі.

М. Улашчык.

ЯЗЭПУ ДЫЛЕ

[1966 г.]

Дарагі Язэп Лявонавіч.

Быў вельмі рады атрымаць ад Вас прывітанне, бо Вы вельмі даўно не пісалі. Я за гэты час некалькі разоў быў у Мінску, бачыўся з новымі людзьмі, глядзеў некалькі новых спектакляў у тэатры ім. Купалы, у гэту восень упершыню паехаў у Вязынку. Месца там такое, што толькі там і радзіцца паэтам. Я прапаноўваў, каб у той Вязынцы наладзілі штогадовае святкаване Купалы, а разам і ўсебеларускае Купалле. Покуль з гэ­тага нічога не выходзіць, але калі такое надумаюцца рабіць, то лепшага месца, як Вязынка, не трэба і шукаць. На вялікі жаль, хату, у якой нарадзіўся Купала, сапсавалі: паклалі падлогу з дошак, разбурылі старую печ з падпечкам і зрабілі "культур­ную", абшалявалі хату, павесілі мяшчанскія фіранкі і г. д. Разбурылі таксама дом пана Замбрыцкага, у якога арандаваў зямлю бацька Купалы. Наогул, стараюцца.

У Мінску пачалі выдаваць кнігі пра выдатных беларускіх дзеячаў. Першаю ў гэтай серыі выйшла кніга А. Ліса пра Тарашкевіча. Ці маеце вы яе? Калі не маеце. то напішэце ці мне, ці, лепш, самому аўтару (на акадэмію ў Інстытут этнаграфіі). Кніга, праўда, даўно разышлася, але ў аўтара, можа, яшчэ ёсць. У Польшчы выйшла кніга 3. Каменскай аб Урэчскай фабрыцы. Памятаю спрэчкі — ІБК адносна прадукцыі гэтай фабрыкі. У кнізе Каменскай цікавы не толькі тэкст, але і ілюстрацыі, бо, здаецца, ні ў якой другой працы няма столькі малюнкаў прадукцый гэтай фабрыкі.

Наогул, беларуская літаратура, якая панесла столькі страт, зараз узнялася да такой вышыні, пра якую яшчэ гадоў 20 нельга было нават і марыць. Асабліва выдзяляюцца тры празаікі: Мележ, Быкаў і Брыль.

НІНЕ БЯЛЬКЕВІЧ

10 кастрычніка 1966 г.

Ніна,

здаецца ўчора пісаў табе, а сёння яшчэ раз.

Прачытаў у ЛіМе, што вышла кніга А. Ліса пра Тарашкевіча. Гэту кнігу мне купі абавязкова. У № 9 "Полымя" ёсць рэцэнзія на Быхаўца. Я выпісваю журнал, а Зімін (які напісаў рэцэнзію) — не. Будзь ласкава, купі гэты нумар і прышлі.

Напісаў у ЛіМ, што падтрымліваю ідэю стварэння этнаграфічнага музея і прапаную пачаць збор сродкаў (хацеў даць рублёў 100—150, каб падбухторыць акадэмікаў), а заміж таго ліст надрукавалі, а мне прыслалі 4,5 руб. ганарару.

ЯЗЭПУ ШНАРКЕВІЧУ

[1966 г.]

Дарагі Язэп Канстанцінавіч.

Мы такі сустрэліся з Вамі праз 47 год. Памятаю Вас маладым, у кароткім кажушку. Вы гаворыце, што свае мовы і свайго народа нельга саромецца, а трэба любіць, што мы такі ж народ, як і іншыя, што ў нас ёсць свая гісторыя. Усё гэта для нас, хлапчукоў, было надзвычайна новым і дзіўным, бо ўсё наша кароткае жыццё нас вучылі, што беларускасці трэба як мага скарэй пазбавіцца.

3 настаўнікаў школы, якія працавалі разам з Вамі, пазней спатыкаўся толькі з М. Гурскім, з якім у 1931 г. ездзіў у падарож. Да 1930 г. ён быў дырэктарам драматычнага тэатра (за­раз тэатр ім. Купалы). Вельмі мала спатыкаў і сяброў па шко­ле. Брат (стрэчны) з 1920 г. перастаў вучьщца. Першага па спіску ў нашым класе (я быў у трэцім класе) Адамчыка ў 20-я гады спаткаў у чыне лейтэнанта пяхоты, Белановіча ў чыне падпалкоўніка. Антон Чумак працаваў у маленькай газеце, дзе часам друкаваў свае вершы. Званок быў капельдзінерам у драматычным тэатры. Гэта, здаецца, і ўсё.

Зараз былая Багадзельная вул. завецца Камсамольскаю, яна забудавана вялікімі дамамі і ўпіраецца ў галоўны стадыён горада. Наогул Мінск за гэты час вырас у вялікі і прыгожы горад, але горад без мінулага, бо і тое малое, што было з гістарычных помнікаў, амаль цалкам знішчана.

Я ў 1924 г. скончыў сярэднюю школу і паступіў на сацыяльна-гістарычнае аддзяленне педагагічнага факультэта Беларускага універсітэта і скончыў яго ў 1929 г. Спецыялізаваўся па гісторыі Беларусі, пасля жыў шмат дзе, а з 1944г. знаходжуся ў Маскве, працую ў Інстытуце гісторыі Акадэміі навук. У Вільню прыехаў першы раз у канцы 1946 г., а пасля быў часта, амаль кожны год і кнігу сваю напісаў у большасці па матэрыялах Віленскага архіва, але неяк не прыходзіла ў голаў шукаць там сваіх настаўнікаў. Пасылаю Вам сваю манаграфію, за якую атрымаў званне доктара гістарычных навук, у якой знаходзіцца нейкая частка і Вашай працы.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

15 снежня 1966г.

Станіслаў Пятровіч.

Вітаю Вас з выхадам новай кнігі, а зараз дзякую, што прыслалі мне. Літаратурнае жыццё Беларусі ведаю такі кепска, на ўсё не стае. Найбольшае ўражанне на мяне зрабіла "Палеская хроніка" Мележа. Мне здаецца, што аўтара, які б так ведаў і так паказаў вёску, як Мележ, у Саюзе, можа, і няма.

Пісаць пра перажытае нам трэба, але шмат пра каго, што Вы спыталі, я ведаў зусім мала. 3 Бабарэкам ехаў ад Масквы да Вяткі і жыў там з тыдзень разам (1931 г.). А ў 1935 г., улетку, бачыўся яшчэ троха, але гэтага замала, каб сказаць што-небудзь, апрача таго, што ён быў вельмі разумны і прыемны ча­лавек. Зараз у Маскве жывуць яго жонка і адна дачка, а другая дачка — у Ленінградзе. Адрас, відаць, ёсць у маёй сястры Ніны (Кахоўская, д. 28, кв. 65).

3 Пічэтам у тыя гады ў Вятцы бачыўся адзін раз і таму таксама нічога сказаць не магу, хіба што ён быў нарміроўшчыкам нейкай кааператыўнай гаспадаркі. Зараз у Маскве жыве яго жонка, але яна пісаць нічога не будзе. Часта спатыкаўся я з Пічэтам у 1944—1947 гг., жывучы ў Маскве. А. Ліс прапанаваў нават мне напісаць невялікую кнігу пра Пічэту, але ў мяне зараз выйшла так, што я не паспяваю са сваімі планавымі заданнямі, і таму адмовіўся.

У 1931 г., у самым пачатку жнівеня, Азбукін, Гурскі (дырэктар тэатра), Міцкевіч (пэўна, таксама Ваш настаўнік, матэматык) і яшчэ некалькі выехалі з Вяткі, каб ехаць на поўдзень сучаснай Кіраўскай вобласці. Мы даехалі чыгункаю да Кацельніча, дзе спаткаліся з Савічам (той, што працаваў У "Беларускай вёсцы") і Жылкам, які пад той час прыехаў з Мінска. У Кацельнічы мы думалі-думалі, як ехаць, а ўрэшце зрабілі так, як там рабілі тубыльцы: купілі вялікую лодку і паплылі. Плылі 6 ці 7 дзён, адзін раз ледзьве не ўтапіліся (нас зганяла пад плыт), але ўрэшце даехалі.

Я з Азбукіным жыў у горадзе Налінску (гэта 20 км ад р. Вяткі), а цераз Вятку км за 60 ад нас, у Уржуме, жыў Жылка. Азбукін неяк адразу пасля прыезду стаў настаўнікам у школе сялянскай моладзі, дзе выкладаў прыродазнаўства, а пазней быў адначасова і загадчыкам краязнаўчага музея. 3 вясны па зіму 1932 г. ён збіраў гербарый і сабраў нешта 600 розных раслін. Гэта ўсё знаходзілася ў музеі, а пасля яго ад’езду ў Вятку (1933 ці 1934 г.) гербарый аддалі карове. У Вятцы Азбукін таксама быў настаўнікам і троха займаўся навуковымі доследамі, але гэта было так сабе, бо друкаваць было немагчыма, нават каб што і добрае.

У Вятцы (ці ў той час ужо ў Кіраве) ён прабыў, здаецца, да лета 1936 г., а пасля пераехаў у Ульянаўск, які тады быў яшчэ раёнам. Там ён таксама пачаў працаваць у сярэдняй школе выкладчыкам геаграфіі і зноў збіраў гербарый і розных казюрак, рабіў невялікія экскурсіі каля горада (за Волгаю там пачынаецца стэп), пасябраваў з дырэктарам музея, але ўсё гэта было ізноў толькі так сабе, бо сапраўды навуковаю працаю займацца было нельга.

Улетку 1937 г. я паехаў уніз па Волзе і спыніўся ў сяле на граніцы з Казахстанам, а Азбукін рушыў далёка на ўсход і даехаў да Таджыкістана, дзе і загінуў у пачатку вайны.

Старэйшая яго дачка, казалі мне, працуе ў Ленінградскім універсітэце, але яна мала ведала бацьку (прыязджала троха ў Налінск і Ульянаўск), тым болей, што яе бацькі разышліся, калі яна была малая. Другая дачка (ад другой жонкі), казалі, працуе недзе каля Разані садаводам, але яна была зусім малая, калі загінулі бацькі. I пэўна, таксама нічога не памятае пра бацьку. У жыцці Азбукін быў тое, што завецца "лёгкі" чала­век, звычайна, у добрым гумары. Ён шмат што ведаў і быў бы, пэўна, добрым вучоным.

3 Максімам Гарэцкім спатыкаўся толькі некалькі разоў, і ска­заць пра яго няма чаго.

3 вясны 1931 па 1936 ці 1937 г. у Вятцы жыў Н. Чарнушэвіч. Але ж ён жыве ў Мінску, і найлепш было б зайсці да яго самога, тым больш што ён хворы і бывае надта рады, калі да яго хто зойдзе. Можа, як дзіва для Вас скажу, што ён адзін час быў дацэнтам фізікі ці біяфізікі ў Вяцкім (здаецца, ветэрынарным) інстытуце. Каб весці заняткі, ён працаваў не менш як 20 гадзін у суткі. Скончылася гэта тым, што ў яго сталіся глыбокія кавер­ны, і дактары ў 1932 г. сказалі, што ён праз месяц ці два памрэ. Працу ён, ведама, пакінуў, але, зарабіўшы грошай, наказаў насіць сабе малака і штодня па кавалку масла. Піў гарачае малако з маслам, і вось жыве да гэтага часу.

3 Уржума некалькі разоў званіла мне жонка Жылкі. Яна пакінула яго прыблізна ў чэрвені 1932 г. і паехала ў Ленінград (прыехала ў Уржум у верасні 1931 г.). Жылка прысылаў мне свае апошнія вершы і пераклады са скандынаўскіх паэтаў. Прыслаў і свой "Тэстамент", з якога памятаю толькі адзін радок: "Умыйся чэрвеньскім дажджом, жыві, расці, цвіці бясконца".

Усё гэта ў свой час загінула. Відаць, ніхто не ведае нават, дзе яго магіла. У студзені (здаецца) 1933 г. яму дазволілі паехаць у Крым, але ён быў зусім хворы, жыў адзін і выехаць не мог. Памёр, пэўна, увесну 1933 г. Казаў пра сваю маленькую дачушку, якая, здаецца, гадавалася ў яго маткі. Можа, праўда, што і блытаю, бо было вельмі даўно, але прыезд і ад’езд жонкі па­мятаю добра.

Гурскі і Міцкевіч у 1933 ці 1934 г. прыехалі ў Вятку, дзе Міцкевіч скора памёр. Вось пакрысе тое, што памятаю.

Улашчык.

СЦЯПАНУ АЛЕКСАНДРОВІЧУ

13 мая 1967 г.

Дарагі Сцяпан Хусаінавіч.

Па-першае, пра гісторыю беларускага друку і Ваш артыкул. Пасля тае рэцэнзіі, якую далі Шабуня і Абэцадарскі на арты­кул Вашага папярэдніка, іншага і чакаць было нельга. Я думаю, нават упэўнены, што рэцэнзенты калі і чыталі што з "Нашай нівы", то выпадкам асобныя нумары. Ды ім больш нічога і не трэба было, бо яны і так усё, што трэба, ведалі наперад. Таму мне здаецца, калі бераце такую вялікую тэму, то трэба ўзяць "Нашу ніву" — толькі як нейкі асяродак, стрыжань, і паказаць, што яна ўяўляла сабою сярод іншых віленскіх выданняў таго часу (1905-1914).Перабіраючы "Памятные книги" Віленскай губерні за гэтыя часы, я быў здзіўлены, убачыўшы, колькі перыядычных выданняў выходзіла ў той час у Вільні. Большасць з іх была выразнага, нават занадта выразнага, рэакцыйнага напрамку, у тым ліку і розныя "беларускія" выданні. Віленскія выданні разыходзіліся не толькі па Беларусі і Літве, але і далёка далей, і калі б Вы ўзяліся за гэту тэму, то, пэўна, выйшла б цікавая і вялікая праца.

Праўду кажучы, гаворачы пару месяцаў назад з дзеўчынаю, якая шукала сабе тэмы па гісторыі друку, я параіў ёй таксама звярнуцца да віленскага друку таго часу, але ёй трэба ўсяго напісаць дысертацыю, а Вам — вялікую працу. Таму, калі яна нават узялася за гэта, Вы пэўна адзін другому пярэчыць не будзеце.

Адносна друкавання Вашага артыкула тут. Пра часопісы сказаць нічога нельга. Мой артыкул пра колькасць пісьменных у Беларусі зацверджаны да друку гады паўтара назад, і калі выйдзе — невядома. Тое ж самае і ў іншых часопісах (мой ляжыць у "Истории СССР"). Зараз у нас увесь час ідуць размовы, што мы занадта прысталі да сацыяльна-эканамічных праблем і зусім закінулі пытанні культуры, таму мажліва будзе падбірацца які-небудзь зборнік, у які можна будзе пусціць і Ваш артыкул. У нас яшчэ даволі часта выходзяць зборнікі ў пашану каго-небудзь, але туды прымаюць не больш 12—15 старонак.

У 1958 г. эстонцы арганізавалі ў сябе першы сімпозіум па аграрнай гісторыі, і з таго часу сімпозіумы збіраюцца штогод, і ў "Ежегодниках" за гэты час надрукавана значна больш артыкулаў, чым у самой Беларусі. Варта таму ўзняць пытанне, каб наладзіць прыблізна такія сімпозіумы па справах культуры. Пра гэта буду гаварыць тут — дзе толькі можна. Наогул, калі будзе магчымасць куды-небудзь прыладзіць Ваш артыкул, паведамлю.

Цяпер пра Смаргонь. У мяне неяк пыталі пра тое ж самае пісьменнікі, і я сказаў, што нічога парадзіць не магу, усё, што ведаю, не выходзіць далей анекдотаў. У 1831 г. Смаргонь на­лежала Пшаздзецкім, ад якіх была канфіскавана дзяржаўнымі органамі. Калі набылі яе Пшаздзецкія — зараз не памятаю, але калі будзеце шукаць у Радзівілаў, то майце на ўвазе і гэтых уласнікаў. Між іншым, Радзівілаўскія фонды ёсць, апрача Мінска, яшчэ ў Ленінградзе (гляньце артыкул Копреевой у "Тру­дах" Бібліятэкі імя Салтыкова-Шчадрына (том V (8), у Вільні, у Львове, а можа, і яшчэ дзе (не кажучы пра Польшчу).

Смаргонь была не адзіным такім цэнтрам, бо мядзведзяў на Беларусі вучылі яшчэ ў Семежаве (пра гэта, здаецца, ёсць у матэрыялах, якія знайшоў П. Казлоўскі з Інстытута гісторыі), а пэўна, і яшчэ дзе. Мы так кепска ведаем сваю гісторыю, што можам знайсці ў архівах самае незвычайнае.

Я паставіў сабе зараз тэмаю даследаванняў крыніцы па гісторыі Беларусі (не падручнік, але манаграфічнае распрацаванне) і думаю, што гэтага мне стане да смерці, тым больш што зараз рыхтую да выдання беларускія хронікі.

Улашчык.

СТАНИСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

15 чэрвеня 1967 г.

Станіслаў Пятровіч.

У № 47 "ЛіМа" змешчаны артыкул пра Пічэту. Я прачытаў яго па тэлефоне жонцы Пічэты, якая была вельмі ўзрушана і прасіла, каб як-небудзь здабыць гэты нумар. Калі будзе магчымасць, прышлеце газету на маё імя, бо яна скора едзе некуды на курорт.

Атрымаў ліст з Дзяржынска са спасылкаю на Вас. Папраўдзе сказаць, я не ўразумеў, што яны хочуць? Пэўна ж, каб напісаў пра Койданаў, а ў лісце напісана — нібы просяць успамінаў.

Койданаў быў некалі сталіцаю Койданаўскага графства і належаў Радзівілам, а з 30-х гадоў XIX ст. перайшоў да Вітгенштэйнаў. У архіве Радзівілаў у Мінску, пэўна, ёсць інвентары і іншыя матэрыялы пра Койданаў. Самае лепшае было б, калі б за гэта ўзяўся які-небудзь настаўнік з самога Дзяржынска. Кадры павінны расці на мясцох, як гэта было некалі.

Між іншым, пра Койданаўскі замак (што ён разбураецца) я пісаў у "Савецкай Беларусі" ў 1926 ці 1927 г.

Улашчык.

У РЭДАКЦЫЮ ГАЗЕТЫ "СЦЯГ КАСТРЫЧНІКА"

19 чэрвеня 1967 г.

Дарагія землякі.

Я столькі раз гаварыў рознаму начальству, што ў нашым друку трэба адчыніць аддзел краязнаўства (раз у тыдзень ці нават раз у месяц даваць краязнаўчую старонку), што мне вельмі прыемна было атрымаць ад Вас ліст, у якім Вы прапануеце напісаць пра мінулае Дзяржыншчыны.

Па нашых правілах, перш чым пачнеш пра што-небудзь пісаць, трэба абавязкова раней прачытаць усё, што было напісана раней. 3 гэтага я і пачну, бо пра Койданава ёсць цікавая літаратура.

Я, праўда, ніколі спецыяльна не займаўся гісторыяй Койданаўшчыны, але некалькі артыкулаў чытаў. Самы грунтоўны з гэтых артыкулаў напісаў яшчэ ў канцы мінулага стагоддзя А. Ельскі, пан з Ігуменшчыны, які пісаў шмат артыкулаў, змешчаных у польскім друку, па гісторыі і гісторыі мастацтва Беларусі. Ельскі быў пан, католік, паляк, і ўсё, што ён пісаў, носіць на сабе вельмі выразны адбітак усяго гэтага, але фактычны бок справы ўсё роўна застаецца.

Пра Койданава ён надрукаваў вялікі артыкул у польскім геаграфічным слоўніку. Слоўнік гэты павінен быць у Мінску у Дзяржаўнай бібліятэцы. Пачынаецца гісторыя скрозь з апавядання аб тым, што пад Койданавым сіламі Заходняй Беларусі і Літвы былі ў першы раз разбіты татары, якімі камандаваў Кайдан, адкуль і пайшла пазва. Гэта версія існуе ва ўсіх беларускіх і часткова ўкраінскіх хроніках, але сучасныя даследчыкі, у прыватнасці, палякі, адносяцца да гэтай весткі скептычна. Другая вялізная бойка ў XIII ст. адбылася каля Магільнага на Немане (пэўна, гэта ўжо не Дзяржыншчына).

У 1550 г. Койданава з усёй ваколічнай зямлёй і насельніцтвам вялікі князь літоўскі Жыгімонт аддаў Радзівілу, і ў той час было створана Койданаўскае графства, якое існавала да 1831 г., калі мястэчка перайшло да скарбу, а ваколічныя вёскі (Самуэлева, Віцкаўшчына, Рубяжэвічы і інш.) скора пасля 1831 г. перайшлі ад Радзівілаў да Вітгенштэйна, які, ажаніўшыся на Стэфаніі Радзівіл, забраў сабе (як пасаг) большасць уладанняў Радзівілаў.

Да сярэдзіны XIX ст. у Койданаве існавала друхгадовая школа, заснаваная ў 1641 г. князем Багуславам Радзівілам, і, такім чынам, Дзяржынск адносіцца да тых мястэчак Беларусі, якія маюць вельмі даўнія традыцыі навучання.

Па прывілею 1588 г. у Койданаве былі заснаваны базар у нядзелю і два кірмашы, адзін на Юр’я (23 красавіка), а другі на 1 кастрычніка. Пра базары ў нядзелю ў Койданаве і пра кірмашы я яшчэ крыху памятаю сам, але, пэўна, у мой час кірмашы былі ўжо невялікія, бо галосная чутка ішла толькі пра кірмашы ў Міры (на Уласа і на Міколу).

У тым самым "Слоўніку" можна знайсці звесткі амаль пра кожную вёску Дзяржыншчыны, але вельмі кароткія.

Другое выданне, дзе ёсць розныя даведкі, завецца так: "Рос­сия: Полное географическое описание нашего отечества. Верх­нее Поднепровье и Белоруссия", т. IX, СПб., 1905 г. У гэтым томе звестак значна менш, чым у "Слоўніку", але і там ёсць кароткія звесткі пра розныя вёскі.

У 1927 ці 1928 г. у часопісе "Наш край" (выдаваўся ў Мінску) быў змешчаны артыкул пра Койданава (Шпілеўскага і Бабровіча), у якім часткова былі скарыстаны старыя матэрыялы, можа, і таго самага Ельскага, але яны дадалі новых, у прыватнасці, пра тое, як Койданава абвясціла сябе ў 1920 г. рэспублікаю. Шпілеўскі, між іншым, сам быў з Койданава.

Трохі пра Койданава пісаў і польска-беларускі пісьменнік Сыракомля (Кандратовіч) у сваёй кнізе "Вандроўкі па маіх калісьці ваколіцах", але наогул там пераважна пра Нясвіж і пра Радзівілаў.

Гэта тое, што я сам чытаў пра Дзяржынск і што надрукавана, але ў архівах ляжыць вялікая колькасць матэрыялаў, якіх у большасці ніхто не кратаў, а калі кратаў, то нічога не друкаваў. Паколькі Койданава некалі належала Радзівілам, а архіў гаспадарчы і зараз знаходзіцца ў Мінску, то там і трэба шукаць (ці пытацца) і у першую чаргу шукаць інвентары (апісанні, якія рабіла, і даволі часта, княжская адміністрацыя). У перыядычным друку XX ст. таксама, пэўна, ёсць артыкулы ці карэспандэнцыі з Койданава, але шукаць іх трэба спецыяльна.

У 1926 ці 1927 г. невялікую нататку пра Койданаўскі замак (што яго надта кепска ахоўваюць ці, лепш кажучы, добра руйнуюць) у "Савецкай Беларусі" змясціў і я. У тыя часы мы некалькі раз прыязджалі ў Койданава з супрацоўнікамі "Беларуская вёскі" (А. Матусевіч, I. Савіч), і карціна Койданава таго часу ў мяне стаіць перад вачыма.

Цяпер пра тое, калі і хто павінен пісаць пра ўсё гэта. Самае лепшае, каб у час знайшоўся свой гісторык, ці географ, ці эканаміст, які б пачаў пісаць пра свой горад, тым больш што, як Вы пішаце, у горада добрыя перспектывы (я толькі не ведаю, як будзе ў Вас з вадою, бо пэўна ж, апрача Усы, рэчкі бліжай няма). Пра Дзяржынск можна напісаць добрую і цікавую кнігу, але ж гэтым трэба займацца спецыяльна, перш за ўсё скарыстаць матэрыялы Радзівілаўскага архіва. Зараз у кожным горадзе ёсць людзі са спецыяльнай вышэйшай асветай, і трэба толькі, каб хто-небудзь даў штуршок.

Пад Койданавам у Дзягіне (ці Дзягільне) некалі капалі крэйду, недзе каля Койданава (ці ў самым Койданаве) былі знакамітыя ткачыхі, якія ткалі прыгожыя абрусы, былі ў Койданаве кірмашы, была страшная вайна. Перш за ўсё трэба запісаць ад людзей, што яны памятаюць, каб не страцілася, а самае цікавае друкаваць. Прашу пісаць далей.

М. Улашчык.

ЕЖЫ АХМАНЬСКАМУ

10 кастрычніка 1967 г.

Глубокоуважаемый коллега.

Получил Вашу "Историю Литвы", и сразу прочитал ее. Поздравляю Вас с выходом такой сложной работы, а вместе приношу благодарность за ее присылку. Написание подобной книги требует капитального знания большого круга источни­ков и литературы и вообще очень широкого кругозора автора. В своей работе Вы затронули многие из тех вопросов, которые у нас совершенно не освещены, в частности, ничего нет о наци­онально-культурном возрождении литовского народа. В об­щем, чтение Вашей книги было не только полезным, но и до­ставило много удовольствия.

Вы спрашиваете, что мне нужно из книг. Долгое время я не мог достать некоторыя из томов "Библиографии гисторыи Польски" и "Нового Корбута", но этим летом мне прислали все недостающее из Ленинграда. Мне бы хотелось достать книгу 3. Каменской о мануфактуре в Уречье и Длугоша в польском переводе, но говорят, что это почти невозможно.

Посылаю Вам сборник статей, в котором помещена работа о Хронике Быховца, а также автобиографические записки Н. М. Дружинина, крупнейшего советского историка.

"Рочники" еще не получил.

Еще раз примите мою благодарность за присланную книгу.

Н. Улащик

НІНЕ БЯЛЬКЕВІЧ

21 кастрычніка 1967 г.

Ніна.

Каб не выпісваў "ЛіМ", то і не ведаў бы, што Сіманоўскі памёр. Перажыў гэту смерць, як страту вельмі блізкага чалавека. Не спатыкаў яшчэ чалавека, які б так самаадцана працаваў, быў бы такім практычным работнікам, а разам з тым так мала ўвагі аддаваў уласным інтарэсам. Цяпер вельмі шкада, што не зайшоў да яго перад ад’ездам. Чакаў, што напішуць Ю. 0. ці Шушкевіч, але ніхто не напісаў, апрача цябе.

Мы неяк гаварылі ў сябе, што Саша, пэўна, ужо прысла­ла табе некалькі лістоў, аж няма ніводнага. Пэўна, палохацца няма чаго, бо покуль аглядзіцца, прыехаўшы, пройдзе нямала часу. Мы тут з вакзала заехалі да нас, паснедалі, Саша троха адпачывала, а пасля паехалі на вакзал і пасадзілі ў вагон за паўгадзіны да адыходу.

Патроху ўцягваемся ў работу, бо першыя дні было проста цяжка сядзець за сталом. Можа, нішто так не прыліпае да ча­лавека, як гультайства. Заўтра Наташа едзе ў Ленінград — будзе там даводзіць сваю працу. Часу ёй далі мала — толькі тыдзень, які ў яе застаўся ад адпачынку, інакш кажучы, не далі зусім. Набытае ў Каралішчавічах здароўе вельмі скора расходуецца.

Паслаў "Курган" Купалы Дылу. Ён быў расчулены. Гарэцкі павінен быць у Мінску, абяцаў паклапаціць пра слоўнік. Саша зараз сядзіць так, як яшчэ не сядзеў ніколі, нават на экзаменах, але да Вас у госці збіраецца. Юзіка прапісалі ў Маскве на год, і ён таксама збіраецца прыехаць на свята ў Мінск. Пра забарону ўезду ў Маскву, пэўна, плёткі, ва ўсякім разе, я не чуў. Грошы Олі за посцілку перадам праз таго, хто прыедзе, або вышлю пераводам, калі нікога не будзе. Аўтарэферату Чамярыцкага я яшчэ не атрымаў, з чаго вынікае, што абарона будзе, відаць, не раней снежня.

Калі зможаш, дастань мне "Нёман" (№ 9), дзе змешчана тая рэцэнзія. Тут "Нёмана" не дастаў. Прывітанне Вам усім ад Наташы.

М. Улашчык.

ЗОСЬЦЫ ВЕРАС

[1967 г.]

Шаноўная Людвіка Антонаўна.

Ю. О. Бібіла пісала мне, што ў Вас ёсць розныя матэрыялы пра бежанства. Гэта старонка нашай гісторыі ўсімі забытая, і я хацеў узняць да яе цікавасць. Покуль што з гэтага мала што выходзіць, бо трэба ўкласці шмат часу, каб зрушыць справу з месца. Між іншым, я гаварыў тут (Інстытут гісторыі Акадэміі навук СССР) адносна таго, каб даць каму-небудзь з супрацоўнікаў такую тэму, і кіраўнік сектара згодзен, але кажа, каб я падрыхтаваў матэрыял, сказаў, дзе ёсць архіўныя фонды і літаратура, па якіх можна было б пачаць працу. Па апублікаваных матэрыялах ведаю, што у Томскім архіве ёсць спецыяльны бежанскі фонд, пэўна, такія ж фонды ёсць у другіх архівах, але не выдзелены асобна і таму не паказаны ў даведніках.

Тыя дакументы, якія знаходзяцца зараз у архівах, ужо нідзе не дзенуцца, іх раней ці пазней знойдуць даследчыкі, але мне хацелася арганізаваць збор матэрыялаў ад жывых людзей, якія зараз ужо старыя і якіх штогод робіцца ўсё менш. Хацелася запісаць ад іх — дзе яны былі ў бежанстве, што рабілі, як вярнуліся дахаты і што там знайшлі. Для гэтага трэба наперад дамовіцца з кіраўнікамі газет ці часопісаў, каб было дзе друкаваць хоць частку сабранага матэрыялу. Покуль што на гэта надзея вельмі слабая, інакш кажучы, няма магчымасці хадзіць у Мінску па ўстановах і дамаўляцца там.

У нейкай меры справа была б зрушана, каб каму-небудзь з даследчыкаў Мінска можна было даць такую тэму і яму даручыць усю арганізацыйную справу. Але з гэтага нічога не выходзіць. Аднак і пры такіх умовах я прасіў бы Вас паведаміць, што Вы ведаеце пра бежанскія матэрыялы, бо калі-небудзь спра­ва дойдзе і да іх.

3 пашанаю

М. Улашчык.

Москва А-252, Новопесчаная, д. 21, кв. 19.

ЮЛІІ БІБІЛА

22 лютага 1968г.

Юлія Осіпаўна.

Троха хварэю, троха залішне шлюць мне рукапісаў, таму да гэтага часу не пісаў яшчэ Сівіцкай (напішу сёння), не пісаў і Вам. Я здабыў том IV "Записок северо-западного отдела Рус­ского географического общества", а паколькі адзін экз. гэтага тома ў мяне ўжо ёсць, магу даслаць яго ў Мінск. Прашу Вас — даведайцеся, ці патрэбен гэты том Дзяржаўнай ці Акадэмічнай бібліятэцы. Ёсць у мяне таксама адзін нумар "Савецкай краіны" за 1932 г. Таксама магу пераслаць.

Адна з тутэйшых гісторыкаў (пэўна, з Мінска) пытала мяне: якое гэта выданне на гектографе, падпісанае Данило Боровик? Выданне беларускае, выйшла не за граніцаю, але ў XIX ст. не­легальна ў Расіі. Ці няма ў Вас якіх звестак пра яго?

Шушкевіч прыслаў запрашальны білет на свой юбілей. Шка­да, што не змог прыйсці, бо гэта вельмі сімпатычны чалавек.

Віншую Вас з выбарам Абэцадарскага членам-карэспандэнтам Акадэміі педагагічных навук. Пры такім складзе педагогіка, ведама, пойдзе далёка.

Прывітанне маім на Кахоўскай. Пішуць яны рэдка. Улашчык.

ЗОСЬЦЫ ВЕРАС

17 сакавіка 1968 г.

Шаноўная Людвіка Антонаўна.

Некалькі дзён таму назад меў размову з рэдактарам нашага галоўнага часопіса "История СССР". Пытаў яго пра магчымасці друкавання артыкула пра бежанцаў. Ён адразу ўхапіўся за гэта (ніхто не ведае зараз, што такое бежанства), сказаў, што з ахвотаю будуць друкаваць (гэта яшчэ не азначае, што скора надрукуюць), але паставіў умову. Па-першае, у артыкуле павінны быць узняты агульныя праблемы бежанства (якія прычыны, колькі выселілі, куды паехалі і г. д.). Па-другое, каб адзначыць, якое значэнне меў зварот бежанцаў на развіццё рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі.

Скарыстаць гэту магчымасць неабходна, бо калі ў "Истории СССР" будзе змешчаны артыкул, то гэта знойдзе водгук, тым больш я пастараюся даць прыпіску, што гэты артыкул павінен узрушыць цікавасць да бежанства і стаць пачаткам збору матэрыялаў.

Не ведаючы зместу тых Вашых артыкулаў, якія знаходзяцца ў "Полымі", паведамляю Вас аб размове з рэдактарам. Калі Вашы артыкулы не адпавядаюць вымаганням рэдакцыі, ці не можаце Вы перапрацаваць які-небудзь з іх, а калі Вы не можаце, то, можа, ёсць хто другі? Штурхаць іх тут, у рэдакцыі, буду я, хаця, як адзначаў, спадзявацца, што гэта адбудзецца скора, нельга.

Думаў, што ў сярэдзіне сакавіка буду ў Мінску, а зараз заехаў бы і ў Вільню, але гэта справа ўсё адкладваецца.

Улашчык.

ВЕРЫ ПАЛТАРАН

18 красавіка 1968 г.

Дарагая Вера Сямёнаўна.

Прачытаў Ваш "Дзівасіл" і быў узрадаваны і ўзрушаны. Нарыс такой сілы, такога таленту. Мастацкі нарыс у абарону народнага мастацтва, у абарону разумных людзей, нарыс проці тупога стандарту.

Я быў у Тонежы ў 1927 г. у складзе студэнцкай краязнаўчай экспедыцыі, арганізаванай Беларускім універсітэтам. Быў у Тураве, Азяранах, Перарове, Рычове, Тонежы, Букчы, Обзаве і Радзілавічах.

3 іх усіх Тонеж быў самы прыемны, а Радзілавічы рабілі цяжкае ўражанне. Тонеж і другія месцы фатаграфавалі, але зараз не засталося нічога. Памятаю толькі, што ў Тонежы фатаграфавалі вельмі прыгожую дзяўчыну Мялаху Жураўскую, а з ёю яшчэ дваіх дзяўчат ці то маладых жанчын (у той час у Тураўшчыне дзяўчына ў 20 гадоў лічылася старою).

Вітаю Вас з мастацкім, таленавітым, разумным нарысам. Мне здаецца, такога нарыса ў беларускай літаратуры я не спатыкаў.

М. Улашчык.

Москва А-252, Новопесчаная, д. 21, кв. 19.

ЗОСЬЦЫ ВЕРАС

20 мая 1968 г.

Шаноўная Людвіка Антонаўна.

Дзякаваць Вам за прысланыя запісы. Запіс пад № 1 (Улановіч) зроблен проста па-мастацку. Запісвала, пэўна, унучка, і ў каго-небудзь — ці ў бабкі, ці ў Ганны — ёсць мастацкія здольнасці.

Напішу ўступ і пашлю ў Мінск, думаю, нават не проста ў рэдакцыю, а каму-небудзь са знаёмых, каб яны, прачытаўшы, параілі, куды даць. Першыя запісы абавязкова трэба друкаваць, каб даць ахвоты другім.

Паспрабую 2-3 з прысланых Вамі запісаў надрукаваць цалкам, астатнія ў выкладзе.

Пасылаю Вам свой апошні артыкул; два экз. артыкула адсылаю ў школу вучням, якія зрабілі запісы. Калі справа ўзрушыцца, трэба будзе вызначыць месца, дзе хаваць запісы.

Улашчык.

ЗОСЬЦЫ ВЕРАС

1 чэрвеня 1968 г.

Шаноўная Людвіка Антонаўна.

Я напісаў уступ на 4 стар., перадрукаваў запіс Улановіч і паслаў у Мінск, просячы дзе-небудзь змясціць. Мне казалі, што зараз найбольшая надзея на "Полымя". Чакаю адказу, хаця паслаў некалькі дзён назад.

Ва уступе Ваша прозвішча не ўспамінаў, каб не ўскладняць гэту справу.

Улашчык.

ЗОСЬЦЫ ВЕРАС

16 жніўня 1968г.

Шаноўная Людвіка Антонаўна.

Ваш апошні ліст дайшоў да мяне сёння, бо я зараз у Каралішчавічах у Доме пісьменнікаў. Ліса не бачыў, бо калі быў у Мінску я, не было яго.

Быў у Вільні, да Вас не пробаваў зайсці, бо надта ўходзіўся за дзень. Калі ведаеце новы адрас Кісялёва, то прашу паведаміць. Бібіла паехала таксама ў Гудзевічы.

Улашчык.

ВАДЗІМУ КРУТАЛЕВІЧУ

2 кастрычніка 1968г.

Шаноўны тав. Круталевіч.

Уважліва чытаю Вашы артыкулы ў "Полымі", прысвечаныя ўтварэнню Беларускай рэспублікі; асабліва цікавым мне здаўся артыкул, змешчаны ў № 9 ("Абвяшчэнне рэспублікі"). У сувязі з гэтым магу паведаміць Вам невялікую дэталь, якая мае дачыненне да Вашых заняткаў.

У Беларускім аддзеле Дзяржаўнай бібліятэкі (Мінск) у 20-я гг. захоўвалася карэктура Маніфеста, якім абвяшчалася ўтварэнне Беларускай ССР. Гэта быў аркуш паперы прыблізна 1,2 метра Ў шырыню і 1 метр у вышыню. У самым верее вялікімі літарамі (сантыметраў 20) было набрана слова "МАНІХВЭСТ", а далей ішоў сам тэкст.

Карэктуру правіў Жылуновіч. Гэта ведаю добра, але не ве­даю, ці тыраж быў выпушчаны з тою праўкаю, якую рабіў Жылуновіч, ці не. Гэта, пэўна, ведае Я. Л. Дыла, які зараз жыве ў Саратаве. Жылуновіч правіў не карэктурныя памылкі, але мяняў словы.

Жылуновіч усё жыццё гаварыў капыльскаю гаворкаю, пэўна, гэтаю ж гаворкаю быў напісаны (ці адрэгаваны ім) і Маніфест.

Калі ўсё гэта адбывалася, я быў занадта малы, каб уразумець падзеі, але абвяшчэнне рэспублікі асабліва вялікага ўражання на жыхароў Мінска не зрабіла. Бясспрэчна, на гэта мела ўплыў тая акалічнасць, што падзей было надта шмат у кароткім часе.

Перад самаю Кастрычніцкаю рэвалюцыяй у нашай школе дзесяцігадовы бальшавік хацеў павесіць у класе на сцяне бальшавіцкі лозунг, а кадэты цягнулі яго за ногі са стала, куды ён узлез, каб павесіць свой лозунг.

Улашчык. Москва, А-252, Новопесчаная, д. 21, кв. 19.

МІКОЛУ ЕРМАЛОВІЧУ

15 лютага 1969 г.

Шаноўны Мікалай Іванавіч.

Узнятая Вамі праблема вельмі складаная. Па сутнасці яна распадаецца на некалькі меншых, кожная з якіх вымагае спецыяльных доследаў. Як мне здаецца, цэнтральным з’яўляецца пытанне адносна тэрыторыі, на якой жыла тая літва, што дала назву народу і дзяржаве. Па-другое, трэба больш-менш дакладна вызначыць час, калі балцкае насельніцтва гэтага раёна было асімілявана нашымі продкамі. Калі гэта будзе зроблена, рэшту будзе вырашаць значна прасцей.

Першае пытанне Вы вырашаеце на падставе летапісных вестак, тапанімікі і дадзеных археалогіі, але выразнай карціны не атрымалася. Нават чытаючы вельмі ўважліва, нельга ўявіць дакладна тэрыторыю першапачатковай Літвы. Разумею, што гэта залежыць ад крыніц, бо звесткі "Повести временных лет" і другіх летапісаў не маюць цвёрда акрэсленага зместу. Паведамленні пра Лаўрышаўскі манастыр, які знаходзіўся на мяжы Літвы і Русі, спатыкаюцца вельмі рэдка. Павінен сказаць, што да звесткі Густынскага летапісу адносна Заслаўя трэба аднесціся крытычна, бо гэты летапіс пісаўся ў XVII ст. на Украіне, а ў той час на Украіне Беларусь інакш як Літвой не звалі (за выключэннем Падзвіння). Зважаючы на тое, што на Украіне ёсць сваё Заслаўе (на Валыні) аўтар летапісу мог падкрэслена сказаць, што гэта тычыцца не Валынскага, але "літоўскага" Заслаўя.

Значна больш багатыя звесткі можа даць тапаніміка. Каб выкарыстаць іх, спісу населеных пунктаў на канец XIX ці XX ст. недастаткова. Варта было б звярнуцца да тых крыніц, якія былі надрукаваны ў XIX—XX ст., як "Акты Віленской комиссии" і іншыя археаграфічныя выданні, дзе пералічаны не толькі назвы населеных пунктаў, але і ўрочышч.

Аднак самыя дакладныя весткі могуць даць археолагі. За­раз усё больш вызначаецца, што старэйшымі насельнікамі на большай частцы Беларусі былі балцкія плямёны, а ў апошні час было паведамленне (здаецца, Побаля), што недалёка ад Барысава над Бярэзінаю знойдзена літоўскае гарадзішча, можа, найбольш высунутае на ўсход. На гэта варта звярнуць увагу, бо ў дакументах XV—XVI ст. "рускія воласці" пачынаюцца на ўсход ад Бярэзіны, ды і сама назва "Беларусь" на працягу цэлых стагоддзяў адносілася толькі да беларускага Падняпроўя і Падзвіння, рэшта ж звалася Літвою. Гэта трымаецца так моцна, што ў томе V шматтомнай гісторыі СССР (дзе гаворыцца пра рэалізацыю рэформы 1861 г.) Мінская губ., не кажучы пра Гродзенскую, аднесена да літоўскіх.

Але наогул у назву "Літва" ўкладаўся (тэрытарыальна) самы разнастайны змест. Часцей за ўсё Літвою звалі ўсё існаваўшае ці былое Вялікае Княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае.

Вызначаная тэрыторыя дагістарычнай Літвы абавязкова павінна быць нанесена на карту. Уражанне ад гэтага бывае зусім іншае, чым ад друкаванага тэксту.

Калі была каланізавана тэрыторыя Літвы славянамі, продкамі беларусаў? Крыніцы гавораць, што першаю сталіцаю Літвы быў Навагрудак (навагрудчане завуць гэты горад Наваградак),але сучасная польская і літоўская гістарыяграфія адмаўляе гэта. Адмаўленне гэта ў вельмі значнай частцы мае патрыятычны характар, бо літоўцам здаецца абразлівай думка, што іх першая сталіца была заснавана не на літоўскай тэрыторыі. Я кепска ведаю археалогію Літвы на сённяшні дзень, але да нядаўняга яшчэ часу было ведама, што ў Жэмайціі нават у сярэдзіне XVI ст. не было гарадоў у поўным сэнсе гэтага слова, гэта зн. паселішчаў, дзе б насельніцтва займалася галоўным чынам гандлем і рамяством.

Зараз шмат капаюць у Вільні, але я таксама не ведаю, ці ўдакладнілі час, калі Вільня стала горадам? Магчыма, значна пазней, чым Навагрудак. А паколькі сталіцы засноўвалі ў найбольш эканамічна развітых гарадох, то пэўна можна заставацца пры старым поглядзе, што першаю сталіцаю такі быў Навагрудак.

Далейшыя раскопкі могуць вырашыць гэта пытанне, ці ва ўсякім разе шмат чаго высвятліць.

Прыняўшы, што Навагрудак быў калоніяю славян-беларусаў на літоўскай раней тэрыторыі, трэба высветліць, калі ж было асімілявана ваколічнае насельніцтва і ці прыняло яно назву "літва"? Запіс у Гіпацкім летапісе гаворьщь, што на Валыні раён Навагрудка ў сярэдзіне XIII ст. лічыўся Рускаю зямлёю, а за Нёманам была літва. Трэба мець на ўвазе, што рускімі, як у той час, так і значна пазней (да нашага часу), зваліся асобы праваслаўнага веравызнання, і таму варта падумаць аб тым, што азначалі выразы "Літва" і "Русь".

Мне здалася вельмі цікаваю гіпотэза пра Варуту, бо да гэтага часу ніхто не ведае, дзе яна была. Зараз у Літве высоўваецца на­ват думка, што Варута — гэта Вільня. Праўду кажучы, чытаючы Вашу прапанову і звяраючы з адпаведным тэкстам летапісу, бачыш нацяжку. Каб упэўніцца, што не было Варуты на Руце, варта было б зрабіць там археалагічныя доследы. Зважаючы на летапісныя дадзеныя, гэта павінен быць немалы населены пункт, і знайсці яго не будзе цяжка (у тым, вядома, разе, калі ён там сапраўды быў). Пра гэта вельмі варта было б дамовіцца з археолагамі.

Наколькі мне ведама, найбольш дакладныя і падрабязныя весткі аб граніцах літоўскіх плямён ёсць у працы Лаўмяньскага, але Вы чамусьці ні разу не ўспомнілі пра яе. Мне здаецца, што скарыстаць гэту працу тым больш неабходна, што і манаграфія Пашуты ў значнай частцы адыходзіць ад Студыяў Лаўмяньскага. Акрамя таго, яна вельмі вартая з метадалагічнага боку. Не скарысталі Вы і апошняй працы Любаўскага, а гэта ж быў самы большы спецыяліст у гэтай галіне ("Літва і славяне. Працы клясы гісторыі", т. III, Менск, 1928).

Праца Ваша пачынаецца з нападак на Стрыйкоўскага і беларускія летапісы (пісаныя па-беларуску). Гэтай праблеме прысвечана манаграфія А. I. Рогава. "Русско-польские культурные связи (Стрыйковский и его хроника)". Наогул, спрэчным з’яўляецца не столькі Стрыйкоўскі, сколькі тыя летапісцы, працамi якіх карыстаўся Стрыйкоўскі, перш за ўсё той, хто напісаў хроніку Быхаўца. Даволі сказаць, што пасля выхаду гэтай хронікі ў перакладзе, на яе ў Польшчы выйшлі тры рэцэнзіі (Е. Ахманьскага нават не рэцэнзія, а цэлы палемічны артыкул, аснова якога схожа з Вашым поглядам). Не спасылаючыся ні на кнігу Рогава, ні на гэтыя артыкулы, Вы не можаце ні абвергнуць, ні прыняць погляды, выказаныя ў гэтых працах. Бясспрэчна, таксама трэба было б скарыстаць артыкул Чамярыцкага пра летапісы, змешчаны ў кнізе"Гісторыя беларускай літаратуры". Цікава і кніга I. Грэкава ("Очерки по истории международных отношений восточной Европы XIV—XVI вв.").

Наколькі я ведаю ўмовы, то мне здаецца, што ў тым памеры, які Ваша праца мае зараз, яе надрукаваць будзе цяжка, і таму я параіў бы Вам узяць спярша адну праблему ці не больш як дзве, названыя. У такім разе памер будзе меншы, а змест больш сціплы. Мне здаецца, ці не варта было б Вам прапанаваць такую працу ў Кіеў — ва "Украінскі гістарычны журнал", паколькі гэтыя падзеі звязаны з Украінаю, на гэта можна спадзявацца. Ды ў такім выглядзе яе скарэй можна будзе зрушыць і ў Мінску.

У Вашай працы часта спатыкаюцца вельмі рэзкія выпады проці Пашуты і некаторых другіх аўтараў. Ведаючы ўмовы, я скажу, што зараз ні адна рэдакцыя не будзе друкаваць гэтага, і таму раю Вам самому выключыць гэтыя месцы.

Некалькі заўваг па парадку тэксту. Калі летапісы, якія рэдагаваў Гедройц, былі цалкам пралітоўскія (стар. 3), то які быў сэнс пісаць, што сталіцаю Літвы быў Навагрудак? Спасылаючыся на Іпацьеўскі летапіс, Вы пішаце, што Валадар панаваў "у Гарадцы на тэрыторыі Літвы" (ст. 3). У летапісе няма, што на тэрыторыі Літвы. Пра гэта можна толькі выказаць свае меркаванні. У Вас напісана, што Іпацьеўскі летапіс заве Навагрудак, Тураў, Пінск незалежнымі гарадамі (ст. 16), але ў летапісе так пэўна пра гэта не сказана. Вы сцвярджаеце, што навейшыя навуковыя дадзеныя абвяргаюць думку, нібы фармаванне беларускай народнасці пачалося XIV—XVI (ст. 18). Думаю, што сапраўды розніца была значна раней. Закарпацкія ўкраінцы, якія ніколі не жылі разам з рэштаю Украіны, усё ж гавораць на мове, блізкай да астатніх украінцаў, а такога не магло б быць, каб яшчэ ў IX ст. не было тых рысаў, якія розняць украінскую мову ад іншых славянскіх.

Думаю, што Ваша сцверджанне, нібы з канца XII ст. цэнтр палітычнага жыцця Беларусі пераносіцца з Полацка ў Наваградак, не мае покуль падставы. Полацк у той час быў мацнейшы (ст. 19).

Спасылкі на Каніскага, Міцкевіча і іншых мала што даюць, бо ў той час заходняя і часткова цэнтральная Беларусь зваліся толькі Літвою (ст. 34).

Наогул, праслядзіць, які сэнс укладваўся ў тэрмін "Літва" ад X да XX стагодцзя — гэта тэма, вартая спецыяльнага доследу.

Літоўцы не звалі беларусаў "крэвамі". Так звалі латышы ўсіх усходніх славян, бо з усіх усходніх славян яны спатыкаліся толькі з крывічамі. Маўродзін — крыніца вельмі няпэўная. Тое ж мож­на сказаць і пра Нарбута, у якога багата фантастыкі. Думаю, што і факт хрышчэння 1405 г. вельмі няпэўны (ст. 53).

Самае няпэўнае месца ў гіпотэзе аб полацкім паходжанні літоўскіх князёў — гэта іх паганства (язычаства). Гэта была эпоха, калі з паганства скрозь пераходзілі ў хрысціянства, у першую чаргу гэта рабілі феадалы, а тут вышла наадварот (ст. 51-53).Ці былі разбіты татары пад Койданавам? Гэтым пытаннем займаецца некалькі польскіх даследчыкаў, а ў Літве — Ромас. Згодзен, што звязаць назву Койданава з Кайданам, пэўна, няма падставы. Між іншым, у Стрыйкоўскага гаворыцца пра тры паразкі і адну — рускіх князёў пад Магільным. Можа, археолагі што-небудзь скажуць пра гэта ў свой час (с. 58).

XIII ст. — самы цьмяны час у гісторыі Беларусі, і, закранаючы яго, усе аўтары павінны высоўваць свае меркаванні. У Вас таксама багата прапаноў і меркаванняў, і таксама не ўсе яны здаюцца грунтоўнымі. Прапанова, што Вайшэлк прабыў тры гады ў Палонінскім манастыры, каб набраць манахаў для хрышчэння літвы (ст. 84), думаю, не можа быць прынята. Гэта яму можна было б зрабіць неяк прасцей, не трацячы столькі дарагога часу.

Самае супярэчнае і незразумелае для мяне месца ў Вашай працы знаходзіцца на стар. 66—76. У 1248—51 гг. Навагрудак заваяваў Літву (ст. 76), а ў 1254 г. Міндаўг стаў князем літоўскім, у Навагрудку ж абаснаваўся Вайшэлк (ст. 77). А раней сказана, што Міндаўг быў перабежчыкам з Літвы ў Навагрудак. Калі не ведаць, чым быў у той час Навагрудак, якія ў яго былі матэрыяльныя рэсурсы, перш за ўсё тэрыторыя, якая падначальвалася гэтаму гораду, а таксама тэрыторыя Літвы, то ўсё гэта мае аб­страктны характар. Незразумела і тое, чаму адразу пасля заваявання Навагрудчына ізноў раскалолася на Навагрудак і Літву. Усе гэта павінна быць удакладнена, інакш будзе толькі кампраметацыя ідэі.

Мне здаецца, што Вам трэба раскласці Вашу працу на некалькі частак і ў першую чаргу высветліць, каго належыць разумець пад назваю "літва", і пасля — як эвалюцыянавала гэта назва, каго пад літвою сталі разумець пазней.

Выбачайце, што я зрабіў столькі заўваг, але мне не хочацца, каб, спасылаючыся на некаторыя няўдалыя старонкі, завалілі б саму ідэю перагляду гэтага пытання.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

22 лютага 1969 г.

Вячаслаў Антонавіч.

У мяне да Вас просьба. Калісь пісаў у "ЛіМ" артыкул пра Івана Грыгаровіча (пра яго спадчыну). Там напісаў, што некаторыя з дакументаў другога тома "Белорусского архива" змешчаны ў "Актах Западной России". Зараз у яго біяграфічных матэрыялах прачытаў, нібы ў "Актах..." былі надрукаваны не асобныя дакументы, але ўсе цалкам.

3 таго часу, як пісаў, мінула 10 гадоў, і зараз не памятаю, ці дакладна я зверыў. Цяпер прашу Вас, калі гэта можна (каб не ехаць з-за гэтага знарок у Мінск), перадрукаваць (з архіва літаратуры) змест таго тома (нумар па парадку, год і назва дакумента).

У "Историко-юридических материалах" змешчаны вершы 1625 г. да герба горада Магілёва — адзін па-беларуску, а другі па-польску. Я перапісаў іх. Ці вядома пра іх літаратураведам, а калі невядома, то што рабіць?

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

13 сакавіка 1969г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Дзякуй Вам за "змест". Папраўдзе кажучы, я думаў, што гэта зробіць архіў, а я заплачу машыністцы, але адно думаць, а дру­гое — напісаць. Здаецца, памыліўся больш I. Грыгаровіч, чым я, бо ў "Акты..." такі трапіла не ўсё.

А зараз у мяне да Вас яшчэ просьба. Ва ўсіх біяграфіях Грыгаровіча гаворыцца, што пачатак яго слоўніка (да літары В) надрукаваны ў "Известиях II отделения Академии наук", але ніхто не сказаў, за які год надрукаваны гэты слоўнік і ў якім нумары "Известий...". I Суднік, калі пісаў пра Грыгаровіча ("Беларусь", 1945, № 11—12), зрабіў тое ж самае, інакш кажу­чы, не паспрабаваў даведацца — быў такі слоўнік надрукава­ны ці не.Я зараз перабраў, здаецца, усе "Известия..." (яны выходзілі з 1852 па 1863 г.), але знайшоў толькі звесткі, што слоўнік рыхтуецца, але самога не бачыў. Таму да Вас яшчэ просьба: спытайце ў моваведаў — быў такі слоўнік ці не, а калі быў, то дзе надрукаваны.

Між іншым, чытаючы "Историко-юридические материа­лы", бачу, што магілёўскі магістрат вёў свае кнігі па-беларуску ў 1710 і 1711 гг. (кірыліцаю), а ў 1712 — польскаю графікаю (перад тым некалькі год пісалі па-польску). Таму я дзіўлюся на моваведаў, чаму яны не скарыстаюць гэтае крыніцы, дзе ёсць і аканне, і дзеканне, і цэканне, і наогул ва ўсіх падручніках ска­зана, што з 1696 г. па-беларуску больш не пісалі.

Хаця вы мне і прыслалі змест "Архіва...", але такі прыйдзецца прыехаць, каб паглядзець на яго, лепш кажучы, каб прачытаць.

Між іншым, з археаграфічнага боку выданні Грыгаровіча былі непараўнана лепшымі, чым болыы познія віленскія ці віцебскія, нават з боку карэктарскага.

Улашчык.

МІКОЛУ ЕРМАЛОВІЧУ

2 красавіка 1969 г.

Шаноўны Мікалай Іванавіч.

Я ізноў доўга не адказваў Вам, бо прабаваў уявіць сабе перспектывы Вашых доследаў, а таксама трэба было пагаварыць з археолагамі.

Ведаючы ўмовы ў інстытутах і рэдакцыях, мне здаецца, што Вам ні падаваць увесь Ваш рукапіс на абмеркаванне, ні падаваць яго ў рэдакцыю няма сэнсу. Тая частка рукапicy, дзе гаворыцца, што думка аб захопе літоўцамі беларускіх зямель ці слаба абгрунтавана, ці зусім не мае грунту, будзе прынята (думаю, часткова). Але ў другой, дзе гаворыцца пра захоп Літвы Наваградкам, аргументаў таксама зусім мала, і Вашы слухачы, можна думаць, не захочуць мяняць прывычную гіпотэзу на новую, калі новая абгрунтована не надта капітальна.Думаю, што Вам пры гэтым будзе пастаўлена шмат пытанняў, напрыклад, чаму крыніцы лічылі Літву народам іншамоўным; інакш кажучы, як будзе растлумачыць, што толькі невялікі куточак усходніх славян так грунтоўна адчапіўся ад іншых, што яго скрозь прымалі за чужакоў (литва поганая). Таму мне і зда­ецца, што Вам нельга ставіць на абмеркаванне ўвесь артыкул, а толькі археалагічкую частку (ці, лепш кажучы, тапанімічную), бо без грунтоўнага даследавання літоўска-славянскіх рубяжоў IX—X ст. усё іншае павісне ў паветры.

Карту я Вашу бачыў, але, ведаючы троха ўмовы працы археолагаў, магу сказаць, што гэта іх не ўпэўніць, патрэбна больш грунтоўная. Таму я Вам і напісаў, што патрэбна яшчэ карта.

Пра паходжанне назвы "Крэва" не ведаю, але ведаю, што "крэвамі" латышы завуць сучасных рускіх, беларусаў — балта-крэвамі, раней жа, сутыкаючыся толькі з беларусамі (па тагачаснай тэрміналогіі — рускімі), звалі крэвамі беларусаў літоўцы.

Аб літоўска-славянскіх адносінах па Нарбуту ў свой час зрабілі выбаркі аўтары прадмовы да кнігі "Собрание древних грамот и актов городов: Вильно, Ковно, Троки" (Вильно, 1843 г.).

Глебку я нічога не пісаў, і покуль мы з Вамі не пагодзімся, пісаць не буду (і наогул нікому).

Шлю Вам нумар "Советской этнографии" з артыкулам Сядова. На мой погляд, гэта самы кваліфікаваны даследчык славяна-балцкіх адносін.

Калі ў Вас жаданне напісаць што-небудзь яму, то яго адрас: Москва, ул. Д. Ульянова, д. 19, Институт археологии АН СССР.

3 пашанаю да Вас — М. Улашчык.

АДАМУ МАЛЬДЗІСУ

14 ліпеня 1969 г.

Дарагі Адам Осіпавіч.

Дзякуй Вам за такі прыемны падарунак. Калі яшчэ быў вучнем, то ведаў, што былі Ламаносаў і Пушкін, пасля Ку­пала, Колас і Багдановіч, якія пісалі пра Беларусь, але з вялікім спазненнем даведаўся, што пісаў яшчэ (ды так хораша) і Міцкевіч. Дзякуй Вам і ўсім перакладчыкам за такую рабо­ту, але ўжо пара выдаць хаця б "Пана Тадэвуша" не кавалкамі, а цалкам. (Ці звярнулі Вы ўвагу, што ў рускіх перакладах слова "хлоднік" перадаецца як "халадзец", чаму перакладчыкі і іх чытачы не разумеюць, чаму гэту патраву елі не відэльцам, але лыжкамі).

Між іншым пра некаторыя прозвішчы. На Наваградчыне (у Цырыне і блізкіх месцах) поўна Чэчатаў (Чэчат), а у літаратуры тое ж прозвішча замацавалася ў форме Чачот. Здаецца, зараз гэта перарабіць цяжка, і таму кажу проста так. А прозвішча Адынец не трэба замацоўваць, бо ў нас на Бабруйшчыне і цяпер сустракаецца прозвішча ў форме Адзінец (з такім прозвішчам быў вучань Бузука. Гэта тым больш трэба выпраўляць, бо Адынец вымагае перастаноўкі націска.

Колькі раз ездзіў каля дома № 18 па Чарвякова і глядзеў, дзе Ваша кватэра, але дом мне здаваўся малы, каб мець чацвёртую. Ці не памыляюся я?

На гэты год ізноў збіраемся ў Каралішчавічы.

Шлю Вам свой апошні дослед, які адабраў вельмі шмат часу і даў слабыя вынікі. Тэксталогія проста есць чалавека.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

26 верасня 1969 г.

Дарагі Ніл Сямёмавіч.

Прыехаўшы дахаты, прачытаў Ваш артыкул-рэцэнзію на зборнік вершаў Гаўрука. Рэцэнзія напісана вельмі сардэчна, і нам абодвум (мне і жонцы) гэта вельмі прыемна, бо ў 1967 г. мы разам з Гаўруком былі ў Каралішчавічах, і ён нам вельмі спадабаўся. Таленавіты чалавек з вельмі цяжкім лёсам, якому рэдка даводзілася чуць пра сябе добрае слова.

На вялікі жаль, я не бачыў гэтай кнігі ў магазінах і таму не набыў яе. Быў бы вельмі ўдзячны Вам, калі б Вы змаглі прыслаць яе.

Пасылаю Вам два свае артыкулы. У тым, дзе напісана пра пісьменнасць, галоўны пасля апошняй карэктуры выкрасліў мае падлікі, што ў Беларусі к 1917 г. пісьменных было каля 40 %. Прывітанне ўсяму Вашаму сямейству. Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КАЛЕСНІКУ

4 кастрычніка 1969 г.

Шаноўны Уладзімір Андрэевіч.

Я ведаў Жылку з таго часу, як ён з’явіўся ў Мінску (не па­мятаю добра — у 1926 ці 1927 г. г.). Я ў той час вучыўся ва ўніверсітэце і адначасова працаваў у Дзяржаўнай бібліятэцы, куды заходзілі ўсе культурныя дзеячы Мінска.

Жылка скора стаў рэдактарам "Літаратурнай старонкі" газе­ты "Звязда", якая выходзіла адзін час па нядзелях (Вам варта праглядзець камплекг гэтых старонак, калі Вы не зрабілі гэтага і без мае рэкамендацыі). Здаецца, два разы даваў у гэту старонку некалькі артыкульчыкаў і я. У гэты ж час намеснікам рэдактара "Звязды" быў Купцэвіч, які ў 1928 ці 1929 гг. пераехаў у Маскву і стаў там фрэзероўшчыкам, а адначасна пісаў крытычныя артыкулы ва "Узвышша". Купцэвіч перапісваўся з Жылкам у 1931-1932 гг., але праз некаторы час знік, і цяпер ніхто не ведае, дзе і калі ён скончыў свае жыццё. Я ведаў яго жонку, але яна і сама нічога [не] чула пра лёс свайго мужа.

Памятаю, што ў рукапісе "Тэстаменту" былі некалькі раз шматкроп’і, але не больш, як тры разы: першы раз, здаецца, тры радкі, пасля два разы па адным радку. Думаў, гэта зроблена таму, што аўтар адчуваў сябе вельмі дрэнна, баяўся, што не паспее скончыць, і адсылаў тое, што было. Пра тыя радкі, што Вы прыслалі, не магу сказаць нічога, бо ў памяці яны ня захаваліся.

Калі ва Уржуме архіў у гаспадыні забраў не брат паэта, то гэта мог быць толькі Бэндэ, які рабаваў усе архівы пісьменнікаў (апрача Бэндэ, ніхто ж з пісьменнікаў ці літаратуразнаўцаў пэўна не ведаў, калі і дзе памёр Жылка).

Жонка Жылкі прыязджала да яго ў верасні 1931 г., пражыла там да чэрвеня ці ліпеня 1932 і затым паехала ў Ленінград.

У Мінску я ніколі не спатыкаўся з Жылкам неафіцыйна, а толькі ў бібліятэцы ці ў рэдакцыі "Звязды". 3 журналістаў таго часу (большасць рэдакцый у той час змяшчалася ў адным будынку, дзе было і Дзяржаўнае выдавецтва), які пэўна ведаў Жылку, але таксама няблізка, зараз жывы Алесь (Аляксандр Лявонцьевіч) Матусевіч.

Вы, пэўна, ведаеце з літаратуры, што зборнік вершаў Жылкі ("3 палёў Заходняй Беларусі") быў сустрэчаны крытыкаю (у той час кожны часопіс лічыў амаль сваім абавязам аблаяць кнігу аўтара, які быў у другой арганізацыі) варожа. Пасля была вельмі непрыгожая гісторыя, калі ініцыяламі Жылкі ("Ул. Ж.") падпісваўся, здаецца, Дудар, што выклікала пратэсты Жылкі.

Вось, здаецца, і ўсё, што я магу паведаміць Вам. У апошнім нумары "Полымя" Александровіч піша, што ён атрымаў ад дачкі Краскоўскага той архіў Жылкі, які заставаўся ў яе. Неяк у размове Жылка ўспамінаў пра яе, казаў, што, скончыўшы філасофскі факультэт універсітэта, яна зарабляе на жыццё вышыўкамі.

Я прашу Вас прыслаць копію верша, але мне здаецца, што спасылацца на мяне ў прадмове не варта, бо я ведаю толькі, што "Тэстамент" быў напісаны і што (мне так здаецца) аўтар лічыў яго няскончаным, чаму і ставіў шматкроп’і.

Пра Жылку павінен ведаць Шушкевіч, які так многа піша пра загінуўшых, хаця ў свой час Шушкевіч быў у БелАПП, а Жылка, пэўна, ва "Узвышшы".

Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КАЛЕСНІКУ

16 кастрычніка 1969 г.

Шаноўны Уладзімір Андрэевіч.

Бясспрэчна, што пакладацца толькі на памяць, успамінаючы пра падзеі, якія адбыліся 37 гадоў назад, нельга, але пра некаторыя дэталі магу сказаць зусім упэўнена. Той "Тэстамент", які прысылаў мне Жылка, быў значна меншы ад таго, што маеце Вы. Той экзэмпляр, што быў у мяне, пэўна, заняў бы не больш, як тры машынапісныя старонкі.

Зусім пэўна магу сказаць, што з сучаснага тэксту ў мяне былі тыя раздзелы, якія стаяць пад нумарамі 15,20 і 23, але мне здаецца, што нумар 15 знаходзіўся ў самым пачатку, гучэў як уступная частка. Выходзячы з гэтага, аднак, нельга рабіць вывад, што нехта дапісаў рэшту; найбольш верагодна, што Жыл­ка, цяжка хворы, паслаў мне ўрывак. Дарэчы, ці ёсць у Вас той верш пра трох сяброў, аб якім я пісаў Вам? На гэты верш я пісаў яму адказ.

Цяпер пра дэталі. Наколькі памятаю, арыштаваны Жылка быў не ў 1929, але ў 1930 г., прыблізна ў чэрвені. Пад арыштам пабыў каля 3-х месяцаў. У г. Кацельніч (Кіраўская вобл., на рацэ Вятцы) прыехаў у пачатку жнівеня, значыцца, з Мінска адправіўся ў канцы ліпеня. 3 Кацельніча да прыстані Медведок (на р. Вятцы, проці Уржума, які знаходзіцца ўбаку ад ракі) плыў лодкаю (Жылка зваў яе чайкаю) у таварыстве з 7 іншымі. Плылі з 4 па 10 жнівеня. Сасіновіч (студэнт-прырадавед Бел. дзярж. універсітэта) не быў жанаты і не было чуткі, што ён ажаніўся, покуль быў жывы Жылка. Жылка на яго крыўдаваў, казаў, што яны амаль не спатыкаюцца. Пра тое, што ў лютым 1933 г. Жылка атрымаў дазвол выехаць у Крым, ужо пісаў Вам.

Адрас жонкі Купцэвіча магу Вам дастаць; між іншым, яна хоча пераехаць у Мінск. Думаю, што ў яе няма нічога, бо ў 1938 г. бяда сталася і з ёю. Купцэвіч быў у Мінусінску ра­зам з Пятром Рагачэўскім, з якім моцна не ладзіў (Рагачэўскі быў троха пісьменнік, троха журналіст). Калі прышлю адрас жонкі Купцэвіча, то паведамлю, на каго можна спасылацца (як даведаліся пра яе адрас).

3 узвышаўцаў зараз у Мінску жывуць Крапіва, Глебка і Лужанін, але пра Жылку, пэўна, больш ведаюць Юрай Паўлавіч Гаўрук і Дубоўка. Калі будзеце пісаць ім, то прашу не спасы­лацца на мяне, бо ні з кім я гэтага не пагаджаў.Я зусім згодзен з тою спасылкаю на мяне, якую Вы прапануеце, але "доктара" варта было б выкінуць — у такой справе чыны не маюць вартасці.

Знаёмства маё з Жылкам было вельмі кароткім, і я прачытаў у Вашым артыкуле шмат для сябе новага.

У 1917 г. я паступіў у вышэйшую пачатковую школу, якая ў той час змяшчалася на сучасным Пляцы Волі, у будынку ранейшага духоўнага вучылішча, а пазней Камісарыята асветы (дом застаўся цэлы). У класе кароткі час (можа, да Новага года) вучыўся Жылка. Ці не быў гэта брат Уладзіміра?

Улашчык.

ЛАРЫСЕ ГЕНІЮШ

6 лютага 1970 г.

Дарагія Ларыса Антонаўна і Іван Пятровіч.

Выбачайце, што пішу з такім спазненнем. Новы год распачаўся няўдала. 3 канца мінулага года ўсё хварэю. Здаецца, зараз адышоў. Са спазненнем вітаю Вас з Новым годам. Прымаючы пад увагу жыццёвую практыку, выказваю толькі пажаданне, каб ён не быў горшым, чым мінулы.

У мінулым годзе скончыў працу, прысвечаную публікацыям крыніц па гісторыі Беларусі. Паколькі праца (нечакана для мяне) вырасла за межы дазволенага, давядзецца летапісы, ста­туты, мемуары, дзённікі і штось яшчэ не ўключаць у свой агляд. Адклаў гэта на другую частку. Кнігу павінны былі абмяркоўваць 3 лютага, але па розных прычынах адклалі на канец месяца.

У гэтым годзе павінен падрыхтаваць да друку том летапісаў (ці хронік), пісаных на мове, якую я аніяк не магу ўцяміць — беларуская ці ўкраінская? Для XVII ст. разабрацца ў гэтым, ды яшчэ не філолагу, вельмі цяжка. Цяжка таксама дайсці — карыстаўся аўтар хронікі Стрыйкоўскім ці, наадварот, Стрыйкоўскі пісаў сваю хроніку на падставе падобных матэрыялаў?

У мінулым годзе былі з жонкаю ў Пушчы — Свіслачы — Гродне. Раней ездзіў у Пушчу з сынам, які вырас у Маскве і не ведае свае Бацькаўшчыны.

Улашчык.

МІКОЛЕ ЕРМАЛОВІЧУ

5 красавіка 1970 г.

Шаноўны Мікалай Іванавіч!

У "Тэзісах" Ваш пункт погляду выкладзены ў вельмі скарочаным выглядзе, і таму некаторых асноўных палажэнняў проста не відаць. У прыватнасці, з тэзісаў не зусім зразумела, хто жыў у Нальшанах. Кажучы больш дакладна, вядома, што племя літоўскае, але незразумела, у якіх адносінах [яно] было да тае Літвы, якая ў Вас акрэслена на карце. З тых крыніц, якія Вы скарысталі, на Густынскі летапіс нельга спасылацца цалкам, бо ён пісаны ў позні час, калі Літвою звалі ўсіх жыхароў ВКЛ, як і ўсю тэрыторыю ВКЛ (я пра гэта ўжо Вам пісаў раней). У выданні "Белоруссия в эпоху феодализма" змешчаны ўрывак ня летапісу, але пераклад з хронікі Стрыйкоўскага. Зараз хроніку, у аснове якой знаходзіцца хроніка Стрыйкоўскага, рыхтую да выдання, і лічу, што Стрыйкоўскі карыстаўся пэўна большаю колькасцю летапісаў, чым на гэта ў свой час паказаў Рогаў. У кожным разе, там на першае месца ставяцца то рускія, а то літва, сталіца знаходзілася то ў Наваградку, то ў Кернаве (між іншым, самі наваградчане яшчэ ў час першай сусветнай вайны свой горад звалі Наваградак).

Паколькі праблема, якую Вы разглядаеце, надта цьмяная, і яе на падставе пісьмовых крыніц вырашыць пэўна ня ўдасца, варта было б больш увагі звярнуць на археалагічныя матэрыялы, бо паміж рэчамі славянскімі і літоўскімі ў XI — XIII ст. павінна быць істотная розніца.

МЕЧЫСЛАВУ ЮЧАСУ

31 мая 1970 г.

Дарагі Мечыслаў Адольфавіч!

Паколькі пра сваё жыццё даводзілася пісаць амаль што сотню разоў (аўтабіяграфія), то я запомніў яе капітальна. Нарадзіўся 1 лютага (па старому стылю) у 1906 г. у сялянскай сям’і каля Мінска (зараз звычайна пішу ў Мінску). Сям’я выдзялялася тым, што ўсе любілі кнігу і шмат чыталі. Пачатковую школу (народную) скончыў у мястэчку, у 1917 г. паступіў у Мінскае вышэйшае пачатковае вучылішча (чатырохкласнае), а затым вучыўся яшчэ ў дзвюх школах і цалкам скончыў сярэднюю школу ў 1924 г. У 1919 г. наша школа стала беларускай, якая і прывіла мне цікаўнасць да гісторыі і этнаграфіі свайго краю, але наогул у школе вучылі дрэнна, і мы выйшлі адтуль з вельмі слабымі пазнаннямі.

У 1924 г. паступіў на сацыяльна-гістарычнае аддзяленне педагагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага універсітэта ў Мінску, дзе адразу стаў спецыялізавацца па гісторыі Беларусі і Вялікага Княства Літоўскага. Займаўся на семінарах Пічэты (Літоўскі статут), слухаў лекцыі Даўгялы (крыніцазнаўства па гісторыі Беларусі), Доўнар-Запольскага (гісторыя народнай гаспадаркі Беларусі) і г. д. Універсітэт скончыў у 1929 г. Адначасова з вучобай ва універсітэце працаваў у Беларускай дзяржаўнай бібліятэцы ў Мінску.

На пачатку 1930 г. з’ехаў з Мінска і больш туды не вяртаўся. Працаваў больш настаўнікам сярэдніх школ і тэхнікумаў у розных месцах СССР, на працягу двух апошніх перадваенных гадоў быў настаўнікам у Ленінградзе, дзе здаваў аспіранцкія экзамены. У пачатку 1944 г. быў залічаны ў аспірантуру пры Інстытуце гісторыі АН СССР. Дысертацыю на ступень кандыдата абараніў 1 снежня 1947 г., доктарскую — 3 сакавіка 1964 г.

Друкавацца пачаў студэнтам. Першапачаткова спецыялізаваўся ў галіне археалогіі Беларусі, затым адышоў ад гэтай тэмы. Будучы студэнтам, удзельнічаў у рабоце студэнцкага краязнаўчага аб’яднання і кожны год ездзіў або хадзіў пешшу па Беларусі. Калі дадаць, што нямала ездзіць і хадзіць давялося пачынаючы з 1920 г., то атрымаецца, што мне пашанцавала — пабыўшы ў розных зонах краіны, я ўбачыў яе сваімі вачыма, што надалей вельмі дапамагло ў занятках.

Прыехаўшы ў Маскву ў пачатку 1944 г., пачаў займацца літоўскаю моваю, але авалодаў ёю дрэнна. Слабое знаёмства (г. зн. адсутнасць асабістых уражанняў) з Літвою таксама адбілася на занятках па гісторыі Літвы. Гэта агульная бяда нелітоўцаў, якія займаюцца Літвою.

Здаецца ўсё. Выбаркі зрабіце самі.

А цяпер да Вас просьба. Я скончыў кнігу, якая называецца: "Очерки по археографии и источниковедению Белоруссии феодального периода". У рабоце шмат адведзена ўвагі Віленскай археаграфічнай камісіі. Да работы прыкладаю фота розных мясцін і асоб-публікатараў. Калі можаце, дашліце мне фота будынка, у якім мясціўся Цэнтральны архіў. Калі ў Вас няма такой магчымасці, прашу паведаміць таксама.

Быў у Кіеве і Львове, шукаў хронікі ВКЛ. Нічога не знайшоў.

Улашчык

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

15 чэрвеня 1970 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Лічу бясспрэчным, што калі Вы мяркуеце пісаць манаграфічную працу, то на яе трэба глядзець як на дысертацыйную.

Якую браць тэму? На адлегласці гэта пагодзіць цяжка, але толькі магу сказаць, што, жывучы ў Маладзечне і, пэўна, не маючы магчымасці на месяцы выязджаць у розныя гарады на працу ў архівах, трэба браць тэму, якую можна распрацаваць у асноўным па апублікаваных крыніцах. Выходзячы з такіх меркаванняў, мне здаецца, што Вам або трэба ўзяць тэму аб семінарыях у самым шырокім сэнсе, г. зн. разглядаючы зараз усю сістэму асветы на Беларусі ў нейкі пэўны час, ці вызначыць тэму з гісторыі гарадоў Беларусі XVI ст. (у тым аспекце, які не закрануў Капыскі).

У першым выпадку Вы маеце вельмі багаты архіўны фонд папячыцеля Віленскай акругі ў Цэнтральным гістарычным архіве ў Вільні, у другім — апублікаваныя матэрыялы ў серыі "Акты Виленской комиссии" і іншых выданнях. Думаю, шт ТБШ кранаць не варта.

Калі ў Вас ёсць магчымасць працаваць больш-менш доўгі час у Мінскім архіве, то ёсць вельмі цікавая тэма — дослед аб Радзівілаўскім архіве, у прыватнасці, аб яго складзе, бо, маючы такі багаты архіў, ніхто з даследчыкаў не ведае ў поўнай меры яго складу.

Наогул не спяшайцеся з вызначэннем тэмы. Гэта трэба прадумаць вельмі ўважліва. Можа, у Вас ёсць больш канкрэтна звыш таго, што Вы напісалі.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

22 ліпеня 1970 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Дзякуй Вам за кнігу. Я нават не ведаў, што яна выйшла, а покуль бы прасіў, то і дастаць праз Мінск было б, пэўна, немагчыма.

Жучкевіч да гэтага часу (прынамсі, было так нядаўна) ходзіць у рэдакцыю, маючы намер абвергнуць мяне, даказаць, што я ў тапаніміцы нічога не разумею. Але і мая рэцэнзія не надта пайшла на карысць. Усе дэфекты навучання ў на­шых інстытутах ці ўніверсітэтах так і лезуць з яго новай кнігі. Ён такі ж нават і не прабаваў праглядзець паказнікі розных археаграфічных выданняў, натуральнае чалавечае прозвішча ў яго Іваноў, і таму, напрыклад, назву Петрыкаў ён выводзіць ад прозвішча Петрыкаў (гэта зусім упэўнена). А не ведае, што Петрыкаў у не надта нават старых крыніцах зваўся Петрыкавічы і г. д. Да яго не дайшло, што тапаніміст павінен быць моваведам з шырокім кругаглядам, інакш заўсёды бу­дзе не майстрам, але партачом. Пра гэту кнігу пісаць нічога не буду, каб не мела выгляду людаедства, але наогул каму-небудзь варта было б адзначыць.

Пра Вашу тэму, пра педагогіку і грамадскія падзеі. Я скончыў кнігу пад назваю "Нарысы па археаграфіі і крыніцазнаўстве гісторыі Беларусі феадальнага часу", і мне, кажучы пра дзейнасць Віленскай камісіі, давялося крануць тых, хто ўзначальваў камісію, якія вымаганні былі адносна гэтай установы, часткова крануць публіцыстыку.

Думаю, што і Вам, кажучы пра семінарыі, проста неабходна будзе звярнуцца да тых асоб, якія ўзначальвалі на Беларусі палітыку, у першую чаргу Мураўёва з усімі яго дакументамі (вялікая колькасць яго "Запісак" знаходзіцца ў Цэнтральным архіве ў Ленінградзе, у фондзе Заходніх камітэтаў), затым Карнілава, які ўзначальваў школьную палітыку і надрукаваў некалькі кніг, у тым ліку і пра Мураўёва. Варта будзе кра­нуць Мілавідава, што многа пісаў і пра асвету на Беларусі. Наогул, я так і разумею, што праца Ваша ў асноўным будзе не педагагічная, а гістарычная.

Жадаю поспехаў у рабоце. У мяне гэты год цяжкі, адпачынку покуль няма, і невядома, калі буду яго мець, а адпачыць было б трэба.

Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КАЛЕСНІКУ

22 ліпеня 1970 г.

Шаноўны Уладзімір Андрэевіч.

Дзякуй Вам за кнігу, прысланую мне, а таксама дзякуй і ад аўтара, паколькі сам ён не можа гэтага зрабіць. Сярод пакінутых і забытых Жылка быў, пэўна, самы пакінуты і забыты. Павінен сказаць, што партрэт яго на вокладцы няўдалы: твар надта напружаны, што для Жылкі было зусім неўласціва. Вельмі добрае фота, якое цалкам перадае выраз Жылкі, было змешчана ў "ЛіМе". Наогул, гэта быў вельмі мяккі па характары і вельмі культурны чалавек. Здаецца, пісаў Вам, што сярод апошніх лістоў ён прысылаў мне свае пераклады, былі там і вершы скандынаўскіх паэтаў. Але ўсё гэта быцам у тумане — бо адбывалася ў пачатку 1933 ці ў канцы 1932 г.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

21 верасня 1970 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Дзякую Вам за працу пра Тарашкевіча. Я па яго граматыцы вучыўся ў 1919 г. Ці бачылі Вы артыкул пра яго дзейнасць у 1919-1920 гг. у польскім часопісе? (не запісаў назвы). Мне зда­ецца, што выраз "не стала" ў канцы гучыць не па-беларуску, бо ў беларускай мове "стала" азначае нешта пэўнае, устойлівае, а тут гаворыцца пра канец жыцця.

Высылаю фота без сям’і Галенчыкаў, якую дашлю пазней пасля перафатаграфавання. Кангрэс адабраў тут шмат часу, хаця наогул я чыннага ўдзелу зусім не прымаў.

У Мінску выйшаў слоўнік Бялькевіча. Здабывайце яго скарэй, бо тыраж у тысячу экз.

Збіраюся ў Мінск, але гэты год цяжкі, і невядома, калі траплю туды.

Улашчык.

СЦЯПАНУ АЛЕКСАНДРОВІЧУ

24 кастрычніка 1970 г.

Дарагі Сцяпан Хусаінавіч.

Я чытаю ўсё, што выходзіць з Вашым прозвішчам, ці, лепш кажучы, усё, што магу дастаць, бо Вы, Мальдзіс і Кісялёў ствараеце нанава гісторыю беларускай літаратуры, а разам і гісторыю культуры XIX — пачатку XX ст. Здаецца, я пісаў Вам, што Вы рэальна зрабілі тое, што некалі хацеў зрабіць я (сфатаграфаваць і апісаць мясціны, дзе жылі нашы культурныя дзеячы). Таму вітаю Вас з кнігай і дзякую за прысылку яе. Мяне вельмі ўзрадавала некалі з’яўленне Вашага артыкула пра "Нашу ніву", бо гэты ёлап Карнейчык напісаў, што "Ніва" была орга­нам аграрыяў, а калі я сказаў яму, што ў такім разе Купала ў сваёй творчасці (як рэдактар "Нівы") бараніў інтарэсы паноў, то ён сказаў, што гэта яму нехта дапісаў, бо ён так не думае.

Цяпер пра Вашу будучую абарону. Я з мілай душой вазьмуся быць у Вас апанентам, але дзе Вы будзеце бараніцца? Калі гэта будзе ў у-це, то туды мне дзверы зачынены, хаця і неафіцыйна. Справа ў тым, што я два разы пісаў рэцэнзіі на працы Лушчыцкага, у адной з якіх адзначыў, што калі прыняць погляды гэтага філосафа, то выйдзе, што Каліноўскі быў носьбітам рэакцыйнай ідэі, а Мураўёў, які павесіў Каліноўскага, — прагрэсіўным дзеячам (таму што ён знішчыў рэакцыянера). Успомнілася мне гэта ў снежні 1968 г., калі бараніў сваю працу Мараш, якому Лушчыцкі арганізаваў правал. Праўда, я не быў першаасноваю, але філосаф голасна крычаў у калідоры у-та: каго паклікалі ў апаненты!

Бясспрэчна (можа, не з такой сілай) усё гэта паўторыцца і яшчэ, і таму Вам трэба мець на ўвазе каго-небудзь іншага (калі абарона будзе ў акадэміі, то я наперад выказваю сваю згоду). Жадаю Вам усякіх поспехаў у рабоце.

АРСЕНЮ ЛІСУ

28 снежня 1970 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

I ўрэшце пераехаў у новую кватэру. Здаецца, тое ж здарылася і ў Вас. Новая кватэра значна большая, чым ранейшая, але ў ёй ёсць значны дэфект (не кажучы пра тое, што ранейшая стая­ла сярод паркаў, а новая — каля вакзала, дзе тоўпіцца процьма народу, уключаючы цыганак), бо ў ранейшай была вялікая гара, а тут малая. У свой час, канчаючы якую-небудзь працу, я адкладаў на гару ўсе адпрацаваныя матэрыялы, такім чынам там з часам утварыўся нібы склад ці архіў. Пераязджаючы на новую кватэру і выцягваючы пакунак за пакункам, я жахнуўся: нават для новай кватэры іх занадта шмат. Зараз узнікла пытан­не: што з імі рабіць. Самому, пэўна, яны больш патрэбны не будуць, а выкідаць шкада, тым больш, што сярод іх ёсць рукапісы, якія не друкаваліся і друкавацца не будуць.

Калі чалавек памрэ, то яго зборы ахвотна бяруць бібліятэкі, але паколькі я яшчэ жывы, то не ведаю, куды б іх здаць. Буду вельмі ўдзячны Вам, калі спытаеце — ці не возьме якая з бібліятэк у Мінску? Калі жыў Сіманоўскі, то ў мяне былі добрыя кантакты з Дзяржаўнаю, але зараз гэтага няма, і мне ўсё роўна, куды здаць, абы не здаваць у макулатуру.

Дзякуй Вам за кнігу. Калі пачнецца выхад серыйных тамоў і ці не будзе на іх падпіскі? У той цеснаце, у якой жыў раней, сам часта не мог знайсці патрэбную кнігу. Зараз, раскладаючы па паліцах, прабую зрабіць нейкі парадак.

Калі быў у Мінску, Ткачоў казаў, што збіраецца ў Маскву, і хацеў зайсці да мяне. Перадайце яму ад мяне запрашэнне і ад­рас. Яшчэ раз вітаю Вас з Новым годам, гэты раз па часе.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

22 кастрычніка 1971 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Атрымаў і прачытаў Вашу кнігу пра Маладзечна. Вітаю Вас з яе выхадам, бо ведама, што надрукаваць часам бывае не менш цяжка, чым напісаць. Чытаючы, адчуваеш, што аўтар добра ведае свой матэрыял, адчуваеш і другое — пісаць ёсць пра што, а яшчэ адчуваеш — памер кніжкі малаваты.

Ёсць у мяне і дробныя заўвагі. Раней вагоны былі не 3-х класаў, а чатырох, і ў чацвёртым класе — самым танным — паліцы раскладаліся суцэльным палком на ўвесь вагон. Ёсць троха заўваг пра мову. Гэта ўсё дробязі, а наогул вітаю Вас з вялікаю падзеяй у жыцці.

Скора павінен выйсці том першы "Гісторыі Беларусі", дзе я лічуся адным з рэдактароў. Пераклад на беларускую мову рабілі машыністкі. На першыя раздзелы рабіў свае заўвагі, на якія, пэўна, ніхто не звярнуў увагі. Мова там цяжкая.

Ці маеце літоўскае выданне — "Літоўскія замкі"? Кніга выдадзена артыстычна. Там ёсць малюнкі Навагрудскага, Лідскага і Крэўскага замкаў. Літоўцы прапанавалі беларускаму ўраду адрамантаваць Крэўскі замак, зважаючы на тое, што там адбываліся вялікія падзеі, звязаныя з гісторыяй Літвы.

Мой знаёмы Каралюк прасіў мяне дастаць яму адзін ці некалькі рушнікоў з вышыўкамі. У яго зараз надта цікавая калекцыя абразоў і розных вырабаў з вёсак. Ён надумаўся напісаць артыкул пра вышыўкі на ўціральніках з розных раёнаў і пытаў — ці не магу я дзе дастаць з Беларусі, абавязкова пашпартызаваных. Калі што наткнецца — паведамце. Людзі ў нас багатыя і плоцяць за рэчы столькі, колькі скажа гаспадыня.

Мой новы адрас: Москва, А-40, 125040, Ленинградский про­спект, д. 2, кв. 16, тэл.: 251-75-84.

АЛЕГУ ЛОЙКУ

18 снежня 1971 г.

Алег Антонавіч.

Прачытаў Ваш артыкул пра Багдановіча ў "Полымі", успомніў мінулае і захацелася троха пагаварыць пра гэтага паэту.

3 самага пачатку ён так перавышаў узроўнем свае культуры і інтэлекту сярэдняга беларускага чытача, што было б дзіва, каб уразумелі, што такое Багдановіч. Я трапіў у беларускую шко­лу ў 1919 г., і там мы дзецьмі завучылі "Пагоню" і "Слуцкіх ткачых". Настаўнік, здаецца, нават нічога не казаў пра аўтара. Пасля я быў на паседжанні, на якім выступаў бацька Максіма, але ўважліва пачаў чытаць яго вершы (падкрэсліваю, што вершы, бо іншае значна слабейшае) толькі зараз, набыўшы "Маладзік" і двухтомнік.

Пішу Вам усё гэта, каб звярнуць увагу на яшчэ адзін бок творчасці Багдановіча — на яго зацікаўленасць мінулым. Для гэтага я бяру толькі адзін верш: "Агата". Такога пранікнення ў мінулае, уключаючы паэмы Купалы, у беларускай літаратуры няма. Мне здаецца, што верш гэты з’явіўся ў выніку знаёмства Багдановіча з тымі працэсамі пра ведзьмакоў, якія друкаваліся ў "Археографическом сборнике документов". Наогул, гэта вельмі цікавыя дакументы, і вельмі шкада, што рэдактары, выдаючы гэтыя тамы, не здагадаліся сабраць усе "вядзьмацкія" матэрыялы ў адным месцы. Відаць, гэта было вынікам таго, што, рыхтуючы да друку гэтыя тамы, усе надта спяшаліся, бо Карнілаў (папячыцель акругі) быў упэўнены, што калі выйдзе з друку тамоў дзесяць дакументаў, у якіх гаворыцца пра праваслаўныя цэрквы на Беларусі, то ўсім будзе зусім ясна, што гэта край праваслаўна-рускі.

Вітаю Вас з надыходзячым Новым годам. Атрымаў загад ехаць чытаць лекцыі ў Мінскі педінстытут, але гэта покуль не пагоджана з Мінскам.

Улашчык.

АЛЯКСАНДРУ КУЗЬМІНУ

10 красавіка 1972 г.

Шаноўны Аляксандр Трафімавіч.

Выйшаў з друку том першы "Гісторыі Беларускай ССР". Я з’яўляюся адным з рэдакгараў гэтага тома і адразу пасля выхаду кнігі атрымаў адзін экзэмпляр, які, аднак, аддаў рэцэнзенту, а сабе думаў набыць, калі прыеду ў Мінск чытаць лекцыі (у Педагагічным інстытуце). Аднак, прыехаўшы, даведаўся, што купіць кнігу нельга, бо яна выдаецца па падпісцы, а прадавалася ў рукі некалькі экзэмпляраў. Пра гэта я не ведаў, але каб і ведаў, то не ўсё было б добра, бо я, звычайна, купляю мінскія выданні ў колькасці 3-6 і болей экз., якія рассылаю па СССР і ў Польшчу, а падпісацца на 5-10 экз. пяцітомніка нельга. Я хацеў паслаць "Гісторыю" ў Варшаву, Познань, Вроцлаў, Беласток, на Украіну, але не змог купіць і сабе. Тое ж здарылася і з другімі рэдактарамі і аўтарамі — купіць пару экз. тома першага "Гісторыі" няма дзе.

Выязджаючы з Масквы, абяцаў, што арганізую прысылку 30—40 экз. у кіёск, які знаходзіцца ў будынку Інстытута гісторыі СССР (вул. Дз. Ульянава, д. 19), дзе яшчэ знаходзяцца інстытуты этнаграфіі, археалогіі і ўсеагульнай гісторыі. Спецыялісты гэтых інстытутаў (а таксама і МГУ) чакаюць кнігу і ўпэўнены, што могуць набыць яе, а Беларускі кнігагандаль (ці хто іншы) зрабіў так, што кніга, у якой падагульнены дасягненні гістарычнай навукі ў БССР, сталася даступнаю толькі падпісчыкам.

Бясспрэчна, трэба зрабіць так, каб некалькі сот кніг пусцілі ў продаж без падпіскі. За адным разам, калі ўжо турбую Вас, павінен сказаць пра адносіны кнігагандлю да выданняў Акадэміі навук СССР, якія непасрэдна адносяцца да Беларусі.

Калі выйшла кніга Л. В. Аляксеева ("Полоцкая земля") — самае лепшае даследаванне па гісторыі Беларусі эпохі ранняга феадалізму, то Беларускі кнігагандаль заказаў 10 экз., а пасля, пабачыўшы, які на гэту кнігу попыт, заказаў яшчэ 800 экз., але тыраж разышоўся за 1-2 месяцы ў Маскве, і, такім чынам, беларускі чытач змог набыць яе толькі выпадкам. Калі выходзіла мая кніга ("Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии"), то кнігагандаль наогул адмаўляўся ўзяць хаця б адзін экзэмпляр. 400 экз. гэтага выдання кнігагандлю ўпіхнулі літаральна сілом.

Крыўдна, працуючы ў Маскве выключна над беларускаю тэматыкаю, сілом соваць свае кнігі на Беларусь.

Выбачайце, што турбую Вас, але прапаганда беларускай навуковай кнігі — занадта вялікая справа, каб не прабаваць што-небудзь зрабіць для гэтага.

М. Улашчык, старшы навуковы супрацоўнік Інстытута гісторыі СССР АН СССР, доктар гістарычных навук.

Москва, А-40, Ленинградский проспект, д. 2, кв. 16.

ЛЕАНІДУ ПОБАЛЮ

15 верасня 1972 г.

Дарагі Леанід Давыдавіч.

12 верасня 1972 г. у Ленінградзе памёр Шутаў. Гэта быў вельмі своеасаблівы чалавек з задаткамі выдатнага вучонага, які, ад­нак, зрабіў практычна вельмі мала. Ён першы з удзельнікаў студэнцкага Краязнаўчага таварыства ўніверсітэта вёў практыч­ную даследчую работу і наогул цікавіўся археалогіяю з дзесяці гадоў. На вялікі жаль, бацька прымусіў яго пайсці на медыцынскі факультэт, хаця ён усё жыццё адносіўся да гэтай спецыяльнасці абыякава. Адзін час працаваў у Інстытуце прафэсійных захворванняў, канструяваў вельмі складаны апарат, а пасля, не паладзіўшы з дырэктарам, кінуў гэта і стаў санітарным урачом.

У яго засталася даволі багатая бібліятэка і архіў, у архіве ёсць цікавыя матэрыялы (між іншым, адзінае, пэўна, камандыровачнае пасведчанне ў экспедыцыю на Полаччыну 1928 г. са штам­пам і пячаткаю Краязнаўчага таварыства ўніверсітэта).

Пішу ўсё гэта на тое, што пра яго трэба было б надрукаваць нейкі артыкул у беларускім друку, а паколькі Вы член рэдакцый, то зварачаюся да Вас.

Дзяцей у Сяргея не было. Жонка яго мала што разумее ў гэтых справах і, думаю, што пры вырашэнні гэтых пытанняў галоўнаю фігураю будзе яго брат, які таксама жыве ў Ленінградзе. Сёння пішу ліст і да яго. Думаю, калі будзе магчымасць што надрукаваць, то пісаць будзе ці яго брат Леў, ці я. Думаю яшчэ, што яго архіў трэба было б перадаць у аддзел рукапісаў Акадэмічнай бібліятэкі. Пра гэта таксама напішу брату.

3 9 верасня збіраўся прыехаць у Мінск, лепш кажучы, у Ка­ралішчавічы, але захварэла жонка, і зараз не ведаю, ці змагу паехаць і ў Гродна на сімпозіум.

Прывітанне ўсім археолагам.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

10 лістапада 1972 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Атрымаў сёння Ваш ліст і разжаліўся. Мне так хацелася мець "Гравюры", але чамусьці кожны раз, як быў у мінскіх крамах, забываўся пра іх. Між іншым, гэта не першы выпадак, што Ленінскі [праспект] блытаюць з Ленінградскім, але кожны раз мяне знаходзілі па адрасным стале, і пошта даходзіла, хаця і са спазненнем.

Калі ў Вас будзе якая магчымасць, то прашу паслаць гэту кнігу другі раз, але яшчэ лепш будзе, калі Вы пашлеце не толькі мне, але і Рогаву (калі не высылалі), і Каралюку. Гэта для Вас, каб замацаваць знаёмства.

Летапіс прызначаны да выпуску ў апошнім квартале наступнага года. 3 рэдактарам павінен пачаць працу ўвесну. Манаграфія мая ўжо ідзе, кажучы дакладней, прачытаў першую карэктуру і ў панядзелак (13 лістапада) здаю паказнікі. Думаў, што яна выйдзе ў лістападзе, але, паколькі прызначаны выхад у 1973 г., то выйдзе не раней, як у канцы снежня.

У Мінску гутарыў адносна набыцця маіх выданняў. Нібыта штосьці наладзіў, казалі, што возьмуць на продаж належную колькасць. Вам усім, зразумела, прышлю сам. Заказваю сабе 150 экз.

Даўно павінен выехаць у Польшчу. 3-за кніг, хворасці На­ташы Маркаўны і яшчэ сякіх-такіх акалічнасцяў усё затрымліваюся і нават зараз не ведаю, калі гэта будзе. Кнігу па археалогіі прыслаў Лысенка.

Прывітанне (хаця і са спазненнем) юбіляру.

Улашчык.

НАТАЛЛІ ШАМАРЫНАЙ

17 декабря 1973 г.

Сегодня воскресенье. Пошёл с утра в Национальный музей. Внешность и содержание его очень удивили. Огромное здание из трёх крыльев, почти без окон и ничем не примечательно, но оказалось огромным — почти как Эрмитаж. Целое крыло почти целиком занимают фрески VII—VIII вв., привезённые из Египта, где поляки много лет ведут раскопки. Вот тебе и по­ляки!! В другом крыле материалы о древней Греции, куда я не ходил, а центр или больше, чем центр, занимает польская живопись. Два или три зала занимает живопись того порядка, которая длительное время была предметом находок и насме­шек у нас. Там действительно есть какое-то тряпьё, настоящие железные вилы, кусочки тонкого картона и пр. Хаять не рискну, так как не понимаю. [...]

Модницы (слушайте, слушайте) ходят в штанах клёш, клёш почти такой, как у моряков в 1918 г. Молодёжь ходит в обним­ку с двух сторон. На голове часто — меховые картузы согром­ными козырьками. Большее можно увидеть, если пойти в те­атр. Но пока театра ещё не выбрал. Хочется посмотреть что-то специфически польское. Впрочем, сегодня статья в газете о постановке "Макбета".

Вчера на 10 мин. забежал тот самый Александрович из Познани, который был у нас на Песчаной [в Москве]. Полу­чилась очень интересная встреча. Сегодня по телефону было приглашение прийти в один дом, но детали уясним при встрече в четверг.

В архиве копирую себе хронику из времен 1648 г. Её, кажется, ещё никто не использовал. Рукопись можно по дешёвке микро­фильмировать, но даже фото не даёт возможности правильно её скопировать, а потому пока просто переписываю её. Нужная мне (и ранее давно известная) хроника погибла в войну.Сыро и почти мокро, дни коротенькие, и поехать куда-либо за город нет желания. Ходил с твоим рецептом. Посылали [на улицу] Peknu (Красивую), где есть заграничные лекарства, но там тоже нет. У меня план Варшавы, но, ходя по городу, без­божно плутаю. Мне нужно иметь 3-4 экземпляра моей [неразборл.] книги, но я заберу сам, когда приеду в Москву.

МАКСІМУ ЛУЖАНІНУ

28 ліпеня 1973 г.

Шаноўны т. Лужанін.

На жаль, не магу нічога напісаць пра сустрэчы з Глебкам, бо амаль 40 гадоў наогул не бачыў яго. Пры спатканнях у Маск­ве размова ішла галоўным чынам адносна выдання слоўніка Бялькевіча; тое самае было і ў Мінску. Наогул, у мяне кантакты з пісьменнікамі узнавіліся ці не ў апошнія 10 гадоў, але і зараз яны не надта моцныя, бо жыву наводшыбе.

Як нейкую навіну, паказваю людзям будынак Інбелкульта і пакой, у якім знаходзіўся "Маладняк". Чаму гэта стала такім забытым, такі важны этап у развіцці беларускай літаратуры?

Вашага "Коласа..." забраў у мяне і зачытаў Уладзімір Мурашка. Ён жыве недалёка тут.

Ці запісаў хто першыя этапы існавання "Маладняка"? За­раз засталося так мала ўдзельнікаў гэтай арганізацыі. Я сам быў толькі частым госцем (хаця і прошаным) у літаратурных арганізацыях, а пра ўнутранае жыццё нічога не ведаю. На жаль, не ведаю і таму не магу напісаць і пра Глебку.

Улашчык.

НІНЕ ВАТАЦЫ

5 студзеня 1974 г.

Шаноўная Hiна Барысаўна.

Памерла Аляксандра Пятроўна Пічэта. Зараз ліквідуецца ўся кватэра Пічэты, рэшткі яго бібліятэкі забірае кафедра славяназнаўства МГУ, рукапісы і ўсё іншае аддаецца ў архіў АН. Кіруе ўсім гэтым дачка Уладзіміра Іванавіча — Ксеня Уладзіміраўна.Учора я быў там, памагаў вызначаць, што куды. Сярод іншага мне трапіўся памяты карэктурны ліст, які пасылаю Вам, бо гэта зараз унікум.

У 1929 г. бібліятэка (Бел. дзяржаўная) пачала друкаваць вялікую працу па бібліяграфіі Беларусі. Друкарскаю часткаю ведаў я. Пры мне (гэта значыцца, у пачатку 1930 г.) было надрукавана 16 аркушаў тыражом у 1000 экз., усяго ж павінна было быць каля 40 аркушаў. Друкаванне кнігі спынілася, ні ў каго, здаецца, не засталося нічога ад яе, загінуў і арыгінал (па звычаях таго часу набор рабілі проста з картак). Зараз я ўбачыў гэты лісток, узрадаваўся і перасылаю яго Вам.

Апрача таго, у Пічэты ляжаць некалькі нумароў "Полымя" за 1922-1925 гг. і кніга, якой я ніколі не бачыў. Карэктуру адсылаю Вам, а кнігі, калі яны ёсць у Вас, то можа, адаслаць у Акадэмічную бібліятэку? Прашу Вас напісаць — куды іх належыць адаслаць. Пра карэктуру паведамце Юлію Восіпаўну, бо падрыхтоўкаю бібліяграфіі да друку ведала яна.

3 Новым Вас годам.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

12 студзеня 1974 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Памерла ўдава Пічэты, і яго кватэра цалкам ліквідуецца. Кіруе гэтым дачка Пічэты — Ксеня Уладзіміраўна. Я ў свой час длубаўся ў архіве акадэміка, адбіраў артыкулы для друку, але неяк сталася так, што шмат пра якія неапублікаваныя рукапісы не ведаў. Зараз, калі яны скампанаваныя ў адным месцы, рукапісы выглядаюць вельмі салідна. Сярод іх ёсць перадрукаваныя на машынцы, а ёсць і пісаныя ад рукі. Почырк у Пічэты быў страшны, і прачытаць яго пісаніну цяжка. Сярод перадрукаваных — вялікі артыкул пра Гродзеншчыну ў першай палове XVI ст. Вялікая колькасць напісана па-беларуску.

Пічэта гаварыў па-беларуску камічна ("Беларускі дзяржаўны-государственный універсіцет" і г. д.), але пісаў зусім добра. Усё гэта ідзе ў архіў Ахадэміі навук СССР.

Сярод іншага мне аддалі зборнік вершаў Чарота. Я ніколі не лічыў Чарота выдатным паэтам, і для мяне яго кніга не мае вялікай каштоўнасці. Перасылаю яе Вам, спадзеючыся, што для Вас яна будзе цікаваю, хаця б як помнік культуры.

Зараз пасылаю Вам і тую дробязь, якую часам пішу (пачаў пісаць фантастычную хроніку Магілёва, але кінуў гэта даўно). Аснову "нарыса" складае панегірык, які быў зачытаны на банкеце пасля абароны доктарскай Наталляй Маркаўнаю. Яна шле Вам і ўсёй Вашай сям’і сваё прывітанне, а сама ўсё хварэе і марыць пра паездку ў Мінск. 3 Новым Вас годам.

У РЭДАКЦЫЮ ЧАСОПІСА "ИСТОРИЯ СССР"

25 студзеня 1974 г.

У 1 нумары "Истории СССР" за 1968 г. быў змешчаны мой артыкул пра пісьменнасць у дарэвалюцыйнай Беларусі. У гэтым артыкуле я сцвярджаю, што працэнт пісьменных у Беларусі быў значна вышэйшы, чым той, які звычайна падаецца, памылка ж паходзіць ад таго, што, амаль як правіла, гаворачы пра пісьменнасць перад рэвалюцыяй, бяруць дадзеныя за 1897 г. (першага усерасійскага перапісу). Ня кажучы пра тое, што з 1897 па 1917 г. колькасць (і працэнт) пісьменных значна ўзрасла, сам працэнт па перапісу вызначаецца цалкам недакладна, таму што падлік праводзіцца сыходзячы з агульнага ліку жыхароў, г.зн. уключаюцца немаўляты. Але паколькі прыкладна да 9 год пісьменных не можа быць (прынамсі ў колькі-небудзь значнай колькасці), дык і працэнт пісьменных атрымліваецца ніжэйшы за рэальны. Сыходзячы з дадзеных перапісу 1897 г., працэнт пісьменных у Беларусі паказваецца ў межах 23-25, некаторыя ж аўтары, імкнучыся паказаць адсталасць гэтай краіны, сцвярджаюць, што пісьменных было яшчэ меней (часцей усяго 18-20 %, а час ад часу і 5 %).

Паводле маіх падлікаў, пісменных у Беларусі да 1915 г. (разумеючы пісменнасць у самым шырокім сэнсе, г.зн. як уменне прачытаць які-небудзь тэкст) было каля 40 %.

Па незалежных ад мяне абставінах гэтая выніковая лічба ўжо пасля падпісання артыкула ў друк знікла з тэксту, у выніку чаго праца страціла сэнс, паколькі задачай аўтара было даць менавіта агульны працэнт пісьменных.

Таму прашу надрукаваць у Вашым часопісе гэты ліст, г.зн. даць інфармацыю, што перад першай сусветнай вайной па маіх падліках у Беларусі пісьменных было каля 40 % ад ліку тых, хто мог навучыцца чытаць, г. зн. пачынаючы з 9 год.

М.Улашчык

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

25 красавіка 1974 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Найперш вітаю Вас з усёю Вашаю сям’ёю з блізкім святам (можа, гэты ліст трапіць да першага мая). Па-другое, паведамляю, што прыблізна ў сярэдзіне мая будзе карэктура летапісаў. Прыехаўшы з Польшчы, я падвёў варыянты па Кракаўскаму экзем­пляру і, здаецца, перагледзеў увесь том яшчэ раз, але перад тым, як адправіць у друкарню, давялося яшчэ дарабляць, а дарабляючы, убачыў непагоджанні. Пэўна, будзе так і далей, тым больш, што фактычна ў выдавецтве рэдактар не чытаў тэксту, паколькі там няма спецыялістаў, якія разумелі б увесь тэкст.

Зараз з усяе сілы спяшаюся з падрыхтоўкаю другога тома. Альшэўскі, Пазнанскі, Красінскага і Румянцаўскі [летапісы] ляжаць у машыністак. Нягледзячы на абяцанне, што буду даплачваць звыш нормы, якую плаціць Інстытут, машыністкі паціху клянуць мяне, а друкаванне ідзе так павольна, што невядома, калі і скончыцца. Я зрабіу з т. XVII ксеракс, гэты тэкст правіў, але правіў так многа, што часамі сапраўды прачытаць цяжка. Зараз пачаў працу ў ЦДАСА.

Усе летапісы знаходзяцца на месцы, г. зн. іх лёгка знаходзіш па вопісах, але "Ориго регис" шукаў доўга па Пташыцкаму і покуль што не знайшоў. Паколькі даю палеаграфічныя заўвагі па ўсіх летапісах (апрача тых, што загінулі), то трэба даць і на "Ориго...". Таму калі ў Вас ёсць дадзеныя, у якім месцы знаходзіцца гэты летапіс, то прашу паведаміць.Самыя цяжкія да падрыхтоўкі будуць Еўрэінаўскі і Супрасльскі летапісы. У першым столькі памылак і недарэчнасцяў, што нават не ведаю — даваць на кожную памылку заўвагі ці адзначаць толькі галоўныя. Калі давядзецца выдаць і гэты (другі) том, то на гэтым мая дзейнасць над летапісамі будзе скончана.

14 сакавіка 1974 г. Харашкевіч абараніла сваю працу пра Полацкія граматы. У даследчай частцы ў мяне з ёю шмат непагоджанняў (у пачатку XVI ст. яшчэ не было трохпалёўкі і г. д.).

Улашчык.

ЯЗЭПУ СЕМЯЖОНУ

3 мая 1974 г.

Дарагі Язэп Ігнатавіч.

Францыск Сяліцкі прыслаў мне з Вроцлава адбітак свае рэцэнзіі на Вашага "Зубра...". Я не ведаю, маеце Вы з ім кантакт ці не, інакш кажучы — прыслаў ён таксама адбітак і Вам? Калі не, то я перашлю свой экз. Сяліцкі сам з Віленшчыны, пісаў раз мне па-беларуску, але спатыкацца з ім не давялося. Піша шмат рэцэнзій на беларускія выданні ў вельмі добразычлівым тоне. Пішу гэта на ўсякі выпадак, бо, можа, усё гэта Вам вядома.

Са спазненнем вітаю Вас з мінулым святам. 3 яшчэ большым спазненнем дзякую Вам за кнігу, якую Вы ласкава перадалі. Са шчырай удзячнасцю чытаю Вашы пераклады і радуюся, гледзячы, якую Вы робіце вялізарную справу. Замежныя мовы ў нас ведаюць мала хто, а ў Вас гэта веданне спалучаецца з паэтычным талентам.

Можа, для Вас будзе цікава ведаць, што калі ў свой час з’явіліся пераклады "Песні пра Гаявату" Мардвілкі, то адна высокакультурная дама параўноўвала той пераклад з тэкстам Буніна і з арыгіналам і вельмі дзівілася, калі ўпэўнілася, што пераклад зроблены з англійскай мовы. Яна проста казала, што беларуса, які б ведаў англійскую мову, і тым больш здольнага перакласці "Песню...", не можа быць, але тут нейкая анамалія.

3 пашанаю да Вашай дзейнасці — М. Улашчык.

Москва, Ленинградский проспект, д. 2, кв. 16.

МІХАІЛУ ТКАЧОВУ

1 жніўня 1974 г.

Дарагі Міхаіл Аляксандравіч!

Учора пайшоў у бібліятэку і там адразу прачытаў тры рэцэнзіі на сваю кнігу (апрача Вашай яшчэ ў "Истории СССР" і "Славянскім аглядзе", Прага). Думаю, што Вашая ня толькі вызначаецца добразычлівасцю, але і найбольш змястоўная. Археографы ("История СССР" і "Советские архивы") далі разбор з пункту погляду археаграфіі, а Вы ўзнялі значна большыя пытанні. Тая акалічнасць, што ў навуковай працы ўсялякую крыніцу, на якую спасылаешся, трэба прааналізаваць — наколькі яна верагодная, клапоціць усіх, але для Беларусі гэта можа важней, чым дзе-небудзь, бо там спасылаюцца на што трапіць пад руку.

Том летапісаў, які павінны былі набраць у маі, ляжаў-ляжаў у Ленінградзе, і заміж карэктуры атрымаў звестку, што рукапіс вярнуўся назад у Маскву, бо набор надта складаны. Што будзе далей, ня ведаю, але варта трохі і адпачыць, бо я са сваімі хворымі замарыўся. Думаў, што ў жніўні буду ў Мінску, але гэта зусім ня выпадае.

"Нёман" прадаецца тут скрозь, і я адразу набыў сабе нумар, а вось "Историю СССР" колькі ні пытаю — не магу знайсці.

Прывітанне ўсім, а Вам вялікі дзякуй.

ГАЎРЫЛУ ГАРЭЦКАМУ

26 кастрычніка 1974 г.

Дарагія Ларыса Восіпаўна і Гаўрыла Іванавіч.

Дзякуй Вам за часопіс. Чытаў паволі. Які цікавы і харошы быў Ваш пляменнік і з якога моцнага кораню. Колькі ў нас страчана за апошнія дзесяцігодцзі.

У мяне прайшоў карэктуру том 32 Поўнага збору рускіх летапісаў. Работа гэта такая, што зараз дактары загадалі зрабіць перапынак, бо я аж "падбіўся" на гэтай дзейнасці. Покуль няма другой карэктуры, то і сапраўды можна перадыхнуць. Улетку рыхтаваў да друку другую частку. Калі яна выйдзе, то ўсе беларускія летапісы (за выключэннем хронікі Трубніцкага) будуць перавыдадзены. Справа гэта такая, што машыністкі, хаця ім і плацяць удвая, клянуць мяне або проста адмаўляюцца ці (самы горшы варыянт) выдаюць брак.

Наталля Маркаўна троха адужала, але адна выходзіць з дому мала. Яна перадае Вам сваё прывітанне.

МІХАІЛУ ТКАЧОВУ

17 лістапада 1974 г.

Дарагі Міхаіл Аляксандравіч!

Скора скончыцца яшчэ адзін год, у нас нават ужо забралі матэрыялы да справаздачы, а галоўная мая праца — друкаванне 32 тома Поўнага збору летапісаў — яшчэ ня скончана. 4.ІХ прыслалі першыя аркушы карэктуры, 14.Х здаў апошні аркуш, а да гэтага часу пра другую нават ня чуваць. Адно зусім ясна — што ў гэтым годзе том ня выйдзе. Вельмі складана з паказальнікамі, бо князі і розныя "дыгнітары" вельмі пераблытаныя. Але як бы там ні было, том ідзе.

Прафесар Жытковіч, колішні віленскі, а зараз тарунскі, надрукаваў у "Квартальніку" (№ 2) артыкул пра мае "Очерки". Ён націскае на два пункты: кніга ня чыста акадэмічная, у кнізе не падкрэслена роля палякаў, у дадатак паказаў на колькасць памылак. Я чакаў вострага артыкулу ад Ахманскага, але яго ўсё няма (пэўна будзе ў чарговым нумары "Студый"), а пра Жытковіча ня думаў. Наогул, гэта ўжо дзевятая рэцэнзія, на што я ніколі не спадзяваўся.

Думаю, што калі том выйдзе з друку, прыеду да Мінска. З наступным томам ідзе кепска. Да гэтага часу не магу атрымаць з Ленінграду Супрасльскага летапісу. Адтуль прыслалі рукапіс мне непатрэбны, а замяніць патрэбным ніяк не збяруцца. Тыя, што падрыхтаваў машыністцы, яна перадрукавала так, што толькі сапсавала добрую паперу, а ў выдавецтва здаваць яе нельга. Наогул, справа з машыністкамі робіцца ледзьве ня самаю складанаю: ніхто маіх тэкстаў ня хоча друкаваць, хоць ім за гэта плоцяць вельмі добра.

Чуў, што цяжка хварэў Ліс. У якім стане ён зараз? У "Истории СССР" выйшаў мой артыкульчык пра "Помнікі", і па рэакцыі з Мінску адчуваю, што там гэта вельмі не спадабалася.

Прывітанне ўсім знаёмым.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

9 студзеня 1975 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Вялікае дзякуй Вам за "Песні". Парадаваўся, гледзячы ці чытаючы не толькі самыя песні, але і на такое эстэтычнае вы­данне. Кніга скрозь зрабіла б добрае ўражанне, а ў Мінску, дзе так мала выдаюць прыгожых кніг, асабліва прыемна.

Пачаў чытаць калядныя песні і на мяне дыхнула дзіцячымі гадамі, калі пад Коляды малымі сядзелі на чыста вымытай падлозе, пасыпанай жоўтым пяском, і чакалі, што маці будзе ставіць на стол розныя смачныя рэчы, а можа, і так дасць троха сушаных груш.

1975 год пачаўся з нейкага шалёнага грыпу, ад якога ледве адляжаўся. Пачаў хадзіць два дні назад, але да гэтага часу ўсё хістае.

Надта зацягнуўся выхад тому летапісаў. Ужо пайшлі чыстыя аркушы, а карэктуры паказнікаў усё няма. Першыя дні гэтага года быў нават рады, бо чытаць не мог, а зараз сяджу і непакоюся, бо па планах гэты том (32-гі) павінен быў выйсці яшчэ ў 1973 г. У гэтым годзе павінен здаць у выдавецтва (ці хаця б правесці праз вучоны савет) другі том. У такім разе ўсе беларускія летапісы будуць сабраны ў адным месцы. Не будзе ставаць толькі магілёўскай хронікі, пісанай па-польску.

Тут мне надта накруціў магілёвец, каб яму горка ікалася. Магілёўская хроніка не надта падыходзіла пад гэту серыю, але там была магчымасць усунуць і яе. Калі і дзе і хто яе зараз надрукуе ў поўным памеры — справа вельмі цьмяная.

АДАМУ МАЛЬДЗІСУ

20 студзеня 1975 г.

Дарагі Адам Восіпавіч.

Дзякуй Вам за кнігу. Чытаў яе патроху, а прачытаўшы, хацеў адразу напісаць, але год пачаўся няўдала: самага першага пачаўся грып у нейкай паршывай форме, а калі прайшоў адзін — пачаўся другі, і выйшла так, што я толькі сёння адчуў, што магу пісаць.

Пра кнігу магу сказаць, што тыраж яе занадта малы, бо прачытаць, уразумець, што там напісана, і затым узяцца за пошукі павінны тысячы. Нешта ў 1926 ці 1927 гг. у Дзяржаўную б-ку хлопец з Камароўкі прыносіў прадаваць Стрыйкоўскага 1582 г. выдання і кнігу Тышкевіча пра Барысаўскі павет. Сіманоўскі аднак прапанаваў такую цану, што той абразіўся, "Описание" падараваў мне, а са Стрыйкоўскім пайшоў дахаты. У той час па ўскраінах Мінска, асабліва сярод каталіцкага насельніцтва, было шмат чаго з польскіх выданняў і, пэўна, было шмат і старадрукаў, але збіраць не было каму. Было даволі ўсякага і па шляхецкіх засценках, можа, не было засценка, дзе не было б розных прывілеяў, уключаючы пергамінавыя. Усе гэта загінула, найбольш у 30-я гады. Хаця я сам вызначыўся як гісторык з 14—15 гадоў, але ў нашым доме былі прывілеі, якіх я так і не ўбачыў, і захаваўся толькі прыгавор Палаты Мінскага грамадзянскага суда, згодна з якім мой прадзед атрымаў вольнасць. Пасля размовы з пакойнай сястрой Нінай выявілася, што ў нас была старасвецкая уніяцкая ікона (дзеда па матцы пры пераводзе ў праваслаўе доўга білі, але, стаўшы праваслаўным, ён захаваў уніяцкую ікону ці некалькі іх). У нашай хаце ікона прабыла нешта да 1924 г., калі яе пашчапалі на трэскі і спалілі.

Неяк давялося пісаць (у артыкуле пра "Помнікі гісторыі"), што на Беларусі сотні гадоў існавалі сотні цэхаў, але ад іх дзейнасці амаль нічога не засталося. Але нават нягледзячы на такія трагічныя страты, з Вашай кнігі належыць, што хоць штосьці яшчэ засталося, і наша мінулае не выглядае такім пустым, ях гэта здавалася яшчэ якіх 20-30 гадоў назад.

Не ведаю, як гэта робіцца фармальна, але за гэту кнігу Вам належала даць заслужанага дзеяча культуры, бо мала што з апошніх выданняў выклікае на [с]толькі думак, як Ваша кніга.

У мяне прайшлі першую карэктуру паказнікі да т. 32 Поўнага збору рускіх летапісаў. Пэўна ў сакавіку выйдзе з друку, і тады думаю прыехаць у Мінск. Рыхтую да друку другі том летапісаў, і калі ён выйдзе, то ўсе беларускія летапісы, за выключэннем Хронікі Трубніцкага, будуць сабраны ў адным месцы.

Вітаю Вас з Новым годам і з харошай кнігай.

На жаль, дастаць кнігу Дробава не ўдалося. Прасіў сястру, прасіў людзей, але яна разышлася занадта скора.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

11 сакавіка 1975г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Калісь я пражыў больш за два гады ў адным пакоі з сібіраведам Барысам Долгіх, які шмат расказваў мне пра ўдзел у дзейнасці енісейскіх казакоў беларускай шляхты ці мяшчан, узятых у палон у сярэдзіне XVII ст. 3 яго слоў належала, што большасць дзясятнікаў і сотнікаў і наогул начальства ў гэтым вой­ску былі па паходжанні з Беларусі. Ці былі гэта літоўцы? Калі хто і быў, то як выключэнне, бо забіралі найбольш з усходняй Беларусі, перш за ўсё з тых раёнаў, якія і ў той час зваліся Беларуссю — Падняпроўя і Падзвіння. Між іншым, маскоўскія мяшчанскія слобады заснаваны палоннымі са Шклова, Оршы, Віцебска і др.

Як зрабіць, каб надрукаваць у "Истории СССР"? Мне здаец­ца, найбольш пэўна было б, каб Вы зрабілі даклад пра свае доследы ў нашым інстытуце — у сектары феадалізму. Кіраўнік сектара Чарапнін з ахвотаю прымае (ці прымаў да гэтага часу) даклады з другіх устаноў, у тым жа сектары працуе загадчык адцзела феадалізму ў рэдакцыі "Истории СССР" — Марган Рахматулін.

Зазвычай, усе працы пра Беларусь, якія ідуць у друк, аддаюць на рэцэнзію мне, але ў апошні час мне моцна напсаваў Капыскі (з Мінска), працы якога я рэкамендаваў. Калі Вы згодзіцеся (ці маеце магчымасць) прачытаць даклад у Чарапніна, то я з ім буду гаварыць пра гэта. Але заўтра (12.ІІІ) еду ў сана­торий да 4.IV, і калі Вы выкажаце згоду, то я змагу пагаварыць з Чарапніным 8.IV.

Сланеўскага ніколі не бачыў. Ён прыслаў свой артыкул яшчэ сам. Я рэкамендаваў яго ў друк так даўно, што аж забыўся, але ўрэшце той самы Рахматулін паведаміў, што артыкул ідзе ў друк, а тут і ўдава Сланеўскага напісала. Можа, і з Вашым бу­дзе тое самае, гэта значыцца, павінен будзе паляжаць у рэдакцыі немалы час, але ўрэшце выйдзе.

Выйшаў з друку том 32 "Полного собрания русских летопи­сей", але ўсё не даходзіць да магазіна. Як дойдзе — вышлю Вам. На Мінск спадзявацца цяжка. Там прастор Абэцадарскаму.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

13 ліпеня 1975 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Я прыехау з Чарновіц на дзень раней, чым думаў, калі Вы былі ў Маскве. Але, не ведаючы адрасу, не мог нічога зрабіць, каб пабачыцца.

Мяне вельмі непакоіць магілёўская хроніка. Ці выпісалі Вы яе ў Мінск, а калі выпісалі, то што зроблена? Праўду ска­заць, я не надта веру, што рукапіс у Вас, бо ўжо чатыры меся­цы як не магу атрымаць рукапісаў з Бібліятэкі Акадэміі навук з Ленінграда. Пэўна ж, і ў Вас не лепш. Зараз усе тыя летапісы, што меў тут, перадрукаваны (тры давядзецца перадрукаваць яшчэ раз, з іх адзін у машыністкі), няма тут Нікіфароўскага, Археалагічнага тав-ва і Акадэмічнага, якія ніяк не здужаюць выслаць. Палеаграфічныя апісанні тых, што тут, зроблены, ва ўсякім разе, усе і ў кастрычніку павінны быць гатовы для абмеркавання. Напішэце мне, што з Вашаю хронікаю.

Чакаючы летапісаў, я працаваў над гісторыяй вёскі, і зараз яна ў нейкай ступені гатова, але толькі ў нейкай ступені, бо там шмат этнаграфічнага матэрыялу, і я ведаю, што этнографы будуць мець розныя прэтэнзіі. Такім чынам, можна сказаць, што ў мяне гатовы першапачатковы варыянт. Да кнігі трэба будзе прыкласці некалькі фота (захаваўся дом, у якім жыў аконам Радзівілаў, засталіся явары з буславым гняздом, які рос за паншчынаю і г. д.). Некалькі хатаў, гумно (калі яно яшчэ засталося) трэба абмераць. Прымаючы ўсё гэта пад увагу, мне трэ­ба будзе ў жніўні паехаць у вёску. У мяне есць фотаапарат, але зрабіць такія здымкі, каб яны падышлі для друкарні, я не ўмею, і таму ўзнікае пытанне — каго мне прасіць паехаць разам, каб сфатаграфаваць належныя аб’екты. Перш я хацеў ускласці ўсё гэта на сястру, але яна ў апошні час адчувае сябе так, што гэты варыянт адпадае. Таму прашу Вас пагававарыць з Лісам ці з якім-небудзь другім этнографам, як гэта зрабіць. Вёска ў адлегласці 20 км ад Мінска, і, каб паскорыць, можна будзе ўзяць таксі. Наогул справа гэта нядоўгая, але як арганізаваць?

Шукаю месца, дзе б можна было адпачыць з сярэдзіны жнівеня месяц ці паўтара. Пры стане здароўя Наталлі Маркаўны трэба, каб было дзе памыцца гарачаю вадою (ванна), і каб быў недалёка доктар, і каб кармілі і інш. Хачу запытацца ў Пушчы і чакаю адказу з Мінска, хто ў Пушчы зараз начальнік. Калі, можа, ведаеце штось падобнае, каб перабыць восень — паведамце.

3 Варшаўскага ўніверсітэта паведамляюць, што т. 32 скарыстоўваецца на занятках па гісторыі беларускай мовы. Вельмі шкадуюць, што ў іх толькі адзін экзэмпляр. Днямі аддаў том на выстаўку ў Сан-Францыска.

Ужо мінула Пятра, а я выязджаў за горад толькі ў Чарновіцах.

Прывітанні ўсім Вашым.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

24 снежня 1975 г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Вітаю Вас з Новым годам і жадаю ўсяго найлепшага. У Вашым узросце можна жадаць усяго, і гэта не мае выгляду смешнага.

Пытаецеся, што было ў Мінску. Сімпозіум прайшоў доб­ра, ва ўсякім разе, добра ў той секцыі, дзе быў я. Ведама, што не ўсе даклады добрыя, але калі рэспубліка ставіць за адзін раз нешта каля 50 дакладаў (частка з іх, і немалая — гаспадарчыя, сённяшнія), то гэта ўжо нешта такое, чаго гадоў дзесяць раней не магло быць. Казалі нават, што будуць друкаваць на ратапрынце, але гэта вельмі няпэўна. Затое ў канцы сказалі што тыя 4 тамы інвентароў, якія ляжаць падрыхтаваныя ўжо гадоў 15 (ёсць інвентары, якія складаліся ў адным і тым самым маёнтку на працягу 200 гадоў, інакш кажучы, вельмі высокай вартасці) засыпалі.

Праўда, інстытут таксама, як кажуць, прыняў меры, каб зрабіць гэта выданне як мага больш цяжкім — ён даў пераклад усіх інвентароў, пісаных па-польску (а яны ўсе пісаны па-польску) на рускую мову, зважаючы на тое, што ў арыгінале прачытаць такія рэчы вучоныя не адужаюць. Каб не такое мудрагельства, то заміж 4 тамоў было б два.

Мой даклад (ці паведамленне) выклікаў здзіўленне. Як магла існаваць на Беларусі такая вёска, дзе сярэдні селянін прадаваў у год (1912—1913) на 750 рублёў, і дзе ва ўсіх былі малатарні. Найбольш радыкальна выступіў Мялешка, які сказаў прыблізна так: вёска нетыповая, а ў такім разе ці варта пра яе пісаць ці гаварыць. Я не выдумваю. Слова "нетыповая" было сказана літаральна. Па дакладзе Ан. Пятровіча [Грыцкевіча] Капыскі сказаў, што магнаты на Беларусі былі цалкам гібрыдныя (мяшанцы), і таму казаць пра іх нацыянальнае паходжанне нельга. У кулуарах гэта выклікала смех, але наогул на спрэчкі давалі часу нешта па 3—5 мінут.

Пра Ваш папярэдні ліст. Лічу, што сур’ёзна займацца навуковаю працаю я пачаў, толькі паступіўшы ў аспірантуру, што было праз 15 гадоў пасля сканчэння ўніверсітэта. Упэўнены і зараз, што нават той, хто паступае зараз ва ўніверсітэт, добра падрыхтаваны, ведае замежные мовы, умее зрабіць добры канспект, чытае спецыяльную літаратуру, а часам і крыніцы, і праходзіў курс у кваліфікаваных прафесароў (не кажу пра абласныя педінстытуты, дзе і самі дацэнты мала што ведаюць), нават той пачынае стала вучыцца толькі пасля сканчэння ВНУ. Што ж казаць пра нас? Калі кажу, што выйшаў з універсітэта кепска падрыхтаваны, мне заўсёды кажуць — у Вас жа быў Пічэта.

Добра памятаю, як пасля выпускнога вечара (дзе атрымаў бутэрброт і бутэльку піва) ішоў дамоў і думаў: вось скончыў універсітэт, а што ведаю? Здаецца, сталкі сама, як прыйшоўшы туды. Гэта, беэумоўна, перабольшванне, штось набыў ва ўніверсітэце, але ж надта мала, тым больш, што і школа дала зусім мала.

Вітаю яшчэ раз з Новым годам.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

24 снежня 1975 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Сёння атрымаў Ваш ліст, сёння і адказваю, тым больш што ўвесь вечар пішу навагоднія лісты ці паштоўкі. Вашу манаграфію толькі пералістаў.

Бясспрэчна, зрабілі ўжо шмат, варта толькі паглядзець на спіс скарыстанай літаратуры, але яшчэ нямала трэба і зрабіць. Між іншым, прачытаў у Вас Кіргіз-Кайсацкая — гэта ж Казахстан на сучаснай мове. Трэба перабраць і з гэтага пункта погляду, бо за такі выраз лёгка зачапіцца, дакладней — да яго лёгка прычапіцца.

Шпілеўскаму пашанцавала найбольш — пра яго зараз часта ўспамінаюць, а менш за ўсіх — Кіркору. Ельскі не падыходзіць да Вашага часу, але ён варты спецыяльнага доследу. Трэба ж было ў свой час Лужаніну выказаць думку, што ён руйнаваў "Жалейку". Было так ці не — пэўна ж ніхто не ведае, а погаласка пайшла. Між іншым, здаецца, няма другога такога дзеяча ці даследчыка свайго часу, які зрабіў так многа, як Ельскі.

Прачытаў кнігу Саламевіча пра Федароўскага і яшчэ раз падзівіўся — колькі можа зрабіць чалавек нават у неспрыяльных умовах, калі ён усё жыццё аддае якой-небудзь ідэі. Тое ж самае можна сказаць пра Раманава, але кніга пра яго Бандарчыка напісана цяжка.

Я, безумоўна, згодзен быць у Вас апанентам, тым больш што попыт на мяне ў апошні час моцна знізіўся: у гэтым годзе я не быў апанентам ні разу.

Вітаю Вас з Новым годам і жадаю, каб Вы ў наступным скончылі сваю дысертацыю. Кожны год успамінаю, што калісь на Куццю клалі на стол сена і ставілі міску з куццёю.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

20 лютага 1976 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Атрымаў лісты і артыкул. Дзякуй, вялікі дзякуй. Напісана добра. Вельмі добра, што не напісана таго, чаго не трэба было пісаць.

Тут падрыхтаваны (даўно пададзены ў друк) два артыкулы. Адзін з іх (у "Истории СССР") павінен быў ужо выйсці, але яго адклалі спярша на другі нумар, а зараз на трэці, праз некаторы час, можа, будзе адкладзены і далей. Другі павінен быць у зборніку "Крыніцазнаўства".

Адносна ж Мінска я быў цалкам пэўны, што там нічога не можа быць. Валянцін Грыцкевіч, які таксама нешта напісаў, запэўніваў мяне, што надрукуе ў "ЛіМе" (далі ж там амаль паласу Сярбенту) ці ў нейкім часопісе. Я сказаў яму, што гэта немагчыма. А Ваш артыкул такі выйшаў. Між іншым, ад гісторыкаў не было нічога, і калі будзе, то праз нейкі доўгі час. Яшчэ большае дзіва выйшла, калі мне пазванілі 14 лютага і сказалі, што пра такую падзею, як юбілей, перадавалі па радыё. Гэта ўжо зусім дзіва.

У нас (ды можа, не толькі ў нашым Інстытуце) існуе такая думка, што 70 гадоў не варта адзначаць, бо гэта, як кажуць, вылазіць бокам: людзей віншуюць, яны хвалююцца, а пасля свята — глядзі — здараецца нешта непрыемнае, інфаркт ці што падобнае. Мяне ад гэтага выратаваў лёс.

30 снежня адвёз у бальніцу Наталлю Маркаўну, а з новага года адчуў такую стомленасць, што праляжаў усё свята, а пас­ля — яшчэ, а пасля — яшчэ. Неяк перыядычна ачуньваў (про­ста кажучы, рабілася троха нармальнай тэмпература), а пасля ізноў лажыўся. Такім чынам, калі трэба было ісці слухаць віншаванні, я ляжаў на сваёй канапе і думаў — колькі ж гэта мне яшчэ валяцца? 10 лютага пайшоў, але ішлося кепска, і я пачаў прасіць, каб яшчэ адкласці, але мне сказалі (лепш кажучы, так яно прыйшлося само па сабе), што ўжо купілі кветкі, і таму за­раз хавацца няма як. Адсвяткавалі нешта за 15 хвілін, і я з букетам папоўз дахаты. Такім чынам, самая сутнасць юбілею — банкет — адпала сама па сабе, і нават невядома, ці будзе ён наогул.

Добра, што на гэты час прыехала сястра, і таму не былі з Са­шам галоднымі.

11 люгага мяне запрасілі ў Саюз пісьменнікаў. Там абмяркоўвалі беларускую прозу за астатнія гады. У той дзень я ўжо быў мацнейшы, але дасядзець да канца не змог. Там сабраўся народ, як кажуць, закалёны ў паседжаннях, і ім нават без абеду добра гаварылася. Там даведаўся не толькі пра тое, што Бандарчык ужо не Бандарчык, але і пра тое, што ў Вас новае на­чальства.

Тэмпература мая (добра калі 35) часткова, пэўна, залежыць ад навукі. Апошнія два месяцы мінулага года шмат сядзеў над летапісамі, а гэта ведаеце, што такое. Сяджу і зараз, і няведама колькі давядзецца сядзець яшчэ. Уся справа ў тым, што трэба было наперад выпрацаваць вельмі жорсткія агульныя правілы перадачы тэксту (ці даваць у тэксце памылкова напісанае сло­ва, а да яго заўвагу, ці наадварот — пісаць выпраўленае, а ўнізе рабіць заўвагу, што ў тэксце іначай; ці даваць асобныя літары ў дужках і г.д.).

Правілы ў мяне былі добрыя, але на практыцы ў адным месцы выйшла так, а ў другім інакш, і гэта не толькі з-за няўважлівасці, але і таму, што часам проста трэба зрабіць інакш. Пасля таго — пунктуацыя. У адным летапісе тэкст прачытаеш так, а ў другім — іначай, а пасля, калі пачнеш параўноўваць, то такія разыходжанні трэба пагаджаць.

Пры абмеркаванні выказвалася думка, што Нікіфароўскі [летапіс] трэба скарыстаць толькі ў варыянтах. Я зараз капітальна праверыў яшчэ і бачу, што Нікіфароўскі трэба даваць асобна абавязкова. Гэта ж не копія аднаго з другога, хаця, пэўна ж, спісаны з аднаго арыгінала. У Слуцкім летапісе варагаў заклікалі не ў Ноўгарад, а ў Наваградак. Наогул памылкі трэба будзе каму-небудзь вельмі пільна прааналізаваць, з гэтага вый­дзе нешта цікавае.

Коршунаў зрабіў мне некалькі заўваг, даволі непрыемных. Каб праверыць Баркулабаўскі летапіс, яшчэ не хадзіў у музей (яго ўжо з паўгода трасуць). У сваю чаргу магу сказаць, што Кракаў быў сталіцай не Вялікай Польшчы, але Малой, а Вар­шава — не сталіца Малой Польшчы, але Мазовіі і г. д. Палякі да гэтага, ведама, адразу прычэпяцца.

На гэтым тыдні машыністка павінна была кончыць друкаваць другую рэдакцыю гісторыі вёскі, але адклала яшчэ на тыдзень. Абедзве машыністкі кажуць, што ім было цікава чытаць і друкаваць. Дай божа. Але хто будзе яе друкаваць?

У сакавіку павінен прыехаць чытаць лекцыі ў Мінскім педінстытуце. Два мінулыя гады мяне, папрасіўшы прыехаць, пасля прасілі не ехаць. Невядома, як будзе ў гэтым годзе. Відаць, чы­таць штодня зараз мне будзе цяжка, але калі будзе троха, можа, і прыеду.

Саша паехаў у бальніцу, каб забраць маці дадому. Там яна надта нудзілася, і нават невядома — ці дасць лячэнне нейкія вынікі. На лета стараюся знайсці на ўскраіне Масквы дачу, каб не ўвесь час сядзець каля вакзала.

Прьшітанне Марыне Усевалодаўне, Вераніцы, Максіму і на­огул усім.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

10 сакавіка 1976г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Пасылаю Вам зборнік, у якім змешчаны артыкул пра мяне. Пісаў супрацоўнік інстытута, з якім працую разам ужо больш за 20 гадоў. У № 3 "Истории СССР" будзе яшчэ невялікая нататка. На гэтым юбілейныя радасці скончацца. Ад Саюзнай і Украінскай акадэмій атрымаў граматы (не ў звязку з юбілеем), ад Беларускай маю дулю. Можна сказаць, што ўсё ідзе, як і належыць быць. Сапраўдная бяда — тое, што "Гісторыя вёскі" кепска ідзе наперад. Наталля Маркаўна ўсё хворая. Яна перадае ўсёй Вашай сям’і прывітанне.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

17 сакавіка 1976г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

70 гадоў такі ж семдзесят, і радасць з гэтага невялікая, але атрымаць такі ліст, які прыслалі Вы, — радасць. Зараз мала (надта мала) засталося тых, з кім вучыўся, працаваў, марыў, хадзіў, ездзіў, а новыя знаёмствы (не знаёмствы, а сувязі) здараюцца рэдка. Вы адзін з тых, з кім знаёмства і дружба пачаліся з першай сустрэчы. Наогул знаёмствы за апошнія 10—15 гадоў — дзіўныя. Кантакты завязваюцца або з пісьменнікамі, або з літаратуразнаўцамі, ды яшчэ з людзьмі, малодшымі за мяне, і ніяк не пераходзяць мяжы звычайнага знаёмства з гісторыкамі.

Калі Вы думаеце, што я атрымаў стос тэлеграмаў, то памыляецеся. Ад гісторыкаў прыйшло дзве. Думаю, што адна з іх — патаемная акцыя: чалавек паслаў так, каб не ведалі іншыя. А наогул усё прайшло паціху, бо не было "душы" кожнага юбілею — банкету. 30 снежня завёз Наталлю Маркаўну ў бальніцу, а з Новага года калі і не хварэў, то і здаровы не быў, і таму калі прыйшоў у інстытут, дзе сектар збіраўся адзначыць такую падзею, то быў слабы і прасіў адкласці, але ўжо купілі кветкі, і адкладаць было нельга.

Слабею. Самае горшае з гэтага тое, што не змагу пабываць у тых мясцінах Беларусі, дзе збіраюся пахадзіць ужо колькі гадоў (у свой час лічыў самае лепшае — гэта не ездзіць, а хадзіць пехатою). У 1928 г. меркаваў прайсці пехатою яшчэ з Сінельнікава да Харкава, каб пабачыць, якая ў той час была Украіна, але і гэта не выйшла. Па Беларусі пахадзіў шмат.

Прывітанне ўсёй Вашай сям’і ад Наталлі Маркаўны. Яна ўсё хварэе.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

10 красавіка 1976 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Два дні назад здаў машыністцы магілёўскую хроніку. Дзіўлюся — як Вы падрыхтавалі (добрасумленна). Толькі пад канец сустракаюцца пропускі асобных літар, а адзін раз — "Петр Алексеевіч".

3 машыністкамі бяда — іх зараз недастае, нібы гэта домработніцы, а тыя, што бяруць, — не хочуць мець ніякога дачынення да Інстытута, а толькі з заказчыкам. Як бы там ні было, але ўзяла вельмі кваліфікаваная, і ўпэўнены, што зробіць добра. У звязку з гэтым цалкам перарабляю тую частку прадмовы, у якой гаворыц­ца пра гэту хроніку. Зрабілі заўвагу, што у прадмове няма нічога пра філіграні. Пачаў шукаць (я думаў, што для такога позняга рукапісу гэта можа быць неабавязковым), але праглядзеўшы, убачыў, ппо папера там не менш як 10 гатункаў, прычым некаторыя нідзе не сустракаюцца (а можа, і ёсць, але покуль не дайшоў).

Пачаў падбіраць матэрыялы да будучай манаграфіі пра летапісанне. У Супраслі ў свой час было некалькі "рускіх кронік". Зараз прыпомнілася, што амаль ва ўсіх летапісах пішацца пра "рускую кроніку". Здавалася, што гэта павінен быць Гіпацкі летапіс, але, можа, і не так. Трэба па магчымасці перабраць усе матэрыялы, якія адносяцца да Супрасля, без вялікай надзеі на што-небудзь станоўчае. Быў жа яшчэ Слуцкі летапіс, урывак з якога змешчаны ў АСД, т. 1. Наогул, дзе нашы багацці!

Пасылаю Вам кнігу, у якой змешчаны артыкул Бутанава. Артыкул зданы ў той час, калі том ужо быў амаль у друкарні. У № 3 "Pergale" — рэц. на т. 32 ПСРЛ. У № 3 "Истории СССР" будзе кароткі артыкул Літвака (усё пра юбіляра). Інстытут гісторыі (мінскі) на гэту падзею не адгукнуўся ніяк. Праўду сказаць, іншага і не чакаў, не чакаў і таго, што ёсць.

Праз "ЛіМ" даведаўся пра смерць Дубоўкі. Урна яго павінна знаходзіцца каля магілы Купалы. Купала лічыў яго большым паэтаю за сябе.

Прывітанне Марыне Усевалодаўне, Вераніцы і Максіму.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

17 красавіка 1976 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

[...] праз "ЛіМ" даведаўся пра смерць Дубоўкі. Даведаўся і пра тое, што яму на паніхіду знайшлося месца ў Доме пісьменніка. Ці знойдзецца месца для яго урны ў Мінску?

Між іншым, Купала ставіў яго вышэй за сябе ("Я Дзяржавін, а ты Пушкін"). Так казаў мне чалавек, які меў блізкае дачыненне да абодвух.

Выпадкам прачытаў, што на з’ездзе "Маладняка" кіраваў справамі Чарот. Я прасядзеў, здаецца, на ўсіх паседжаннях з’езду і нібыта памятаю, як там што рабілася. Фактычна рэй веў Дубоўка, у Чарота на гэта не ставала ні культуры, ні (пэўна) літаратурнага таленту. Вострыя спрэчкі сталіся паміж Валайцісам (РАПП), Дубоўкам і Піліпенкам (Харкаў, "Плуг"). Да гэтага часу памятаю: "Вы, Валяйтыс, дурака не валяйтэ" (Піліпенка). На фота з’езду ёсць абодва.

Ці бачылі Вы стэнаграфічную справаздачу з’езду — у сіняй папяровай вокладцы і з такою колькасцю памылак, што стала б на стос кніг.

Чарот у 20-я гады (асабліва да 1927-1929) быў надзвычайна папулярны, і тое, што пісалася ("Не ганюся за Чаротам, я й Купалу не раўня"), верна адбівае настроі свайго часу. Але ўжо пад канец гэтых гадоў яго папулярнасць пачала знікаць.

Надыходзіць Вялікдзень. У апошнія гады перад Вялікаднем заўсёды ўспамінаюцца дзіцячыя гады. Сёння думаў, як капітальна была прадумана некалі ўся велікодная цырымонія: вялікі пост, вербніца, чысты чацвер і 12 евангелляў, плашчаніца і ўрэшце сам Вялікдзень. Падрыхтоўка ішла здалёк, дзеці пра свята пачыналі гаварыць за месяц ці яшчэ раней. Адно з са­мых моцных уражанняў ад свята было — валачобнікі. Як толькі цямнела, то ўжо недзе было чуваць, што спяваюць. Вось брэшуць сабакі ў суседа, а вось у нас пад вакном гучыць:

Добры вечар, пане гаспадару,

Вясна-красна на ўвесь свет.

Сабраліся хлопцы, слаўныя малойцы,

Вясна-красна на ўвесь свет...

I ў канцы:

Парася з хвастом

Валачы на стол,

Сыр — на талерку,

Пляшку гарэлкі.

Калі хлопцы падрасталі, то ім жадалі, "каб яны вялікія раслі і дзяўчат за цыцкі траслі". Прыгожае было свята, нават калі ве­даеш, што гэта рабілася, каб чмуціць людзей.

Я скончыў "Кнігу пра вёску". Зараз з ёю, як кот з селядцом. Усе дзівяцца — хто ж гэта будзе (які дурань) друкаваць кнігу пра адну вёску? Але калі напісаў, то такі і надрукую.

[...] Ці ведаеце Вы, што ў пачатку лета 1920 г. праз Мінск праехаў Меражкоўскі і змясціў у "Минском курьере" ўрывак са свайго рамана, прысвечанага дзекабрыстам (сцэна бітвы ў Пецярбурзе). У маі 1920 г. у Мінску пачала выходзіць і другая га­зета на рускай мове — "Утро Белоруссии". 3 беларускіх у той час друкаваўся "Звон", а на польскай — "Кур’ер літэвскі". Пра гэтыя газеты (апрача "Звона"), здаецца, не ведаюць і гісторыкі. Я чытаў і "Звон", і ўрывак з "Дзекабрыстаў".

Улашчык.

ГАЎРЫЛЕ ГАРЭЦКАМУ

14 мая 1977 г.

Дарагі Гаўрыла Іванавіч.

Пасылаю Вам польскія атласы. Шкада, што не цэлы камплект. Гісторыя атласу такая: праф. Глушакоў, спецыялісг па фізічнай геаграфіі Польшчы, памёр, трохі не скончыўшы асноўнай свае працы. Дачка, якая працавала разам са мной, а зараз ужо 8 год жыве ў Рыме, дзе яе муж працуе карэспандэнтам, а часам наязджае сюды, пачала раздаваць бацькаву спадчыну, мне дасталіся польскія кнігі, сярод іх атлас.

Занёс у выдавецтва другі том (лічыцца, 35) летапісаў. Не­шта пад восень павінен том выйсці ў свет. Дай мне Божа. Рыхтуючы том да друку, трапіў у бальніцу, што будзе, калі я яго скончу?

3 вялікім спазненнем даведаўся, што Радзіма Гаўрылавіча абралі акадэмікам. Вітаем ад усяго сэрца і яго і Вас. Былі чуткі, што Петрыкаў стаўся чл.-кар. Ён заходзіў нядаўна ў наш інстытут, можа, чакаў прывітанняў, але ніхто пра гэта не ведаў і ніхто нічога не сказаў. Прасіў сястру, каб выслала газету пра выбары, яна штось абяцала, але покуль нічога няма.

Сёння едзем у Звянігарад на месяц. Трэба за лета падужаць, каб было сілы схапіцца з рэдактарам, а пасля з карэктураю.

Прывітанне Ларысе Восіпаўне і Радзіму Гаўрылавічу

НІНЕ ВАТАЦЫ

23 чэрвеня 1977 г.

Дарагая Ніна Барысаўна.

Вялікі дзякуй Вам за кнігу. Я жыву так, што нават не ведаў пра яе выхад у свет. Знаёмства з Багдановічам у мяне даўняе. Яшчэ у 1919 г. я вучыў у школе "Слуцкія ткачыхі" і "Пагоню" (я вучыўся ў адной з беларускіх вышэйшых пачатковых школ, якая знаходзілася на былой Багадзельнай, зараз Камсамольскай вуліцы). Вершы Багдановіча былі змешчаны ў зборніку пад назваю "Дыямэнты бсларускай паэзіі" (можа, і не зусім дакладна называю кнігу, але "Дыямэнты" — дакладна. Склаў зборнік Фарботка. Зараз часта бяру кнігу Багдановіча, чытаю і дзіўлюся — якая сіла, які талент і якая страта для зусім слабай у той час беларускай літаратуры і як добра, што ёсць людзі, якія стараюцца сабраць усё, што датычыць да гэтага такога незвычайнага чалавека.

Калі Адам Юр’евіч прыязджаў у Мінск, я быў на пасяджэнні, дзе ён выступаў. Памятаю, як ён гаварыў, што прывучаў сваіх дзяцей чытаць шэдэўры сусветнай літаратуры, казаў, што не ён зрабіў Максіма паэтам, бо паэты родзяцца, а зрабіць іх нельга. Быў ён апрануты ў старасвецкі (даваенны) сурдут і насіў вусы, і таму нам, зусім маладым вясковым хлопцам, здаваўся нейкім панам з эпохі да Першай сусветнай вайны. Ведама, пра драму ў доме Багдановічаў мы не ведалі нічога. Грамыка перад смерцю сказаў, нібы значна пазней, пэўна, перад Другой вайной (дзе была сустрэча, не памятаю), Багдановіч сказаў, нібы, будучы ў Мінску, ён прадчуваў, што людзі ідуць на Галгофу. Пэўна, гэта пазнейшыя разважанні, перанесеныя на мінулае.

Пасылаю Вам тое, што ў мяне засталося са спадчыны Пічэты. Калісьці гэты матэрыял дала мне Аляксандра Пятроўна з тым, што, можа, я дзе-небудзь надрукую. Зараз няма ніякіх спадзяванняў, што яны будуць у нейкі блізкі час надрукаваны, і таму адсылаю да Вас.

Сярод іншага ў архіве Пічэты знаходзяцца яго ўспаміны пра навучанне ў МГУ. У звязку са стагоддзем са дня нараджэння рыхтуецца да друкузборнік у памяць яго. (Зборнік ужо ў выдавецтве.)

Пасылаю Вам свае "Очерки", хаця і з вялікім спазненнем.

Дзякуй за кнігу Сакольчыка. Яна была вельмі патрэбна для аўтара, якая піша кнігу пра беларускія архівы.

М. Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ РАГОЙШУ

2 ліпеня 1977 г.

Шаноўны Вячаслаў Пятровіч.

Прачытаў Ваш артыкул пра Купалу ("ЛіМ") і надумаўся напісаць. Я не ведаў, што існуе праблема: сустракаліся Купала са Свянціцкім ці не, а каб ведаў, то напісаў бы даўно.

3 1925 па пачатак 1930 г. я працаваў у Дзяржаўнай бібліятэцы, кажучы больш дакладней, быў сакратаром Кніжнай палаты (у той час я быў ва ўсёй Кніжнай палаце адзіным супрацоўнікам, а дырэктарам — дырэктар бібліятэкі Сіманоўскі). Калісь у "ЛіМе" было змешчана фота, на якім мяне адрэкамендавалі як дырэктара Кніжнай палаты, зблытаўшы не толькі мой чын, але і асобу, бо на фота мяне назвалі Рыбачкіным.Гуманітарны адцзел бібліятэкі ў той час знаходзіўся ў тым будынку, у якім пазней быў Дом мастацтваў. На верхнім паверсе, з левага боку ад уваходу, змяшчаўся Беларускі аддзел. Там процівокан стаяў доўгі стол, на якім выкладаліся апопшія кніжныя навіны, і таму туды часта заходзілі навуковыя працаўнікі, часам (рэдка) заходзіў і Купала.

Адзін раз, калі я быў у аддзеле, туды зайшоў Купала з незнаёмым мне чалавекам росту троха ніжэй за Купалу. У яго былі яскравыя чорныя вочы і такі высмуглы твар, што я падумаў: пэўна, нехта з Каўказа. Купала падышоў да стала і, стоячы, зрабіў надпіс на кнізе, пасля чаго падаў яе таму чалавеку. Мне выразна запомнілася, што кніга была "Шляхам жыцця", і, чамусьці здаецца, пецярбургскага (а не віленскага) выдання, вокладка на ёй была шакаладнага колеру.

Калі яны абодва выйшлі, загадчыца адцзела Ю. В. Бібіла ска­зала, што з Купалам быў Свянціцкі. "Той самы?" — запытаўся я. — "Той самы", — адказала яна.

Некалькі гадоў назад, калі я быў у Музеі ўкраінскага мастацтва ў Львове, да мяне там звярнулася незнаёмая жанчына. Не ведаю, якім чынам размова зайшла пра тое, бачыліся Ку­пала са Свянціцкім ці не. Я сказаў тое, што зараз пішу. Пасля даведаўся, што пытала дачка Свянціцкага.

Улашчык.

МІКОЛУ КАВАЛЬСКАМУ

1 кастрычніка 1977 г.

Дарагі Мікалай Паўлавіч.

Другі месяц, як жывем каля Мінска ў лесе, сын плаваў недзе на поўначы, хата наша была пустая. А зараз сын вярнуўся і напісаў мне, што прыйшла Ваша кніга. Вітаю Вас з такою вялікаю падзеяю, зычу Вам напісаць яшчэ некалькі, а зараз дзякую за прысылку.

Жывем у Доме пісьменнікаў, і за месяц я забыўся цалкам пра Маскву, адвык і гаварыць па-руску. Пішу Вам зараз па-беларуску.

Прывітанне Мыцыку (не памятаю, як яго завуць). Прабуду тут до 16.Х. Пішу на ун-т, бо дамовы адрас застаўся ў мяне на кватэры.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КІСЯЛЁВУ

18 кастрычніка 1977 г.

Дарагі Генадзь Васільевіч.

Пражыў паўтара месяцы ў Каралішчавічах, пасля некалькі дзён у Мінску, дзе чуў самыя найлепшыя водгукі на Вашых "Пачынальнікаў". Вярнуўшыся назад, знайшоў гэту кнігу ў сябе, за што прыношу Вам шчырую падзяку. Зараз у Мінску выходзіць столькі кніг, што каб і меў магчымасць набываць іх, то не набываў бы, але ж вельмі шмат з таго, што я павінен ведаць, мінае (так мінуў "Фаўст", мінулі пераклады Гаўрука і надта шмат чаго іншага).

Якую вялікую і карысную працу Вы праводзіце, колькі цьмяных старонак раскрыта, колькі людзей, косці якіх спарахнелі, павінны сказаць Вам "дзякуй". Пэўна ж ніхто з гэтых людзей ад свае дзейнасці, апрача прыкрасцяў, не меў нічога.

Між іншым, "Панскае ігрышча" як і "Горад і вёска" і "Жывот" я памятаю з малых дзён. Як моцна яны ўрэзваліся ў памяць і як часта іх дэкламавалі, не ведаючы, хто і дзе іх напісаў. Гэта было як "Жніво", як купальскія песні.

Яшчэ раз дзякуй. Прывітанне Вашай жонцы, якую нават не ведаю, як зваць (толькі раз сустрэўся ў бібліятэцы).

Улашчык.

ЯЎГЕНУ КУЛІКУ і МІХАСЮ РАМАНЮКУ

16 лістапада 1977 г.

Дарагія Яўген Сяргеевіч і Міхась Фёдаравіч.

Пасля розных перамаўленняў пытанне, як пісаць артыкул пра адзенне, троха высветлена. Гэта павінен быць раздзел кнігі, прысвечаны адзенню ўсходніх славянаў, кажучы больш дакладна, гэта кніга павінна стаць уводзінамі да гістарычна-этнаграфічнага ат­ласа. На беларусаў адводзіцца 1,5 аркушы, прыблізна каля 40 старонак машынапіснага тэксту. Фотаілюсграцый можна даць каля 15, з іх 3-4 каляровых. Для арыентацыі пасылаю Вам план інстытута этнаграфіі, адзначаючы, што ён мае арыенціровачны характар. Можна думаць, што на літаратуру і крыніцы будзе адведзена 10 старонак, іншае на самы тэкст, колькі яго выпадзе на стагоддзе, можна будзе высветліць у часе напісання.

Быў у Гістарычным музеі, гаварыў адносна адзення панцырных баяраў. Там сказалі, што пра гэта яны нават не чулі. Пра тое, што адзенне баяраў знаходзіцца ў музеі, мне, здаецца, казаў М. Я. Грынблат. У яго, пэўна, ёсць звесткі пра выстаўку 1867 г., на якой гэтыя рэчы былі выстаўлены. У ін-це культуры працуе Анатоль Пятровіч Грыцкевіч, які паходзіць з радзівілаўскіх выбранцаў (сялян, якія вартавалі Слуцкі замак). У свой час ён змясціў артыкул пра выбранцаў, дзе пісаў пра адзенне (тэл. 22-60-48). Калі будзеце званіць — спашліцеся на мяне, — што я прашу прабачыць і г. д.

Калісь я надрукаваў замалёўкі кобрынскіх сялян у сярэдзіне XVIII ст. Пасылаю адбітак Вам. У мяне ёсць два фота з малюнкаў, змешчаных у Літоўскай метрыцы, той, якая знаходзіцца ў Варшаве і перапісана лацінкаю, але мясцовасць, адкуль зроблены малюнкі, невядомыя. У т. 1 "Гісторыі БССР" (1972) ёсць малюнкі з альбома Меера, а таксама партрэт магілёўскага войта. Наогул, калі пашукаць, то матэры­ял знойдзецца.

Пра адзенне магілёўцаў пачатку XVIII ст. глядзіце у маіх "Очерках" стар. 183—187. Звыш кнігі выдаткаў у гэтай серыі багаты матэрыял знайходзіцца у тастаментах. Тое ж у "Актах Віленскай камісіі". Адзенне арыстакратаў, пэўна, добра паказана ў альбоме Радзівілаў (Архіў БССР).

Інстытут не згодзен з тым, каб я цалкам адышоў ад гэтай працы, таму я прапаную так: я напішу ўступ з аглядам крыніц і літаратуры, а Вы астатняе.

Усё гэта робіцца без аплаты ганарару.

Прашу Вас напісаць мне свае заўвагі на ўсё гэта.

Москва, 125040, Ленинградский пр-т, д. 2, кв. 16.

Улашчык

АЛЯКСАНДРУ ЗІМІНУ

14 января 1978г.

Дорогой Александр Александрович.

Сегодня идет старый Новый год. Он не такой богатый, как на­стоящий, но всё же у нас пекут пирог (приехала из Ленинграда сестра Наташи, мастер по части пирогов). Меня выписали из больницы 31.12., выписали несколько досрочно, учитывая при­ход Нового года. Теперь езжу на перевязки. Думал, что меня отчислят со вчерашней пятницы (сегодня суббота), но сказали зайти ещё через пять дней. К моему удивлению, я после такой пустяковой операции был слаб, несколько дней вообще не вставал, затем еле-еле ползал и только сейчас, спустя 3 неде­ли, начинаю приходить в себя. Сижу дома и доделываю рабо­ту, которую начал лет пять назад, — о летописных источниках Стрыйковского. Кроме того, добыл себе самоновейший прием­ник "Ленинград-002" и вечерами слушаю передачи.

Перед операцией видел Пашуто. Он был в бодром виде и собирался в Узкое, но его соседу по палате, Илье Миллеру, не повезло, он не пережил третьего (или четвёртого) инфаркта и в среду (11.01.) его похоронили. Непонятно — почему, будучи в тяжёлом состоянии, он летом ездил ещё в ГДР, а затем в Поль­шу. Говорят, были нелады и в институте. А в общем, его нет.

Мой том летописей попадёт к редактору только в марте или мае, а это значит, что всё лето придётся трястись около него (должен по плану выйти в 1978 году). Моя "Деревня" пошла на обсуждение к этнографам, но что там делается и как это вос­принято, не знаю, так как второй месяц не был в институте.

В Крыму скоро начнётся весна. Чуть ли не всю жизнь меч­таю (или говорю, что мечтаю) встретить раннюю весну на юге. Желаю для Вас всего самого хорошего, прежде всего — хоро­шей, солнечной, тёплой весны.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

4 сакавіка 1978 г.

Дарагі Ніл Сямінавіч.

[...] Прачытаў у свой час Вашу кнігу пра "Маладняк". Хораша напісана. Як Вы, калі пісалі кнігу, былі чалавек зусім малады, то трэба сказаць: на той узрост (ды яшчэ зважаючы на ўмовы, у якіх раслі) кніга зусім харошая і чалавечая. У ёй няма і зна­ку таго, што кагось Вы хацелі б захваліць, хаця ён і не варты, а каго ахаяць, і таксама без дай прычыны.

Другое — Ваша нядаўняя рэцэнзія на кнігу Кісялёва. Я атрымаў яе, прачытаў і ўражанне было якраз такое, як выказалі Вы. Думаў напісаць аўтару пра гэта, але так жаданне засталося жаданнем. Пішу манаграфію пра летапісанне ў Беларусі (нават у гэтым годзе павінен скончыць) і ўвесь час думаю: наколькі наша культура была багацей, чым мы пра гэта ведалі, і чым гэта так намагаюцца паказаць гісторыкі ў Мінску. Нейкая форма вар’яцтва.

[...] Ці бачылі Вы кнігу Бергман (Варшава) пра Тарашкевіча? Варта прачытаць. Прывітанне яшчэ раз ад Н. М.

Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КАЛЕСНІКУ

5 сакавіка 1978 г.

Дарагі Уладзімір Андрэевіч.

Атрымаў кнігу пра Тарашкевіча, а праз некалькі дзён Вашу — пра Жылку. Абодва з Заходняй Беларусі, абодва выдатныя людзі. Як добра, што знайшліся людзі, якія ўспомнілі добрым словам гэтых людзей. Тарашкевіча ніколі не бачыў, але ў 1919— 1920 гг. вучыўся ў школе па яго граматыцы, з Жылкам сустракаўся, але мала, больш быў знаёмы з некаторымі з тых людзей, пра якіх Вы ўспамінаеце ў сваёй кнізе.

3 іх усіх быў найбольш знаёмы з Купцэвічам. У лютым-сакавіку 1930 г., калі жыў у Маскве, амаль кожны вечар заходзіў да яго, хаця і было няёмка, бо ён, адрабіўшы ўвесь дзень на станку, вечарам пісаў свае нарысы. Ён інтэнсіўна перапісваўся з Жылкам, я атрымаў ад яго адзін (здаецца так, але не больш як два) лісты ў канцы 1932 г.

Вы вельмі трапна заўважылі, што крытыкі 20-х гадоў "біліся" без усякіх правілаў, і вельмі мала хто з іх лічыў, што гэта справа сур’ёзная, а раз так, то трэба вучыцца. Успамінаецца вечар, калі пачалі абмяркоўваць "Два". Хтосьці выступіў і зрабіў некалькі крытычных заўвагаў. Тады сарваўся Барашка і вельмі темпе­раментна закрычаў, што такой крытыцы грош цана. Напісалі хлопцы цэлую кнігу, і добра. Няма чаго длубацца ў нейкіх там недахопах. Вот калі напішуць "Тры", то, пэўна, і без крытыкі будзе лепш.

Гародня — гэта адна з самых гідкіх фігур таго часу (горшы хіба што быў Бэндэ). Дык вось, на гэтым фоне такія, як Жылка і Купцэвіч, выглядалі надта прывабна. У іх была і культура, і чалавечнасць, і розум. Дарэчы, калі адзін раз, седзячы каля вогнішча ў дарозе, пачалася гаворка, то Жылка (не памятаю, з якой прычыны) загаварыў пра творчасць Платона. Хто ў той час мог гаварыць пра гэта!

Я не ведаў, што Жылка быў здаўна знаёмы з Чаротам. У той час, калі Жылка стала жыў у Мінску, я ніколі не бачыў іх разам. Занадта розныя гэта былі людзі.

Некалькі разоў Вы ўспамінаеце пра Краскоўскіх, часцей за ўсіх пра дачку Людмілу. Я яе не бачыў, ведаў толькі самога Краскоўскага (ён быў дацэнтам універсітэта і вёў у нас семінар па гісторыі Беларусі). Кваліфікацыі патрэбнай у яго не было, але справа не ў тым: ён вельмі кепска зарэкамендаваў сябе. Мне здаецца, што Жылка з ім самім блізкі не быў.

Іван Мікуліч. Я ведаў Мікуліча, нават быў у адной групе ва ўніверсітэце. Верагодна, гэта той самы, пра якога пішаце вы, бо чуў (ад яго ці некага другога), што ён вазіў з Літвы ў Польшчу пракламацыі проста ў возе. У той час граніца ахоўвалася кепска і падобнае можна было рабіць.

Байкоў — мой школьны настаўнік у 1922-1923 гг. Выкладаў гісторыю, затым даволі актыўна выступаў у якасці літаратурнага крытыка і моваведа (слоўнік разам з М. Гарэцкім). Вельмі працалюбны (па тым часе) і высока кваліфікаваны. Мог напісаць артыкул пра каго заўгодна (адкуль узнік даўжэзны і такі па­скудны Функ — гэта сапраўднае прозвішча — не ведаю).Успамінаеце Сасіновіча і Кораня. Добрыя адносіны ў Жылкі з Сасіновічам, верагодна, склаліся тады, калі да Сасіновіча прыехала жонка. Раней такімі не былі. Корань, чалавек вельмі экспансіўны ("пстрыкун"), не быў цікавым. Ён паехаў разам з Міцкевічам (здаецца, стрыечным братам Коласа) і былым дырэктарам Дзяржаўнага тэатра ў Мінску Міхасём Гурскім у Малмыж — гэта на поўдні Кіраўскай вобласці.

Успамінаеце тут і Антона Адамовіча. У яго была вельмі моцная памяць. Каб запомніць доўгую паэму, яму трэба было прачытаць два разы, на верш заўсёды было дастаткова аднаго раза.

Яшчэ некалькі заўваг пра апошняе падарожжа Жылкі. Мы прыехалі (прыплылі) на прыстань Мядведак 10 жніўня, прылі шэсць сутак, значыцца, выехалі з Кацельніча 4 жніўня. У той час у Кацельнічы знаходзіўся Ігнат Савіч, былы юрыст-кансультант "Беларускай вёскі". У яго і спыніўся Жылка, покуль не пад’ехалі з Вяткі яшчэ 7 чалавек, якія набылі лодкі. Начавалі па дарозе ў лодках. Дні былі ветраныя, ночы — халодныя. Суцяшала толькі тое, што ўсё ў тым краі было незвычайна танным (на апошнім прыпынку ў Лябяж’ім куплялі яйкі — па капейцы штука). Рассталіся ў Медведку, мала спадзеючыся на што добрае. Я быў самы малодшы з усіх, і зараз, напэўна, толькі адзін і застаўся ў жывых.

Добра, што Вы далі біяграфію ў шырокім плане. Кожная біяграфія дзеяча ці пісьменніка і павінна быць кнігаю пра нашу эпо­ху і нашу культуру, і чым больш даследуем сваю культуру, тым усё багацейшаю яна робіцца. Выдана кніга так прыгожа, што аж дзіва. Нашыя выдавецтвы не любяць так раскашаваць.

Дзякуй Вам за кнігу, дзякуй за Жылку і Купцэвіча, бо пра яго, пэўна, больш ніхто не напіша. Я паведаміў Бергман, якая зараз піша кнігу пра Родзевіча, што выйшла Ваша праца. Зразумела, што ёй вельмі патрэбна Ваша кніга. Калі ж Вам непрыдатна пасылаць ёй "Ветразі [Адысея]", то паведамце. Пастараюся выслаць я. Дарэчы, у "Беларускім календары", што выдаецца ў Беластоку, змешчаны невялікі артыкул Бергман пра Родзевіча. У мяне ёсць два экзэмпляры. Спадзяюся, што гэта кніга ў Вас ёсць, а калі няма, то я прышлю.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

17 верасня 1978г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Думаў напісаць Вам, каб праінфармаваць, што тут ёсць, аж прыйшоў Ваш ліст.

Вы ведаеце, што т. XXXV здаў у выдавецтва 13 мая мінулага года. Затрымка выйшла таму, што папярэдні том "сеў" на некалькі месяцаў звыш свайго тэрміну, у адпаведнасці з чым затрымаўся і наш. На гэты год прызначана мне скончьщь манаграфію, прысвечаную летапісам. Я думаў, што зрабіць разам публікацыю [летапісаў] і доследы аб іх будзе немагчыма, і хацеў прасіць пераносу манаграфіі на наступны год. Але дырэкцыя на гэта не згаджалася, і таму адклад публікацыі выратаваў мяне — я паспеў скончыць і здаць манаграфію на абмеркаванне, якое адбудзецца 19 верасня.

Нешта з месяц назад рэдактар званіла і сказала, што яна гатова ўзяцца за наш том, але я, зважаючы на розныя акалічнасці, адказаў, што раней лістапада вярнуцца да яго не змагу. Справа ў тым, што ў нас у верасні трэба абмеркаваць тры летапісныя манаграфіі, і мы будзем адзін у другога рэцэнзентамі.

Бяда на гэтым не скончылася. Нешта напрадвесні ў ін-це этнаграфіі абмеркавалі маю гісторыю вёскі і рэкамендавалі яе да друку. Я не надта спадзяваўся на што добрае, бо гэта ж у мяне "байструк" — няпланавая праца, а такую надта цяж­ка куды-небудзь уставіць. Аж у мінулы панядзелак яе ўключыў у план РИСО, і мяне папярэдзілі, што ў кастрычніку, нават у па­чатку месяца, рукапіс будзе пастаўлены на вучоны савет у этнографаў.

"Віцкаўшчына" ідзе пад двумя грыфамі — інстытутаў гісторыі і этнаграфіі. Адзін водзыў даюць этнографы, другі трэба аднекуль з па-за гэтых інстытутаў. Заўтра пайду да славянаў пытаць, ці можа хто напісаць там, але не выключана, што буду зварачацца у Мінск — да кагось з этнографаў, а можа, і да Вас, калі тэрмін будзе канчацца. Рукапіс у 200 старонак, я неяк пагартаў яго і бачу, што патрэбна рэдакцыйная праца, але наогул этно­графы сустрэлі яе вельмі прыхільна.

Пры такой сітуацыі я не быў у адпачынку, і невядома калі пайду (бо за ласку этнографаў абавязаўся даць ім артыкул аб беларускім адзенні; праўда, дапамагчы мне ўзяліся два мастакі з Мінскага тэатральнага інстытута, але ад іх нешта няма ніякіх звестак, трэба будзе днямі пісаць напамін). Добра яшчэ тое, што зняў дачу і летам пісаў там. Такі ж пасля заняткаў можна было выйсці на ціхія вуліцы скрозь у зеляніне і адпачыць. Але наогул такія цацкі, як тры кнігі, зараз для мяне цяжка.

Наталля Маркаўна трэці месяц жыве тут. Раней былі холад і мокрасць, да таго ж яе ізноў у чэрвені забралі ў бальніцу. Праз тры дні варочаемся назад, дахаты, і можа, яе ізноў забяруць лячыць.

Адпачыць трэба, але калі ў лістападзе пачне над томам працаваць рэдактар, то надта гуляць не будзе калі.

Саша едзе на Каўказ лячыць свой гастрыт, я рыхтуюся да абароны свае манаграфіі, Н. М. збіраецца лячьшца. Пра Каханоўскага і Ткачова нічога не чуў. Каханоўскі рыхтуецца да абароны, з яго ўжо ад гэтай абароны проста дух вылазіць. Яму, пэўна, можна было бараніцца ўжо гады тры назад.

Прывітанне Марыне Усевалодаўне, Вераніцы і Максіму. Што на свеце дзівы, то дзівы. Калісь я насіў на руках Усяслава Бялькевіча, а зараз у яго чацвёра ўнукаў, а скора і ўнукі вырастуць.

Рэцэнзента ўжо знайшоў.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

2 снежня 1978 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

21—24 лістапада ў Вільні была канферэнцыя па гістарыяграфіі і крыніцазнаўстве Прыбалтыкі. Паслалі і мяне, а ў апошні дзень прыехала Харашкевіч, якая ўжо больш чым 10 гадоў змагаецца за тое, каб пачаць ізноў выдаваць "Метрыку". Зрабіла яшчэ адзін даклад, прынялі яшчэ адну рэзалюцыю, але на гэта не стае асобы, якая ходзіць у высокія сферы, — такой, якой быў калісь Грэкаў. Харашкевіч — жанчына, яе завуць Ганна Леанідаўна. Адрас: Москва, 121467, Рублёвское шоссе, д. 93, к. 1, кв. 31. 3 Вільні яна паехала ў Мінск, і я прыняў захады, каб ёй спаткацца з Вамі (званіў сястры), але Харашкевіч была ўсяго адзін дзень — у архіве.

Як ездзім (ці выходзім) у людзі? Калісь у Маскву прыехаў член Каралеўскага таварыства Кац (яго бацька з Магілёва, што сцвярджае маю гіпотэзу, нібы ўсе вялікія людзі паходзяць з Беларусі). Пабыўшы ў лабараторыі Наталлі Маркаўны, ён сказаў, каб Н. М. прыслала артыкул аб сваіх дасягненнях у "Нэчур", які мае сусветную вядомасць. Яна паслала, і праз кароткі час артыкул быў надрукаваны, а ёй дасланы 1 экз. адбітку; каб атрымаць 50 адбіткаў, трэба было заплаціць 8 шылінгаў, але ў Акадэміі такіх грошай не было, і таму яна дала зрабіць 50 экз. фота, якія і рассылала тым, хто прасіў (просьбаў якраз і было 50). Таму не дзіва, што і на Вас не стала некалькі рублёў. Яны выдаткуюцца на тых, хто ездзіць увесь час, і да таго ж ездзіць марна.

Адпачынку ў гатым годзе не было. Вельмі падобна, што не будзе і ў наступным, хаця мяне запісалі на канец года ў санаторый — тут, каля Масквы. У гэтым годзе трэба было падаць на вучоны савет кнігу, якая ў мяне завецца "Введение в изучение белорусско-литовского летописания". Калі не падаць, то гэта скандал, а хто любіць скандалы? Таму трэба было давесці да таго ўзроўню, каб можна было паставіць на савет. А з мая мінулага года ў выдавецтве ляжыць том летапісаў, які мог крануцца ў які хаця час (не люблю казаць "у любы"). Зараз ён такі крануўся, і мяне ўжо сцябаюць. Рэдактар — вялікі майстар у гэтай справе і ўсё паказвае, дзе што я схібіў, але тэксты, напісаныя лацінкаю (польскія і лацінскія), ніхто рэдагаваць не будзе, бо няма каму. Вось мы і дажыліся. У т. 32 "Быхаўца" хтось рэдагаваў, але не зрабіў ні аднае заўвагі, і таму мы думалі, што ўся яго дзейнасць абмежавалася атрыманнем мізэрнага ганарару.

Дзякуй Вам за кнігі. Наталля Маркаўна шле Вам і ўсёй Вашай сям’і сваё прывітанне.

У 1976 г. скаапераваўся з мастакамі адносна адзення. Яны згадзіліся, нават ахвотна, але зараз не адказваюць на лісты, а час ужо прыйшоў. Пераглядаючы крыніцы, я здзівіўся, бо налічыў не менш як 25 узораў толькі верхняга мужчынскага адзення — і ўсё з імпартнага тавару. А як апраналіся багатыя мяшчанкі на­ват з маленькіх гарадоў, нават у час вайны ў 1708 г.! Адамашак, аксаміт, атлас, собалі, фарботкі, пярсцёнкі і іншае.

Скора і Новы год.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

7 снежня 1978 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Набліжаецца канец года. Калісь у такую пару быў клопат, каб закалоць япрука, залатаць ці пашыць боты, а зараз іншае: трэба, каб быў выкананы план. Па плане я павінен быў у гэ­тым годзе, летам, паехаць у Вільню на кансультацыю. Летам не ехаў, думаў, што наогул не паеду, аж аглядзеліся, што план не выконваецца, і я такі паехаў.

А тут зусім завіруха. Рэдактар працуе над 35-м томам. Чытае вельмі ўважліва і робіць шмат заўвагаў, вымагае як мага больш спасылак, з чаго ўся сістэма нумарацыі парушаецца. Перадрукоўваць зноў тэкст нельга, бо наробіш памылак, а раз над томам селі, то марудзіць нельга, бо ў чарзе стаяць яшчэ чатыры гатовыя тамы, і калі што, то адразу выпхнуць у бок.

Калі нічога не здарыцца надзвычайнага, то прыблізна ў студзені том будзе перададзены ў друкарню. Згодна з "Анноти­рованным тематическим планом" (ён там ідзе пад № 50), тыраж будзе 5000 экз., а кошт — 4 руб. 30 кап. Гэта штосьці надзвычайнае, тым больш, што мне заказалі анатацыю (як мага лепшую) — для замежнача чытача!

Сёння іду ў Інстытут, дзе будзе зацвярджацца да друку гісторыя вёскі. Яна ўключаецца ў план рэдпадрыхтоўкі на наступны год, а на 15-га прызначана тое ж з "Введением...". А ў мяне ча­ста баліць галава, і ўсё ніяк не пазбудуся слядоў грыпу.

Дасылаю Вам адбітак артыкульчыка пра Пічэту. Гэта ўспамін пра маю маладосць.

Дзякуй Вам за грунтоўныя заўвагі адносна рукапісу. Трэба не менш, чым год, каб яго скончыць.

Улашчык.

АЛЯКСАНДРУ ЗІМІНУ

26 января 1979 г.

Дорогой Александр Александрович.

Уже к концу идёт январь, скоро май, а ещё скорее — Мас­леница; в общем, время летит. Вернулись из санатория. Там было в общем хорошо, много ходил по парку, выходил и в лес, который через дорогу, но на лыжах врачиха запретила, т. е. не дала разрешение взять их на базе, о чём я не очень и сокрушал­ся. Я сильно устал и в первые дни, побыв немного на воздухе, затем засыпал.

Вообще, непонятно почему Толстой считал, что старые люди спят мало. О себе никак не скажу этого, потому что молодым спал несравнимо меньше. Под конец санаторная благодать испортилась: мы оба простудились, в таком виде и явились домой, где меня и уложили в постель. Второй день чувствую себя в норме, завтра выйду на улицу. Моего редактора Левину уложили в больницу с чем-то серьёзным. Говорят, выйдет уже скоро, но затем ей будет предоставлен ещё какой-то отпуск. В общем, том летописей, который Левина гнала, на какое-то время засел. Она и меня подгоняла, да я теперь потерял рыси­стые качества.

Из институтских событий знаю лишь одну новость — у нас в секторе украли телефон, но это беда небольшая.

Привет Валентине Григорьевне. Где она сейчас?

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

19 сакавіка 1979 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Думаю, што калі "Вялікае Княства" слалі сюды, дык спецыяльна папярэдзілі, каб не давалі рукапіс мне. Звычайна ўсё, што тычыцца Беларусі і Літвы, а часткова Украіны і Латвіі, абавязкова ідзе да мяне, а пра "Вялікае Княства" і пра тое, хто быў рэцэнзентам, я даведаўся ад Вас (між іншым, Флора — супрацоўнік Інстытуту славяназнаўства і балканістыкі, а Харашкевіч — Інстытуту гісторыі СССР). У інстытуце пэўна памятаюць, што я пісаў водгук на кнігу Ігнаценкі (не на саму кнігу, а на аўтарэферат), што дарма ён абхаяў Каяловіча, бо ягоная схема адрозніваецца ад схемы Каяловіча тым, што ў Ігнаценкі ёсць спасылкі на класікаў марксізму, а ў Каяловіча іх няма. У іншым розніцы няма).

Сюды прыязджалі палякі: Керсноўскі, Тадэвуш Васілеўскі і Стэфан Кучынскі (малады Кучынскі з Варшавы, а ня з Лодзі). Харашкевіч шмат гадоў прабівае ідэю неабходнасці выдання Метрыкі. Першапачаткова меркавалі прыцягнуць да ўдзелу ў гэтым прадстаўнікоў (апрача гісторыкаў Масквы) Беларусі і Літвы. Але, калі справа стала пераходзіць на практычны грунт, то дырэкцыя Інстытуту гісторыі абвясціла, што гэта будуць рабіць два інстытуты: гісторыі СССР і гісторыі Польскай акадэміі. Нават Флора, які, меркавалі, будзе ўдзельнічаць, адхілены. Вырашылі, што дакументы, пісаныя кірыліцай, будуць рыхтавацца да друку і друкавацца ў нас, а пісаныя лацінкаю (на польскай і лацінскай мовах) — рыхтавацца і друкавацца ў Польшчы. Зважаючы на тое, што спецыялісты па Метрыцы вымерлі, і што нашыя спецыялісты ня ведаюць ня толькі лацінскай, але і польскай і беларускай мовы (Статут у Мінску выдалі з перакладам на рускую), — надрукаваць як у СССР, так і ў Польшчы некалькі артыкулаў пра Метрыку, а ў універсітэтах Мінска і Вільні прачытаць спецкурсы і правесці спецсемінары па Метрыцы. Я напісаў пра ўсё гэта ліст Валянціне Ўладзіміраўне, але ня маю адказу (паслаў на універсітэт, бо хатняга ня ведаю). За адным скрыпам напісаў пра свой водгук на аўтарэферат Ігнаценкі. Можа прафесар спалохалася ўсяго гэтага?

З геаграфічнымі і асабовымі зараз бяда. У нас ужо часта Дзвіну завуць Даўгаваю, незалежна ад таго, пра якую частку яе пішуць. Кожны дурань ведае, што Нясвіж — гэта ў Літве, а Велья — не Вялля, а Нярыс. Ужо спатыкаюцца выпадкі, калі даюць побач дзве асобы: Радвіла і Радзівіл, а гэта асоба адна. У віленскім музеі ёсць партрэт "Костаса Острогишкиса" — вялікага гетмана Астроскага. Прозвішчы іншых ужо перарабілі, але вялікаму гетману вярнуць яго прозвішча ня стала сілы. Тут абмяркоўваліся (у рэдакцыі "Вопросов литературы") гісторыя беларускай і літоўскай літаратур на рускай мове. Зараз мяне клічуць і на такія паседжанні, і я там сказаў тое, што пішу зараз Вам: што літоўцы на літоўскай мове завуць Вільню Вільнюсам, — гэта вынікае з законаў іх мовы (зараз, калі горад афіцыйна перайменаваны, так павінны пісаць усе), але Вільнюская губерня, Укмергскі павет, ці Кяткявічюс заміж Хадкевіча — гэта немагчыма. Літоўцы вельмі балюча ўспрымаюць адмаўленне пераносіць геаграфічныя назвы і імёны на мінулае. Але чаму, калі ўсе летапісы толькі літоўскія і пісаныя літоўцамі (як гэта імкнецца даказаць Ахманскі), чаму гэтыя імёны напісаныя не па-літоўску? У літоўскай дзяржаве літоўцаў ніхто ня мог прымушаць перакручваць іх імёны і назвы гарадоў, а яны, выходзіць, перакручаныя. Як мог такое зрабіць літовец і (тым больш) як мог з гэтым згадзіцца Гаштаўт ці хто іншы, на замову якога пісаліся летапісы.

Нам з усім гэтым клопату стане на ўсё жыццё, і яшчэ застанецца. Усё было гладка, пакуль ня ўлічваліся інтарэсы беларусаў, а як узняліся яны, то калатні будзе.

Валянцін Пятровіч мне пісаў пра гісторыю Беларусі па-руску. Я такі яе ня бачыў, а пісаную па-руску гісторыю Літвы прыслаў Ючас.

Улашчык

МІКОЛУ КАВАЛЬСКАМУ

19 марта 1979 г.

Дорогой Николай Павлович.

Спасибо за книги. Днепропетровск становится источнико­ведческой столицей Украины. Мне кажется, что сейчас хоро­шо было бы перейти от обзоров общего характера к моногра­фическим исследованиям относительно небольшого количе­ства источников.

Недавно я делал в секторе сообщение о мемуарах Войниловича (том первый напечатан в 1931 г. в Вильно, том неизданный, которого я не видел, находится в Варшаве). Это помещик средней руки Минской губ., был членом Гос. думы и Гос. Совета, в конце 1920 — начале 1921 г. добивался созда­ния в составе Польши автономной Белоруссии, намереваясь стать президентом автономии.

Если ж меня хватит, то я начну работу над мемуарами, на­писанными уроженцами Белоруссии. Между прочим, недавно бывший здесь Тадеуш Василевский подарил мне только что вышедший в Варшаве "Диариуш" витебского воеводы Храпо­вицкого. Том подготовлен на очень высоком уровне (не только генеалогия автора, но даже картографированы пути, по кото­рым проезжал автор и пр.).

Поляки (кроме Василевского, были еще Керсновский и Стэфан Кучинский, молодой, из Варшавы) приезжали для того, чтобы договориться о совместном издании Метрики. Здесь подписан договор, что Институты истории СССР и Польши будут совместно издавать Метрику (у нас — томы, писанные кириллицей, поляки — документы, писанные на польском и латинском языках). Чтобы подготовить для дальнейшего работников, решено организовать в университетах Минска и Вильнюса чтение спецкурсов и спецсеминаров по Метрике. А также постановили напечатать и у нас, и в Польше несколько статей, касающихся Метрики.

Привет Марии Ивановне и Вашим девочкам.

Улащик.

ЭРНЕСТУ ЯЛУГІНУ

23 сакавіка 1979 г.

Дарагі Эрнест Васільевіч.

На некаторыя Вашы запытанні магу даць адказ, на другія — не. Пра Абэцадарскага. Гэта быў чалавек, упэўнены, што гісторык павінен быць фальсіфікатарам. Ён лічыў, што калі фак­ты "добрыя", то іх можна скарыстаць, а калі "кепскія", то або выкідаць іх, або перарабляць на "добрыя". Калі фактаў няма, то гісторык павінен выдумаць іх.

Так ён і зрабіў (як мне вядома) два разы ў падручніках па гісторыі. У ранніх выданнях падручніка (я не правяраў усе выданні) было напісана, што калі пачалася Першая сусветная вайна, то на дрэваапрацоўчым заводзе ў Прылуках пачаліся хваляванні рабочых, у выніку чаго 45 чалавек было забіта ці паранена. Калі справа даходзіць да вялікай страляніны, то часта бывае, што забіта і паранена каля 10 %. Значыцца, на заводзе ў Прылуках працавала нешта каля 500 рабочых. Прадпрыемстваў з такою колькасцю рабочых у 1914 г. было два ці тры. Прылукі ў Беларусі толькі адны (2 км ад Воўчкавіч), там ніколі не было не толькі вялікага дрэваапрацоўчага завода, але і звычайнага тартака з 2-3 рабочымі (я ў Прылуках быў дзясяткі разоў). Ёсць яшчэ Прылукі на Украіне і ў Валагодскай вобласці, але і там такіх заводаў не было. Я калісьці адносна гэтага міфа зрабіў заўвагу, і ў апошніх выданнях яго ўжо не было.

Другое. У тым самым падручніку было напісана, што ў 1917 г. сяляне разграмілі маёнтак Рамана Скірмунта. У канцы 1917 г. былі знішчаны ўсе маёнткі (у Каралішчавічах старая бабка расказала, як адтуль у верасні ўцёк пан, кінуўшы лыжку на стале). Чаму ў такім разе паказаны адзін Скірмунт? Ведама, таму, што ён быў членам Рады. Абэцадарскі хацеў паказаць, як не любілі яго за гэта сяляне. Але ж маёнтак Скірмунта знаходзіўся за фронтам, у немцаў, дзе сяляне не маглі граміць.

У мяне з ім адносіны абмяжоўваліся знаёмствам, але ні я яму, ні ён мне не даслалі ні аднае са сваіх прац.

Было і яшчэ. Прызідыум Акадэміі навук СССР кожны год вызначае супрацоўнікаў, якія павінны ехаць у рознью месцы і чы­таць ва ўніверсітэтах лекцыі, звычайна, пра свае апошнія, яшчэ неапублікаваныя працы. На 1973 і 1974 гг. мне было загадана ехаць у Беларускі ўніверсітэт. Абодва разы ўніверсітэт у нейкай нервовай форме адмовіўся мяне прыняць, прычым у 1974 г. гэга здарылася пасля ліста Абэцадарскага, у якім было напісана, што лекцыя мая прызначана на панядзелак, і таму просяць прыехаць у нядзелю. У мяне быў білет на самалёт, калі ўночы прыйшла фотатэлеграма, каб я не ехаў. Не магу сказаць дакладна, што гэга зрабіў Абэцадарскі, але гэта цалкам у яго натуры.

Адносна іншага магу сказаць, што гэта цягнулася доўга, што тут былі розныя прыгоды, што выжыў неяк выпадкам, што ў Маскве з пачатку 1944 г. (з перапынкам з канца 1950 па вясну 1955 г.). Магу дадаць, што гадоў шэсць назад мяне выклікаў прэзідэнт Барысевіч, прапануючы пераехаць у Мінск.

Я згадзіўся, але калі паклікалі Ігнаценку (дырэктара Інстытута гісторыі), то той у самай рэзкай форме адмовіўся ўзяць мяне. Прэзідэнт тлумачыў яму, што мне даецца адзінка і кватэра з фондаў Акадэміі, што гэта на інтарэсах інстытута ніяк не адзавецца, але Ігнаценка сказаў, што браць мяне не хоча.

Прабаваў угаварыць начальнікаў, што пры Акадэміі трэба стварыць Археаграфічную камісію, якая будзе вывучаць, дзе якія знаходзяцца матэрыялы па гісторыі Беларусі і чаго яны варты, але і тут упёрся ў сцяну. А тут усе дзівяцца: чаго гэта я рыпаюся, бо адносяцца да мяне як не трэба лепш.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

30 сакавіка 1979 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Некалькі дзён назад я глядзеў па тэлевізары передачу — мастацкая выстаўка: жывапіс і скульптура. Зразумела, у мастакоў на першым месцы дзяўчаты, але было і іншае. Між іншым, паказалі партрэт Капіцы, зусім старэнькага, і яго жонкі.

Тут я падумаў, што трэба было б, каб хто-небудзь з добрых мастакоў зрабіў партрэт Гаўрылы Іванавіча. Найлепш да гэтага падышоў бы Сергіееіч, але зараз (казалі) ён у такім стане, што зрабіць ужо не зможа. 3 тых, што засталіся ад 20-х гг. (Ганчарык, Вечар і, можа, хтось яшчэ), Гаўрыла Іванавіч самы большы, і будзе вельмі шкада, калі ніхто не напіша яго партрэт. У мяне сярод мастакоў знаёмствы вельмі малыя, прасіць самога Г. І., каб ён заказаў свой партрэт, неяк не выпадае, а яму ж ужо 79 (але выглядае зусім бадзёры). Трэба спяшацца; не заўсёды буд­зе такім. Таму ў мяне да Вас просьба: паспрабуйце ўладзіць гэту справу. Вы знаёмы з усімі.

Цяжка перажывалі тут утрату Юрыя Паўлавіча Гаўрука. Мне перадалі, што працаваў звыш сіл, ад таго, пэўна, дачасна і памёр.

Прывітанне Ніне Іванаўне ад мяне і Наталлі Маркаўны. У гэтым годзе ізноў будзем сядзець пад Масквою. Том летапісаў павінен у маі пайсці ў друкарню, і зараз складаю паказнікі.

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

7 красавіка 1979 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Некалькі дзён таму прыйшла "История Белорусии", сёння — Ваша кніга. Дзякуй за ўсё, рады за Вашыя поспехі. Рэдакцыя "Истории СССР" адмовілася друкаваць рэцэнзію на кнігі Ткачова, бо напісаны не па-руску. Для Вашай кнігі такой заганы няма, але ўпэўненасці няма таксама. Буду пісаць самую кароткую.

Адносна лекцый. Цалкам згодзен, вельмі падыходзіць і пара — восень, але пакуль гэта не ўвязана з выхадам летапісаў. Том 35 ПСРЛ з тэкстамі на беларускай, польскай і лацінскай мовах цяжкі для набору, а ў набор (больш дакладна — у друкарню) пойдзе, пэўна, у маі, бо зараз сканчаюцца ўсе даробкі ў выдавецтве. Таму зараз я толькі частка выдавецкай машыны і вызвалюся, калі падпішу том на выхад, а калі гэта будзе — ніхто ня ведае. Але нават зважаючы на ўсе гэтыя акалічнасці буду спадзявацца, што да лістапада ўсё будзе скончана, — я буду вольны і вазьму вялікі адпачынак.

Чаго б я хацеў, ды яшчэ зважаючы на практыку. У Горадні і Мінскім педагагічным інстытуце мне давалі 20 гадзін, з іх 16 на лекцыі, 4 гадзіны на кансультацыі і на нешта падобнае да экзамену. Добра было б, каб і ў Вас было таксама. Там я чытаў спецкурс — па-сутнасці выкладаў змест сваіх "Очерков". Зараз у мяне ляжыць рукапіс, які завецца "Введение в изучение белорусско-литовского летописания". Я пастараўся зрабіць яго ў тым стылі, у якім напісаныя "Очерки". Кажучы больш дакладна, я шмат увагі звярнуў на тое, хто быў заказчыкам летапісаў, дзе (хаця б прыкладна) яны пісаліся, як і калі трапілі ў тыя кнігасховішчы, у якіх знаходзяцца цяпер. Асобны раздзел складае дослед пра гарадскія хронікі (віцебскія, магілеўскія і слуцкая, усё гэта ў сувязі з гісторыяй новых гарадоў). Зважаючы, што лекцыі патрэбны ня так мне, як студэнтам, можа Вы яшчэ ўдакладніце, што было б для іх больш пажадана. Калі мы змовімся з Вамі па ўсіх пунктах, напішыце ліст у дырэкцыю, гэта лічыцца абавязковым. Паведаміце мне адрас Чапко.

Я прачытаў Вашу праграму. Ня ведаю, як яна розніцца да праграм педінстытутаў. Ведаю толькі на практыцы, што праграма гэта добра, але сутнасць — што ў яе ўкладаецца.

Мне здаецца, што калі б Вы наступную кнігу напісалі пра Нясвіж як культурны цэнтр, то гэта было б надта добра. Трэба нашай публіцы, перш за ўсё беларусам, паказаць, якія ў нас былі вялізныя культурныя каштоўнасці, і як мы збяднелі зараз. Сам я ўсё сватаю дзве тэмы: бежанства 1915 г. (пра гэта размова была і тут, і ў Мінску з Танкам і Брылём, і ўсё марна), а другая — ваяводы. Тры ваяводы (з тых, што я ведаю — Завіша, Храпавіцкі і Матушэвіч) пакінулі дзённікі ці мемуары, — адно гэта чаго вартае. У мсціслаўскага ваяводы Хамінскага захоўваўся Ольшаўскі рукапіс. Таксама акалічнасць, вартая ўвагі. Наогул, гэта і фігуры цікавыя, і варта было б ведаць, які ж быў народ.

Улашчык.

Калі надыходзяць вясеннія месяцы, то заўсёды ўспамінаюцца дзіцячыя гады, жаўранкі, шпакі, буслы, пачынаюць крактаць жабы і інш.

У 3 нумары "Вопросов литературы" кароткія тэксты выступленняў пры абмеркаванні гісторыі літаратуры. Там і мае тры грошыкі.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

21 красавіка 1979 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Заўтра Вялікадня. Наталля Маркаўна зварыла чырвоных яец і вельмі рада, бо варыла першы раз за ўсё жыццё (раней варыў хтосьці). Мне, як звычайна, успамінаюцца дзіцячыя гады, радаснае хваляванне перад святам і асабліва валачобнікі. Заўсёды клаўся спаць на той лаве пад акном, пад якім спявалі валачобнікі. Які прыгожы звычай! А зараз валачобныя, здаец­ца, не ўключаюцца ў рэпертуар ніводнага хору ці саліста. А гэта ж цэлы цыкл, а прыпеўка: "Вясна-красна на ўвесь сьвет!".

Мне ўспамінаецца, што некаторыя месцы фальклору, дзе га­ворыцца пра мора, фалькларысты не чулі. Ніхто, напрыклад, не ведае казкі пра Рыбу-алер’ю, якая пагражала перавярнуць карабель, на якім плыў каралевіч. А ў адной валачобнай спявалі "Ды на сінім моры, ды на белым камні — вясна-красна на ўвесь свет!" Гэта з наваградскага рэпертуару.

Учора напісаў на рукапісе — "у набор". На пару месяцаў затрымка выйшла з-за хворасці рэдактара і мае. Я ўжо пісаў, што рэдактар чытае надта ўважліва, і шмат з чаго (апрача тэкстаў, пісаных лацінкаю) перадрукоўваецца. У некаторых выпадках, калі перадрукаванае прыклейваюць, то выходзіць так, што амаль даробак не відаць. У другіх выпадках папера пачынае збірацца ў складкі, і ўзнікае трывога, каб друкарня не вярнула на­зад. У такім разе мы выб’емся з графіка, ды і рэдактар хварэе і ідзе днямі ў адпачынак.

Паказнікі ўжо пачалі рабіць. Мне далі хлопца, якому я даручыў проста спісаць з т. 17 паказнікі на карткі, каб пасля дапоўніць ці выкінуць лішняе. Покуль выкінуў амаль 200 непатрэбных. Наогул, такая работа зараз не па мне. Пасля сядзення над рукапісам гадзінаў 3-4 я ўжо больш ні на што няварты. Гэта мая "Віцкаўшчына" шчасліва перажыла два скарачэнні пла­ну, а што будзе далей — бог бацька.

Прывітанне Марыне Усевалодаўне, Вераніцы і Максіму. Прывітанне з маем. Рогаў неяк, выйшаўшы з Інстытута, паваліўся і зламаў нагу, але зараз ходзіць. Вельмі трывожуся за Каханоўскага — ён 24-га бароніцца.

Улашчык.

МІХАІЛУ ТКАЧОВУ

1 чэрвеня 1979 г.

Дарагі Міхаіл Аляксандравіч!

Пішу адказ на Ваш цікавы ліст. Калісь, у 1948-49 г. я быў выкладчыкам у Маскоўскім універсітэце, і хоць мне і да таго, і пасля давялося шмат працаваць, але такім занятым я ня быў ніколі. Тое ўсё давядзецца перажыць некалькі гадоў і Вам, аж пакуль ня выпрацуецца нейкі нібы трафарэт, калі будуць зробленыя канспекты ўсіх лекцый і г.д.

Пра студэнтаў, якім абы скончыць, гаварыць ня будзем, а пра тых, з якіх нешта будзе, трэба клапаціцца. Я тут бачу добрую практыку ў студэнтаў Гістарычна-архіўнага інстытуту (ці ня большасць супрацоўнікаў нашага Інстытуту дасавецкага часу вышлі з гэтага Інстытуту). Дбайныя студэнты з першага ці другога курсу бяруць тэмы, якія пазней робяцца курсавымі, а яшчэ пазней дыпломнымі, а пасля дысертацыямі. Добра, каб і ў Вас пайшло так.

Якія варта даваць тэмы? Тут шмат што ўпіраецца ў польскую мову. Абавязкова трэба прымушаць перспектыўных студэнтаў вучыць польскую мову, бо бяз гэтага надта шмат крыніц нельга ім рэкамендаваць. Дарэчы, трэба ўвесь час тлумачыць, што вывучыць мову проста. Колькі ўжо чуў, ды і на сабе выпрабаваў, што трэба пачынаць чытаць Сянкевіча, яго трылогію ў арыгінале, іншае прыкладзецца. Трэба рэкамендаваць і нямецкую, бо ў свой час у Караляўцы (Кёнігсбергу) вышла шмат капітальных прац, якія нам трэба ведаць.

Канкрэтна, што магу параіць. Думаю, што ў першую чаргу варта скарыстаць тыя тамы "Актаў" Віленскай камісіі, у якіх змешчаныя дакументы пра Горадню і Гарадзеншчыну (Тамы 1, 5, 7, 17, 21, 22, 24). Вельмі цікавы і змястоўны матэрыял пра Гарадзеншчыну знаходзіцца ў "Пісцовай кнізе Гарадзенскай эканоміі" (Т. 1,2). З гэтых публікацый трэба выбраць штось адно, ня надта вялікае, каб было па сілах студэнтам, а разам каб у іх з’явіўся імпэт да даследчыцкай працы.

З таго, што я перабіраў, лічу больш цікаваю "Кнігі расходаў і даходаў Магілёўскага магістрату". Там можна выдзяліць такія тэмы, як розныя святы, звычаі таго часу, грашовую сістэму, дзейнасць магістрату і шмат чаго іншага. У серыі "ИЮМ" ёсць матэрыялы пра Пасожжа і наогул пра Ўсходнюю Беларусь.

Вельмі драматычныя і цікавыя звесткі (пэўна гэта знойдзе дарогу ў друк) будуць пра чараўніцтва. Дарэчы, пра гэта пісаў толькі Доўнар-Запольскі. Вельмі цікавыя і драматычныя матэрыялы пра копныя суды.

Статуты цэхаў, думаю, варта было б даваць на старэйшых курсах, на першых яны будуць здавацца сухімі.

За запрашэнне дзякуй, але ў мяне том летапісаў пайшоў у друкарню, і таму, пакуль ня будзе падпісаны сігнал, я як прывязаны тут. А ў Горадні, асабліва ў Пышках, вельмі хораша.

У рэцэнзіі на аўтарэферат Ігнаценкі я напісаў, што дарма аўтар выказваецца проці Каяловіча, бо па сутнасці паміж Каяловічам і Ігнаценкам розніцы няма. Пра тое, што Ігнаценку выратаваў Капыскі, ня чуў. Сам я ў той час ляжаў у бальніцы, свой водгук перадаў. Мне сказалі, што яго прачыталі, але адразу здалося, што чыталі толькі маленькія кавалкі, апускаючы сутнасць.

Баяўся, каб у Вільні Каханоўскага не завалілі, бо Тышкевічы і Кіркар — беларускія даследчыкі — там падтрымкі не сустракаюць. Харашкевіч завецца Анна Леанідаўна. Яе адрас такі: Москва, 121, Рублевское шоссе, 93-1-31.

Зараз выйшаў другі выпуск.

"История СССР" адмовілася друкаваць рэцэнзію на Вашыя "Замкі", бо [яны] маюць ужо надта шмат рэцэнзій. Дамовіўся з "Вопросамн нсторнн", калі не зманяць.

class="book">У нас спякота. З вясны не было ніводнага дажджу. З-за летапісаў нікуды нельга рушыцца. Блінова прыслала свой аўтарэферат.

АНДЖЭЮ ПОПЭ

3 апреля 1980 г.

Дорогой Андрей Витовтович.

Рад был получить от Вас письмо. Постараюсь ответить и во­обще проинформировать, поскольку Вы очень давно не были в Москве.

Зимин явно шёл к концу; это видно было уже пару лет на­зад, во всяком случае, два зимних сезона он прожил в Крыму, а здесь редко выходил из дома. Не знаю причины смерти, но, кажется, это не рак. Он вообще был слабого здоровья, и можно было без конца удивляться, как при таком здоровье он выпол­нял столько работы, давал прямо-таки огромную продукцию. Зная, что проживет мало, он пару лет был занят тем, что при­водил в порядок свой архив. В приблизительно упорядоченном этом деле набралось 20 томов трудов.

За 30 (почти) лет работы в Институте я многих провожал в последний путь, но не помню, чтобы набралось столько на­рода и говорили так, как на похоронах Зимина. Он умер через два дня после своего шестидесятилетия. Каштанов поставил его наряду с Соловьёвым и Ключевским. Большей похвалы русскому историку сказать нельзя.

Относительно Густынской летописи Вам напишет Казаке­вич. Когда этот том пойдет в работу, никто не знает, так как все назначаемые сроки срываются. Я долго ждал, чтобы вы­шел т. 34, который "заело". Том 35 должен был выйти в про­шлом году, но заболела редактор, и это было в мою пользу, так как я после корректуры и работы над указателями оказался на какое-то время непригодным ни для какой деятельности.Том 35 сложный по составу, и даже по языкам приходит­ся делать почти без чьей-либо помощи (кроме издательского, очень квалифицированного, редактора). Сейчас для меня это становится делом непосильным. Наконец сдав всё (надо было бы сделать указатель также и предметный, но я на это я уже решился), ждал, что получу сверку в марте, поэтому взял на апрель в близкий здесь санаторий путёвку, но вот и апрель, а сверки нет, а может быть, нужна не одна сверка, а ещё одна (установлено лютое правило, что корректура, независимо от характера книги, должна быть только одна).

Естественно, что с летописями так нельзя, поэтому получа­ются разного рода неприятности. Хорошо, что это последний том, в котором поместились все летописи, написанные в BKЛ, так как дальше продолжать такую работу я не в силах. Два раза я уже был на пенсии, думаю, что за третьим разом это будет реальнее.

Когда-то очень тянуло побывать в разных местах Белорус­сии, где я не живу уже 50 лет, но сейчас мои способности к пе­редвижению пешим способом (этот способ я предпочитал всем остальным) пришли в упадок, думаю, однако, летом выехать на Нарочь. Там, говорят, очень хорошо летом.

В отношении Кузьмина полностью согласен.

Привет Вам от общих знакомых. Очень жаль, что, будучи в Варшаве, не прочитал второго тома Войниловича и ознако­мился только частично с мемуарами Косаковского. А может, у Вас есть и ещё что-либо интересное. Зимой была возмож­ность поехать, хоть и на краткий срок, в Италию, но из-за ле­тописей пришлось отказаться.

АРСЕНЮ ЛІСУ

11 мая 1980 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

Вы ўзнімаеце некалькі пытанняў, якія выклікаюць шмат но­вых. Валачобнае. Першыя разы, калі я натыкаўся ў матэрыялах пра валачобнае, то думаў, што гэта нейкая памылка — настолькі прывык да таго, што валачобнае бывае толькі на Вялікадня.

Аж после, натыкаючыся на гэта яшчэ і яшчэ, уразумеў, што гэта нешта зусім іншае. Зараз можна сказаць зусім пэўна, што валачобнае ў мінулым і валачобнікі сучаснасці (пад Слуцкам валачобнікі хадзілі ў час нямецкай акупацыі) — гэта нешта зусім рознае.

Валачобным у свой час звалася тое, што па-руску завецца "подношение" (не ведаю раўназначнага беларускага тэрміна). Наколькі разумею, бывала яно рэгулярна на Коляды, калі чле­ны магістрату хадзілі з валачобным (срэбная ці пазалочаная міса аўгсбурскага ці гданьскага вырабу, дыван ці нешта падобнае — войту, затым яго жонцы і, часам, дзецям). Часта ў дадатак давалі проста грошы. Валачобнае прыносілі магнатам, калі тыя бывалі ў горадзе (Магілёве і інш.). Такім чынам, гэта было нерэгулярнае паднашэнне. 3 усяго, што ведаю, валачобных песень не спявалі. (Пэўна, за Бярозаю.)

Варта звярнуць увагу на тое, што ва ўсходняй Беларусі валачобнікі не хадзілі, і там гэты звычай зусім невядомы (калісь Бараг казаў мне, што фальклор усходняй — забярэзінскай — Беларусі моцна розніцца ад фальклору заходнебеларускага).

Хто стварыў валачобныя песні. Пра эвалюцыю валачобных пісаў калісь Нікольскі, і, мне здаецца, ён слушна адзначыў, што ў свой час (XVIII ст.) Божая матка стала ездзіць у залатой карэце. Думаю, што калі шкаляры і прымалі нейкі ўдзел у стварэнні гэтых песень, то надта невялікі — штучныя песні шкаляроў (думаю) не маглі быць такімі разнастайнымі і так моцна засесці ў народнай памяці, тым больш, што іх спявалі адну ноч на ўвесь год.

Адносна "паненкі" і паланізмаў (здаецца, іх не так багата), то можна сказаць, што з канца XVII ст. у мову ўвайшло шмат паланізмаў, у пісьменнасці была страчана кірыліца і скрозь запанавала лацінка. Паланізацыя і лацінізацыя ішла з захаду на ўсход (на Сажы кірыліца затрымалася да канца XVIII ст.). Наогул, варта дакладна прааналізаваць з гэтага пункту погляду валачобныя песні.

"Пане-гаспадару". Думаю, што кантакту (уздзеяння) выразу "господар" у сэнсе "вялікі князь" ці "кароль" няма. "Пане" ў нашай мове, як і ў польскай, азначала павагу да таго, да каго зварачаліся. Зразумела, зварачаючыся да свайго суседа Міхася ці Антося, ніхто не зваў яго панам, але ў валачобнай песні гэта было зусім іншае, таксама як для Марылі ці Рыпіны было вельмі прыемна чуць, што яе хоць раз на год завуць паненкаю.

Думаю, што гіпотэза адносна тоесамасці складальнікаў інвентароў з аўтарамі валачобных — нічога не варта, бо інвентары пісаліся звычайна "гаспадарскія" ці "панскія". Звычай­на па вялікіх і сярэдніх маёнтках іх пісалі не ўласнікі, а адміністратары, а такія асобы і ў той час мелі вельмі мала нахілу да паэзіі. Куды прасцей думаць, што аўтары валачобных песень складалі свае творы, бачачы перад вачыма панскі двор, абгароджаны тынам (дарэчы, у часы "наездаў" нават і дробнаму шляхціцу варта было мець навокал свае сядзібы добры тын). У 1926 г. я пытаў у старога Гурыновіча, які памятаў 1863 г., пра тое, што танцавалі ў яго час? I ён мне казаў, што казак, калі нагоніць каня, дык пераскочьщь і праз тын. "А ты ведаеш, што такое тын?" — спытаў ён у канцы размовы.

Адносна коней. Зразумела, конь мог быць татэмам, але ў ад­носна невялікай мясцовасці. Таму варта было б прааналізаваць і ў гэтым кірунку. Між іншым, яшчэ ў сярэдзіне мінулага стагоддзя ў Беларусі аралі, вазілі лес, сена і інш. галоўным чынам на валох, але ў Падзвінні валоў амаль не было — там усё рабілі на конях. Але думаю, што і багаты двор, і добры конь, і "слаўныя малойцы", і падзеі, што адбываюцца "на сінім моры ды на белым камні" — усё гэта пэўная гіпербалізацыя (успомніце быліны з іх волатамі і кіеўскімі палацамі).

Я ніколі не думаў пра тыя праблемы, якія зараз узнімаеце Вы, і таму адказ выходзіць блытаны, тым больш, што сёння толькі ўстаў пасля нейкае хваробы (у мінулым годзе часта хварэў).

5 мая падпісаны сігнал тома 35 ПСРЛ. Друкуецца ён у Ленінградзе, там упершыню трапіць у магазіны, тут і ў Мінску будзе, пэўна, не раней, як у ліпені. Сястра павінна была за­ставіць паштоўку ў Акадэмкнізе. Трэба будзе паслаць экз. Ніжанкоўскай, а яшчэ лепш паехаць і перадаць экз. у рукі, бо да гэтага часу я не бачыў яе (быў у другое жонкі, але яна — вельмі нецікавы чалавек).

Вельмі шкадую свае вёскі, але так нічога і не змог зрабіць, каб выратаваць яе.

Улашчык.

ГАННЕ ХАРАШКЕВІЧ

28 июля 1980 г.

Анна Леонидовна.

Мокну на озере Нарочь, а вообще оно очень хорошее, вода мягкая, дно песчаное. Кругом леса. Все ещё цветёт лето, воздух без примесей. Если любите сало, то приезжайте сюда: венгер­ское, посыпанное перцем в 3-4 пальца стоит 3.70, белорусское, в 6-7 пальцев — 2 р. 90 к. Вообще здесь можно что-либо купить совсем без драки. Пьяных (подвыпивших) за всё время видел пару раз, о предках упоминаний вообще нет.

Я здесь разговаривал о Ваших грамотах, разговаривал в том смысле, что Белоруссия должна издать их хорошо, т. е. типо­графским способом. После зондажа мне сказали, куда (к кому) следует обращаться. Я Вам ничего не обещаю, но если Вы со­гласны, то в конце августа попробую поговорить с тем, от кого много зависит. Если согласны, то хорошо бы получить справку от Вас лично, какого объёма вся работа. Надписей не нужно, так как неясно, с кем буду говорить.

Желаю всего хорошего. Если будете писать, то отсылайте по адресу: Минск-68, Каховская, д. 28, кв. 68. Ольге Николаевне Улащик, мне.

Улащик.

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

22 кастрычніка 1980 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Шкада, што ня ўбачыліся. Я некалькі разоў званіў Вам, але кожнага разу Вас не было дома.

Адносна далейшых доследаў. Пры тым, што мы так кепска ведаем сваю гісторыю, тэмаў надта ж многа. Думаю, што Вам варта было б пераходзіць на іншую тэматыку. Калі браць з таго, што Вы найлепш ведаеце, можа лепей узяць на бліжэйшыя гады тэму Нясвіж — Слуцак як культурныя цэнтры: архівы, бібліятэкі, нумізматычныя зборы, карціны, друкарня і г.д. Гэта тэма ня толькі для нас, але амаль для ўсяго культурнага свету. Пару дзён назад я пачаў корпацца на той сваёй паліцы, на якой польская літаратура. Там знаходзіцца стос кніг (улічваючы гадавыя справаздачы) Таварыства прыяцеляў навук у Вільні. Калісь збіраў гэтыя матэрыялы, бо меў намер напісаць пра Таварыства калі ня кнігу (яно вартае гэтага), дык хоць добры артыкул. Архіў Таварыства (100 тыс. адзінак), бібліятэка і асабліва друкаваная прадукцыя — гэта таксама частка нашай гісторыі. Можа возьмеце? Урэшце, крыніцазнаўства. З гэтага наогул усё і пачынаецца. Калісь у прысутнасці Петрыкава ў Бірылы спрабаваў угаварыць, што ў Мінску патрэбна або археаграфічная камісія, або сектар, які б спецыяльна займаўся толькі гэтым. У тых спецыялістаў гэтая думка не знайшла ніякага водгуку, але яна будзе ўздымацца яшчэ і яшчэ, бо без гэтага нельга ісці далей. У першую чаргу важна нават можа не археаграфія, але архівістыка ў тым сэнсе, што неабходна зрабіць улік матэрыялаў па гісторыі Беларусі — дзе яны знаходзяцца і чаго вартыя. Пакуль я знаходжуся тут і працую ў сектары крыніцазнаўства, маю магчымасць падтрымаць гэтыя тэмы, калі ў тым будзе неабходнасць.

Адпачываў больш чым 3 месяцы, а прыехаўшы зноў лёг. Наперадзе зіма, а каб скончыць кнігу пра летапісы, трэба ехаць у Ленінград і г.д.

Улашчык

ЁЗАСУ ТУМЯЛІСУ

24 октября 1980 г.

Дорогой Юозас Матович.

Спасибо за книги. Такие издания любопытно время от време­ни просто перелистать, чтобы почувствовать другую эпоху.

Кроме того, у меня к Вам просьба. В Белоруссии (да, впро­чем, в одной ли Белоруссии) полным ходом идёт волна пе­реименований. Переназывают улицы, города, городки, сёла, местечки и пр. Меняют названия и у тех пунктов, у кото­рых происходили большие события. После выхода перевода Хроники Быховца я поехал в Клецк — хотелось посмотреть на реку Лань и Красный Став, где разгромили татарскую армию. Когда спросил у туземцев — где тут Красный Став, то они уди­вились: о Ставе знают сейчас только старые люди. Сейчас это уже не Став, а Витим. Витим! Да ведь это река в Якутии. Кто в Клецке стосковался по Якутии и почему Красный Став ока­зался плох?

Недавно деревню Могильно, у которой согласно легенде Рынгольт разгромил коалицию русских и татар, переименова­ли в Нёман. Работник Института истории Лыч, сам уроженец Могильно, сопротивлялся изо всех сил, но какое-то начальство (мелкое, местное) выступило с ходатайством в Верховный Совет о переименовании, что и было сделано. Теперь меня просили обратиться (если у Вас есть возможность) к Гришкявичусу, что­бы тот просил Полякова (председателя Президиума Верховного Совета БССР) вернуть деревне её историческое название. Если у Вас окажется возможность, сделайте это. Может, что-либо и получится. О Койданове, так давно утерявшем своё историче­ское имя, не стоит и говорить.

Почти 4 месяца был в отпуске. Если бы лето было похоже на что доброе, то, возможно, сильно бы окреп, а так всё лили дожди. Сейчас не успел вернуться на работу, как заболел опять. Но зато солёных грибов у меня целое ведро. Приезжайте.

АРСЕНЮ ЛІСУ

24 кастрычніка 1980 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

У свой час размаўляў з Іванам Іванавічам [Антановічам]. Ён сказаў, што пра маю кнігу будзе гаворка тут якраз у гэтыя дні. Калі яна сапраўды адбудзецца, то, можа, і можна чакаць якогась выніку, але гэта хісткая аснова. Папера была б куды лепей, але ж яе няма. Што тычыцца "грамат", то І.І. сказаў, што гэта справа цяжкая і што звесткі пра яе будуць перадавацца праз Законнікава. Майце гэта на ўвазе і пытайце. Ганна Леанідаўна абяцала прыслаць Вам першыя выпускі, думаю, што яна гэта ўжо зрабіла.

Ехаўшы сюды, успамінаў музей пры інстытуце і думаў, што там шмат чаго яшчэ не стае з таго, што бьшо ў звычайнай сялянскай хаце на маёй памяці.

Здаецца, казаў, што няма гантарэзнага варштата (можа, ён завецца інакш), няма начыння для вырабу скур, для віцця вяровак. Звыш таго, не бачу таўкача, якім таўклі скаціне вараную бульбу, няма сякача, якім секлі сырую бульбу, бручку, рэпу і г. д. Няма ні пугі, ні бізуна. Даўно хацеў — калі б дастаць тро­ха пянькі, то звіў бы пугу (кручкаваную) сам, а можа, і бізун у 8 столак. Не бачыў казельчыка, якім вілі з пянькі ніці, з якіх пасля "спускалі" вужышча. Не памятаю, ці ёсць поўны на­бор начыння, якое павінна было стаяць у качаргешніку. Між іншым, пра ўсё гэта я сказаў у сваёй кнізе.

Так хвацка адпачыўшы, прыехаўшы сюды, захварэў. Нішто вялікае, але не выходжу з памяшкання, і галава часам толькі што не трэскаецца. А мне ж трэба было скора ехаць у Ленінград, каб скончыць кнігу пра летапісы. Думаў быць, покуль не пачнецца слота.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

15 сакавіка 1980 г.

Генадзь Аляксандравіч.

Сяджу і разглядаю атлас БССР выдання 1958 г. Думаю, што за гэты час шмат што змянілася, не трэба занадта верыць таму, што ёсць у атласе. А думаю таму, што выбіраю месца на лета. Калісь мы ўжо гаварылі з Вамі адносна гэтага, але зараз трэба ўдакладніць.

Мне трэба памяшканне на пару месяцаў (прыблізна — ліпень-жнівень) з тым, каб была пасцель і было дзе карміцца. Мне надта (па карце) здалася прывабнаю ў гэтым сэнсе Вілейка. Яна вымагае маім запатрабаванням (я яшчэ не сказаў, што мне абавязкова патрэбен лес). Калісь Вы сказалі, што ўладкаваць мяне бярэцца Чарняўскі але мне не хочацца, каб камусьці "госці" былі як прымусовыя. Усяго лепш на камерцыйных асновах.

Улашчык.

АЛЕСЮ МАТУСЕВІЧУ

5 лістапада 1980 г.

Дарагі Алесь.

Прашу прабачыць. Высылаю. Нягледзячы на тое, што было некалькі разоў дамоўлена, Мінск заказаў на ўсю рэспубліку 38 экз.; центральная кнігарня ў Мінску заказала 1 экз. Беларускі кнігагандаль ніяк не можа дадумацца, што чытачу патрэбен не толькі "Всадник без головы", але і штосьці іншае. Том даўся цяжка. Не тыя гады. Два гады з-за тома хадзіў у адпачынак выпадкам, на кароткі час, а калі кніга пайшла у набор, то ўзнялася цэлая куча праблемаў. Зараз рубель надта моцна цісне навуку.

Калісь на такія выданні, як летапісы, не было абмежаванняў у карэктурах і часе. Разумелі, што гэта складана і вымагае вялікай пільнасці. Зараз том трапляе на канвеер, карэкгура даецца рэальна адна. Калі рэдактар робіць больш правак, чым дазволена (у параўнанні з рукапісам), на яго накладаюць штраф, ды і не­малы. Калі разважаць, што ганарару не плоцяць, то гэта часам бывае цяжка. Пасля карэктуры ў мяне тэмпература паказвала 35, прыблізна (па сваёй шкале) такі ж і ціск. Адлежваўся, а тут ідуць паказнікі, з імі ўсё паўтараецца. Зараз перачытваю том і бачу памылкі, за якія надта няёмка. Праўда, каб не зрабіў так, то ў гэтым стагоддзі пэўна ўжо не было б каму рабіць добра. У Маскве гэтым займацца няма каму, няма каму і ў Мінску, тым больш каб было на ўзроўні вымаганняў гэтай серыі. Калісь прабаваў гаварыць, каб далі ў Маскву некалькі аспірантаў, якіх можна было вымуштраваць на ўзроўні адпаведным, але там глядзелі на гэта прыблізна як на якуюсь "інтрыгу".

Самая бяда зараз, аднак, ужо не ў гэтым. Мая "Віцкаўшчына" была ўключана ў план Інстытуту этнаграфіі, шчасліва прайшла праз усе скарачэнні і павінна была выйсці напрадвесні з друку. Аж нехта з Госкомиздата (хто гэта, мне так і засталося невядомым) загадаў выкрасліць з плану. Акадэмічны Інстытут рэкамендуе, а нехта забараняе. Даведаўся толькі, што няўдала зроблена анатацыя, з-за яе і выкінулі. Знаходзячыся ў Мінску, прабаваў паправіць справу, штось абяцалі, няпэўна і падобна, нічога не зрабілі.

Мяне ўвесь час падбіваюць на тое, каб пісаў успаміны пра 20-я гады, у прыватнасці, сказаў, што быў знаёмы з Моркаўкам, каб пра яго, бо ён неяк застаўся нікому невядомым. Пачаў пісаць, але ў мяне гэта звязана з нашаю школаю (з Моркаўкам спатыкаўся вельмі мала, мала магу і напісаць пра яго, проста кажучы, амаль нічога). Ці не пішаш ты чаго падобнага?

Лета пражыў на Нарачы і ў Каралішчавічах, адкуль прылятаў у Мінск — у звязку з томам. 7 жнівеня была тэлеперадача пра гэты том, па сутнасці, гэта быў той самы тэкст, які Ялугін змясціў у "ЛіМе". 19 верасня рабіў пра той самы том даклад у Доме пісьменніка. Такім чынам, калі кніг прыйшло мала, галас каля кнігі быў.

Прыехаўшы сюды пасля добрага адпачынку, ізноў захварэў на тую ж бяду: нізкая тэмпература і ціск. Зараз адышоў. Вельмі трэба было б перабрацца у Мінск. Тут я зусім адзінокі. Але жонка (яна хворая) надта баіцца пераездаў, тым больш абменаў кватэры. Праўду кажучы, за маю дзейнасць тут Мінск мог бы даць кватэру без абменаў, але пра гэта нельга і думаць.

Выказаў табе, здаецца, усю сваю бяду. Мне скора 75, а табе гэты юбілей ужо мінуў. Якія мы сталі дзяды!

Улашчык.

АЛЕСЮ АДАМОВІЧУ

6 лістапада 1980 г.

Шаноўны Аляксандр Міхайлавіч.

Прачытаў Вашу кнігу пра Максіма Гарэцкага. Падобнай кнігі ў беларускім літаратуразнаўстве, пэўна, не было і няма. Чытаючы яе, у мяне ўзнікла шмат думак, шмат успамінаў, пра якія і пішу зараз Вам.

Я ведаў Гарэцкага, але здалёк, гэта значыцца, на літаратурныя тэмы з ім ніколі не гаварыў. Творы яго чытаў усе (уключаючы "Дзве душы"), але глядзеў на Максіма Іванавіча не столькі як на пісьменніка, сколькі як на гісторыка літаратуры, бо ўпершыню пазнаёміўся з гісторыяй свае літаратуры па кнізе Гарэцкага Думаю, што ў гэтым сэнсе не быў выключэннем.

Зараз, успамінаючы 20-я гады, часам спасылаюся на тое што быў занадта маладым, каб разумець тое ці іншае з’явішча (маё жыццё ў Мінску скончылася ў 1930 г.), але ж Гарэцкі быў сталым і мудрым чалавекам у 20 гадоў, і гэта маючы асветы каморніцкія курсы. Дык якую ж сілу павінен быў мець чала­век, каб у такім веку напісаць публіцыстычныя творы, не кажу­чы пра мастацкія, а ў 25 гадоў стварыць гісторыю літаратуры. У каго з высокаасвечаных людзей (якіх у той час было так мала) магла узнікнуць падобная думка. Ведама, нельга ўлічыць, што зрабіла "Гісторыя" Гарэцкага ў сэнсе разумения гісторыі свае культуры, але зрабіла яна вельмі многа.

Ізноў-такі, думаю, што не ў аднаго мяне ўзнікаюць падобныя думкі і не адзін я павінен падзякаваць Вас за гэту кнігу, у якой Вы паказваеце Гарэцкага ва ўвесь рост.

Між іншым, разважаючы пра Гарэцкіх, узнікае нават нейкае біялагічнае пытанне: як здарылася, што ў адной сям’і ўрадзілася столькі талентаў ды яшчэ і такіх (Гаўрыла Іванавіч — выключная з’ява не толькі ў навуцы, а пра іх сястру Ганну калісь гаварылі, што яна была больш таленавітай, чым браты).

Некалькі пра Гогаля. Гогаля ў Беларусі не магло быць, ды і наогул Беларусі ў рускай літаратуры да апошняга часу не было зусім. Гогаль жа паходзіў з левабярэжнай Украіны, дзе паланізаваная шляхта была знішчана ў 1648 г. і больш не адрадзілася. Гогаль быў з прарускай шляхты, а наша шляхта, хаця і добра пацярэбленая ў 1654 г., засталася і ўспрыняла культуру польскую. Таму ў нас быў Міцкевіч, і Ходзька, і Ажэшка, але мы выхоўваліся ў традыцыях рускай культуры, і таму Міцкевіч (ды і астатнія) застаўся не толькі чужым, але нават і невядомым.

Галоўным творам (так пішаце Вы), які пісаў Максім Іванавіч, была гісторыя яго вёскі, паказаная праз гісторыю сямей. У 1926 г. я пачаў пісаць гісторыю свае вёскі (20 км ад Мінска каля ст. Фаніпаль) і скончыў яе праз 50 гадоў. Кніга павінна была выйсці напрадвесні гэтага года пад грыфам Інстытута этнаграфіі, але хтось з Госкомиздата палічыў, што не так напісана анатацыя, і кнігу выключылі з плана.

Ад Багацькаўкі зараз засталося мала (прынамсі, мне так казалі). Лічу, што гэта наш абавязак — сабраць матэрыялы і напісаць кнігу пра гэту вёску (а таксама пра Глінішча Мележа і інш.). Маё ўражанне, пэўна, пераўвялічана, але здаецца, што, нават карыстаючыся толькі апублікаванымі матэрыяламі, можна напісаць хаця б і кароткую гісторыю кожнай вёскі. Між іншым, у прадмове да свае кнігі я выказаў неабходнасць сабраць як мага больш звестак і напісаць гісторыю тых вёсак, спіс якіх знаходзіцца ў Хатыні. Гэта зусім неабходна. I я на­ват не разумею, чаму за гэта ніхто (ніякая ўстанова) не ўзяўся да апошняга часу. Страшны канец вядомы, але ж людзі жылі ў гэтых вёсках сотні гадоў. Хто яны былі, як жылі гэтыя сотні гадоў?

У Гарэцкіх у Вятцы быў (так здаецца цяпер) адзін раз, быў выпадкам. Запомніўся, што на ложку ляжаў хворы хлопчык.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

16 снежня 1980 г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Дзякуй за адбітак. Ён наводзіць мяне на розныя думкі, а ра­зам і на думкі пра Вашы папярэднія работы. Ваша кніга пра падарожнікаў, ведама, не для юнацтва ці, ва ўсякім разе, не толькі для юнацтва. Думаю, што больш падыходзіць для навукоўцаў, бо вы з Мальдзісам першыя, хто сабраў і перадаў уражанні падарожнікаў аб Беларусі. Для падлеткаў кнігу трэба было б перавыдаць неяк інакш: разбіць на большую колькасць раздзелаў, даць для кожнага загаловак, штосьці больш сказаць адносна аўтараў. Гэта кніга для дарослых, якія разумеюць, што ім трэба чытаць.

Зараз пра іншае. Мне проста шкада, што Вы траціце час хаця і на карысную наогул, але дробную па выніках работу. Калісь я прабаваў правесці ў Мінску думку аб неабходнасці стварэння там Археаграфічнай камісіі. Зараз ніхто з даследчыкаў не ведае дзе і якія ёсць матэрыялы па гісторыі Беларусі, і кожны траціць безліч часу, каб штосьці знайсці для сябе.

Думка, здаецца, здзівіла тых, хто павінен быў ажыццявіць яе (Петрыкаў), і наогул, з усяго нічога не выйшла. Мінулую восень я быў у Мінску ў высокага начальства, прабаваў выратаваць сваю "Вёску", а разам пагаварылі ізноў пра камісію. Начальства адняслося станоўча, але што будзе — не ведаю, пэўна, ізноў нічога. Думаючы пра будучую дзейнасць камісіі (якое няма), я разважаў, як трэба будзе наладзіць працу.

Галоўныя зборы нашых дакументаў знаходзяцца ў Маскве і Ленінградзе. Значыцца, трэба будзе з Мінска пасылаць туды людзей, каб яны працавалі там. Па сучасных умовах (камандзіроўкі) гэта будзе не дзейнасць, а бяда. Што можна зрабіць за месяц ці два? Трэба, каб гэта рабіў чалавек, які будзе стала жыць у горадзе. Таму мне здаецца, каб Вы ўзялі на сябе пачатак работы (агляд матэрыялаў па гісторыі і літаратуры Беларусі, якія знаходзяцца ў Ленінградзе), то гэта бьшо б карысна і для Вас, і для ўсяе справы. Вы маглі б узяць вялікую тэму. Думаю, што наперад нават не варта браць нешта пэўнае ва ўсім аб’ёме. Нават праца пра матэрыялы, што знаходзяцца ў ЦГИАЛ, зойме некалькі гадоў, бо, напрыклад, фонд уніяцкіх мітрапалітаў, здаецца, ніхто наогул не кратаў. Пра першы Заходні камітэт у свой час напісаў працу Пічэта, але яна засталася ў рукапісе. Пра другі пісала яго вучаніца Зелянецкая, але гэта нешта вучнёўскае, і таксама неапублікавана. Спецыяльная праца можа быць пра матэрыялы бібліятэкаў і г. д. Не ведаю, як гэта можа быць аформлена, але, можа, паспрабуеце?

Звыш усяго да Вас просьба. Мне патрэбен Бельскі. У Маскве яго няма. Здаецца, ёсць у Ленінградзе. Калі б Вы змаглі даведацца пра гэта, быў бы Вам вельмі ўдзячны. Перабіраючы свае старыя папкі, знайшоў ліст з Парыжа з паведамленнем, што ў скорым часе павінна быць надрукавана рэцэнзія на мае "Предпосылкі". Ліст датаваны 20 кастрычніка 1967 г. Значыцца, можна было чакаць рэцэнзіі на канец 1967 ці пачатак 1968 г. Я глядзеў тут каталогі, але гэтага часопіса не знайшоў. Можа, ёсць у ленінградскіх?

Надыходзіць Новы год. Вы пытаеце — у якім я стане? Прабыўшы амаль чатыры месяцы ў адпачынку, можна было чакаць лепшых вынікаў, бо прыехаўшы, адразу захварэў, а пасля яшчэ раз — надта нізкая тэмпература і нізкі ціск. Наогул слабасць. Працаздольнасць зусім аслабла. Дабіваю працу пра летапісы, якія хачу рэкамендаваць на ўключэнне ў план гэтага года (на наступны — рэдакцыйная падрыхтоўка, выхад у 1983 г.). Гэта ў лепшым выпадку.

Вітаю з Новым годам. Няхай ён будзе добрым для нас, бо гэты быў калі і не зусім кепскім, то і не добрым.

Улашчык.

АДАМУ МАЛЬДЗІСУ

23 снежня 1980 г.

Дарагі Адам Восіпавіч.

У мяне браў Вашу кнігу Лабынцаў — той самы, на аўтарэферат якога Вы пісалі водзыў (з Чамярыцкім). Дарэчы, абарона яго прайшла вельмі добра, троха сказаў і я.

Ён у захапленні ад Вашай кнігі і хоча напісаць на яе рэцэнзію, але не ведае, куды даць яе. "Вопросы литературы" (так сказалі яму) адносяцца да такіх прац, як Ваша (эпоха, мова) няласкава. Таму я хацеў запытаць у Вас — якія ёсць перспектывы, каб даць рэцэнзію ў мінскіх часопісах? Ці ёсць ужо хто-небудзь, хто напісаў або піша пра Вашу кнігу? Калі няма (у "Полымі" ці "Нёмане") то я перадам яму, ці, можа, Вы напішаце яму самі (адраса яго дамовага не ведаю, але калі што, то даведаюся, бо ў мяне толькі яго службовы тэлефон).

Затым яшчэ раз віншую Вас з такою працаю, якая паказвае нам, што нашы продкі не толькі жылі, але і тварылі нейкія каштоўнасці. Вы асвятлілі самы цьмяны час у нашай гісторыі.

Віншую Вас з Новым годам. Думаю, што Вам час падаваць гэту кнігу на абарону.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

21 лютага 1981 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Дзякуй Вам за харошы, сардэчны артыкул. Не заўсёды ў жыцці даводзілася чытаць пра сябе такое.

Гадавіну тут справілі добра. 3 Мінска прыехала сястра, былі Бялькевічы, Аляксеевы. Незадоўга да таго я ездзіў у Вільню. Там адчуваў сябе вельмі добра, але прыехаўшы, лёг і ляжаў амаль да самага свайго дня, калі ўзняўся і зноў стаў у добрым стане.

Троха пра краязнаўства. У свой час, у 1936-1937 гг., будучи ва Ульянаўску, я запісаў па памяці ўсю краязнаўчую дзейнасць ва ўніверсітэце. Зараз гэтыя сшыткі знаходзяцца ў аддзеле рукапісаў Бібліятэкі АН. Першы краязнаўчы паход (наш, самастойны) быў нешта ў кастрычніку 1925 г., калі мы з Шутавым знайшлі Банцараўскае гарадзішча. Другі — летам 1926 г., ізноў удвух з Шутавым два тыдні хадзілі па ніжняй Свіслачы.

Самы эфекгны быў 1927 г. У гэтым годзе была арганізавана Вялікая комплексная экспедыцыя на Тураўшчыну. Удзел прымала нешта больш за 20 чалавек, сярод іх П. Бузук, батанік Збіткоўскі і (здаецца) Сербаў.

Ідэю паехаць на Тураўшчыну падказаў я. А прычына была та­кая. У 1911 г. мой брат скончыў лясную школу ў Вяляцічах. Гэта была падзея надзвычайная не толькі для нашай сям’і, але для ўсяе ваколіцы, бо раней вышай чым настаўнік ці тэлеграфіст ніхто не выбіраўся. Брата прызначылі на работу ў Азяраны каля Турава. Там ён прабыў да пачатку першай вайны.

Успаміны брата пра Палессе, пра тыя бязмежныя лясы, пра асаблівы быт палешукоў, пра старасвецкі Тураў выклікалі ў мяне вялікае жаданне пабачыць усё гэта. Калі вызначалася месца, куды паехаць, я выказаўся за Тураўшчыну, і гэта ідэя спадабалася ўсім.

Першага мая 1927 г. мы з Юзікам Бараноўскім у якасці паслоў прыехалі ў акруговы горад Мазыр, нас адразу прыняў старшыня акруговага выканкаму і, не пярэчачы, абяцаў даць 400 рублёў з абавязкам, што напісанную пра Тураўшчыну кнігу надрукуе ў Мазыры. Наступная экспедыцыя 1928 г. была на Полаччыну, але яна ужо не мела такога размаху, як Тураўская.

Улашчык.

ПЕТРУСЮ БРОЎКЕ

8 марта 1981 г.

Шаноўны Пятро Усцінавіч.

Зварачаюся да Вас са сваей бядой. Два гады назад я скончыў пісаць гісторыю свае вёскі (знаходзіцца каля ст. Фаніпаль). Гэту гісторыю пачаў пісаць студэнтам у 1926 г. і скончыў праз 50 гадоў. Паколькі яна мае, галоўным чынам, этнаграфічны характар, то да друку яе рэкамендаваў Інстытут этнаграфіі АН СССР. Рукапіс у свой час зацвердзіў РИСО, і ў канцы 1978 г. я здаў яго ў выдавецтва "Наука". На канец 1979 г. прызначалася рэдакцыйная падрыхтоўка, а напрадвесні гэтага года спадзяваўся, што кніга выйдзе ў свет. У плане выпуску 1980 г. выд. "Наука" (кн. 1. Общ. полит, литература) была змешчана анатацыя (прыкладаю яе), у сувязі з чым у магазіны "Акадэмкнігі" пайшлі заяўкі. Аж раптам у канцы верасня ў "На­уку" з Госкомиздата прыйшоў загад выключыць з плана 9 кніг, сярод іх і маю. Сказалі ў выдавецтве коратка: Госкомиздат палічыў, што "мелкотемье". Нехта, пераглядаючы анатацыі, убачыў, што кніга пра адну вёску, і загадаў зняць.

Зразумела, што калі сам пісаў кнігу, то яна здаецца і цікавай і патрэбнай (інакш нашто б яе і пісаць), але яе прызналі цікавай і патрэбнай і рэцэнзенты (галоўны рэдактар "Совет­ского славяноведения" І.І. Касцюшка і д. г. н. В. I . Аляксандраў, і адказны рэдактар (Марына Грамыка, дачка М. А. Грамыкі), і наогул вучоны савет Інстытута этнаграфіі.

Забарону можа зняць той, хто і забараніў — Госкомиздат. Таму прашу Вас, калі гэта будзе магчыма, звярнуцца ў гэту ўстанову (Петровка, 28), або да старшыні Госкомиздата Стукаліна Барыса Іванавіча, або (гэта, здаецца, лепш) да галоўнага рэдактара галоўнай рэдакцыі общественно-политической лите­ратуры Василия Савельевича Молдавана.

Кніга памерам у 9 аркушаў. Прыкладаю змест. Калі згодзіцца напісаць, то прашу паведаміць мне.

Улашчык.

АРСЕНЮ ЛІСУ

21 сакавіка 1981 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

Вы пішаце адносна перавыдання ў Мінску "Предпосылок". Гэта было б добра, але зараз такая ідэя здаецца надта няпэўнай. Нават калі адкінуць сялянскі pyx i заставіць толькі гаспадарку, то набярэцца амаль 30 аркушаў. Такога памеру не выносіць і "Наука". Рубель зараз надта пхае навуку — скрозь дай даход.

У мяне было шмат планаў, якія я не магу ўжо здзейсніць і на ўсякі выпадак некаторыя перакажу Вам. Калісь я хацеў узяць са свае кнігі раздзел аб насельніцтве, дадаць да таго, што ёсць матэ­рыялы аб цэнтры і ўсходняй Беларусі (выключыўшы Літву), узяць паказнікі перапісу 1897 г. і даць агляд насельніцтва за 100 гадоў. Крыніцы вядомы, методыка адпрацавана. Думаў, што такую ра­боту можна будзе скончыць за пару гадоў. Зараз гэта адпадае, адпадае ў мяне, але, можа, хто-небудзь спакусіцца на такое.

У свой час, калі зацвярджалі "Очерки", я сказаў, што маю намер напісаць чатыры выпускі адносна крыніц па гісторыі Беларусі. Гэта чамусьці выклікала абурэнне ў тагачаснага на­чальства. Яно сказала, што вось калі б такую работу ўзяліся зрабіць чатыры чалавекі, гэта значыцца, калі б работа мела характар калектыўнай, то было б добра, але дзе ж возьмеш такіх людзей? Аднак гэту ідэю я не пакінуў, хаця вядома, што цалкам яе выканаць не змагу. Ужо два гады, як другі выпуск з задуманай серыі ("Введение в изучение белорусско-литовского летописания") зацверджаны да друку. Зараз я перарабляю яго і павінен намагчыся, каб ён быў уключаны ў план рэдакцыйнай падрыхтоўкі на 1982 г. Зараз у мяне зацверджана тэма на 1981-1986 гады — "Мемуары і дзённікі як матэрыялы (крыніцы) па гісторыі Беларусі". У 1986 годзе мне будзе (калі дажыву) 80 гадоў. Гэта матэрыялы надта цікавыя, але што будзе — не­вядома, бо ў такім узросце ўсё няпэўна.Здаўна ў мяне сядзіць думка адносна ваяводаў. Амаль 300 гадоў у нас былі ваяводы, некаторыя з іх (Завіша, Храпавіцкі а можа, і яшчэ хто) пісалі дзённікі і "памятнікі". Ды і тыя, хто не пісаў, павінны быць нам хоць як-небудзь вядомыя, а мы пра іх не ведаем нічога. Тое ж самае з гетманамі, стражнікамі і інш. Хто быў членам трыбуналаў, якую яны мелі асвету, як судзілі і г. д. Пара, калі ўсе інтарэсы зводзіліся да гаспадаркі і рухаў, мінулася, трэба ведаць што-небудзь і звыш таго.

У свой час прабаваў падняць пытанне адносна бежанства 1915 г. Гаварыў у сваім інстытуце, гаварыў з Танкам і Брылём (самі ж былі бежанцамі), гаварыў, што ўразумець рэвалюцыйны дух у Заходняй Беларусі без таго, каб не ўлічыць настроі бежанцаў, што вярнуліся на бацькаўшчыну пасля 1920 г., нельга. Нічога з гэтага не выйшла, а зараз тых, хто быў у бежанстве, амаль не засталося. Усе, хто піша і пісаў пра ўтварэнне БССР, нібы і не чулі пра гэту бяду, ва ўсякім разе, гэта нікім не ўлічваецца.

Ёсць яшчэ і розныя археаграфічныя ідэі, прабаваў пра гэта гаварыць у Мінску, але там як глухія: яны проста не разумеюць, што гэта патрэбна. Абэцэдла заставіў па сабе не толькі фальсіфікатараў, але і невукаў.

Думаю на лета ізноў паехаць на Нарач, а пасля (на верасень) — у Каралішчавічы. Зіма скончылася. Хварэў, але, седзячы дома, сёе-тое рабіў.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

29 сакавіка 1981 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Атрымаў артыкул і ліст — вялікае дзякуй. Зараз у папцы зложаны газетныя артыкулы, у якіх я называйся вартым чалавекам. Успамінаю 1929 г., калі на мяне і Шушкевіча была змешчана карыкатура, не шарж — злосная і ілжывая карыкатура.

Але зараз у мяне самая важная навіна не мае гады, а тое, што Саша ажаніўся. Жыве ён у большасці ў жонкі, і таму я працую, а часткова і жыву ў яго пакоі. За ўсе свае гады не жыў у такой выгодзе. Калі хачу ўночы — запальваю святло і чытаю, колькі хачу кашляю, нікому не шкодзячы.

Сёння еду ў Ленінград. Трэба прачытаць Бельскага 1564 г. (у Маскве няма), трэба яшчэ раз пераглядзець Магілёўскую хроніку, трэба зайсці ў архіў, трэба... Манаграфію амаль усю перарабіў нанава. Пры гэтым даводзілася перажыць шмат чаго, бо кавалкі рукапісу ў машыністкі недзе прападалі, ды і зараз не стае старонак дзесяць. Можа, знойдзе, а можа, і не, тады прыйдзецца пісаць нанава.

Баравы прыслаў мне ўзоры почырку Аляксандра Трубніцкага. Гэта дасць магчымасць удакладніць гісторыю рукапісу. Пастараюся ўключыць кнігу ў план рэдакцыйнай падрыхтоўкі на будучы год. Адказным прасіў быць Буганава, і ён згадзіўся. Зараз без адказнага рукапісаў не прымаюць — хтосьці павінен стаяць на варце.

На 1981-1986 г. узяў сабе тэму — "Мемуары і дзённікі як крыніцы па гісторыі Беларусі". Што з гэтага будзе — невядо­ма, бо занадта шмат "лішніх" гадоў. Калісь планаваў чатыры выпускі прац па археаграфіі: нарысы, мемуары і юрыдычныя дакументы. Дай божа хаця б тры.

3 новага года я кансультант, але адпачынак застаецца той самы — два месяцы. Думаю ў гэтым годзе зрабіць так, як у мінулым: з сярэдзіны ліпеня паехаць на Нарач (можа, лета будзе цёплае), а пасля — у Каралішчавічы, збіраць грыбы. "Зубра" абяцаў прыслаць Кашкурэвіч, але на гэта не спадзяюся. Учора сястра званіла, паведаміла, што выйшаў артыкул Ліса. "ЛіМ" прыходзіць сюды ў сераду або ў чацвер на наступным тыдні (ча­сам і наогул не прыходзіць).

У гэтым годзе хварэў не з першага студзеня, як звычайна, але ў канцы лютага. Наталля Маркаўна выдаткавала на мяне кіламетры гарчычніку. Зараз, здаецца, здаровы.

Між іншым, у канцы студзеня быў у Вільні — там арыгінал "Запісак" ігумена Арэста. Спадзяваўся знайсці багата матэрыялаў пра Пташыцкага, бо мне здавалася, што фонд 1135 — усё Пташыцкага, але гэта фонд Таварыства прыяцеляў навук, і Пташыцкага там вельмі мала. На бяду, не ведаў, што яго матэрыялы ляжаць і ў Бібліятэцы АН. Хоць ізноў збірайся ў Вільню.

Як у Веранікі? Прывітанне Марыі Усевалодаўне.

Улашчык

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

13 красавіка 1981 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Быў у Ленінградзе, а раней ездзіў у Вільню. У абодвух разох аднолькава: працаздольнасць — як была некалі, галава зусім не баліць, але, прыехаўшы дахаты, за ўсё гэта трэба заплаціць.

У Ленінградзе здабыў Бельскага выд. 1564 г. Там зусім інакш. Значыцца, сын дапісаў за бацьку, а ў мяне з гэтага стане больш месца ў кнізе. Галоўную ўвагу аддаў Магілёўскай хроніцы. Перачытваў і проста перагортваў яшчэ некалькі разоў. Убачыў за­раз запіс Івана Трубніцкага за 1867 г. У бібліятэку рукапіс трапіў у 1872 г. Наогул, колькі разоў ні прачытвай, усякі раз заўважыш нешта, што раней не бачыў.

Баравы прыслаў ксеракс з засведчанага запісу Ал. Трубніцкага. Гэта не надта навіна, бо на першым аркушы ёсць яго ўласны запіс. Але ўсё прыкладаецца адно да другога, ды і сведчанне, што ён быў памочнікам старасты ў царкве, дае хоць дробачку. Але, нават маючы і гэта, уяўляю почыркі, а таксама і гісторыю рукапісу неяк няпэўна.

Шукаў матэрыялы пра перакладчыка Гартынскага. Гэта сям’я пракурорскага складу. Бацька быў пракурорам, а сам перакладчык у канцы жыцця (1870-1872) быў херсонскім пра­курорам. Але, і маючы такое, біяграфія яго ў цэлым цьмяная, і тое, што ён меў рукапіс у 1822 г., здаецца, зман.

Бачыўся з В. П. Грыцкевічам. Ён прасіў даць рэцэнзію на яго кнігу і Мальдзіса. Кніга варта таго, каб аб ёй напісаць добрае, але дзе змясціць? У нашых (маскоўскіх) часопісах нельга. Пытаў пра "Звязду". Але я сказаў, што калісь "Советская Белоруссия" надрукавала маю рэцэнзію на кнігу Болбаса ў такім выглядзе, усё было так "дароблена", што я асцерагаюся даваць што-небудзь у газету, тым больш што пагадніць з рэдактарам нельга. Можа, Вы маеце ведамасці — як абыходзіцца "Звязда" з рукапісамі?

Улашчык.

ЭРНЭСТУ ЯЛУГІНУ

25 красавіка 1981 г.

Дарагі Эрнест Васільевіч.

Прачытаў Ваш артыкул пра мяне. Трэба сказаць, што я да самага апошняга часу не верыў, што такое можа здарыцца, што нейкая сіла такі не пусціць, і таму зараз гляджу на "Нёман" з нейкім здзіўленнем.

Дзякуй Вам. Напісана па-чалавечаму, з добрым адчуваннем. Дай Вам Божа усяго найлепшага.

Думаю, што варта сёе-тое дадаць да таго, што гаварыў Вам і пісаў раней: усё, што я пісаў, мае характар палемікі. Палеміка гэта ў большасці негалосная, але скрытая. Я ніколі не пішу пра класавую нянавісць і наогул нідзе не ўжываю "страшных слоў", бо ад частага ўжытку "страшныя" сталі зусім звычайнымі і ніякіх эмоцый у чытача не выклікаюць. Магу сказаць, што некаторыя палемічныя доказы зрабілі сваё: зараз, здаецца, ужо ніхто не піша, што Беларусь была "адным з самых адсталых раёнаў царскай Расіі". Скора перастануць пісаць і пра куль­турную адсталасць, хаця, між іншым, маю працу (артыкул) адносна граматнасці, аб тым, што яна была значна вышэйшая, чым пра гэта пішуць, ніхто з беларускіх гісторыкаў не ўспамінае. Гэта яшчэ будучае.

Зараз, дабіваючы кнігу пра летапісанне, мяне вельмі інтрыгуе пытанне пра Наваградак як горад, дзе пісалі летапісы ў сярэдзіне XIII ст. Яшчэ трэба пайсці ў Ленінскую б-ку, каб праверыць адно цьмянае месца з хронікі Стрыйкоўскага 1582 г. выдання.

Заўтра Вялікадня. Даўно ўжо не засталося ніякага Бога, але дзіцячыя ўспаміны мацней за ўсе разумныя разважанні. Усё ўспамінаецца, як рыхтавала маці хату і святочныя розныя смачнасці, як чакалі мы малымі гэтага свята і якія былі шчаслівыя, калі яно прыходзіла. Як-такі шкада, што кніга пра Віцкаўшчыну "села", прычым невядомы нават і матывы яе выключэння. Восенню ў Мінску неяк няпэўна абяцалі памагчы, але пра гэта ўсе забыліся, а патрэбен толькі званок.

Вітаю Вас з маем, з вясной, з цяплом, якое ў гэтым годзе ніяк не прыходзіць.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

10 мая 1981 г.

Вячаслаў Антонавіч.

Трэці ці чацвёрты дзень, як у нас стала цёпла, распускаюцца дрэвы. Сёння ездзіў за горад, хадзіў па лесе, нарваў троха зеляніны. Кожны раз, як прыходзіць цяпло, пачынаеш думаць: як добра, што бывае вясна. Шкада, што ў нас так мала цяпла.

Скончыў дапрацоўку кнігі пра летапісы, зараз пачаў правяраць спасылкі. Ліха на яго, але памылак калі і не надта шмат, то і нямала. Праглядаючы Банецкага (Boniecki), пачаў яшчэ раз углядацца ў матэрыялы пра Гусоўскага. Пэўна, гэта не той, што трэба, бо ён з Падляшша, але такі думаю, што Вам вар­та аднесціся да яго ўважліва (калі, ведама, Вы да гэтага часу не краталі гэтага месца).

Напісаў у Нарач, што хачу ізноў прыехаць да іх, але покуль няма адказу. Пара патроху збірацца ў дарогу, але Наталля Маркаўна папярэдзіла, што болей грыбоў саліць не бу­дзе. Ёй такі гэта цяжка. Але навошта тады Каралішчавічы? Хіба спакусіць Марыну Усевалодаўну: буду збіраць і здаваць ёй! А можа, сястра прыме які-небудзь удзел у гэтай авантуры. Між іншым, у лютым яна прывезла мне цэлую паэму. Я здзівіўся, бо паэма з добраю рыфмаю і сардэчная (дзівіўся не з сардэчнасці, а з рыфмы). Во калі вылазяць таленты — ёй жа праз тры тыдні 70.

Шкада, што на "Звязду" няма спадзяванкі, на тутэйшыя часопісы тым больш. Грыцкевіч неяк надта перажывае гэта, але, пэўна, нічога нельга зрабіць. Кніга цікавая хаця б таму, што гэта ж першы вопыт звярнуцца да такой крыніцы.

Прывітанне Марыне Усевалодаўне і маладняку. Улашчык.

Сёння прачытаў, што па тэмпах росту Мінск стаіць на пятым месцы ў свеце. Во як!

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

10 лістапада 1981 г.

Вячаслаў Антонавіч.

Дзякуй за кнігу. Я ўжо атрымаў (апрача Каратынскага) Ка­ганца, Цётку, "Пана Тадэвуша", Дылу. Кнігі розныя па вартасці, але ўсё гэта ідзе ў агульны кацёл: наша культура, наша мінулае больш багатыя, чым здавалася зусім нядаўна, не кажучы пра 20-я гады, калі ўсё было навіною. ("Ты ведаеш, што былі беларускія князі?" — сказаў мне паціху ў школе таварыш.)

Зараз я чытаю дзённікі і мемуары — галоўным чынам за XVII ст. Пісаліся наваградскімі і мінскімі шляхцюкамі. Якія цікавыя біяграфіі!Шкада, што яны галоўную цікавасць выяўлялі да агульна палітычных падзей у Р.П. Ва ўсякім разе, усе яны вартыя таго, каб трапіць у энцыклапедыі, дзе столькі асобаў, упісаных туды невядома чаму.

Мае "Уводзіны", пэўна, не трапяць нават на рэд. падрыхтоўку на 1982 год. Добра, што Буганаў згадзіўся высунуць наперад том 35, бо чым далей, тым цяжэй мне было б гэтае задание адужаць. Вельмі добра адчуваў сябе на Нарачы, казаў пра гэта нарачанцам, а тыя радзілі памяняць Маскву на Нарач. Разумна, але не падыходзіць.

Была нібы нарада адносна Метрыкі. Выступалі Аўтакратава, Харашкевіч, Думін і я (пра публікацыі Метрыкі). Пастанавілі матэрыялы нарады надрукаваць на ратапрынце. Гэта было б карысна, але зараз, па маіх сілах, гэта значыць, што трэба на невядомы час пакінуць мемуары.

Прывітанне Марыне Усевалодаўне.

Улашчык.

СЦЯПАНУ АЛЕКСАНДРОВІЧУ

22 лістапада 1981 г.

Дарагі Сцяпан Хусаінавіч.

Чытаю Вашу кнігу. Шмат розных думак выклікае яна. Скарына — Францыск ці Георгій? Здаецца, справа простая — пэўна ж Скарына ведаў, як яго завуць, а тут знайшлося колькі на­роду, які лічыць, што яны ведаюць лепш. А ўсё з-за таго — які Бог. Наогул мы зараз наехалі на дзіўную пару: Бога няма, але сапраўдны Бог толькі праваслаўны, усе іншыя дрэнь. Адсюль і Георгій. Наогул мне здаецца, што такая форма абсалютна не падыходзіць да беларускага вымаўлення. У нас жа не было Ге­оргія (як гэта імя гучыць у запісах Кракаўскага у-та?) а быў Юрай (нават не Юрый, а Юрай). Флароўскі нават упікнуў Пічэту, што той спярва быў за Францыска, а пазней далучыўся да Георгія. Сапраўды так, але Пічэта заўсёды стараўся ісці ў ногу.

Вельмі цікавыя Вашы разважанні адносна пражскага перыяду Скарыны.

Неяк летам 1929 г., параіўшыся з Уладзіславай Францаўнай, хацелі прайсці дарогамі, дзе бываў Купала, і зрабіць належныя фота (фатографам з цяжкай камерай быў мой прыяцель Калістрат Пастуховіч, які рабіў фота ў Тураўскім раёне ў 1927 г.). Для пачатку неяк у верасні мы ўтрох — археолаг Алесь Каваленя, хірург Юзік Бараноўскі і я рушыліся на Лысую гару пад Лагойскам. Дайшлі вечарам да Бяларуч, дзе і заначавалі. Каб жа маладыя ведалі! Можа, якраз былі ў хаце, дзе ў свой час змяшчалася школа, ва ўсякім разе ў той час можна было б шмат чаго даведацца. Паход быў першы і апошні. Пачалася іншая пара. Каваленя (ён быу з-пад Слоніма) загінуў у 1937 г., Бараноўскі гадоў дзесяць назад, перажыўшы ўсё, што яму належа­ла, памёр у Бабруйску. Што было — мінула.

Вялікі дзякуй за кнігу. Шмат з таго, што выходзіць у Мінску, для мяне невядома.

Прывітанне Вашай сям і. Быў у Вас, здаецца, надта даўно.

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

3 снежня 1981 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Дзякуй за кнігу. I такую трэба мець і ведаць. Праглядзеў пачатак. Відаць, трэба было пасылаць на рэцэнзію ў наш Інстытут, але асцерагаліся, каб не трапіла да мяне (хаця можа як падручнік павінны былі паслаць у навуковую ўстанову). Бяляўскі (дарэчы, не М.П., а М.Т. — Тимофеевич) беларускімі праблемамі ніколі не займаўся, яшчэ меншы спецыяліст у гэтай галіне Фёдараў, але, зразумела, ад іх вымагалі самай агульнай ацэнкі, накіраванасці, а гэта Бяляўскі можа даць. У гістарыяграфічным раздзеле ўсе аўтары, пачынаючы з Турчыновіча, ідуць адным цветам, без усялякае спробы аналізу. Нарбут, Ярашэвіч і наогул усе, хто ня пісаў па-руску, адсутнічаюць. Нават пра Космана няма згадкі. Адпаў і я, а з-за мяне (так думаю) адпалі Пахілевіч і Мальцаў.

Пару дзён назад чуў, што лёс "Беларусі ў складзе…" вырашаецца зноў, бо прысланая без подпісу рэцэнзія на 30 старонак. Кажуць, што ўсё прыйдзе ў Інстытут яшчэ раз. Спадзяюся, што пра ўсё гэта мне зноў нічога ня скажуць.

Я, ведама, згодзен быць у Вас апанентам, але я фігура няпэўная па дзвюх акалічнасцях. Цяпер шыфр апанента павінен супадаць з шыфрам дысертацыі, а ў мяне ён далёкі. Другое, — я наогул не магу быць пэўным па гадох. Пакуль што добра, але ніякіх гарантый на будучае. Майце гэта на ўвазе і прыглядайцеся да кантрольнага.

Калі быў у Мінску ў жніўні, гаварыў па тэлефону з Чапко. Між іншага спытаў, ці ёсць на кафедры адпаведныя тамы ПСРЛ. Сказала, няма, — ні першага, ні другога. А як жа Вы так? Чаму ж не набылі, як жа ў Вас ідуць заняткі? Набываць — гэта справа бібліятэкі, а ня кафедры, а калі трэба, то студэнты ходзяць у Ленінскую бібліятэку. Адкуль жа тут загарэцца студэнту!

Скора новы год. Як хутка ідуць наогул гады.

Улашчык

УЛАДЗІМІРУ КАРАТКЕВІЧУ

10 студзеня 1982 г.

Дарагі Уладзімір Сямёнавіч.

Ссння да мяне дайшла Ваша "Зямля". Я чытаў яе раней, але з цікавасцю пачаў чытаць яшчэ раз. Чытаючы, перажываю сваю маладосць, бо найбольш любіў бадзяцца па сваёй зямлі. Па-за межамі Беларусі быў толькі ва Украіне і адзін год меркаваў, даехаўшы да Сінельнікава, прайсці пехатою да Харкава. 3 гэтага, аднак, нічога не выйшла.

Апошні падарож быў такі: да Урэчча, адтуль у Любань, да­лей на Кузьмічы, з Кузьмічоў у Дзякавічы, адтуль на Мяжэвічы - Пагост - Слуцак. Паміж Дзякавічамі і Мяжэвічамі была відаць настолькі выразная розніца (палешукі і случакі), што меркаваў на наступны год (гэта значыцца, на 1930) прайсці ўздоуж гэтай мяжы, аднак жа давялося паехаць на поўнач.

Калісьці наша краіна здавалася нейкай аднастайнай, але зараз толькі, пабыўшы на Нарачы, убачыў розніцу і ў прыродзе, і (тым больш) у гаворцы. Дзякуй Вам, што Вы не толькі пабачылі, але і запісалі. Між іншым, з месяц назад тут былі палякі і літоўцы, літоўцы сказалі, што кніга перакладзена на літоўскую мову, дадаўшы, што ў ёй нічога антылітоўскага няма, таму і пераклалі.

Калісь дамаўляўся з Купаліхаю, што абыдзем усе мясціны, дзе жыў Купала, апішам і (калі хопіць сілы, бо ў той час гэта было складана) сфатаграфуем. Было гэта ў 1929 г. Утрох схадзілі ў Бяларучы - Лысую Гару - Лагойск, і на гэтым скончылася. Зараз з усіх падарожнікаў жывы я адзін.

Ідуць Каляды. Апошні раз сядзеў за сталом, накрытым сенам і настольнікам, пэўна, у 1926 ці 1927 годзе.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ РАГОЙШУ

3 лютага 1982 г.

Дарагі Вячаслаў Пятровіч.

Сёння атрымаў Вашу кнігу, за што шчыра дзякую. Разам адразу (адклад не йдзе ў лад) пастараюся напісаць пра некаторыя выпадкі з жыцця Купалы, пра якія, можа, і невядома.

У сакавіку 1922 г. універсітэт наладзіў ушанаванне Купалы. (Пра гэта я пісаў у свой час. Гл. зборнік "Славяне в эпоху фео­дализма: К столетию академика В. И. Пичеты"). Пасля прамоваў Пічэты, Вазнясенскага, а можа, і яшчэ некага, Купала (ён быў тады ў даволі пашарпанай бекешы, бо ў зале было холадна, і адзін толькі Пічэта хадзіў без паліто) прачытаў свой верш "Перад будучынай". Гэты верш быў надрукаваны на першай старонцы зборніка, які выйшаў з друку нешта напрадвесні 1924 г. Пачатак яго такі:

Стаім мы перад будучынай нашай

I ўсё варожым, сочым [ейны] ход...

Ці ўскрэснем мы з душой, упаўшай, звяўшай,

Каб выйсці ў свет, як нейкі здольны род...

.......................................................

А хтось далёкі ці хтось, можа, блізкі

Засеў за наш бяседны, сытны стол

І кідае як з ласкі, нам агрызкі,

А мы [к зямлі] з падзякай гнёмся ўпол.

Гэты зборнік "Адраджэнне" прадаваўся толькі некалькі дзён, пасля перапынку месяцы на тры, калі ён знік, "Адраджэн­не" з’явілася ізноў, але без верша Купалы.

У зборніку было апавяданне Т. Забелы "Жанкі падзялілі", пераклады з Горкага ("Песня пра Сокала"?) Ю. Бібілы, артыкул Лёсіка пра Грунвальдскую бітву і яго ж артыкул пра герб Пагоня, артыкул П. Любецкага (П. Каравая) аб этнаграфіі (фальклоры) Беларусі і штось яшчэ.

У Беларускім аддзеле ў Бібілы бачыў кароткі верш Купалы, пісаны яго рукою. 3 верша памятаю адзін радок:

Далі шэсць паветаў — ну, дзякуй за гэта.

У вершы, здаецца, было шэсць радкоў.

Сёння атрымаў "ЛіМ". Там артыкул пра Гурло. 3 восені 1921 прыблізна [да] 1925-26 гг. я з сёстрамі (адна пазней жонка — Я. Бялькевіча) жылі за вакзалам у завулку, які зараз завецца Студэнцкім (дом застаўся).

Сястра Ніна была ўжо студэнткай, і ў яе былі закаханы двое з капылян — А. Дземідовіч і А. Гурло. Каб не перашкаджаць адзін другому, яны прыходзілі паасобку. Наколькі гаварлівы быў Дземідовіч, настолькі ж маўклівы Гурло. Гаварыў ён неяк нібы глытаючы асобныя гукі, і, увайшоўшы ў пакой і сказаўшы "Добры вечар, ну як маецеся", сядаў на табурэтку і маўчаў. Так мог сядзець падоўгу, нічога не гаворачы. Часам ён прыносіў свае вершы, і сястра пазней з жалем гаварыла (незадоўга да смерці), што вось была якая дурная, не ведала, што гэтыя вершы трэба было б хаваць, а куды яна іх дзявала, зараз не памятае, ва ўсякім разе, ад іх не засталося і следу. Па звычаю таго часу (як памятаю зараз) вершы (была нават адна і цэлая паэма) Гурло пісаў ад рукі на аркушы лінаванай паперы, перагнутай на палавіну. Калі выйшаў яго "Барвёнак", ён адразу прынёс да нас, быў надта ўзрушаны.

У свой час (1938 г.) усе зборы сястры, як і Бялькевіча, загінулі. Пра адзіную сваю сустрэчу з Купалам у "гасціных" умовах я пісаў Ядвізе Юльянаўне. Пісаў чамусьці вельмі спяшаючыся, неахайна.

Гады тры назад пачаў пісаць успаміны пра Моркаўку. 3 ім таксама сустракаўся толькі некалькі разоў, але зараз, можа, наогул няма тых, хто яго ведаў ці проста бачыў.

На жаль, мая працаздольнасць нізкая, пішу планавыя працы, а часам, вось як зараз, на мяне находзіць, і тады пішу пра тое, што бачыў.

Прывітанне вашай жонцы. Калі будзеце ў Маскве, вельмі прашу зайсці.

ВЯЧАСЛАВУ РАГОЙШУ

7 лютага 1982 г.

Дарагі Вячаслаў Пятровіч.

У дадатак да ранейшага: у загадчыцы Беларускага аддзела Ю. Бібілы была папка вершаў Купалы, відаць, тых, якія не мелі шанцаў трапіць у друк. У папцы было нешта каля 20-30 упоперак аркушаў чыстай (без лінеек) паперы з вершамі. "Далі шэсць паветаў..." ляжаў зверху. Я яго толькі і прачытаў і пачатак запомніў. Што было больш — не ведаю. Што гэта ўсё вершы Купалы — сказала Бібіла.

У Купалы загінула столькі, што гэтая папка, відаць, была толькі маленечкаю часткаю, але няхай будзе і яна. Бібіла была зволена з пасады нешта вясною 1937 г. (у жнівені яна пераехала ў Саратаў), і пасля яе (калі не раней) папка бясспрэчна загінула.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

2 сакавіка 1982 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Вы прыслалі мне цэлы стос навінаў, які трэба было перадумаць.

Крапіву ведаю, пэўна, з 1923 ці 24 года. У той час ёй не быў персонай і пісаў: "Не цягнуся я за Чаротам, я і Купале не раўня". Пасля ўбачыў, як ён не хоча вітацца з тымі, хто дзесь быў.

Не лепшае гэта ў чапавека. Пасля яго артыкулы пра мову. Вар­та дадаць, што усё гэта для яго асабістых спраў непатрэбна. Ен выдатны пісьменнік, гэта ад яго ніхто не адбірае, і можна было быць больш чалавечным.

Набыў т. 5 энцыклапедыі: біяграфіі. Нават усхваляваўся: якая багатая крыніца ведаў пра наш час. Рыўлін, Сербента, Гарбуноў, урэшце Ігнаценка. Найбольш пампезна ў Рыўліна (ён быў маім настаўнікам у у-це). Маючы адзін ці два артыкульчыкі пра нямецкую сац-дэмакратыю, за два гады стаць віцэ-рэктарам, акадэмікам, нам. камісара асветы і затым так ёмка скруціць галаву. Ці не прабаваў ён стаць прэзідэнтам? I яшчэ акадэмік Платун, які пасля стаў начальнікам Палітаддзела пад Омскам. Я б з вялікаю ахвотаю ўзяўся напісаць біяграфіі гэтых герояў, але ж не выйдзе.

Зараз пра сваю працу. Сяджу ізноў і дарабляю, дарабляю і перарабляю. Шансаў на тое, што пойдзе ў блізкі час, няма. У гэтым годзе ўжо выкінулі з плана запланаваны чарговы том ПСРЛ і манаграфію Мураўёвай пра летапісанне. Выключэнне т. ПСРЛ — з’ява небывалая. Гэтай серыі заўсёды была зялёная вуліца. Як добра, што т. 35 выйшаў. 3 кожным годам мае магчымасці зніжаюцца, і можна было б дачакацца, што том ідзе ў друк, а я не магу за ім наглядаць.

Пра Мір мне сказалі яшчэ ў мінулым годзе, калі быў у Мінску. Гэта вынік усяго выхавання (культурнага) народа. Дзе-небудзь у Літве ці Эстоніі гэта абсалютна немагчыма, бо даглядае не вартаўнік, але народ, і ў органах, якія кіруюць гэтым, знайходзяцца не тыя, каму патрэбна хоць якая пасада, а людзі адукаваныя і разумеючыя, што яны ахоўваюць. У звязку з гэ­тым пра падручнік па гісторыі для ВНУ, укладзены цэлай гурбай прафесараў. Дасканала вывучыўшы гэту кнігу, можна нішчыць.

На звычайным аспіранцкім экзамене ўсе б аўтары зарабілі не больш, чым па тры або і па два. Такі найлепш напісаў Гнеўка, чалавек без цітулу.

Не ведаў, што Каханоўскі ўжо ў ін-це. Другога такога дырэктара музея не будзе. Такога гатунку быў Сіманоўскі, дырэктар Дзярж. бібліятэкі.

Нат. Маркаўна ў такім стане, што ехаць на Нарач бу­дзе нельга. Значыцца, трэба думаць, куды ехаць на лета. Мне, каб адпачыць, патрэбен лес, ды яшчэ вялікі, каб было дзе хадзіць, ну хоць як у Каралішчавічах. Буду ізноў збірацца туды, але на верасень, бо раней там з дзецьмі, а вось калі будзе што-небудзь на Іслачы, то туды ўжо абавязкова. Казалі, што калі б у генералаў (літаратурных) не было сваіх дач i машын, то гэты дом быў бы даўно гатовы, але генералам ён не патрэбен, а ў негенералаў няма сілы.

Дзіўлюся, але ўсю зіму не хварэў. Гэта першая такая зіма за дзесяць гадоў. Можа, таму, што сядзеў не каля таго стала ў сваім пакоі, каля якога заўсёды мерзнуў, а ў Сашыным пакоі, бо Саша жыве ў жонкі.

У Кіеў Вам трэба паехаць абавязкова. Тут неяк жаліліся, што калі трэба было арганізаваць нешта адносна старой беларускай літаратуры, то не было каму, дак жа апрача Вас такі нікога. Я ў гэтым толькі таму, што не было каму даручыць спра­ву з летапісамі. Дасылаю Вам сваю фатагр. Павінен быў фатаграфавацца ў мінулым годзе, калі канчалася 75, але сабраўся якраз праз год, За тое зараз у мяне ўсё гатова: ёсць фота і напісаны тастамент, застаецца толькі памерці. Нат. Мар­к. надта проці гэтага.

Прывітанне ўсім Вашым.

ЯЎГЕНУ РАПАНОВІЧУ

28 сакавіка 1982 г.

Шаноўны Яўген Нічыпаравіч.

Учора перагортваў яшчэ раз "Чаму так названа" і яшчэ раз здзівіўся — колькі памылак усадзіў прафесар у гэту кніжачку. Тым часам прынеслі Вашу кнігу, і я адразу пачаў правяраць тыя назвы, якія (самыя паселішчы) ведаў. Покуль знайшоў такое: каля ст. Фаніпаль з паўднёвага боку быў хутар Журы. У 1946 г. я праходзіў паўз яго і бачыў толькі здзічэлы сад (гаспадара ў 1930 г. выслалі, і ён недзе загінуў). Былы маёнтак Аніхоўскага заваўся не Марыполь, але Марыполе. А наогул — радаваўся і дзівіўся, што з’явілася такая грунтоўнай праца, якая вымагала так шмат часу і ўвагі.

Дарэчы, тут успомнілася частая памылка ў вызначэнні паходжання назвы ў Жучкевіча. Вельмі часта ён выводзіць назвы ад прозвішчаў: Мядзведзеў, Воранаў ці другіх падобных. А між іншым, прозвішчаў такога тыпу ў нас раней не было зусім, першыя Івановы з’явіліся нешта ў канцы XVIII ст. на Віцебшчыне (можа, гэта стараверы), а ў вялікай колькасці сталі трапляцца ў другой палове XIX ст., калі паліцыя проста перарабляла прозвішчы. У маёй Віцкаўшчыне ў канцы XIX ст. Крэса перарабіў прозвішча на Красінскага, што каштавала колькі руб­лёв пану пісару, але на ўсход ад Бярэзіны гэта рабілася бясплатна і ў абавязковым парадку. Кіслякоў казаў, што іх прозвішча было Кіслук і г. д.

У тым самым "Чаму так названа" назва Петрыкаў выводзіцца ад прозвішча Петрыкаў, але самі жыхары завуць свой пасёлак Пятрыкоў, а раней, прынамсі, у XVI ст., пасёлак зваўся Пятрыковічы, адкуль і націск.

Дзякуй за кнігу. Калісь, калі Броўка збіраўся пасля энцыклапедыі выдаваць гісторыю гарадоў і сёлаў, я раіў перш за ўсё надрукаваць некалькі тысячаў анкетаў з запытаннем у насельніцтва, як завецца іх вёска, пасёлак, рака (рэчка), возера, балота і г. д., каб уявіць сапраўдную назву, але з гэтага, як бачыце, нічога не выйшла.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

24 красавіка 1982 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Дзякуй за Слоўнік. Уражанне ад яго самае лепшае. Словы даюцца ў фразах, адчуваецца вельмі добра мова таго часу. 3 слоўнікаў мне здаецца самым няўдалым Тлумачальны, бо там няма тлумачэння, але наогул тут чуў (ад М. Талстога), што Мінск у сэнсе мовазнаўства стаіць вельмі высока.

Адзін экземпляр Слоўніка аддаў Буганаву, другі — Думіну (гэта той, што рыхтаваўся для выдання Метрыкі), каб было яшчэ з дзесяць, то ўсе б разышліся ўмомант.

Вялікі клопат пра лета. Ехаць на Нарач з-за Наталлі Маркаўны нельга. Па сённяшняму стану было б і можна, але калі што здарыцца, то надта далёка ехаць дамоў. Пэўна, будзем над Акою, там, дзе некалі жылі гадоў дзесяць. Месца вельмі харошае: Ака незабруджаная, а лесу км на 300. На верасень такі думаю ў Каралішчавічы, каб сабраць усе апенькі — і мінулыя, і гэтай восені. Філалагічны ф-т прыслаў прапанову выступіць у кастрычніку на святкаванні Купалы. Паслаў тэзісы — эпоха, калі пачыналася дзейнасць Купалы. Праграма мне здалася занадта шырокая — каб за столькімі дакладамі не засцілася фігура Купалы.

Добра справілі Вялікадня. 3 Ленінграда прыехалі сёстры Нат. Мар. — гаспадарлівыя жанчыны, напяклі і наварылі ўсяго, нават чырвоных яек, толькі не было з кім згуляць у біткі. Прыйшоў сын з жонкаю, сядзелі вечарам, і захацелася пачуць: "Добры вечар, пане гаспадару — вясна-красна на ўвесь свет!". Можа, калісь, хаця троха ў іншай форме, валачобнае ўзновіцца. Надта ж прыгожа ўсё гэта адбывалася.

Учора Аляксееў (аўтар "Полацкай зямлі") бараніў доктарскую: "Смаленская зямля". Абарона прайшла добра.

Прывітанне ўсім Вашым ад Наталлі Маркаўны.

Улашчык.

ФЁДАРУ ЯНКОЎСКАМУ

26 чэрвеня 1982 г.

Дарагі Хведар Міхайлавіч.

Пачаўшы чытаць Вашу кнігу, думаў, што напішу Вам вось так. Чытаючы далей, гэтых "вось так" рабілася больш і больш. Пра што ж напісаць, каб гэта было галоўнае (было б добра, каб проста сесці дзесь у парку і пагаварыць, але ж як гэта зрабіць?). Галоўнае такі ў Вас — чалавечнасць, гуманізм, хараство чалавека. Рознага паскудства Вы закранаеце мала і неахвотна. Гэта не Ваша сфера. Чытаючы, часам думаеш — як такі засталася гэтая чалавечнасць? Гэта ж наймудрэйшы з наймудрых талкаваў, што калісь новае дзіця не проста было бядою, але наогул мамы не любілі дзяцей і сталі любіць, толькі калі іх стаў навучаць сам мудрэйшы. Можна было завыць ад гэтага! Можна было і здурэць!

Пачатак кнігі: свая хата і полымя ў печы, а каля печы мама. Дарэчы, Вы скрозь пішаце "мама" і толькі там, дзе выступае пачвара, — гэта "маці". Так яно і павінна быць, так і патрэбна пісаць. У кнізе пра сваю вёску я напісаў, што ў нас да бацькоў зварочваліся на "вы", а зварот на "ты" ўсе лічылі як праяву найгоршага хуліганства. Тут на гэта глядзяць інакш: як жа да самага блізкага чалавека зварачацца на "ты"?

Мама каля печы з чапялою ў руках! Гэта ж нейкі сімвал. "Идиотизм деревенской жизни" і мама каля печы, а каля яе сямёра большых і меншых. Не, гэта мела сэнс, і не такое ужо дасягненне, што ўсё растрэслася. I нас мама выгадавала семярых, і калі я спытаўся — ці гэта было цяжка, то яна адказала, што не. Першых, як была зусім маладая, гадавала сама, а як падраслі першыя, то сталі малых даглядаць яны. Дасюль выразна памятаю восень 1911 г. і свой першы працоўны дзень (даглядаў ма­лую, заганяў авечак, насіў мякіну каровам), а назаўтра пайшоў у агарод ссякаць капусту, што праходзіла не надта ўдала). Зараз малыя ў пятнаццаць, а часам і ў дваццаць гадоў, але што ж ім і рабіць? Калі пасылаць "убіраць" бульбу, то гэта проста недарэчная гульня.

Вельмі харошыя (зноў — вельмі чалавечыя) нарысы пра настаўнікаў, і наогул пра настаўніцкую працу. Гэта не лекцыі пра дабрадзейнасць, гэта разумная размова мудрага чалавека, і гэта размова закранае. Шкада, што нельга сказаць, як адносяцца да гэтых людзей. У 1980 г. на Нарачы (а пэўна, і скрозь) настаўнікаў-мужчын абавязалі даць тону ці больш сухога сена. Штодня ішлі дажджы, скошаная трава гніла, у законны адпачынак не пускалі, а, выклікаўшы ў раён, лаялі апошнімі сло­вамі, такімі, што і пераказаць мне саромеліся. А гэта ж тых, хто павінен выхоўваць культурных людзей!

Вы напісалі нават пра Свіслач, напісалі і пра яе так сардэчна, без абрыдлага пафасу, і Свіслач стала неяк яшчэ харашэйшаю, чым ёсць.

Калі пішу пра Ваша дабро, то павінен напісаць і пра сваю бяду. Са свайго (і не свайго) Інстытута да мяне на рэцэнзіі ідуць працы, прысвечаныя Беларусі, Літве, Украіне, а часам і яшчэ якія. Апошні раз далі раздзелы пра школьную справу ў XVI—XVII стст. (ды яшчэ і пра больш ранні час) у Беларусі, на Украіне і ў Літве. Украінец (галоўным чынам на матэрыяле Львова) напісаў вельмі добра (дасканала ведае літаратуру XVI— XVII стст.), літовец (зразумела) напісаў, што Вільня таго часу — горад чыста літоўскі (між іншым адзначана, што там распачалося друкарства, і што Скарына "на русском языке" выдаў "Апостала", і што ў горадзе была брацкая школа і ўніяцкая калегія). Хто там вучыўся — невядома.

Пра беларускія пісаў нехта, хто матэрыялу не ведае, грунтуецца на працах Каяловіча і Жуковіча (наогул зараз беларускія гісторыкі даказваюць, што ў Беларусі галоўнаю сілаю гісторыі была праваслаўная вера). Што з гэтага будзе — не ведаю, а пісаў пра ўсё гэта так, як думаю.Але і гэта не бяда. Бяда з падручнікам па гісторыі Беларусі ("История БССР"), што склалі прафесары з універсітэта. Ду­маю, Вы ведаеце яго. Абэцадарскі быў фальсіфікатарам, але хітрым, у яго нашчадкаў няма і таго. Напісаў рэцэнзію і панёс у асноўны часопіс, дзе галоўны [рэдактар] з Магілёўшчыны. Галоўны прачытаў і сказаў "не": "Вы пахваліце, а пасля адзначце троха недахопаў, тады пойдзе, а так — не". А калі ўсе недахопы, а дахопаў наогул няма? Не, так нельга!

Два разы прэзідыум Акадэміі навук пасылаў мяне чытаць лекцыі ў ун-т, і абодва разы ўн-т адмовіўся мяне прыняць — нельга знайсці тыя 16-20 гадзін, на якія мяне пасылаюць. Схаваўшы гонар у кішэню, пайшоў сам да рэкгара і сказаў пра гэта. Рэкіар не паверыў і аддаў загад напісаць на мяне заяўку. 3 гэтага таксама нічога не выйшла. Гаварыў з загадчыцаю кафедры Чапко. Тая адра­зу, не круцячыся, адрэзала: "Такі курс (крыніцазнаўства) чытае Ігнаценка, і ён задавальняе ўсіх".

Між іншым, у Ваш Інстытут, як і ў Гродзенскі, запрашалі па адным разе. Значыцца, і там не дагадзіў, а тут і час сыходзіць, калі змагу штось сказаць.

Зараз сядзім з жонкаю ў пансіянаце ветэранаў навукі. Гэта на ўскраіне Масквы, каля самага лесу. Лес няварты, але такі ж лес, а не праспект. Добры пакой, і кормяць, а гэта сутнасць, бо дома невядома каму каго карміць. Народ усё такі, што хто з адным кіёчкам, а хто з двума, а хто і наогул не ходзіць.

Надумаўся, каб з вясны перайсці цалкам на пенсію і каб увесь цёплы час правесці за горадам, але зараз ідзе валтузня адносна кнігі пра летапісы. Калі зацвердзяць (другі раз) у выдавецтве, то не трэба спяшацца, а калі не? Хочацца наогул перабрацца дахаты, але як? Мяняцца зараз цяжка, ды і трэба заставіць кватэру сыну, а хто дасць "так сабе" ў Мінску? Маю граматы ад Саюзнай і Украінскай акадэмій, а ад Беларускай — хвігу (ад Ігнаценкі).

Яшчэ пра Вашу кнігу. Вы пішаце "паслязаўтра", у нас казалі "пазаўтра". Мяне вельмі абурае выраз "убіралі" (бульбу, жыта і інш.). Разумею так, што "ўбіралі" і "прыбіралі" — гэта тое самае, а бульбу капаюць ці выбіраюць, жыта жнуць і звозяць. Вельмі цяжкае слова "ўручаюць". Як можна такое сказаць ці напісаць і ці патрэбна наогул такое слова. А калі проста "далі"?

Слоўнік Ваш нейкі надлюдска багаты. Дарэчы, Тлумачальны слоўнік, што выдаецца ў Мінску, мне здаецца, самы недарэчны з усіх, апрача беларуска-расейскага і рас.-беларускага.

Абяцалі даць білет на ўшанаванне Купалы. Нябожчьща сястра [Ніна Бялькевіч] была добра з ім знаёма (і яшчэ больш з Купаліхаю), а я быў занадта сарамлівы, каб лезці на вочы, раз толькі праседзелі разам цэлы вечар у Лёсіка.

Яшчэ, дарэчы: стараўся у свой час трапіць на ўсе літаратурныя паседжанні, але за ўвесь час не сказаў там аніводнага сло­ва: баяўся сказаць глупства.

Прывітанне Серафіме Андрэеўне ад мяне і жонкі.

Улашчык.

АРСЕНЮ ЛІСУ

14 студзеня 1983 г.

Арсень Сяргеевіч.

Каспяровіч быў цікавай фігурай, і ў той час цікавых не бракавала наогул. Пра яго паходжанне і асвету матэрыялы павінны быць у архіве АН. Калі трапіцца што пісанае яго рукой, убачыце, наколькі характэрны быў яго почырк (востры з выразным нахілам). Яму далі пяць гадоў лагера, і ён паехаў (павезлі) у Кузбас. Працаваў на вугальных шахтах. У тыя гады хто выконваў (ці тым больш перавыконваў) норму, давалі так званыя зачоты: дзень залічваўся за два, у гэтым выпадку за паўтара. Такім чынам ён скончыў тэрмін прыблізна ў канцы 1933 ці ў пачатку 1934 г. Працуючы ў шахце, увесь вольны час вывучаў літаратуру па эканоміцы і таму, скончыўшы тэрмін, стаў працаваць у якасці эканаміста (старшага экакаміста) у трэсце Кузбасантрацыт. Жыў у Новасібірску, куды да яго прыехала жонка з двума малымі хлопцамі. Не ведаю як афіцыйна, але найбольш пэўна, што загінуў у 1937 г.

Гэта быў чалавек, які мог "прабіць" якую хаця справу. Працаздольнасць яго была фантастычнай. У сярэдзіне 20-х гадоў на розных парадах, канферэнцыях і г. д. ён разам з Барашкам былі заўсёды сакратарамі.

Мулявічусу даручылі напісаць пра мяне артыкул у літоўскую энцыклапедыю.

У Вільні ў архіве знойдзена Віцебская хроніка ці не трыста сярэдняга памеру аркушоў. Можа, гэта тая самая, якую Мураўёў загадаў забраць з друкарні Завадскага і здаць у бібліятэку, але якую з друкарні забралі, а ў б-ку не данеслі.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

2 лютага 1983 г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Набыў "Нёман", перачытаў і артыкул Тарасава, і рэцэнзію Ермаловіча. Свае погляды на ўсё гэта Ермаловіч выклаў даўно. Адзін час ён хацеў паставіць даклад у нашым інстытуце, я таго не падтрымаў. Даклад павінен быў ісці ў сектары Пашуты, а той чалавек малацырымонны і выклаў бы свае погляды на метады Ермаловіча ў такой форме, што таму было б крыўдна.

Я таксама не магу згадзідца з Ермаловічам у тым, што не літоўцы калісь захапілі Беларусь, а наадварот. Але ж літоўцы ў свой час рабілі налёты не толькі на Беларусь, і тым больш у раёне Наваградка, але і на Пскоў, і на Рыгу, і на Ржэў. Наогул, гэта быў час, калі літоўцы (відаць) знаходзіліся на стадыі вайсковай дэмакратыі, калі ўвесь народ быў узброены і галоўным заняткам было грабежніцтва. Калісь такім рамяством з вялікімі поспехам займаўся Святаслаў Кіеўскі.

Ермаловіч абапіраецца на летапісныя звесткі, тлумачачы іх па-свойму. Па яго разуменні, Літва калісь знаходзілася паміж Наваградкам і Мінскам. У такой справе перш за ўсё трэба дасканала ведаць літоўскую мову. Але калі нават не маеш такіх ведаў, то з простай карты відаць, што тапонімы з канчаткам на -ішкі і на -аны/-яны ідуць густа не перад Наваградкам, а пасля яго, на захад. Зараз, прабуючы вызначыць літоўска-славянскую граніцу, вызначаюць такія тапонімы з аднаго боку, а з друтога — усе паселішчы з назваю Крывічы і Руснакі ці штось падобнае.

Летапісы ў гэтым сэнсе даюць вельмі мала: хадзілі на Літву, але дзе тая Літва — невядома. Выпадак, калі ішлі праз Літву на Наваградак, запісаны ў летапісе, і я над гэтым доўга думаў, але прачытаць яго можна па-рознаму. Наогул я прыйшоў да вываду, што аднолькавыя звесткі, якія ёсць у т. II ПСРЛ і ў Быхаўца, не з’яўляюцца вынікам таго, што Быхавец перапісаны з Гіпацкага, а што ў абодвух выпадках карысталіся адным пратографам. Думаю, што погляды Ермаловіча няхай будуць — як нейкі этап у развіцці нашай навукі, у якой так мала арыгінальнага.

Мая кніга пра летапісы прайшла шмат інстанцый, і скора трэба будзе несці яе ў выдавецтва, але да канца вельмі далёка, бо яшчэ будзе колькі скарачэнняў і розных пераробак.

Згодзен з Вамі, што артыкул Тарасава цікавы. Гэта першая наогул гісторыя Беларусі ў час вайны 1812 г. Ёсць у яго недагляды: душа — гэта не сям’я, але такі душа — мужчыны, хоць перад скананнем, хоць толькі нарадзіўшыся, і таму можна без памылкі лічыць, што колькасць душ — гэта палова насельніцтва. Не падзелена ў яго Беларусь з Літвою, і таму беларускага насельніцтва выходзіць больш, чым было сапраўды. Але наогул артыкул напісаны вельмі сумленна.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

13 сакавіка 1983 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Калі ў друку з’явіліся звесткі, што пачалі ствараць музей пад небам, то я прапанаваў (у Інстытуце гісторыі БССР) уплаціць у фонд музея сваю месячную зарплату — 400 рублёў. Разам са мною ў Мінску была К. Індава (яна з-пад Клімавіч), зараз старшыня Камісіі па гісторыі сельскай гаспадаркі і сялянства), якая таксама прапанавала ўнесці столькі сама. Разам з Петрыкавым (намеснікам дырэктара Інстытута гісторыі) і Шабуняю паехалі ў ЦК, дзе Петрыкаў і сказаў пра гэту прапанову (мяне, зразумела, не ўзялі). Там ім сказалі, што так рабіць нельга — нібы няма такога закону. Разумею, што прычына іншая: калі б унёс я, то трэба было б плаціць і Петрыкаву і яшчэ некаму, а грошай шкада.

Зараз будова музея, так кажуць, села, бо няма сродкаў. Мяне гэта непакоіць, нават вельмі непакоіць, і я гатовы ўплаціць тыя самыя 400 ці больш, абы справа кранулася з месца. Трэба дамагчыся, каб начальства пагадзілася на зборы, трэба, каб нехта (хаця б у "ЛіМе") змясціў пра гэта артыкул, трэба адчыніць рахунак. Каб не палохаць людзей (тых, ведама, у каго шмат лішніх грошай, напрыклад, К. і Ш.), варта пачаць з невялікага на асобу — 50-100 рублёў. Чэшскі музей створаны на сродкі, сабраныя сярод насельніцтва, чаму ж мы горшыя (у бога цяля ўкралі). Няхай даюць па рублю, па 50 капеек, гэта яшчэ лепш: няхай будзе ўсенародны збор, усенародная справа.

Калі будзе згода на артыкул у газеце (ці ў "Помніках", але гэта горш), то магу напісаць я. Згодзен падпісаць адзін, але лепш, каб мне не вытыкацца. Можа, на гэта згодзіцца Брыль ці хто другі.

Ялугін такі змясціў рэцэнзію на падручнік гісторыі. Пастрыглі яе, але такі ж ёсць. Які там водгук!

ЭРНЕСТУ ЯЛУГІНУ

31 сакавіка 1983 г.

Дарагі Эрнест Васільевіч.

Проста па-чалавечы рады, што Вы атрымалі кватэру, што маеце зараз для заняткаў асобны пакойчык. Колькі патрачана сілаў і нават загублена людзей з-за кватэры! 3 год назад сын перайшоў жыць да жонкі, а дахаты прыходзіць начаваць раз-два на тыдзень, і таму я заняў яго пакой. Па-першае, усю зіму не хварэў, бо мяне не прадувала, па-другое — як воль­на адчуваеш сябе хаця б уночы, калі не можаш спаць: можна засвяціць і што-небудзь пачытаць, можна пахадзіць, нікога не трывожачы.

Кнігу пра летапісы рэкамендавалі да друку ў 1978 г., і яна павінна была скора пайсці ў выдавецтва. Паколькі ў папярэдніх выпадках патрэбны былі толькі два экзэмпляры, то я зрабіў чыстымі толькі два, а зараз відаць, якая гэта памылка, хаця вельмі добра, што выданне зацягнулася. Вясною я перачытаў рукапіс нанава і шмат чаго перарабіў, але гэтага здалося мала. Прыехаўшы з Мінска, увосень пачаў чытаць зноў. Заўвагі сталіся такія, што паехаў у Ленінград, каб перагледзець рукапіс Магілёўскай хронікі нанава, і добра зрабіў. Пасля ізноў пачаў параўноўваць Іпацьеўскі летапіс з Хронікаю Быхаўца. Давялося асноўныя вывады змяніць, убачыў паўторы, якія трэба было выкінуць. Наогул, шмат што дарабляў. А ці ўсё зараз як трэба? Надта не пэвен. Павінен здаць рукапіс на тым тыдні ў выда­вецтва, але ўсё неяк няпэўна. Праз кожныя тры-чатыры меся­цы планы выдавецтва пераглядаюцца, і што-небудзь рэжуць. Злыбеда з РИСО (вучоны сакратар), убачыўшы маю працу, кідаецца на сцяну: "Няхай выдае ў Беларусі!". Добра, што ёсць і тыя, хто бароніць. "Предпосылки" адстаяў (мне так сказалі пасля) старшыня РИСО — геолаг.

"Вопросы истории" даюць на сваіх старонках серыю артыкулаў пра летапісы. Я даў першым, спадзеючыся, што артыкул выйдзе раней, чым кніга (інакш ён не пойдзе наогул). Зараз чуваць, што мой першым не ідзе. Гэта нібы канспект кнігі. Пішу пра гэта таму, што выслаць Вам другі экзэмпляр нельга, але калі стане больш выразна, то прышлю артыкул, які знаходзіцца ў "Вопросах истории".

Зразумела, тае манаграфіі пра мемуары, якія ў мяне запісаны ў плане, я цалкам напісаць не змагу (не стае сілы), хаця частка ўжо ёсць. Затое заняты "малымі формамі". У Кніжнай палаце мне далі юбілейную брашуру (60 гадоў установе). Я калісь быў першым і адзіным супрацоўнікам Палаты, і шмат чаго ў брашуры мяне проста абурыла, у прыватнасці тое, што ні слова не сказана пра арганізатара і кіраўніка бібліятэкі (сучаснай Ленінскай) Сіманоўскага. Сеў пісаць пра гэта. Неяк "наехала" на мяне, і з тыдзень сядзеў, пісаў "3 сямейнай хронікі". Як-небудзь прышлю гэта Вам.У верасні быў у Вязынцы. Доўга хадзіў і сядзеў там, і надумаўся, што трэба папрабаваць узнавіць яе мінулае. Пайшоў у архіў і выпісаў "Описание Минской губ.". Павінен быў сесці за яе, але наехаў грып, і два тыдні прасядзеў дома. Ва ўсякім разе, матэрыялы пра мінулае Вязынкі ёсць больш багатыя, чым гэта паказана там у хаце ці ў Музеі.

Надышла вясна. Кожную вясну думаю — як было б добра пражыць некалькі месяцаў дзе-небудзь у лесе, над ракою ці возерам, каб убачыць усе фазы вясны і лета. Наша Віцкаўшчына была надта беднаю прыродным дабром (ні рэчкі, ні добрага лесу), і я з зайздрасцю чытаю "Пушчу" Карамазава.

20 гадоў назад, у 1963 г., я здаў рэцэнзентам свае "Предпосыл­ки". Жылі тады на Пясчанай, навокал тры паркі. I я надумаў: здаўшы сваю бяду, буду мець вольны час, буду хадзіць па парках. У харошы сонечны дзень у пачатку мая я выйшаў у парк, маючы намер пабыць там гадзіны са дзве. Пайшоў паціху, але пад канец (гэта 3 км), пачаў спяшацца. Я суцішаў сам сябе, казаў: трэба ісці ціха. Але ногі няслі. Варочаючыся, ужо разумеў, што пра дзве гадзіны няма што і казаць, што вось прыбягу і сяду за стол, хаця здавалася, што ўсё, патрэбнае зроблена. Зараз ужо не спяшаюся, але выехаць няма куды. Трэба хоць на месяц увосень пабыць у лесе, бо толькі ў лесе адпачываю, але не ведаю, як будзе з жонкаю. Без нагляду яе заставіць нельга.

Пасля такога ўступу — пра Мсціслаўца. Не адзін Неміроўскі прабаваў зрабіць са Скарыны першага рускага доктара медыцыны. Але дзе ж і калі яму належала ставіць помнік? Самае пэўнае было імя — Францыск. Надта ж не падыходзіць, таму і стараюцца зрабіць з яго Георгія, а між іншым, у нашых крыніцах такога імя не сустракаў нідзе. У зусім старасвецкіх гэта Гюргя, а ў нас у народзе — Юрай (не Юрый). "Святы Юрай" — так спявалі ў валачобных песнях.

Кім быў пры Фёдараве Мсціславец? Ну ніяк не парабак, не вучань. Пра большае не магу казаць, бо не ведаю, але наогул — ці саступаў ён Фёдараву?

Цяпер Вы пішаце пра Коршунава. У сваіх "Помніках" (зда­ецца так) ён зрабіў некалькі закідаў мне, адзін з іх слушны: пан люблінскі, гэта значыцца, камендант Люблінскага замка ў мяне выйшаў як пан Любельскі, з чыну атрымалася асоба. Але ён у сваіх каментарыях нарабіў занадта шмат памылак. На тое, чаго вымагаюць яго каментарыі, у Коршунава выразна не стае эрудыцыі. Я б Вам рэкамендаваў лепш Грыцкевіча, мінскага ці ленінградскага. У мяне ўражанне, што ленінградскі нават лепшы знаўца крыніцаў, чым старэйшы. Дарэчы, ленінградскі просіць, каб я Вам сказаў, што ён ні ў якім разе не абэцадарчык. Напроці. Куды лепш за Коршунава ведае матэрыял і Чамярыцкі (між іншым, прадмова Коршунава да "Філіповіча" нібы напісана ў 60-я гады мінулага сталецця).

209 маіх рэцэнзіяў ляжаць на паліцы, чакаюць чалавека, які б мог завезці іх у Мінск, у бібліятэку.

Бывайце здаровы. Добрага Вам настрою ў новай кватэры, у сваім асобным пакоіку. Калі набяруся дыхту, то хоць паеду ў Сярэбраны бор — пачуць, як крычаць гракі і шпакі.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

16 красавіка 1983 г.

Вячаслаў Антонавіч.

Прыйшла амаль што вясна, але пасля нібы заблудзілася і знікла. Прыйшоў і вясновы нумар "Нёмана". Я такі доўга чакаў яго. Справа надта важная: усе студэнты-гуманітарнікі павінны вывучаць гісторыю свайго народа па падручніку, а падручнік — не падручнік, а макулатура. Такой дурной кнігі не бачыў даўно. Там спалучэнне непісьменнасці, нядобрасумленнасці і бяздарнасці.

Прачытаўшы, я кінуўся тут у рэдакцыі, але мне адмовілі: "Дык Вы лічыце, што там наогул няма нічога добрага. Дзіва. А як жа маглі выпусціць такую кнігу?". Разумеў, што важныя не аўтары, не тое, што напісана, важна — хто зацвердзіў (дарэчы, думаю, што адзін рэцэнзент (Бяляўскі) не чытаў рукапісу зусім, а другі (Фёдараў) хіба што паглядзеў, спадзеючыся на Бяляўскага).

Разумеючы ўсё гэта, рабіў націск на фактычныя памылкі. Мне сказалі, што да аўтараў такі дайшло, і што яны зараз сварацца, ведама, абвінавачваючы адзін другога. Аднак гэта неяк бокам, а мне варта было б пачуць што-небудзь больш грунтоўнае. Пра гэта хіба — калі прыеду ў Мінск.

У верасні, перад самым ад’ездам у Маскву, пабыў у Вязынцы. Доўга хадзіў там, сядзеў, разглядаў, думаў. Там і рэшткі гарадзішча, і рэшткі прысадаў. Некалі чуў ад чалавека, які жыў над рэчкаю Вязынкаю, што там вадзіліся выдры. Задумаўся, як добра было б узнавіць гісторыю Вязынкі, бо ў музеі бачыў толькі вытрымкі з "Геаграфічнага слоўніка". Надумаўся, што звесткі павінны быць у тапаграфічным апісанні Мінскай губ. на 1800 год (у той час Вялейскі павет належаў да Мінскай губ.).

Нядаўна зайшоў у Вайскова-гістарычны архіў, здабыў "апісанне", але там пра маёнтак нічога: занадта дробны аб’ект. Але рака: згодна з апісаннем, яна цячэ праз Радашковічы ў Вяллю. Не прабаваў высвятліць гэта, але думаў, што ў Свіслач.

3 "Рочніка беластоцкага" ўчора даведаўся, што на Беларусі не дзве Свіслачы, а чатыры. Думаю, што пра гэта не ведае і га­лоўны беларускі географ Жучкевіч, які наогул надта мала што ведае. Чытаў далей "апісанне" і думаў — які цікавы нарыс мож­на было б даць пра ваколіцы Мінска на пачатку XІX ст., колькі дробных рэчак, колькі хутароў і засценкаў там успамінаецца!

Урэшце — Мінск на 1800 г. Я чытаў і перачытваў гэта месца, прабаваў высветліць (і ўявіць сабе), які ён быў, і так не ўразумеў. Можа, трэба было больш пасядзець, але я надта не ў форме, і таму перапісаў гэта месца і буду прабаваць разабрацца ўдома.

Апісанне чытаў і ведае Ткачоў, ці ведае яго Трусаў? Пры выпадку скажэце яму пра гэта, а яшчэ лепш няхай ён мне напіша, ці проста дайце яго адрас.

Здаў свой рукапіс у выдавецтва, а там адразу вярнулі 71 старонку на перадрук. Хаця на старонках 2-3 папраўлены вельмі акуратна літары (трэба чорным, а ў Вас сінім і г. д.). Ва ўсякім разе, прыняты ў план рэдпадрыхтоўкі.

Напісаў успаміны пра работу ў 1924-1930 гг. у Бібліятэцы і Кніжнай палаце. Тут няма каму даць на перадрук, а самому не хочацца.Кепска з Нат. Марк.. Зараз яна ледзьве ходзіць па кватэры, трымаючыся за сцены. Думаю — як гэта ўладзіць, каб мне на верасень паехаць у Каралішчавічы ці ў другое месца, каб пахадзіць па лесе.

Напісаў у Мінск адносна таго, каб дазволілі даваць свае грошы на будаўніцтва музея ў Воўчкавічах. Даўно прапанаваў унесці месячны аклад, але і зараз не адказваюць, а гэта надта патрэбна. Няхай хто дасць паўрубля, а хто і... тысяч, у каго яны лішнія. Была б народная будова, як у Чэхах.

Адабраў для Бібліятэкі першыя свае 200 рэцэнзіяў, але няма з кім паслаць.

Вітаю ўсіх Вас з Першым мая.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

4 ліпеня 1983 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

[...] Быў у "Полымі" (выдавецтве). Увесь час уздымаецца пы­танне адносна "Вёскі" (рукапісу). Паслаў адаведныя матэрыя­лы, але вельмі падобна, што тут "ніц не бэндзе". Надрукаваць можна толькі ў Маскве, хаця і тут скрозь намагаюцца: дай пра сённяшні дзень. Талкую, што ў кнізе ўздымаюцца дзве праблемы: ліквідацыя аднаго з найбольшых зямельных уладанняў у Расіі (і ў Еўропе) — Радзівілаў, і на яго руінах стварэння буйнай і сярэдняй сялянскай гаспадаркі (а таксама і банкірскіх дамоў Баларусі), але ўсё гэта не тое. Добрыя вучоныя наперад ведаюць, як яно было, і не трэба псаваць іх дасягненні.

Чуў (казалі), як у выдавецтве праходзіла абмеркаванне рэцэнзіі. Спярша з мяне хацелі зрабіць фальсіфікатара, паз­ней троха суцішыліся. Вельмі шкада, што не пайшла другая рэцэнзія, больш вострая. Вярнуўшыся дамоў, я зрабіў інвентарызацыю сваіх рэцэнзій за апошнія 25 гадоў. Іх сотні. Калі Чапко збіралася абараняць доктарскую, то я напісаў (неафіцыйны) водзыў, паказваючы на ўсё тое, што пазбаўляе яе пра­цу навуковай вартасці. У адказ мяне не ўзялі ў апаненты. Абарона была ў 1966 г. I з таго часу вучоная дама стала пісаць горш.У свой час я напісаў, што кніга галоўнага тапаніміста нічога не вартая, тое ж адносна працы прафесара Раманоўскага. Цяпер праглядзеў свае запісы, знайшоў няскончаную рэцэнзію на кнігу пра Беларусь, што выйшла ў серыі "Савецкі Саюз". У гэтай кнізе напісана, што дзіцячыя гады Купалы прайшлі ў Вязынцы, і што ён гэтай мясцовасці прысвяціў найлепшыя свае творы. Далей напісана, нібы Случ упадае ў Прыпяць з правага боку, і што калі ехаць на поўдзень у Слуцак, то праедзеш праз чыгуначную станцыю Капыль. Рэцэнзія была амаль гатова, але, зважаючы, што рэдактарам гэтага глупства быў віцэ-Лукашоў, адгаварылі. Праўда, скарэй за ўсё, каб і скончыў і падаў, то ў друк бы не трапіла.

Але ёсць і больш свежыя навіны. Археолаг Загарульскі, які даўно капаў Мінскае замчышча, а зараз выпусціў кнігу "Воз­никновение Минска", заве Нямігу Нямізаю. У свой час, гадоў сто назад, розныя даследчыкі таксама пісалі "Немиза", зыходзячы з таго, што "На Немизе головы стелют", але зараз — загадчыку кафедры Беларускага ўніверсітэта! (У свой час Пічэта, калі пачынаў гаварыць па-беларуску, то казаў "мая жонца", але то было даўней). Варта было б каму-небудзь адзначыць гэта, бо мне ўжо ніяк нельга.

Інвентарызуючы архіў, знайшоў рукапіс "Навука ў Самахвалавічах". Калісь на мяне ўсселі: пішы ўспаміны. Я напісаў, як вучыўся ў Самахвалавіцкай двухкласнай школе, і паслаў у "По­лымя" (рэцэнзіі сясцёр былі добрыя). "Полымя" далікатна вярнула. Можа, яму і сапраўды такі матэрыял не падыходзіць. Але, перачытаўшы зараз, думаю, што тэкст мае вартасць, але хто на яго паквапіцца? Хіба "Маладосць"? Памер — каля аркуша (я скараціў) [...].

У РЭДАКЦЫЮ ГАЗЕТЫ "НЕДЕЛЯ"

10 июля 1983 г.

В № 27 за 1983 год "Неделя" напечатала статью ЕвгенияОсетрова о Иване Фёдорове. К этой статье редакция дала вступление, в котором сказано, что Иван Фёдоров является основоположни­ком книгопечатания в России, на Украине и в Белоруссии. В связи с этим приходится напомнить, что Скорина напеча­тал свою первую книгу в 1517 г. (за сорок семь лет до появления "Апостола"); дальнейшая издательская деятельность Скорины продолжилась в Вильне.

Было бы невероятно, если бы Фёдоров не читал хотя бы од­ной из этих книг и тем более невероятно, если бы он не слышал об этом. Почему в таком случае Фёдоров является основопо­ложником книгопечатания в Белоруссии? (Кстати, в статье Осетрова ничего подобного нет.)

Получилась ошибка, о чём редакции следовало бы сообщить своим читателям.

Н. Улащик.

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

28 верасня 1983 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Спачуваю Вам, але згодна з законам прыроды маладыя мамы ня любяць свякрух, а любяць сваіх мамаў. На такі выпадак трэба было б мець кватэру хаця б на чатыры пакоі!!!

Адносна рэцэнзіі на "Беларусь" мне званілі з Мінску, і я даў згоду, але, відаць, ня надта разумна сказаў, што рэцэнзія будзе адмоўная. Размова была больш за тыдзень назад, а рукапісу няма. Калі яго прысылалі ў Інстытут першыя два разы, то мне нічога не казалі, і я думаю, што пра гэта была папярэдняя дамоўленасць з Мінска. Апошні раз, калі адкрывалася абмеркаванне, мне прыслалі, але ішоў том летапісаў і я прачытаў толькі самы пачатак, прычым раздзелы гістарыяграфія і крыніцы мне здаліся нават ня ўбогімі, а зусім нічога ня вартымі. Затым (як скрозь зараз ва ўсіх мінскіх працах) рухаючаю сілаю гісторыі робіцца праваслаўны бог.

Я тады сказаў усё гэта вельмі коратка, [але калі] і зараз, як прышлюць, скажу ўсё, што думаю, — гэта ж ня пойдзе ў друк і ня будзе каму тармазіць.

Дома ў мяне няскладна: Н.М. ляжыць. Была ў бальніцы, а цяпер дома. Раз на тыдзень прыходзіць жанчына, памагае сын, але ў асноўным гэта мой клопат, і таму на сябе застаецца мала што. Нават калі быў больш-менш вольны ад дамовых клопатаў, працаваць мог мала, а зараз яшчэ менш. У свой час, калі здаваў у друк "Очерки", адрэзаў проста з канца 100 старонак, каб улезці ў належны памер. Зараз дарабляю яго і думаю зрабіць кнігу аркушоў на 10-12, працяг "Очерков". Пісаць ёсць пра што ("Белоруссия в эпоху феодализма", "Русско-белорусские связи", Статуты і г.д.). Між іншым, толькі зараз вычытаў у прадмове да 1 тома, што Русь у XII ст. прыгняталі татары і немцы (Капыскі). Навіна!

Вам такі пара сканчаць. Надта ўсё зацягнулася.

Улашчык

Пак ад "Навукі" атрымаў. Другі Ваш ліст таксама. Нестае крыніц.

ГЕНАДЗЮ КІСЯЛЁВУ

17 кастрычніка 1983 г.

Генадзь Васільевіч.

Вялікае дзякуй за кнігу. Я прачытаў пра яе выхад у ЛіМе і хацеў прасіць, каб яе выслалі мне з Мінска. Выбачайце толькі, што так спазніўся з падзякаю. Здарылася так, што лета у гэтым годзе было надта суматошнае.

Я чытаю, пэўна, усё, што Вы друкуеце, і думаю, што Вы робіце надта важную справу. Знойдзеныя і апублікаваныя Вамі дакументы па гісторыі беларускае літаратуры робяць нашу літаратуру значна больш багатаю і цікаваю. Вашы вынаходкі паказваюць, што трэба не толькі пераказваць даўно вядомае, але шукаць усё новых матэрыялаў. Дарэчы ж, Вы і пра вядомае гаворыце па-своему.

У адносінах да маёнтка Багушэвіча думаю, што Вам варта паглядзець абавязковыя інвентары (Вільня, ф. 378,1846, № (прыблізна) 2126). У гэтым фондзе ёсць звесткі пра ўсе маёнткі, але часта надта скупыя. Варта таксама паглядзець "Губернские ведомости" за лета 1861 г., калі змяшчаліся спісы валасцей і вёсак.

Здаецца, Вы да гэтага часу яшчэ не кандыдат. Думаю, што гэта кніга дае Вам поўнае права на чын, і калі Вам будзе патрэбен водзыў ці што-небудзь падобнае, то я з ахвотаю зраблю гэта.

У некаторых мясцох (у адносінах да характарыстыкі дробнай шляхты) мы з Вамі сыходзімся проста літаральна. Наогул, я з вялікаю ўвагаю прачытаў Вашу кнігу.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

29 кастрычніка 1983 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Атрымаў Вашу паштоўку і свае ўспаміны. На ўсякі выпадак напішу Вам пра гэта. Мяне калісь усе дзяўблі: пішы, пішы. Я напісаў пра першыя школьныя гады пад назваю "Навука ў Самахвалавічах" і паслаў у "Полымя". Адтуль мне вярнулі назад, бо гэта ім не падыходзіць. Амаль праз 20 гадоў паслаў пакрэмзаны чарнавік да Мальдзіса, просячы перадрукаваць начыста, а ён падаў у "Голас Радзімы". Між іншым, рэдакцыя скараціла, але амаль не пакалечыла тэксту — я, чытаючы, дзівіўся.

Запісы пра Дзяржаўную бібліятэку (зараз імя Леніна) і Кніжную палату ў 20-я гады ляжаць, чакаючы нейкага часу. У Самахвалавіцкую школу пасылаў свае кнігі, але ні разу не атрымаў паведамлення, што яны атрыманы. Толькі "следопыты" віталі мяне са святамі, а школа — нічога. Зараз варта было б паслаць ім тое, што адносіцца да іх непасрэдна. Няўжо не кране?

Як патрэбна была Ваша кніга, прытым масавым тыражом! 3 якім скрыпам ідзе ўсё патрэбнае! Ці ёсць перспектывы на тое, каб Вы сталі дырэктарам у Воўчкавічах (ці Валковічах)?

Мая кніга пра летапісы ляжыць з пачатку года ў выдавецтве. Па плане павінна выйсці ў наступным годзе, а трапіць да рэдактара ў гэтым. Але ад плана мала што засталося, хаця покуль няма нічога адмоўнага. "Віцкаўшчына" (не Віцькаўшчына) таксама ляжыць. У "Полымі" прапанавалі напісаць яе гісторыю за апошнія 70 гадоў, але не сказалі, як гэта зрабіць. Няма, бачыце, актуальнасці. Няхай ляжыць, не яна першая, не яна апошняя.

Ці нельга Вашага сына пасля сканчэння [БДУ] выправіць у навуку сюды? Што б мог — зрабіў бы. Зараз наогул я аслаб, бо жонка ўжо не ходзіць, і трэба даглядаць за ёю. Памагае сын, але ён жа на рабоце.

Дай нам усім божа, якога няма. Улашчык.

У ГУДЗЕВІЦКІ ШКОЛЬНЫ МУЗЕЙ

10 лістапада 1983 г.

Дарагія землякі.

Бацькі мае паходзілі з Наваградчыны, і таму я Ваш зямляк. Найперш вітаю з адрамантаваннем музея. Музейная справа — занядбаная галіна культурнай дзейнасці ў Беларусі. Цікава, хто з вучняў Вашай школы стане музейным працаўніком не толькі афіцыйным, але і сапраўдным.

Пасылаю Вам карэктуру з невялікімі недахопамі, тэму апісаў, том 35 летапісаў і зборнік, выдадзены ў сувязі са 100-годдзем нараджэння Грэкава.

Зараз трымаюся такога — калі выходзіць кніга, то я адсылаю машынапіс, перш карэктуру, чыстыя аркушы і гатовую кнігу — у аддзел друку рэдкай кнігі Бібліятэкі Акадэміі навук, каб кніга захавалася ва ўсіх этапах. Мне ўжо занадта шмат гадоў, і трэба дбаць пра спадчыну, а дома можа здарыцца ўсяк.

Дасылаю таксама машынапіс артыкула пра Сяргея Шутава. Скарочаны варыянт быў змешчаны ў "Помніках", затым свой экслібрыс (зрабіў мастак М. Купава) і партрэт Глябовіча (пар­трэт змешчаны ў мемуарах Віцебскага ваяводы Яна Храпавіцкага, нядаўна выдадзеных у Польшчы).

Думаю, што лепш за ўсё адносна пашаны да сваей мовы і культуры ў старасветчыну выказаў Леў Сапега. 3 яго прадмовы да "Статута" 1588 г.: "А еслі которому народу встыд прав своіх не уметі, то поготовю нам, которые не обчым якім языком, але своім власным права спісаныя маем" (Литовский Статут 1588 г. Т II. Стар. 17). Вельмі хораша пра ўсё гэта сказаў значна раней Ф. Скарына. Прышліце мне фота Музею і школы, а таксама вучняў і настаўнікаў, а Марына няхай прышле сваё фота асобна.

Улашчык.

ІВАНУ НАВУМЕНКУ

19 лістапада 1983 г.

Віцэ-прэзідэнту Акадэміі Навук Беларускай ССР Акадэміку І.Я.Навуменку

У 1971 г. група працаўнікоў Інстытута гісторыі АН БССР пачала пісаць манаграфію пад назваю: "Беларусь у складзе Вялікага Княства Літоўскага". Гадоў праз пяць-шэсць гэтую працу пачалі абмяркоўваць у адпаведных установах Мінска і Масквы, прычым кожны раз рабіліся важкія заўвагі. Пасля новых і новых дапрацовак кніга стала звацца: "Беларусь у XIV — сярэдзіне XVI ст." (Назва вельмі няўдалая, бо гісторыю механічна на кавалкі не сякуць). I зараз, пасля ўсіх дапрацовак, манаграфію ніяк нельга лічыць гатоваю да друку. Разам з гэтым узнікае пытанне: колькі каштуе адна старонка гэтага рукапісу, над якім сядзяць 12 гадоў?

У чым рэцэнзенты і чытачы ня могуць пагадзіцца з аўтарамі (з асноўнаю групаю аўтараў)? Аўтары манаграфіі імкнуцца даказаць, што ў Вялікім Княстве Літоўскім улада належала выключна літоўскім каталікам, а беларускае праваслаўнае насельніцтва было прыгнечаным, пры тым жа яно складалася выключна з сялян і беднага мяшчанства (кожны раз, калі на Беларусі пачыналася паўстанне ці хаця б хваляванне, то яго душылі літоўцы ці палякі, але не беларускія феадалы, якіх нібы і не было). Пры такім тлумачэнні гісторыі Беларусі сацыяльнай барацьбы ў Беларусі нібы й не было, а была толькі рэлігійна-нацыянальная. Вельмі спрэчным у манаграфіі з’яўляецца пытанне пра склад паноў рады, — вышэйшай урадавай установы ў дзяржаве. Аўтары сцвярджаюць, што там улада належала выключна літоўцам-каталікам (табліца, якая сцвярджае адваротнае, з апошняга варыянту кнігі выкінута). Так, багацейшымі ў свой час у Вялікім Княстве былі літоўскія паны, але найбольш уплывовыя з іх — Гаштаўты, Кезгайлы да сярэдзіны XVI ст. вымерлі, і пасля кіруючая роля ў дзяржаве перайшла да феадалаў беларускіх і ўкраінскіх. Ці было наогул нацыянальнае прыгнечанне беларусаў у Вялікім Княстве? Яшчэ пры нараджэнні гэтай дзяржавы ў 1263 г. пасля забойства Міндоўга сын яго Войшалк збег у Пінск, адкуль з жыхарамі гэтага гораду і воласці пайшоў на Наваградак ды з дапамогаю наваградчан знішчыў сваіх ворагаў-літоўцаў. Ці ж былі наваградчане і пінчане прыгнечанымі ў такім разе? Калі ў Вялікім Княстве ўзнікла пытанне аб неабходнасці выбару асобнага князя (паколькі палякі абралі вялікага князя Казіміра сваім каралём), то кандыдатам быў высунуты праваслаўны князь Алелькавіч-Слуцкі. Праваслаўны князь Міхаіл Глінскі (паходжаннем з татарскага роду) у пачатку XVI ст. стаў другою (пасля вялікага князя) асобаю ў дзяржаве. Літоўцы ніколі не спрабавалі дэнацыяналізаваць беларусаў, а наадварот, — самі ўспрымалі беларускую мову, у першую чаргу якраз магнаты і шляхта. Беларуская была дзяржаўнаю моваю ў Вялікім Княстве. Падканцлер Вялікага Княства Леў Сапега, галоўны дзеяч пры стварэнні Статуту 1588 г., напісаў у прадмове, што жыхары ВКЛ "своим власным языком права писаные мают". "Власная" мова — гэта беларуская.

Самаю няўдалаю часткаю кнігі з’яўляецца гістарыяграфія. У гэтым раздзеле У.І.Пічэта, у якога налічваецца больш за 300 прац, паказаны як аўтар адзінай кнігі: "Гісторыі Беларусі" 1924 г. Дарэчы, гэтую кнігу сам аўтар лічыў вельмі няўдалай, пра што і напісаў у сваім аглядзе. З працаў М.В.Доўнар-Запольскага (аўтара больш за 200 прац) названа адна манаграфія і адна рэцэнзія, але разгледжана толькі адна брашура. Вялікая колькасць гісторыкаў, якія пісалі пра Вялікае Княства Літоўскае, наогул не згаданая, не названы нават Абэцэдарскі, погляды якога такія блізкія поглядам аўтараў манаграфіі. Наколькі можна зніжаць культурны ўзровень Беларусі таго часу.

Выхад у свет кнігі пад грыфам Акадэміі навук БССР скампраметуе Акадэмію.

М.Улашчык,

доктар гістарычных навук

ФРАНЦУ ГІНТАЎТУ

29 лістапада 1983 г.

Дарагі Франц Віктаравіч.

Людзей 20-х гадоў зараз засталося надта мала, і таму кожная сустрэча (хаця б лістом) — радасць, а разам і ўспаміны.

Я прадаваў некалькі кніг у букіністычным магазіне, і калі назваў сваё прозвішча, то Вы азірнуліся. Адразу было відаць, што Вы што-небудзь пра мяне ведаеце, а калі назвалі сваё прозвішча, то яно таксама было мне неяк вядома, пэўна, ад Антона [Адамовіча].

У Саратаве я ніяк не ўладкаваўся і паехаў настаўнічаць у сяло Дзергачы (можа, ведаеце?) — на граніцы з Казахстанам. Працаваў там да канца мая 1938 г., а пасля круціўся ў розных месцах. Стала жыву з 1955 г. у Маскве, зараз пенсіянер і кансультант. Сёе-тое раблю.

Пра Юзіка Балбакоўскага не чуў. Бібілу летам 1937 г. у Саратаў перацягваў я. У Мінску яе зволілі з працы, а я, спыніўшыся ў Саратаве, знайшоў ёй у абмен пакой. Гадоў 5-6, як яна памерла ў Мінску. Наогул, жывых з нашай эпохі засталося надта мала. Усё жывы Крапіва, але кажуць — амаль нічога не бачыць.

М. Ал. сказаў, што Вы сустракаліся з маткаю Купалы, а можа, і з Купалам. Зараз усё з мінулага, нават самае дробнае, мае вялікую вартасць. Пасля смерці Купаліхі матэрыялы пра Купалу збірае галоўным чынам яго пляменніца Ядвіга Юльянаўна Раманоўская. Калі не маеце з ёю кантакту, то абавязкова трэба наладзіць. Скора павінна выйсці кніга пра Максіма Гарэцкага, можа, што памятаеце пра яго?

У сваёй кнізе я змясціў будынак Інбелкульта, дзе ў свой час знаходзіўся і "Маладняк". Хаця ў свой час Гілевіч выдаў харошую кнігу пра "Маладняк", але гэтую тэму неяк усе абыходзяць, а тым больш Інбелкульт. На будынку нават няма памятнай дошкі.

Некалькі разоў быў у Гродна, адзін раз нават чытаў у Педінстытуце спецкурс, але адкуль будзеш ведаць, што там ёсць знаёмыя.

Маё прозвішча па-руску пачынаецца з "У". Буду рады сустрэць Вас тут.

Улашчык.

АНАТОЛЮ ГРЫЦКЕВІЧУ

23 снежня 1983 г.

Дарагі Анатоль Пятровіч,

Чакаю, што будзе далей, як будуць мяне клясці на Бацькаўшчыне. Паведаміце Ялугіну, што ў Вас ёсць рэцэнзія. Ён, калі захоча, можа перадрукаваць яе. Санько не званіў. У мяне зараз рукапіс кнігі пра летапісы, на якім рэдактар зрабіла безліч заўвагаў. Гэтае работы ў мяне стане яшчэ месяцы на два, а можа і на больш, а пасля яшчэ паказальнікі, а затым карэктура. Наогул, пішу гэта таму, што на бліжэйшую можа палову года я буду заняты толькі сваімі справамі.

Вітаю Вас з Новым годам.

Улашчык.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

27 снежня 1983г.

Дарагі Станіслаў Пятровіч.

Ад Грамыкі ў мяне няма ні радка. Думаю, што наогул яго спадчына ў гэтым сэнсе бедная. Раз, калі я быў у яго, Грамыка сказаў, што вось атрымаў ліст ад Сушынскага (які некалі, да 1930 г., быў надта блізкі яму чалавек). Аднак Грамыка прызнаўся, што адказваць яму не будзе, і што наогул ён ні з кім не мае сувязі, бо часам ізноў хто-небудзь прычэпіцца... Яму ў той час было 80. Здаецца, у такім узросце баяцца чаго-небудзь не варта.

Жонка мая хварэе даўно, але апошнія паўгода стала ляжачаю. Можа, таму, што павінен даглядаць за хвораю, я покуль трымаюся, але ўсё гэта няпэўна.

У мінулым годзе Кніжная палата выдала кнігу (невялічкую), прысвечаную свайму 40-годцзю. Мяне ўразіла, што там ані слова пра Сіманоўскага, а ён жа быў заснавальнік як Палаты, так і Бібліятэкі. Напісаў, што да папярэднікаў трэба адносіцца з пашанаю, ва ўсякім разе, успомніць, што яны былі заснавальнікамі. Аде ўсё гэта засталося ў маім стале, бо хацеў паслаць у "Спадчыну", а "Спадчыны" і няма.

Вітаю з Новым годам. Мінулы год (1983) застаўся без адпачынку. Калі не будзе чаго горшага, то напрадвесні збіраюся ў Каралішчавічы.

Улашчык.

НІЛУ ГІЛЕВІЧУ

17 красавіка 1984 г.

Дарагі Ніл Сямёнавіч.

Калі быў у Мінску, то мне пазваніла Мэры Саламонаўна Мінц. Яна сказала, што зараз перакладае беларускія казкі на англійскую (у нас калісь казалі — ангельскую) мову. Казкі ёй выбірае выдавецтва, і ўсё тыя, што апрацаваў Якімовіч. Я не спецыяліст, але пэвен, што "апрацоўваючы" казкі ў запісах Сержпутоўскага, іх можна толькі папсаваць. Троха ведаючы Якімовіча, думаю, што мастацкая вартасць тых казак, якія ён апрацоўваў, не палепшылася.

Па маёй думцы, казкі Сержпутоўскага трэба было б выдаць, як нейкія помнікі нашай культуры, як шэдэўры народнай творчасці. У серыйным выданні яны павінны страціць сваю спецыфіку, перш за ўсё сваю моўную спецыфіку; гэта ж мова не паляшуцкая, але слуцкая.

Вельмі харошая была Ваша прамова пра Куляшова, але Вы выразна спяшаліся.

У сярэдзіне XVI ст. у Супрасльскім манастыры сярод іншых была кніга Касьяна Вераміты. У 20-я гг. Сцяпан Некрашэвіч напісаў артыкул "Мова Касьяна Рымляніна Вераміты". Па тым часе гэта быў крымінал першага рангу (напісаць артыкул пра сярэднявечнага аўтара), і Дудар у вершаванай форме выказаў, як ён гэтым абураны. Зараз мне трэба ў паказніку адзначыць, чым быў у свой час Вераміта, а я не ведаю. Можа, ведае Ніна Іванаўна?

Надыходзіць Вялікдзень. У гэты час заўсёды ўспамінаюцца дзіцячыя гады.

Улашчык.

АЛЕГУ ЛОЙКУ

4 чэрвеня 1984 г.

Чытаю Вашу кнігу ўрыўкамі, бо ўзапар не стае сілы. Раней галоўным фальсіфікатарам у Беларусі быў Абэцадарскі, а зараз Вы; далёка Абэцадарскаму да Вас.

Як бы ўзрадаваўся Бэндэ, калі б быў жывы, і што зрабіў бы Купала, прачытаўшы такую кнігу пра сябе.

Улашчык.

АРСЕНЮ ЛІСУ

12 ліпеня 1984 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

Кнігі атрымаў — дзякуй. Адразу прачытаў пра Шырму. 3 кароткіх паведамленняў ведаў, што ён вучыўся ў Седлецы, але на­ват не дагадваўся пра складанасць яго жыцця. Калі азірнуцца, то не адзін толькі Эпімах з нашых даўніх дзеячоў меў належную адукацыю, якая далася яму без ламання касцей. Невядома яшчэ, хто быў бацька Ігнатоўскага, рэшта дамагліся потам і крывёю. А колькіх яшчэ злаялі і зганілі пурысты.

Дарэчы, у "ЛіМе" прачытаў урывак з аповесці (ці раману) Лойкі. Падумаў, што ён адбірае хлеб у нашчадкаў Абэцэдлы. Чаго ён улез у такую тэму? Калі хто са старых быў кепскі, то такі ж стварыў добры музей, а хтось добры і разумны гэты му­зей расцярушыў.

Ад філалагічнага ф-ту атрымаў прапанову даць заяўку на ўдзел ва ўшанаванні Купалы і Коласа. Думаю, калі б гэта наладжваў гістарычны ф-т, то запрашэння не было б, але спадзяюся, што і гэта ні да чаго не давядзе. Даўно думаю, што на Купалаўскае свята мне патрэбна будзе 5-6 хвілін, каб выказацца пра "Мужыка". Гэта цэлая тэма, але мне трэба мала.

Зацвярджаюць планы выдавецкія. Рэжуць. Так яшчэ не бьшо — выключылі з плана раней устаўлены том летапісаў. Добра, што свой я выдаў, іначай ён бы засеў на невядома які час. Кніга мая пра летапісы зацверджана тры гады назад, а калі пойдзе — невядома. Зараз перачытваю і перарабляю яе ізноў, і мне ўсё больш пэўным здаецца, што ў Наваградку (ці ў Лаўрышавым манастыры) быў напісаны летапіс пра Міндаўга і Вайшэлка.

Улашчык.

АРСЕНЮ ЛІСУ

12 ліпеня 1984г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

Дзякуй за клопаты. Адносна Карнейчыка прашу не непакоіцца. Я знайшоў "Весці" за 1962-1968 гг. і не знайшоў там, чаго шукаў. Але абыдзецца і без гэтага.

Я атрымаў "Пана Тадэвуша" — тое ж самае, што і Алекс., у дадатак да яго яшчэ і артыкул пра Самойлу. Калі Вы не маеце, то я магу Вам перадаць (пра Самойлу зараз, а "Тадэвуша" паз­ней). Было б добра, каб адносна Ластаўскене дата была больш пэўная. Марыя Канстанцінаўна Хайноўская, бясспрэчна, — найбольш поўная крыніца ведаў пра ўсё, уключаючы самыя разнастайныя плёткі.

У мяне кепска: жонка абсалютна бездапаможная, страшна схудала, бо амаль нічога не есць. Даглядаем з сынам, і ні адзін з нас не можа застацца без падмены, хаця сын увесь час стараецца выправіць мяне куды-небудзь.

Учора мой рукапіс пайшоў у друкарню, але раней прадвесня не выйдзе.

Трэба было б пажыць у лесе, найлепш тут, над Акою, дзе надта харошыя мясціны, але не выходзіць.

Перадайце Чамярыцкаму, што кнігі атрымаў, за што дзякую.

Сёння Пятра. Калісь быў фэст у Озеры, недалёка ад Віцкаўшчыны. У Віцкаўшчыне фэст на Яна. Дарэчы, Лойка піша, што Янка на Беларусі — імя жаночае. Гэта так, але я не ведаю, як гэга гучыць афіцыйна. Спасылаючыся на Сержпутоўскага, сцвярджаю, што Янка — для мужчын імя звычайнае, тое ж без спасылак на літаратуру, бо ў нас так звалі.

Улашчык.

АЛЯКСАНДРЫ БЕРГМАН

13 ліпеня 1984 г.

Дарагая Аляксандра Рыгораўна.

Вялікі дзякуй Вам за кнігі. Зразумела, здабыць іх сам я не мог. Думаў, перашлю Вам свой артыкул пра "Историю бело­русского народа" Пічэты, але зборнік недзе засеў і ніяк не можа паказацца ў свет.

Пра самае балючае. Лойка выпусціў спярва ў серыі "Жизнь замечательных людей", а пасля па-беларуску кнігу пра Купалу. Пэўна ж, Вы яе ведаеце. Я чытаў урыўкі з гэтага доследу, што друкаваліся ў "ЛіМе", а зараз атрымаў усю кнігу; атрымаў і, не адкладаючы, напісаў аўтару, што зараз ён галоўны фальсіфікатар у Беларусі, напісаў без усякае палітыкі. Павінен зрабіць гэта, выказаць сваю думку адносна кнігі не толькі асабіста аўтару, але і на свет цэлы, але не ведаю, як гэта будзе: надта ж Лойка абгарадзіўся чынамі, і таму закранеш не толькі яго, але ўсіх, хто рэкамендаваў.

Дзякуй Вам, што Вы пішаце аб людзях па-людску, а не па нейкаму шаблону, які вымагае некага чарніць да нялюдскасці, а другіх выдаваць нейкімі незямнымі істотамі.

Зараз мне цяжка куды-небудзь з’язджаць, таму і ў Мінску бываю рэдка. I наогул мала што раблю.

Прывітанне пану Стэфану.

МІХАСЮ ТЫЧЫНЕ

30 жніўня 1984 г.

Шаноўны Міхась Аляксандравіч!

Прачытаў Вашу кнігу пра Кузьму Чорнага. Якая харошая кніга. Вы надта добра ўхапілі ня толькі характар самога Кузьмы, але эпоху, 20-я гады, калі закладаліся падваліны ўсёй сучаснай беларускай культуры. Трэба мець асаблівы талент, каб так перадаць пах тае пары. У беларускай літаратуры такі талент меў толькі Мележ. (Часта заходзячы ў рэдакцыю "Беларускай вёскі" спатыкаў там Чорнага, хадзіў ці не на ўсе літаратурныя паседжанні, але блізкім да Чорнага ніколі ня быў). Між іншым, мне здаецца, што найбольш таленавітая праца Чорнага, якую ён пакінуў, гэта невялічкі артыкул пра Купалу, змешчаны ў кніжачцы, якая выйшла ў 1943 ці 1944 г. Кніга вельмі цікавая для дарослых, а яшчэ больш для падлеткаў. (Дарэчы, Вы згадваеце Чырвоны касцёл Вайніловіча. Ці ведаеце яго ўспаміны, што вышлі ў Вільні ў 1931 г.?).

Мова Ваша прыгожая, "сапраўдная", без канцыляршчыны. Вітаю і віншую, і жадаю надалей чаго-небудзь падобнага.

Некалькі заўвагаў пра эпоху.

П’яных у 1916 г. (С.62) не было. З пачаткам вайны гарэлка была забароненая. Самагонку гнаць навучыліся не раней, чым пад канец 1917 г., больш пэўна — у 1918 г. "Пасха" заміж "Вялікдзень" (63). У пачатку рэвалюцыі пра Керанскага мала хто чуў; ён вырас пазней (64). Тое ж адносна пагонаў, — іх пачалі зрываць толькі з восені (65). Думаю, што пра стыль барока семінарысты ня ведалі (66). У 1917 г. акардэон быў невядомы, былі проста гармонікі (70). У пачатку 20-х г. у Беларусі рабфак быў, пэўна, адзіны — пры ун-це ў Менску (79). Песні спявалі і раней, спявалі шмат (80). Сёмуха, а ня "Тройца" (84). Койданаўская вуліца пачыналася ад сучаснай плошчы Свабоды і сканчалася каля нумара 17 сучаснай Рэвалюцыйнай. Койданаўскі тракт (гасцінец) пачынаўся ад сучаснага Бетоннага мосту і, такім чынам, кантакту паміж вуліцаю і трактам не было, як не было кантакту і паміж гасцінцам ды Каломенскім скверам (зараз вул. Валадарскага) (92). "Лёгкаю рыссю" (97). У нас гэта "трушком". Ці не да канца 20-х г. у Менску быў адзіны аўто, на якім ездзіў Чарвякоў, і адзін "Форд" амерыканцаў (АРА). Міністр фінансаў ездзіў на гнядым жарабцы, іншае панства — пехатою (98). "Абганялі" (99) ўжываецца скрозь як тэрмін "убіралі". Наколькі ведаю, на Беларусі абганялі бульбу, а ў тым сэнсе, як ужываеце Вы — будзе "выпярэджвалі". "Убіраць" па-беларуску азначае тое ж, што "прыбіраць", прыхарошваць. "Медвучылішчы" з’явіліся нешта перад самаю вайною, раней гэта медтэхнікумы, як і педтэхнікумы. "Ня лыкам шыты" (104) ужываецца часта, але па-беларуску гэта будзе — "не абораю хлеб рэзаў".

Выбачайце за столькі заўвагаў. З усяе кнігі найбольш спадабаліся старонкі 108 і 114.

Дай Вам Божа і надалей. Можа б Вы напісалі што добрае пра Купалу, бо Лойка падаў паскудзтва.

М.Улашчык

Можа будзеце ў Маскве, рад буду пазнаёміцца.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

23 кастрычніка 1984 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч.

Вітаю Вас з кнігаю. Думаў, што яна пра музейную спра­ву, але з прыемнасцю даведаўся — другая, спадзяюся, будзе скора і першая. Сабраць такі матэрыял аб людзях, якія ў свой час распачыналі справу, рабілі, не спадзеючыся на заработкі і славу, азначае асвятліць такую важную старонку нашай гісторыі. Тым больш важна, што гэту справу з усіх бакоў стараюцца апаскудзіць. Карнейчык у свой час напісаў, што "Наша ніва" была органам аграрыяў. Да такога яшчэ ніхто не даходзіў. А кніга Лойкі! Але ж і зараз ёсць людзі, малавядомыя ці зусім невядомьш, асабліва сярод настаўнікаў, пра якіх трэба збіраць весткі. Дзякуй Вам за кнігу, яшчэ большае дзякуй, што Вы яе напісалі.

У № 12 "Вопросов истории" павінен выйсці мой артыкул аб беларускім летапісанні. Учора падпісаў тэкст, можа што-небудзь здарыцца і тут, але майце на ўвазе, што прызначаны ў гэты нумар.

Заўтра ў Мінску ва ўніверсітэце пачынаюцца Пічэтаўскія чытанні. Мельцар з Аргкамітэта паведаміў, што мяне запрашаць не будуць, і наогул, я на тым свяце нежаданы. Папрасіў перадаць там, што Пічэта заставіў рукапіс "Першы заходні камітэт" і што ўніверсітэту варта было б выдаць яго манаграфіяй. Покуль што гэта ўстанова для свайго першага рэктара зрабіла толькі парт­рэт. Варта было б сказаць і тое, што мяне, які такі ж выдаў два тамы твораў Пічэты, на чытанні не пусцілі. Праўда, можа, каб і запрашалі, то не мог бы паехаць, бо дома складана, але...

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

1 лістапада 1984 г.

Валянцін Пятровіч.

1 кастрычніка я паслаў Вам ліст адносна поглядаў Ермаловіча, і зараз не разумею: ці Вы яго не атрымалі, ці ён Вас не задаволіў. Я ніколі не пісаў рэцэнзій на яго артыкул, а толькі выказаў погляд, што такое пытанне вымагае для свайго вырашэння вялікай эрудыцыі і шмат часу. Між іншым, зараз, калі погляды Ермаловіча прыняты Тарасавым і выказаны вялікім тыражом, пытанняў будзе больш і больш. На маю дум­ку, гэта гіпотэза (зараз ніяк не больш) карысная тым, што ўзбудзіла цікавасць, але каб яе вырашыць, гэта значыць, каб адкінуць погляды, якія складаліся сотні гадоў, патрэбна эрудыцыя ўзроўню Лаўмянскага. Патрэбна навуковае веданне лацінскай і старанямецкай моваў і ўсіх еўрапейскіх моваў. Перш за ўсё патрэбна правяраць кожнае слова крыніц, лацінскіх і старанямецкіх, значна прасцей матэрыялы летапісаў. Патрэбна таксама дасканалае вывучэнне тапанімікі (пра гэта я калісь пісаў ці казаў), тапаніміку, зразумела, трэба ведаць не на ўзроўні Жучкевіча, а для таго трэба ведаць літоўскую мову на ўзроўні Бугі і г. д. і г. д.

Ці маеце Вы апошнюю кнігу Лаўмянскага? Мне яе здабылі.

24-25 кастрычніка ў Бел. універс. адбываліся Пічэтаўскія чытанні. Мельцэр (ад ун-та) афіцыйна паведаміў, што я на чытаннях нежаданы. Ці не збіраліся яны мяне проста не пусціць на пасяджэнне? Было б цікава даведацца. Зважаючы на хамства, якое ўтварыў там ад’ютант Абэцэды, такое прадбачылася.

У № 12 "Вопросов истории" павінен выйсці мой артыкул пра летапісы

ЭРНЕСТУ ЯЛУГІНУ

21 лістапада 1984 г.

Дарагі Эрнест Васілевіч.

Найперш віншую Вас з надыходзячым святам. Дай Вам, божа, самага найлепшага (мне сказалі з нейкаю зайздрасцю, што у Беларусі надзвычайны ўраджай на грыбы, то пажадаю Вам назбіраць іх як мага больш, насаліць і насмажыць. Збіранне грыбоў было самаю большаю радасцю).

У гэтыя дні ў мяне набралася навін: паклікалі ў рэдакцыю "Вопросов истории", каб падпісаць артыкул аб летапісах. Рэдакцыя папрасіла, каб даў у пераклад за ўрыўкі самых цікавых кавалкаў розных летапісаў, што я і зрабіў. Павінна выйсці ў № 12. Зразумела, можа што небудзь здарыцца, i мой тэкст перанясуць на другі нумар, але зараз арыентуюся на 12. Папрашу рэд. заставіць мне некалькі экз. і вы­шлю Вам.

Учора выклікалі ў выдавецтва: прыйшло 6 аркушаў карэкту­ры кнігі. Звычаі ў выдавецтве лютыя: што-небудзь мяняць проці паданага тэксту нельга. На карэктуру даецца два тыдні, але выйсці кніга павінна ў другім квартале 1985 г. Няхай так, але да гэтага часу ёсць праспект толькі на першы квартал, а мяне, як звычайна, падганяюць — арганізуй заказы, каб з Беларусі і Літвы не менш, як на тысячу. А як такое зробіш, калі і праспекгу няма, ды нават паездкі ў Мінск, што рабіў з папярэднімі выданнямі, не даюць вынікаў. Ва ўсякім разе, калі што можна зрабіць — прашу пра гэта. Друкуецца кніга ў Першай узорнай друкарні, і з таго, што прачытаў, — набор надта добры.

24-25 кастрычніка ва ўніверсітэце ў Мінску праходзілі Пічэтаўскія чытанні. Раней меў запрашэнне на гэта і падрыхтаваў вусны тэкст — успаміны пра Пічэту як педагога, настаўніка. Не надта быў пэвен, што паеду, бо дома зусім кепска, але тут адзін з арганізатараў чытанняў, Мельцар, пазваніў сюды чле­ну Аргкамітэта, паведамляючы, што ўн-т не дае мне запрашэння. Пазней, пры сустрэчы ён растлумачыў, што ва ўн-це шмат народу вельмі проці мяне. Зразумела, што за мяне там будзе мала, бо пакрыўдзіў ужо колькі вучоных (пры абароне Загарульскім тут доктарскай сказаў, што раку ў Мінску завуць не Няміза, але Няміга, і што, прабуючы вызначыць назву Менск, трэба мець на ўвазе існаванне Мінска Мазавецкага, навакол якога сабралася ці не пяць Сенніцаў.

А тут яшчэ валтузня з Лойкам (рэцэнзію на Лойку адсюль паслалі на апрабацыю ў Мінск, дзе яна і загінула). Уяўляю за­раз, як гістарычны факультэт універсітэта стаіць пры ўваходзе з дручкамі, чакаючы, што я парушу абвяшчэнне мяне персонаю нон грата.

Варта дадаць, што ў-тэт, калі жыў Гарбуноў, толькі бэсціў Пічэту, а выдаў яго творы я, хаця ўмовы ў мяне былі цяжкія. Зараз у зборніку "История и историки" змешчаны мой артыкул "“История белорусского народа” В. И. Пичеты". Зборнік павінен быў выйсці ў маі, але з яго выдралі нейкі артыкул, і ён "засеў". Кажуць, што да канца года выйдзе. Калі вый­дзе — прышлю Вам.

Ну, усе свае клопаты Вам не перакажаш, але і гэтых даволі.

Улашчык.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

7 снежня 1984 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч!

Атрымаў Вашу кнігу. Покуль перагартаў, пазней трэба будзе прачытаць грунтоўна. Трагічная кніга! Амаль усіх, хто працаваў на нас, урад знявечыў, яшчэ страшней з музейнымі і бібліятэчнымі зборамі: столькі было сабрана, і што засталося! Усё расцягалі, паламалі і проста раскралі, а зараз мы нібы без мінулага. Такія бібліятэкі, такія мастакі з цэхавых працавалі, а дзе яно ўсё. Нават імён не засталося. Прасочваючы гісторыю Супрасльскага летапісу, я пісаў, што, згодна з інвентарамі Супрасльскага манастыра XVI ст., там было столькі мастацкіх рэчаў, што па-сутнасці гэта быў музей, а дзе яно што? А Вы ж даяце звесткі пра дзесяткі такіх збораў, якія зніклі ці раскіданы па розных сховішчах.

У нас доўгі час гісторыкі пісалі толькі (ці галоўным чынам) пра сялянства, пра сялянскі рух, культурная частка была зусім закінутая. Спрабую ўзняць цікавасць да гэтай тэмы, а мне кажуць, што гэта сфера Галенчанкі, а Галенчанка піша, што мы ўсе "дзякуючы". Пра Слуцак, Нясвіж, Капыль даўно піша Грыцкевіч, але пра іх як пра культурныя цэнтры ён не гаворыць, а гэтая тэма наспела даўно. Дарэчы, і цікавасць чытачоў да гэтай тэмы надта ўзрасла. Таму дзякуй Вам за абедзьве кнігі.

Па-другое. Ваша кніга навуковая, гэта значыцца, што Вы трымаецеся тых правілаў, якія належыць выконваць пры напісанні навуковых прац. На фоне тых кніг, якія выпусцілі ў апошнія гады Абэцэд, Чапко, Жучкевіч, Вашы можна ставіць як узорныя. Асабліва ўзрушыла мяне кніга Лойкі, які знайшоў мажлівым даследаваць, чыёй сапраўды дачкой была Ластаўскене. I такое паскудзтва надрукавана тыражом у 170 тыс. Спрабую надрукаваць рэцэнзію на кнігу, але аўтар абгарадзіўся такім тынам, што пэўна нічога ня выйдзе.

Цяпер некалькі заўвагаў да Вашай кнігі. Ня ведаю, чаму Вы не кранулі прац Баброўскага аб Гарадзеншчыне. У яго такія ж ёсць. Наогул, як генерал Баброўскі, так і яго дзядзька М.К.Баброўскі вартыя спецыяльнай манаграфіі.

Ці вядома Вам, што ў 1863 г. у друкарні Завадзкага знаходзіўся рукапіс Міхала Борха пад назваю "Легендарная история русско-нормандского периода Белорусских стран". Рукапіс гэты быў адпраўлены ў Публічную бібліятэку, але да яе не дайшоў. Найбольш пэўна, што нехта паспеў схапіць яго і схаваць, але хто, і ці захаваўся ён.

Пра музей у Нароўлі Горвата. У верасні 1929 г. дырэктар Бібліятэкі Сіманоўскі даручыў мне паехаць у Нароўлю і забраць там рэшткі бібліятэкі Горвата, нават далі мяшок тары, каб пакаваць кнігі. Калі я прыехаў, то палац Горвата быў цэлы (надта прыгожы, над Прыпяццю). Там даведаўся, што ўвесь палац уяўляў сабою музей прыроды Палесся, а ў бібліятэцы было сабрана ўсё (так у прынцыпе), што было надрукавана пра Палессе. Але ў той час, калі я прыехаў, там засталося некалькі чучалаў звяроў, і больш нічога. Тубыльцы сказалі такое: да першага пашырэння Беларусі Нароўля належыла да Гомельскай губерні, і калі ў Гомелі даведаліся, што Нароўля адыходзіць за "граніцу", то адтуль прыйшоў параход, каб забраць ўсё, што засталося (а было нямала). Музейныя экспанаты кідалі з вокан на зямлю, і адтуль кідалі ўніз (бераг там стромкі), а там на параход. Пра гэта я казаў людзям, але (здаецца так) ніколі нідзе не пісаў. Таму майце на ўвазе, як было.

Мая кніга пра летапісы пэўна ў гэтым годзе будзе гатова на машынку, а можа будзе і надрукаваная, выйсці павінна ў другім квартале наступнага году. Пасля здарэння з вёскаю, гаварыў пра гэта асцярожна. У плане выпуску на другі квартал выдавецтва "Наука" кніга лічыцца пад нумарам 19. Цана паказана незразумела высокая — 3.50, але гэта залежыць ад тыражу.

Вітаю Вас з вельмі цікаваю і патрэбнаю кнігаю.

ВІТАЛЮ СКАЛАБАНУ

13 снежня 1984 г.

Шаноўны Віталь Уладзіміравіч.

Здарыўся нібы цуд: Вы прыслалі нататку з газеты, якая была надрукавана амаль 60 гадоў назад. Я толькі што паступіў ва ўніверсітэт, адкуль добрыя людзі так стараліся мяне выжыць, і адразу ўхапіўся за ідэю стварыць краязнаўчую арганізацыю. Я быў неяк троха ашалеўшы з гэтаю ідэяй, мне здавалася, што ці не ўсе людзі павінны займацца краязнаўствам. Дарэчы, гэта дало, хаця і на кароткі час, вынікі: летам 1926 г. мы, як чле­ны краязнаўчага гуртка (я і Сяргей Шутаў), хадзілі ў першую ў гісторыі ўніверсітэта даследчую экспедыцыю, расшукалі і апісалі археалагічныя помнікі на ніжняй Свіслачы (ад Асіповіч да вусця).

У наступны год гурток вырас у Таварыства, старшынёю якога стаў Пічэта. Між іншым, у кастрычніку гэтага года ўніверсітэт наладзіў Пічэтаўскія чытанні, на якіх я збіраўся зрабіць паведамленне пра Пічэту як настаўніка і педагога, але ўніверсітэт у асобе Мельцара перадаў, што я не проста не жаданы, але што загадана не пускаць мяне на чытанні. Не ведаю — у якой форме ўніверсітэт не пускаў бы мяне (хіба стаў пры дзвярах і не пусціў сілом), калі б я такі прыехаў.

Скандракоў сакратаром быў нядоўга; яго змяніў Каспяровіч (інструктарам ЦБК быў Крапіва). Спатыкаўся з ім я толькі некалькі разоў, прытым толькі на паседжаннях. На нас, у той час паўвясковых, надта малакультурных хлопцаў, яго далікатнасць у абыходжанні з людзьмі рабіла вялікае ўражанне.

Памятаю такі выпадак. Нейкая вучоная жанчына з Ленінграда рабіла ў памяшканні Камісарыяту асветы (зараз Рэвалюцыйная) даклад. Мы ўсе сядзелі апранутыя, дакладчыца хаця і мерзла, але скінула паліто. Пасля ўсяго яна пачала адзяваць паліто, і тут Скандракоў, які быў недзе збоку, кінуўся памагчы ёй, а пасля паціху да нас: што ж вы, хлопцы, не памаглі? А мы і не ведалі, што павінны былі памагаць, у нас так не было. Мне здаецца, што скора Скандракоў знік з Мінска (можа, быў у Горках). Вось і ўсе мае небагатыя ўспаміны пра гэта.

У той час была мода падпісвацца калі не псеўданімамі, то ініцыяламі. Першы раз, відаць, падпісаўся сваім прозвішчам, калі даў нешта ў літаратурную старонку "Звязды". У той час рэдактарам старонкі быў Жылка. Некалькі разоў друкаваў рэцэнзіі ў "Полымі", але як падпісваў — не памятаю. У "Савецкай Бе­ларуси ў 1926 ці 1927 г. пісаў пра кепскую ахову помнікаў; так­сама не памятаю — за якім подпісам.

Між іншым, калі пагартаеце "Сав. Беларусь" за восень 1926-27 гг., можа, напаткаеце нататку пра тое, як Сербаў у тым годзе каля Быхава рабіў археалагічныя раскопкі плугам, а ў наступным збіраецца пусціць трактар. Сказаў гэта як жарт Садоўскаму, які збіраў якія хаця навіны, а той узяў і надрукаваў. Было сорамна, а Сербаву — нібы і нічога.

Улашчык.

ЭРНЕСТУ ЯЛУГІНУ

23 снежня 1984 г.

Дарагі Эрнест Васілевіч.

Прыйшоў Ваш невясёлы ліст. Надыходзіць Новы год, і належыць сваім добрым знаёмым слаць прывітанні і пажаданні добрага здароўя. Не будзем ламаць традыцыю: пажадаю ўсяго добрага Вам. Мне лепш такога, аднак, не варта жадаць, бо хаця сам яшчэ — сяк-так, а жонка даўно без памяці.

Адносна начальства народ наш даўно выказаўся: "Не дай, божа, свінні рогі". Маладым і малакультурным здаецца, што перад імі павінны гнуцца, бо і самі яны прызвычаеныя гнуцца. Але што маладыя і малакультурныя! Вось жа немалады і прытым прафесар паказвае сябе і невукам, і некультурным. Адольф Быкоўшчык у параўнанні з прафесарам куды больш культурны: ён не распытвае ў суседзяў — ці не ходзіць хто ўночы да Паўлінкі, ці не хадзіў хто ў свой час да маці Паўлінкі. Зразумела, пан Адольф, каб паказаць, як у свой час сапсаваны горад, не дэкламуе: "Всюду деньги, всюду деньги". Гэта ў свой час быў узровень "культурнага" валаснога пісара, а зараз — доктара філалогіі.

Я пасылаў рэцэнзію ў "Литературное обозрение", спадзеючыся, што на водзыў дадуць Пашкевічу, члену рэдкалегіі, але яе пераслалі Каваленку, а ў Каваленкі начальнік — Навуменка, а Навуменка — рэцэнзент, а Шамякін — аўтар прадмовы... Мне ўсё вярнулі, прычым Каваленка напісаў, што трэба, каб рэцэн­зент знайшоў у кнізе не толькі глупства, але і нешта харошае. Са свайго боку рэкамендую Алеся Кучара — ён можа напісаць так, як захоча заказчык.

У № 12 "Вопросов истории" выйдзе артыкул, які праляжаў амаль тры гады. Яго ў рэдакцыі адрапаравалі так, што я па дабру павінен быў бы зняць, з чаго атрымаўся б скандал. Гэта мой другі артыкул, ад якога я зракаюся.

Карэктура кнігі (першая і адзіная) прайшла. Нешта запазніўся набор паказнікаў. Пасля гісторыі з "Вёскаю" гэта мяне трывожыць.

Вітаю з Новым годам. Можа, не будзе горшы за сучасны.

Улашчык.

ВІТАЛЮ СКАЛАБАНУ

29 снежня 1984 г.

Дарагі Віталь Уладзіміравіч.

На гістарычныя ці літаратурныя тэмы ёсць мода, гэтай моды моцна трымаюцца як выдавецтвы, так і рэдакцыі часопісаў. Я напісаў кнігу пра сваю вёску (яна каля Фаніпаля) і прыйшоў пагаварыць у выдавецтва. Там мяне адразу спыталі: ці былі ў гэтай вёсцы дзекабрысты? Калі я сказаў — не, то размова на гэтым і скончылася.

Вёска — гэта нібы прыватная тэма, бежанства належыць разглядаць у надта шырокім маштабе, але покуль што ці не адзіны толькі аўгар закрануў адзін аспект: Беларускі бежанскі камітэт — гэта нацыяналізм. Польскі, літоўскі, латышскі камітэты — гэта добра, беларускі — кепска. На гэтым (здаецца так) усё і спынілася. Сам я бежанскую праблему разумею так: масавае выгнанне ўрадавымі органамі, а яшчэ больш — адыходзячым войскам, масы вясковага насельніцтва (гарадскога не так). Рух па дарогах соцень тысяч людзей. Гібенне без усякай дапамогі. Прыблізна ад Баранавіч частка ехала цягнікамі, на адчыненых платформах. Куды прыехалі і як уладкаваліся. Рэвалюцыя. Утварэнне камітэта. Роля бежанцаў у справе ўтварэння рэспублікі. Цэлая асобная тэма — удзел бежанцаў, якія вярнуліся дамоў, у рэвалюцыйным руху ў Заходняй Беларусі.

Як усё гэта абышлі знаўцы савецкага перыяду? Зараз ужо позна збіраць матэрыялы (рабіць запісы ад старых), як і дзе жылі ў бежанстве. Гадоў дзесяць назад, а можа, і больш, я прабаваў узняць гэтую справу — звярнуцца праз газеты і тэле да насельніцтва з прапановаю рабіць такія запісы. Я прапанаваў Танку (сам быў бежанец), каб ён згадзіўся падпісаць разам са мною (ці асобна) тэкст гэткага звароту; ён адмовіўся.

Рабіў і яшчэ прапановы, але ўсе без вынікаў. Чутка пра мае прапановы дайшла да некаторых настаўнікаў, і я атрымаў з дзе­сяць запісаў — як і дзе жылі бежанцы з Гродзеншчыны. Яны захоўваюцца ў мяне.

У свой час у Петраградзе выходзілі перыядычна бежанскія бюлетэні (назваў не памятаю). Ёсць нямала паштовых картак з фота бежанцаў — у дарозе і на супынках, ёсць здымкі Ў ілюстраваных часопісах ("Огонёк" і інш.). Наогул, тэма гэта вартая і бязмежна вялікая. Я тэму бежанства ўпісаў у план доследаў, якія ніколі не зраблю. Буду рады дапамагчы Вам. Сілы ў мяне засталося няшмат.

Думаю, што назваць сваю працу Вы павінны не "Бежанцы", а "Бежанства". Пра цара Міколу — хіба толькі між іншым. Непараўнальна больш важна прааналізаваць тыя загады, якія аддаваліся ўрадоўцамі і вайсковым камандаваннем.

3 Новым годам. Жадаю ўсякага добрага.

Улашчык.

КІРЫЛУ МАЗУРАВУ

3 красавіка 1985 г.

Дарагі і высокашаноўны Кірыл Трафімавіч.

Вельмі ўдзячны Вам за кнігу і за такі харошы надпіс на ёй. Каб напісаць такую кнігу, трэба многа перажыць і перадумаць, па­трэбна вялікая дакументацыя, патрэбна добрая памяць. Шмат чаго патрэбна. Напісана яна сціпла, харошай, выразнай мовай без трафарэтаў. Думаю, што надта складаным было сказаць (па неабходнасці надта коратка) пра некалькі сотняў удзельнікаў барацьбы, з якімі Вы сустракаліся ці ўдзельнічалі ў падзеях.

Для мяне самае цікавае ў Вашай кнізе — пачатак, першыя раздзелы, аўтабіяграфічныя звесткі, а таксама пра Вашую сям’ю.

3 існаваўшай перад вайной літаратуры было вядома, што беларусы — гэта народ шэры, пахмуры, апатычны, фізічна слабы. "Культурныя" людзі яшчэ перад вайной, даведаўшыся, што я беларус, казалі: "Гэта ў вас там такая хвароба — каўтун". Дубоўка некалі на пасяджэнні "Маладняка" сказаў, што славуты географ Рэклю пра беларусаў напісаў так, нібы гэта скарэй земнаводныя, чым людзі, а на Рэклю арыентаваліся менш славутыя. Што тычыцца палешукоў, то некаторыя свае вучоныя пісалі, нібы тыя пра сябе казалі, што яны не людзі, а палешукі!

Як жа гэтыя нелюдзі ўзняліся ратаваць сваю зямлю, як гэта ў іх геройства стала звычайнай справай? Непасрэдны пераход ад земнаводнага да героя! Праўда, паслярэвалюцыі прайшло 24 гады, але ж характар народа складаецца за тысячагоддзе.

Бяру Вашу кнігу, чытаю пра Вашую сям’ю, гляджу на фота. Сям’я вялікая, а зямлі мала. Згодна са схемай, Вы ўсе павінны быць слабымі, занядбанымі, а з фота глядзяць энергічныя, моцныя, разумныя. Няма каўтуна, няма прыніжанасці, відаць: людзі. Не з кожнай сям’і выходзілі дзяржаўныя дзеячы высокага рангу, але ў звычайным жыцці Мазуравы, пэўна, мала чым розніліся ад суседзяў.

Яшчэ адзін козыр, якім карыстаюцца да апошніх дзён вучо­ныя і невучоныя, калі хочуць паказаць, якімі нікчэмнымі беларусы былі раней — пісьменнасць. У гэтай галіне чым меншы працэнт даваў аўтар, тым больш было пашаны. Звычайна даецца 23 %, але ў сапраўднасці гэта няпоўныя звесткі на 1897 г., а гаворыцца "да рэвалюцыі". Міністру асветы Умрэйку і гэтае падалося залішнім, і ён напісаў 13 %. Прааналізаваўшы розныя крыніцы, я налічыў, што на 1917 г. у Беларусі пісьменных было каля 40 %. "Галоўнаму" "Истории СССР" гэта падалося так нядобрым, што ён выкрэсліў маю лічбу пасля таго, як я падпісаў карэктуру да друку, гэта значыцца, калі ўжо нічога нельга было зрабіць. Няхай ведаюць!

Бяру сям’ю Мазуравых, у якой лішніх грошай не было, ад­нак жа бацька выпісваў "Ніву", другія чыталі Талстога, трэція яшчэ што-небудзь. Мой бацька любіў чытаць, і ўся наша сям’я была "кніжная", і ў нас была падзея, калі даставалі камплект "Нівы" і кідаліся найперш разглядаць цацкі, а там былі не толькі цары і царыцы, але і малюнкі з надпісам "Третьяковская галерея". Ніхто не ведаў, што такое "Третьяковская галерея", але, трапіўшы туды першы раз, глядзеў на карціны, як на нешта знаёмае.

Да 1911 г. у нас не было земства, якое такі ж клапацілася пра народную асвету, але пісьменныя ўсё ж былі — вучылі ча­ста самі бацькі або "дарэктары". Не, і нашыя продкі не былі земнаводнымі, і не трэба хваліцца сваёй занядбанасцю.

Вельмі цікавыя Вашыя звесткі пра школьныя і студэнцкія гады. Спрэчкі на літаратурныя тэмы, "Сіняя блуза", парусінавыя чаравікі, газета заміж матраса ў вагоне, першая дзейнасць у вёсцы (шчаўе на ўвесь дзень). Як добра, што Вы не стараліся паказаць быт вёскі як нейкае суцэльнае свята.

У нас мала пісалася мемуараў, а тыя, што ёсць, пісала шлях­та. Самыя цікавыя напісаў Вайніловіч (які пабудаваў у Мінску новы касцёл, пан з-пад Слуцка). Мала хто ведае, што гэта быў кандидат на прэзідэнта Заходнебеларускай рэспублікі ў межах Польшчы ў 1920 г. Дзякуй Вам яшчэ раз.

Улашчык.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

23 красавіка 1985 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

У канцы сакавіка пазванілі, што першага красавіка будзе сігнал. Мінула першае, мінула другое, мінула два тыдні, калі ўрэшце прыслалі сігнал. Я непакоіўся, бо ў чыстых аркушах сталася памылка: пасля старонкі 160 ішла 165, а пасля 196 — 201. Не ставала цэлых 8 старонак. Першая ўзорная [друкарня] зрабіла "ляп". Калі кніга трапіць у рукі — убачыце на старонках 161 і 165 рэпарацыі. Але ў такой форме гэта ўжо не бяда. Тэкст увесь пададзены.

Вокладка мне не надта падабалася: занадта густы колер, а прозвішча нават "залатое", але папера надта добрая. Нядобра другое: кошт. Кніга каштуе 3 руб. 50 капеек. Раней яна была б варта самае большае паўтара рубля.

Думаю, што ў Мінску з’явіцца праз які месяц, ва ўсякім разе не пазней травеня. Я заставіў грошы ў сястры на 50 экз. і прашу Вас памагчы ёй давезці кнігі дахаты. 3 гэтых экз. вазьмеце сабе, надпіс зраблю пазней. Неяк трэба папярэдзіць усіх сваіх, што буду даваць, каб не траціліся. Пастараюся, як толькі кніга трапіць у краму, прыляцець у Мінск на некалькі дзён. Такі ж трэба пахваліцца. Дарэчы, на мінулым тыдні лятаў у Вільню на абарону Грыцкевіча (прайшла вельмі добра) і адчуваў сябе ў небе куды лепш, чым у цягніку (прыехаў сюды апошні раз з Мінска зусім зняможаны).

Саша з жонкаю знялі дачу над Акою ў надта харошым месцы, на ўскраіне лесу, які цягнецца на 300 км. Шкада толькі, што і на дачы трэба што-небудзь есці, бо ў большасці буду адзін. Аднак для мяне няма лепшых лекаў, як лес.

Выдавецтва зараз эканоміць на ўсім. Палі маленькія, і таму кніга нейкая худзенькая. Баюся, што калі пачнеш чытаць і разгортваць, то будзе рассыпацца на асобныя аркушы.

Прывітанне ўсім Вашым. Улашчык.

Ці бачылі такі канверт? У мяне іх запас.

ГЕНАДЗЮ КАХАНОЎСКАМУ

6 кастрычніка 1985 г.

Дарагі Генадзь Аляксандравіч!

Найперш, дзякуй за яблыкі. Пра ананасавыя ў нас ня было і чутно раней, першы раз імі пачаставаў мяне Ліс. Але пасылка вымагае шмат клопату, і ня варта было б цацкацца з гэтым.

Па-другое, высылаю Вам кнігі. Дзяўчыны (ці жанчыны), якая перадавала, ня бачыў (з-за грыпу сядзеў дома).

Па-трэцяе, — пра рэцэнзію. Ня ведаю, чаму Ермаловіч надумаўся схавацца за псеўданімам. Усе, хто хоць трохі ведае яго, разумеюць, хто такі "Наваселец", а псеўданім робіць нейкую непрыемную атмасферу. Зразумела, як толькі кніга выйшла, я чакаў, што Ермаловіч адгукнецца, і што ён абавязкова напіша пра нязгоду з яго гіпотэзай, і у гэтым, дарэчы, няма нічога кепскага. Але пішучы на што-небудзь рэцэнзію, варта прачытаць усё, а тут відаць рэцэнзент не прачытаў таго месца, дзе я спрабую абгрунтаваць погляд, што летапіс пра Войшалка і Міндоўга пісаўся ў Наваградку, а гэта я лічу важнейшаю часткаю сваіх доследаў.

Хаця я і пішу Вам гэтыя заўвагі, але прашу (калі будзеце гаварыць на гэтую тэму) сказаць у самай далікатнай форме, бо ён жа зусім хворы.

Дзякуй яшчэ раз за яблыкі.

СТАНIСЛАВУ ЛАЗУТКУ

16 октября 1985г.

Дорогой Станислав Антонович.

В апреле в Вильнюсе в магазине "Статута" уже не оказалось; он надо полагать, ещё был, но продавался только знакомым. В общем, мне не досталось.

В связи с некоторыми обстоятельствами мне пришлось пе­ременить тему работы, и я сейчас занялся публикациями "Ста­тутов", а вместе с тем уяснений — кто их издавал и обстоя­тельств, при которых они издавались. Естественно, что нуж­но начинать с первого, вернее, даже с изучения деятельности Чацкого, Дзялынского, Даниловича, а также фондов ЧОИДР. А так как последнее издание принадлежит Вам, то мне следует иметь данные и о Вас, хотя бы краткие: год рождения, шко­ла, вуз, Академия. Весьма существенно знать, какими путями пришли Вы к мысли начать заниматься Статутами, а вместе кратко о том — какой спрос предъявляла научная и ненаучная общественность к этим памятникам (понимаю все три редак­ции "Статутов").

Вместе с тем и ещё просьба. Вероятно, Вы имеете разные фото как титульного листа изданного Вами Статута, так и не­которых листов рукописей, так и печатного текста. Я был бы очень обязан Вам, если бы Вы прислали какие-нибудь из этих фото. Сделать мне здесь даже просто это вышедшего уже "Статута" — сложно.

Было бы желательно, чтобы Вы сказали несколько слов о Ольшевской рукописи в Варшаве, которую я проглядел и смог, хотя с опозданием, ссылаясь на Вас, исправить.

Улащик.

СТАНІСЛАВУ ШУШКЕВІЧУ

20 кастрычніка 1985 г.

Дарагі Станіслаў Пятровіч!

Дзякуй за пасылку. Зразумела, перш пра сваё. Ня ведаю, чаму Ермаловіч вырашыў падпісацца псеўданімам. Часы Тодара Глыбоцкага былі даўно, і хавацца няма чаго. Ермаловіч апантаны сваёю гіпотэзаю: не літоўцы заваявалі Беларусь, а наадварот. За апантанасць варта паважаць, але ўспрыняць гіпотэзу нельга, кажучы дакладней, ён гэта не даказаў, і на доказ у яго не стае перш за ўсё кваліфікацыі (трэба ведаць сярэднявечную латынь, сярэднявечную нямецкую мову, сучасныя нямецкую, англійскую, трэба навукова ведаць старасвецкую славянскую і навукова літоўскую). Наогул, трэба ведаць надта многа, каб парушыць погляды, якім ужо тысяча гадоў. Дарэчы, успамінаючы пра Пашуту, ён не заўважыў, што ў маёй кнізе ідэя аб значэнні Наваградка з’яўляецца асноўнаю.

Вашыя вершы, як звычайна, сардэчныя, чалавечныя, але хацеў спытаць пра адно: касцёр. У нас так зваліся дровы, выкладзеныя кругла, з вострым верхам. Так яны сохлі летам, а ўвосень зносілі пад паветку ці ў адрыну. Тое, што гарыць, звалася па-рознаму: агонь, вогнішча, а па-наваградзку "купадла", назва пэўна самая старасвецкая.

Пра Прылукі. Аб тым, як яны пераходзілі з рук у рукі, найбольш у кнізе "Полное географическое описание нашего отечества", Т.ІХ, С.423. Прылукі (горад) ёсць на Чарнігаўшчыне, на Валагодчыне ёсць Спаса-Прылуцкі знакаміты манастыр. Я хадзіў (ідучы ў Віцкаўшчыну) можа сто разоў. Калісь, як казаў бацька, у Чапскага за мостам унізе была сажалка, і там плавалі чорныя лебедзі. Уніз да рэчкі ішоў парк, у другім баку ад парку знаходзіўся сад, яшчэ ніжэй стаялі хаты парабкаў, была абора і гумно. Увосень 1922 г. гумно згарэла. Казалі, што ўсё, што было там, прапілі, а гумно спалілі. Надта прыгожы быў Скарыніцкі лес, у якім вадзілася процьма птушак. Лічу, што якраз Скарыніцкі лес павінен стаць паркам для Мінска. Думаю, што напісана пра нашы Прылукі. У 1926 г. там Тарыч здымаў свой фільм.

Ізноў надыходзіць восень. Быў у Віцкаўшчыне, схадзіў на магілы дзядоў, пабыў на сваёй сядзібе. Там яшчэ адна яблыня, ёй пад 70, а такі дае яблыкі. Перанеслі урну жонкі на Чыжоўскія могілкі. Там агарадзілі месца і мне.

ЯНКУ БРЫЛЮ

5 лістапада 1985 г.

Дарагі Іван Антонавіч.

Чытаю і перачытваю Вашы мініацюры — і тыя, што зараз прыслалі, і тыя, што былі раней. Для мяне гэта як размова з чалавекам, інтарэсы якога блізкія да маіх. У маім адзіноцтве размовы з жывым чалавекам бываюць рэдка. Вы ганялі кароў наранкі, а разам шмат бачылі і шмат чыталі. Такое спалучэнне і гады робяць Вашы творы мудрымі, выклікаюць на разважанні.Думаю, што ніхто так сардэчна не напісаў пра "першага" Максіма, высокі гуманізм адчуваецца ў апавяданні пра бабку, што прынесла яйкі. Нічога крыклівага, ніякага штампу, а які гуманізм. Зразумела, запамінаецца і той, у якога сабака штодня з’ядае добры кавалак мяса. Калісь у нас быў так сабе шляхціц, які казаў, што ў яго і сабакі сала не ядуць. Шляхціц, колькі б у яго ні было свіней, павінен быў выгадаваць сам, сучасны "Басарэўскі" бярэ мяса амаль задарма.

Летам стараўся набрацца як мага больш сілы, і, здавалася, набраўся, але вось зараз то ўстану, то ізноў кладуся. Гады такі бяруць сваё.

Учора прачытаў Ваш артыкул пра Караткевіча. Пэўна, не скора дачакаемся такога другога. Лічу, што рэдактары павінны былі намагчыся на некаторыя змены, у прыватнасці, у рамане "Хрыстос прызямліўся ў Гародні". Па-першае, "прызямліўся". Гэта не па-нашаму. "Спусціўся на зямлю" — так, мне здаецца, павінна быць. Па другое, сланоў татары ніколі не мелі, ды каб і мелі, то ў іх налётах такія важкія звяры былі абсалютна непатрэбны. Татарская конніца праходзіла за дзень больш за сто кіламетраў, не карміўшы коней. Дзе ўжо там сланы.

Ліст, пэўна, дойдзе да Вас дзён праз дзесяць, але ўсё роўна вітаю Вас са святам. Дзякуй за кнігу.

Улашчык.

ЯНКУ БРЫЛЮ

14 снежня 1985 г.

Дарагі Іван Антонавіч.

Падыходзіць Новы год, рассылаюцца прывітальныя паштоўкі, Ваша ўжо прыйшла. Дзякуй. Але мне хочацца пагаварыць з Вамі, хаця б здалёку, таму пішу гэты ліст.

Скардзіцеся, што прабылі паўгода на вёсцы ці то на сваім хутары. Не варта шкадаваць. Як добра спаткаць раннюю вясну ў лесе ці ў полі. Як нейкае свята было калісь пачуць першага жаўранка, і як жаль, што іх зараз ці не ўсіх патруцілі. Даўно было тое, калі я прыехаў аўтобусам з Вільні ў Кабыльнікі, каб паглядзець на Нарач. Быў летні ціхі вечар, у паветры звінелі, можа, сотні жаўранкаў. Я даўно не чуў іх, ішоў і радаваўся, бо тут, пад Масквою, іх няма даўно. А цяпер няма і ў нас. Якая радасць была, калі прылятаў першы бусел (у нашай Віцкаўшчыне было адно гняздо), а ўрэшце ластачкі. Спалі, зразумела, у гум­не, і вось яшчэ да сонца ластаўкі пачыналі шчабятаць. Спаць хочацца, а слухаць іх — радасць. Быў час, калі мог набыць дачу, і так хацелася ўзяць лапату і абкапаць яблыні, ускапаць грады, але ўсё быў заняты, усё кідаўся на нейкія тэмы, а зараз, здаецца, і дача непатрэбна, хіба што прыеду летам у Ракаў — усе кажуць, што там добра. Напісаўшы рэцэнзію на паскудную кнігу Лойкі, я нібы пасварыўся і з пісьменнікамі (раней з гісторыкамі), але пуцёўку, можа, дадуць.

Таму, сядзеце на добрае здароўе, калі ёсць дзе. Калісь у чацвер перад Вялікаднем, як раіла маці, я на світанні мыўся на шэрым камні крынічнаю (сапраўды з калодзежа) вадой. Перадаць, што тады адчуваў — вясна, чыстае неба, ветру ані, скора Вялікдзень, і іншае перадаць хіба музыкай, але без слыху, без голасу.

Зараз пра што іншае. Вы часта ўспамінаеце Рыльскага. У свой час я паслаў яму адбітак са свае працы, ён быў ужо пры канцы, і адказу мне не было. Адбітак меў дачыненне да "Пана Тадэвуша". Там ёсць месца, дзе гаворыцца, што пан Карп вызваліў сваіх мужыкоў, сем тысяч. Пра гэта напісана і ў падручніках, і ў непадручніках. Але, седзячы ў Вільні ў архіве, я знайшоў тры тамы рознай перапіскі, з якой належала, што ўсё гэта зман. Карп перад смерцю даручыў свайму пляменніку, якому перадаваў усё, што меў, вызваліць сялян, а той скруціў. Для сялян, пэўна, было б лепш, каб іх так не вызвалялі, бо за адмову хадзіць на паншчыну і наогул за "бунт" шмат каго пакалечылі ці проста забілі. ("История СССР", 1959, N 1). Беларускія гісторыкі па магчымасці ігнаруюць мае працы, не адгукнуліся і на гэту.

Пра "Хрыста" Караткевіча. У свой час выдавецтва папрасіла мяне даць водгук на кнігі Караткевіча, маючы на ўвазе перакласці на рускую мову. Я напісаў, што "Хрыста" не варта перакладаць, зважаючы на тое, што калі хто-небудзь напіша ядавіты водгук адносна сланоў, то будзе кепска. Зразумела гэта нейкія накіды, але не мастацкі твор. Не разумею, чаму гэта пераклалі па-чэшску? Хіба з-за экзотыкі.

Ці ведалі Вы Язэпа Шнаркевіча? У 1919 г. дзве вышэйшыя пачатковыя школы былі зроблены беларускімі, у адной вучыўся я, а настаўнікам беларускай мовы і літаратуры стаў Шнаркевіч. У 1966 годзе я спаткаўся з ім у Вільні, і колькі-небудзь моцнага ўражання ён не зрабіў і наогул, пэўна, не быў выдатным дзеячам, але як школьны прапагандыст ён быў выдатны. Ва ўсякім разе, нас малых (13-14 гадоў), якіх усё жыццё вучылі зневажаць усё сваё, ён за некалькі месяцаў зусім "перарабіў", не закранула гэта хіба мінчукоў, басякоў з Нямігі (гандлёвага цэнтра).

Як дэталь хачу Вам сказаць, як я ўпершыню пачуў, што беларуская літаратура гэта свая. У якасці хрэстаматыі ў нас былі "Родныя з’явы" Коласа. Раз мы чыталі ў класе апавядан- не, як у велікодную ноч мужчыны аднае вёскі, сабраўшыся да некага, спявалі песні. Апавяданне пачынаецца са слоў: "Ноч была ціхая, цёплая, цёмная". Настаўнік тлумачыў, як дакладна пісьменнік сказаў пра такую ноч. Я прачуў гэта, але мне ста­ла шкада тых мужчынаў, што яны не трапілі на рэзарэкцыю, бо для нас яшчэ і таго часу гэта было вялікае свята: уся царква нібы ў агні, побач гарыць вялікае вогнішча, яшчэ ў 1914 годзе ў час крэснага ходу ляцелі ў неба ракеты. Багдановіча вывучылі "Ткачых" і "Пагоню". Чамусь з Купалы нічога.

Во колькі напісаў Вам на Новы год. Вітаю, віншую, жадаю ўсяго добрага.

Улашчык.

ЭРНЭСТУ ЯЛУГІНУ

20 снежня 1985 г.

Дарагі Эрнэст Васільевіч.

Кніга мая спрэчная і да таго ж без канца (павінен быць дапісаны апошні раздзел, абагульняючы ўсё ранейшае. Гэты раздзел я і не пачынаў пісаць, і гэта не з-за таго, што больш за 20 аркушаў не варта і несці ў выдавецтва, але таму, што проста не змагу. Застаўляю гэта Чамярыцкаму).

Думаю, што ў Польшчы будуць крытычныя заўвагі ці на­ват рэзка крытычныя, бо цэлы шэраг праблем пастаўлены, але не вырашаны ці вырашаны так, што са мною не згодзяцца. Бясспрэчна, самае складанае легенда. Што ў ёй чыстая фантазія, што адбітак рэальнага? Бясспрэчна фантастычнае — пераезд 500 рыцараў з Італіі ў Літву. А далей? Я разбіў тэкст легенды на дзве часткі: чыста легендарную (засяленне Нявяжы) і частку, дзе можа быць адбітак рэальнага, а часткова і зусім рэальнае. Да заснавання Трокаў, а пэўна, нейкі час і пасля таго, Наваградак (мае продкі з наваградчаны, а там гэты горад завецца Наваградак) быў самым моцным замкам і ці не самым магутным эканамічным цэнтрам. Зразумела, што там сеў Міндоўг, там яго і каранавалі. У легендзе пра гэта нічога, але што запісы летапісу вяліся ў Наваградку, я пэвен, мне здаецца, што я гэта і даказаў, хаця выказаў у форме пэўнай думкі. Пэвен і пра тое, што легенда запісана па загаду Гаштольда (пра гэта цвердзяць ці не ўсе папярэднія таксама). У сярэдзіне XVI ст., калі прыблізна аформлена легенда цалкам (раней быў толькі "літоўскі" варыянт адносна прыезду), наша і літоўская шляхта вельмі зжыліся, і нашы звычайна звалі сябе літвінамі (шляхта і магнаты, а не народ, але ж народ і не пісаў). Спадзяюся, што праз некаторы час пра легенду будзе напісана спецыяльная грунтовая праца.

Цяпер пра Ермаловіча [...]

Ермаловіч на гэтым месцы апантаны, і за гэта яго трэба шанаваць. Яго гіпотэза — што не літоўцы заваявалі Беларусь, але наадварот, надта прывабная, і у яго ўжо ёсць шмат прыхільнікаў, але гэта толькі гіпотэза, прытым у самай пачатковай форме. Адным з доказаў у Ермаловіча з’яўляецца наяўнасць на Беларусі паселішчаў з назваю "Літва". Сапраўды гэта доказ адваротнага: літоўцы сяліліся на Беларусі, ці ў Польшчы, ці на Украіне, для ваколічнага насельніцтва яны былі чужыя, літва, адсюль і назвы. Дарэчы, такіх назваў ёсць значна больш, чым у Ермаловіча. У "Слоўніку геаграфічным польскім", дзе іх больш, чым у Ермаловіча, такіх назваў некалькі дзесяткаў, у тым ліку і на Харкаўшчыне. Каб гэтыя назвы загаварылі грунтоўна, трэ­ба перш за ўсё ўстанавіць, калі яны заснаваны, бо, можа быць, і сто гадоў назад. Па-другое, каб даць такім назвам кваліфікаваную інтэрпрэтацыю, трэба быць моваведам вельмі высокай кваліфікацыі, дасканала ведаць літоўскую і лацінскую мовы, а таксама і стараславянскую.

Але каб арыентавацца як след, трэба ўзяць крыніцы не толькі свае, але і нямецкія (сярэдневяковая лаціна і старанямецкая мова). У нас покуль такіх спецыялістаў няма і, відаць, будуць не скора.

Праф. Лаўмянскі, які не так даўно памёр у Познані, у пачатку 30-х гадоў выдаў у двух тамах кнігу: "Пачатак грамадства (!) і дзяржавы Літоўскай", а ў апошнія гады ён працаваў над цэлаю серыяю (пяць ці шэсць томаў) — "Пачаткі Польшчы". Калі ў нас будзе спецыяліст такога рангу, тады праблему, узнятую Ермаловічам, можна будзе ставіць на навуковы грунт. Таму я ў палеміку з Ермаловічам уступаць не буду, магу толькі зрабіць заўвагу: ён адзначыў, што Пашута выказаў меркаванне, нібы летапісанне вялося ў Наваградку, з чаго належыць, што я гэтага пытання не закранаў, а ў мяне гэта ёсць галоўнае.

Надыходзіць Новы год. У сувязі з гэтым і ці нават і без сувязі хачу Вам пажадаць у новым годзе працяг працы, у якой няма фальшы, выдумак, а ёсць рэчаістасць у той форме, якая для нас магчыма.

Яшчэ раз: з Новым годам.

АРСЕНЮ ЛІСУ

24 студзеня 1986 г.

Дарагі Арсень Сяргеевіч.

Мне кажуць, што я стаў надта сварлівым, што да ўсіх чапляюся, але што зробіш — надта ж недарэчны план стварыў Ваш дырэктар. Два экз. паслаў у "Литературную газету", а адзін, да ведама, — Вам.

Усяго найлепшага.

Улашчык.

РЫГОРУ БАРАДУЛІНУ

17 лютага 1986 г.

Дарагі Рыгор Іванавіч.

Спаткаўся з Вамі на пару гадзін, і ці будзе яшчэ спатканне, ці не — невядома. Жыву надта адзінока, гавару на тэмы, якімі жыву, рэдка, і таму, калі напаткаю слухача, гавару занадта шмат.

У нас размова пайшла пра Жылку, і я хачу сказаць Вам, чаму так сталася. Вы падаравалі кнігу перакладаў Габрыелы Містраль. Пра яе я нічога нават не чуў і падумаў, што гэта пераклады з Містраля правансальскага, а пра яго творчасць гаварыў Жылка, калі мы ў жнівені 1931 года плылі па Вятцы ў адной лодцы. Адсюль мая думка і пераскочыла на Жылку. У сваім жыцці я спаткаў толькі дваіх, у каго талент, высокая культура, нейкая персанальная далікатнасць спалучаліся ў адной асобе. Здаецца, размова ішла, седзячы на высокім беразе Вяткі (Жылка сказаў, што нібы не на Вятцы, а на Кландайку). 3 высокага правага берага быў відзен на левым лес і толькі лес, і нічога больш. Здавалася, што мы ўжо залезлі ў тайгу, якой няма і канца.

3 Містраля гаворка невядома якім чынам перайшла на "Бан­кет" Платона, а паколькі я сам не толькі не чытаў Платона, але і не спатыкаўся з чалавекам, які б чытаў гэты твор, то было цікава паслухаць. Зразумела, пра ўсё гэта гаварылася між іншым, не з тым, каб паказаць сябе. [...]

"Трэба дома бываць часцей" стаўлю эпіграфам да тае кнігі, якую ўсё не магу выдаць (кніга пра сваю вёску). Нешта святочнае адчуваеш, чытаючы "Памытую падлогу", наогул, як доб­ра, што ёсць харошыя вершы.

Дасылаю Вам кнігу. Калі пры жыцці не выйдзе "Віцкаўшчына", то гэта апошняя.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

18 лютага 1986г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Дзякуй Вам за разумны, харошы артыкул і за тое, што прыслалі. Дарэчы, здаецца, Ваш будзе адзіны, бо ў "ЛіМе", куды паслаў Каўко, за 14 лютага нічога няма. У дадатак мне ўчора званілі, нібы ў рэдакцыі "ЛіМа" надта ўсцешаны артыкулам Каўко, але, пэўна, не пойдзе. "Звязда" заказала арты­кул Іофе (які пісаў дысертацыю пра Пічэту), але друкаваць не будуць. У свой час перадалі, нібы падрыхтаваў тэлеграму ўніверсітэт, але не паслаў. Нічога і ад Інстытута гісторыі.

13 лютага мяне паказвалі па тэлебачанні. Унукі запісалі на магнітафон, але сам я яшчэ не чуў. Прыслалі некалькі фота, зробленых у студыі. У мяне выгляд такі, што магу, калі трэба, і ўкусіць. Відаць, таму рызыканту, які рыхтаваў тэле, сказалі, што ён дурань.

Наогул усё скончылася, і гэта добра, бо цяжка. У мяне ўзняўся ціск (усё жыццё быў заніжаны), часта баліць галава, у руках і нагах такі сверб, што хоць крычы. Праз пару дзён пайду на агульны агляд. Думаю, што на Аку летам ехаць не прыйдзецца, бо тры гадзіны дарогі так выматаюць, што паўдня буду ачуньваць. У канцы лета думаю трапіць у новы Дом творчасці ў Ракаве.

У Мінску ляжаць тры артыкулы, адзін — пра мемуары Вайніловіча. Намеснік галоўнага сказаў, што праз дзесяць дзён бу­дуць званіць, але мінуў месяц, а званка няма. Значыцца, чытаюць па-за рэдакцыяй. Хацелася, каб было надрукавана якраз у Мінску, а не тут. Трэба чакаць. 3 Мінска прыслалі стос кніг, у тым ліку і Каханоўскі. Як жа ён нарабіў такіх памылак?

Дзякуй яшчэ раз. Зіма такая, якой яшчэ не было. Ці не пачатак гэта эры хворасці?

Улашчык.

МІХАСЮ ЧАРНЯЎСКАМУ

18 лютага 1986 г.

Дарагі Міхал Міхалавіч.

Дзякуй за кнігу і за каляндар. Як добра выдадзены! Калісь хлопцам што ні чытаў, то было напісана пра некага, падзеі былі недзе, а ў нас не было нічога, нават невядома было — ці жыў хто-небудзь да нас. Зараз гэтая пустата запаўняецца, можа, занадта павольна.

Між іншым, некалькі заўвагаў пра кнігу. Некалі чуў, што ў нас была не расамаха, але піжасты воўк. Нічога не буду сцвярджаць, але майце на ўвазе. Дубіна. У нас проста няма такога выразу, але зараз у беларускай літаратуры гэты тэрмін у пашане. У нас гэта будзе кол або дручок. Мой бацька рабіў не гарпун, але восці. Думаю, так і трэба пісаць.

Выдавецтва для юнакоў дало занадта дробны шрыфт, але наогул надта прыемна, што я час ад часу атрымліваю з Мінска цікавыя кнігі. Памятаю час, калі выйшла першы раз "Новая зямля" — амаль адзіная на год, і як мы былі гэтым усцешаны.

Дасылаю Вам сваю "летапісную" кнігу.

Улашчык.

У ГУДЗЕВІЦКІ ШКОЛЬНЫ МУЗЕЙ

23 лютага 1986г.

Дарагая Каця.

Мне пішуць мала, часцей за ўсіх — Валянцін Грыцкевіч з Ленінграда. Я даю адказы не заўсёды акуратна, бо даволі ча­ста даводзіцца ляжаць. Я сам не бачыў сябе на экране (трэба было спецыяльна ехаць у Мінск), але казалі, што выглядаю там бадзёра. Гэта ў значнай ступені таму, што калі пачынаеш гаварыць, то атрымліваецца нервовае ўзрушэнне, за што, між іншым, пазней трэба адплаціць. Мне 80, а ў такім узросце надта рэзвым не будзеш.

Адносна кнігі пра вёску. Гэта мая балячка. Я пачаў пісаць яе студэнтам, кепска разумеў, што мне трэба, не сабраў тых вестак, якія можна лічыць самымі важнымі. Скончыў пісаць праз 50 гадоў, у 1978 годзе. Кнігу рэкамендаваў да друку Інстытут этнаграфіі Саюзнай акадэміі, і праз невялікі час я здаў яе ў выдавецтва "Наука". Павінна яна была выйсці ў свет у 1980 г., але адзін чыноўнік дадумаўся, што яе ніхто купляць не будзе і, шануючы дзяржаўны інтарэс (усе чыноўнікі шануюць дзяржаўны інтарэс), выкрасліў яе з плана.

Хадзіць па начальніках, прасіць, сварыцца — цяжка, і таму я толькі зараз узняў ізноў пытанне аб выхадзе кнігі. Я разумею, наколькі была б кніга цікаваю для вёскі, ды і не толькі для вёскі, але скрозь сядзяць тыя, ад каго залежыць пусціць у друк, а яны не пускаюць. Валтузня ідзе далей.

3 Вашага ліста адчуваю, што Вы не маеце газеты "Голас Радзімы", дзе змешчаны артыкул пра маю дзейнасць. Маю якраз адзін вольны [экзэмпляр] і дасылаю ў Ваш музей. Узрадаваны, што праца Музея набыла такі шырокі характар: зразумела, што трэба ведаць не толькі гісторыю, але і прыроду.

Прывітанне Вашай школе, яна павінна б стаць узорам для ўсіх іншых.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

1 сакавіка 1986 г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Я надта паважаю Каханоўскага за дзейнасць і за кнігі. Ду­маю, што кніга пра музей стане нейкім выходным пунктам для больш грунтоўных доследаў. Я не прабаваў, праўда, нічога з яго творчасці правяраць па першакрыніцах, а вось Вы праверылі, і знайшлося штось непрыемнае. Гэта ці не агульная бяда землякоў. У нас так мала ведаюць сваю краіну, што калі знаходзіцца што-небудзь пра сваё паселішча ў друку, то гэта разглядаецца як нейкае дзіва: "Во і пра нас". Таму і апошняя кніга Каханоўскага карысная, але яна занадта сухая. Заўсёды сцвярджаю (калі хто піша пра вёскі, мястэчкі, гарадкі) — павінны ска­рыстаць Геаграфічны слоўнік, дзе так шмат цікавага.

Пра памылкі, дапушчаныя ў кнізе, Вам трэба напісаць аўтару, і напісаць жорстка, каб у далейшым такога не было.

Цяпер пра юбілей. У інстытуце на юбілеі была пошасць — 100 гадоў Дружыніну, 90 — Мінцу, 80 — мне. Дзень Мінца (хаця і па памылцы) супаў з маім (4.ІІ). У Мінца зрана, у мяне — а трэцяй гадзіне. Пра мой, каб выпадкам не сказаў сам, можа, і наогул ніхто не ведаў бы, а калі даведаліся, то адбылося ў сектары.

У студзені ў мяне дні два-тры былі "моцныя", калі я хадзіў і працаваў, а дзень-два ляжаў. Таму, калі надыходзіла чацвёртае, то я тры дні не выходзіў з хаты і глытаў розныя медыцынскія "гузікі", каб быць у форме. Пайшоў у форме, але папрасіў Буганава, каб справа не зацягвалася, і ён пастараўся так і зрабіць. Сказалі: Горская, Анфімаў, Харашкевіч, Рудніцкая, Думін (ледзве паспеў), Каўко, ну, вядома, і Буганаў. За гадзіну ўсё ўладкавалася. Гаварылі проста і сардэчна (я ж не начальнік, каб выдумляць).

Цэнтрам усіх падзей было тэлебачанне. На праграме "Ліра" мне далі 80 мінутаў. Да гэтага я таксама рыхтаваўся — ляжаў і ляжаў. На тэлебачанні прайшла гадзіна, покуль пачалося. Падыходзілі знаёмыя і незнаёмыя, урэшце павялі ў студыю. Тут пры самым уваходзе падхапілі пад руку, каб не ляпнуўся, бо там накіданы непрымацаваныя квадраты, і можна паслізнуцца. Зала амаль круглая, прамоўца — усярэдзіне пад юпітэрамі. На ста­ле — запіскі-запытанні, запіскі ішлі і далей, увесь час.

Калі я выступаю перад народам, то ў мяне нервовы ўздым. Слоў шукаць не трэба — яны з мяне лезуць. Пры такім становішчы ніякай гарантыі, што не зрабіў "ляп". Рабіў і там, пры рэдагаванні гэтыя месцы выразалі. Пачаў з таго, як і калі стаў даследчыкам. Пыталі, чаму не варочаюся ў Мінск, як захаваў мову, дзе нашы культурныя скарбы і г. д.

Прыехаўшы да сястры, павінен быў піць валяр’янку, адпачываў і другі дзень. Казалі, што было шмат настаўнікаў з роз­ных месцаў, шмат моладзі, пераважна з мастацкіх школаў. Усяго чалавек сто. "Пракручвалі" мяне 13 лютага. Зразумела, сам не бачыў, але ўнукі сястры запісалі на магнітафон і прывезлі сюды. Сын наладжвае апарат, каб праслухаць, але по­куль не чуў — нейкая абыякавасць да гэтага. Як звычайна — падрыхтоўка да свята дае больш радасці, чым само свята. 3 Гудзевічаў, Нясвіжа і Мінска прыйшлі лісты ад гледачоў. Сястра і іншыя, хто быў, казалі, што ў мяне выгляд быў бадзёры, што гаварыў выразна, і наогул усё прайшло добра.

Пасля некаторага перапынку ізноў хаджу па дактарох і шмат ляжу, надта аслабелы. ЭКГ, сказалі адразу, кепская. Напаў сверб, часам такі, што не магу спаць. Зараз ён троха сціх, але наогул пра здаровасць няма мовы.

Здаў у "Нёман" артыкул пра ўспаміны Вайніловіча. Намеснік сказаў, што праз дзесяць дзён пазвоняць, але ўжо некалькі разоў было па дзесяць, а паведамлення няма. Зразумела: павінны па- годзіць, а там не згодныя.

У "Литературную газету" падаў кароткі ліст, паведамляючы, што Марцалеў, маючы 20 слабенькіх кабетак, абяцае за 12 гадоў напісаць і выдаць гісторыю ўсіх 25-ці тысяч населеных пунктаў Беларусі. Рэдакцыя адказала хамавіта, я ёй напісаў пра гэта. Наогул стаў надта сварлівым. Зараз ізноў кладуся.

Улашчык.

САВЕТУ МУЗЕЯ ЛІТАРАТУРЫ І МАСТАЦТВА 3-Й СШ ГОРАДА НЯСВІЖА

3 сакавіка 1986 г.

Шаноўны Савет!

Пра Нясвіж, наколькі я ведаю, няма ніводнай колькі-небудзь грунтоўнай кнігі, што можа ня так і кепска, бо гэта азначае, што добрую Вы павінны напісаць самі. Тэма "Нясвіж" шырокая, нават надта шырокая. Нясвіж — гэта сталіца Нясвіжскага княства, а пасля 1612 г., калі Радзівіл ажаніўся на князёўне Слуцкай — яшчэ і сталіца Слуцкага княства, самага большага і багатага на Беларусі. У выніку гэтага Ваш горад цэлыя стагоддзі быў самым значным палітычным і культурным цэнтрам Беларусі. Там знаходзілася самая вялікая на Беларусі бібліятэка, там быў велізарны архіў, там была друкарня, там былі надрукаваны партрэты ўсіх Радзівілаў ад легендарных да сапраўдных, там былі зборы карцін, габеленаў, паясоў, манет і г.д.

Належаў Нясвіж Радзівілам, самым магутным феадалам Вялікага Княства Літоўскага і ўсяе Рэчы Паспалітай. Такім чынам, на стагоддзі Нясвіж неадрыўна звязаны з Радзівіламі. Ня раз багацці Радзівілаў, сабраныя ў Нясвіжы, знішчаліся і зноў аднаўляліся. Напісаць гісторыю ўсяго гэтага — заданне ганаровае, і за яго трэба брацца сур’ёзна.

Перш за ўсё Вы павінны скласці бібліяграфію Нясвіжа і Радзівілаў, а гэта азначае, што калі Вы чытаеце кнігу і спатыкаеце месца, дзе гаворыцца пра Нясвіж ці Радзівілаў, то трэба гэтае месца ўпісаць на асобную картку, падаўшы аўтара, поўную назву кнігі ці артыкулу і затым старонкі, на якіх пра гэта напісана. Трэба сказаць, што работа гэта нялёгкая, бо такія звесткі знаходзяцца па большасці ў выданнях дарэвалюцыйных, ці нават з мінулых стагоддзяў, уключаючы XVII, да таго ж яны напісаны на розных мовах, найбольш на польскай, часткова на лацінскай і францускай. Пачынаць трэба з прац Мальдзіса: ён у гэтым сэнсе зрабіў столькі, колькі да яго не рабіў ніхто, ды і кнігі яго пэўна ў Вас ёсць. Каб азнаёміцца ў самых агульных рысах, вазьміце адпаведны том (тамы) Беларускай савецкай энцыклапедыі, прачытайце адпаведныя месцы з кнігі "Верхнее Поднепровье и Белоруссия" (Т.ІХ, Петербург, 1905). Трэба прачытаць другое выданне пад назваю "Живописная Россия" (Т.3, Петербург, 1889). На польскай мове шмат дае кніга Балінскага "Старасвецкая Польшча", Т.1-2. Шмат што дае кніга Шпілеўскага ("Путешествие по Полесью и Белорусскому краю"). Для самых розных даведак трэба мець (ці ў кожным разе карыстацца) бібліяграфію А.А.Сакольчыка "Дооктябрьская книга на русском языке о Белоруссии (1768-1917)" (Мінск, 1976).

Пачынаючы ствараць музей, трэба мець на ўвазе ня толькі гісторыю, але ставіць больш шырокае заданне: прырода павінна заняць у Вашых занятках пачэснае месца. Трэба збіраць як мага больш фота гораду і наваколля, зважаючы на тое, што зараз ландшафт надта скора мяняецца. Трэба збіраць і засушваць усе расліны, якія ёсць у горадзе і наваколлі, і абавязкова даведвацца, як завуць гэтыя расліны сярод мясцовага насельніцтва, бо часам нават у адным сяле яны завуцца па-рознаму. Тое ж з птушкамі і звярамі. Асабліва звярнуць увагу на зёлкі, якімі калісь (ды і зараз) лячылі людзей і жывёлу, і даведвацца, як яны ўжываліся і як завуцца.

Раён Нясвіжа надта багаты на фальклор, народную творчасць. Трэба запісваць прымаўкі, песні, казкі. Таксама трэба запісваць старасвецкія звычаі, напрыклад, як дзяўчаты гукалі вясну, як хадзілі і што спявалі валачобнікі, як святкавалі Купалу. Пра сваю мясцовасць сучасную і ў мінулым трэба ведаць як мага больш. Адразу ўсяго ня зробіце, але пачынаць трэба хоць з самага дробнага і, як можа падавацца, нецікавага.

Урэшце: шануючы свой край і свой народ, трэба шанаваць сваю мову. Той, хто зракаецца свае мовы, зракаецца і свайго народу. Вам гэта не падыходзіць.

Некалькі разоў бываў у Нясвіжы, у Клецку, у Слуцку, але зараз мне гэта немагчыма, я занадта стары. Поспехаў Вам у рабоце. Няхай Ваш музей расквітнее.

М.Улашчык

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

18 сакавіка 1986 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Як добра, што Вы на доўгі час заселі ў Ленінградзе. У свой час, прыехаўшы ў Маскву, я толькі і пачаў вучыца па-сапраўднаму. У Вас гэта інакш, але чым больш ведаеш, тым больш можна вычытаць з кніг ці рукапісаў. Мне марыцца прыехаць у Л-д у ліпені, калі пайду ў адпачынак. Пра кватэру няма непакойства, бо ёсць сям’я брата, але сам я за гэты нават год аслаб. Зараз пара дзён рабочых, а затым 4-5 слабасці. Павінны ско­ра ўзяць у бальніцу, што там зробяць, зразумела, не ведаю.

Адносна вы кладання гісторыі беларускага мастацтва і этнаграфіі магу сказаць, што чыталі (хаця і не для ўсіх, больш на літаратурным аддзяленні) Шчакаціхін і Сербаў. Шчакаціхін быў чалавек ва ўсім выдатны. Прыехаўшы ў Мінск, працуючы над праблемамі, якіх да яго ніхто і не датыкаўся, ён склаў праграму на шмат гадоў уперад, абяцаючы даць гісторыю беларус­кага мастацтва ў шасці тамах. Я быў на пасяджэнні, калі зацвярджаўся да друку першы том (той, што выйшаў) і чуў, як ён дакладваў пра свае планы. Праз надта кароткі час ён пачаў чыста гаварыць па-беларуску, а таксама і пісаць. Цэлы інстытут длубаецца над тэмамі, якія заставіў Шчакаціхін, і невядо­ма, калі зробіць.

Этнаграфію чытаў Сербаў. Гэта быў нудны чалавек, чытаў ён так, што праз пяць хвілін ужо хацелася спаць. Ён ведаў шмат, але па кавалках, у сістэму прывесці нічога не мог. Думаю, што да самай смерці ён засгаўся праваслаўна-рускім чалавекам, якім быў у 1912 г., калі ездзіў па Беларусі і знайшоў, што насельніцтва гаворыць на чыстай рускай мове, заганаю было тое, што ў нядзелю заміж таго, каб у царкве маліцца, сядзяць на вуліцы і кураць люлькі. Ведама, што зараз надта патрэбен курс гісторыі культу­ры, але ж усякія "культурныя" курсы рэжуцца. Не толькі інжынеры, але дацэнты у-та пішуць, што ў справу вывучэння Беларусі "значны ўклад зрабіў...", ведаеце. Пра "Помнікі" папрашу высласць сястру, але ёй ужо 75 і яна часта [...]

Ужо трэці раз не бачу сябе на экране, але хлопцы-ўнукі сястры запісваюць на плёнку, і я магу праслухаць сябе. Такі ж пастрыглі. Некаторыя месцы сам разумеў, што не трэба было паказваць, але, як Купала быў апрануты ў 1922 г., трэба заставіць. У сувязі з "тэле" атрымліваю лісты, некалькі ад вучняў. Самае прыемнае.

Тузаюся са сваёю вёскаю. 3 Мінска прапанавалі, каб прыслаў на водзыў у І-т гісторыі, гэта значыцца смаркачу Петрыкаву! Нейкі вар’яцкі план напісання гісторыі 25 тысяч населеных пунктаў Беларусі заявіў Марцэлеў. "ЛіМ" надрукавала без заўвагаў, значыцца, згодна. Я зрабіўся сварлівым, скрозь пішу нейкія няпрыемнасці і не магу стрымацца. Між іншым, у № 9 ад 28.11 у "ЛіМе" змешчана гутарка са мною Каўко. Зроблена надта ўдала.

Дак будзьце здаровы.

Як добра, што бывае вясна. У нас гэтыя дні стаіць сонечнае вясенняе надвор’е.

АЛЕСЮ БЕЛАКОЗУ

19 сакавіка 1986 г.

Дарагі Алесь.

Архівы Гродзеншчыны (як і ўсіх іншых раёнаў Беларусі) раскіданы ў самых розных гарадох СССР, а таксама ў Польшчы і, пэўна, недзе яшчэ.

Перш за ўсё, яны ёсць у Гістарычным архіве ў Гродна, за­тым у Центральным архіве ў Мінску, затым у Вільні, затым у Ленінградзе, у Маскве. Надта шмат дакументаў у свой час было надрукавана ў такіх выданнях, як "Акты, издаваемые Ви­ленской археографической комиссией", "Русская историче­ская библиотека" і іншых. Пра гэта, але надта коратка, гаво­рыцца ў маёй кнізе "Очерки по археографии". Розныя матэры­ялы ёсць у маёй кнізе, што выйшла ў 1965 г., — "Предпосылки крестьянской реформы 1861 г. в Литве и Западной Белоруссии" (там спасылкі на архівы, адкуль браў матэрыялы).

У добрых выданнях, такіх як "Русская историческая библио­тека", у канцы ёсць паказнікі — геаграфічныя і імён. Таму хто-небудзь з нас павінен дабрацца ў Мінск ці Гродна (перш трэба даведацца, ці ёсць у Гродна гэтыя кнігі), даведацца, ці ёсць што пра Гудзевічы (трэба браць шырай — можа, увесь Мастоўскі раён) і зрабіць адпаведныя выпіскі. Паказнікі ёсць і ў "Актах Виленской комиссии".

Якія збіраць матэрыялы? У Вас, так разумею, сабраны экспанаты пра старую вёску, але міне 50 гадоў, і ўсё, што мы бачым вакол сябе, стане мінулым, і Вашы дзеці будуць слухаць Вашу гаворку, як нешта амаль фантастычнае. Таму трэба заставіць для будучых людзей як мага лепш арганізаваны паказ сённяшняга дня.

Калісь я пісаў, што трэба як мага больш фатаграфаваць не толькі вёскі, але і пейзажы, бо яны зараз вельмі скора мяняюцца. Трэба фатаграфаваць хаты, аборы і г. д. на розных стадыях іх пабудовы. Трэба збіраць усякую дробязь (зараз дробязь, праз сто гадоў — экспанат, часам нават рэдкі), посуд. Варта сабраць пугі, якія ёсць у пастухоў. Дарэчы, даўно прабую дастаць троха пянькі, каб звіць адмысловую кручкаватую пугу і здаць у музей, але нідзе — ні пянькі, ні нават ільну.

Улашчык.

САВЕТУ МУЗЕЯ ЛІТАРАТУРЫ І МАСТАЦТВА 3-Й СШ ГОРАДА НЯСВІЖА

6 мая 1986 г.

Дарагі Савет,

Сказаць па-праўдзе, нічога ні Нясвіжу, ні музею пакуль што не зрабіў, пэўна, і не змагу зрабіць, бо занадта многа гадоў, але парады даць магу.

Музей літаратуры і мастацтва? А што Вы павінны збіраць у музеі? Якія рэчы мастацтва? Рэальна ў вас можна збіраць толькі ўзоры народнай творчасці: тканіны, разьбу, у большасці сучасныя, менш старадаўнія.

Літаратура! У Нясвіжы пражыў амаль усё жыццё Сыракомля-Кандратовіч. Дзе ён жыў, ці засталося што ад яго. Ці маеце Вы карту падарожжаў Кандратовіча, і наогул, ці чыталі Вы яго творы? У Нясвіжы была настаўніцкая семінарыя, там вучыўся ня толькі Колас, але і Сянкевіч, і Адам Багдановіч, бацька Максіма. Настаўнікам у семінарыі быў Куярынскі, аўтар цікавых прац і ці не адзінай кнігі пра бежанцаў. Што Вы ведаеце пра яго? Прачытайце дзве кнігі Сержпутоўскага "Казкі і расказы беларусаў-паляшукоў" (другая завецца крыху інакш), і Вы ўбачыце, якія мудрыя і таленавітыя былі тыя людзі, ад якіх Сержпутоўскі запісаў свае казкі. Можа каля Вас ёсць такія ж таленты, і іх трэба выглядаць, а нагледзеўшы — запісваць. Запісваць усё пра мінулае, бо гэта наша гісторыя.

Урэшце яшчэ. Відаць, Савет проста ня ўмее ні пісаць, ні гаварыць па-беларуску, і гэта ў раёне з асабліва чыстаю, харошаю моваю. Вы збіраеце матэрыялы па літаратуры, мастацтву, а мову ігнаруеце. Гэта ўжо фальш. Хто збіраецца (ці пачынае) вывучаць гісторыю Беларусі, той павінен ведаць (ня проста ведаць, але дасканала) мову гэтага народу. Інакш ён зневажае народ, лічыць яго занадта "простым", а мову мужыцкаю.

Калі Вы так лічыце, то з Вашай дзейнасці пэўна нічога ня будзе.

Пішу невыразна, бо ляжу ў бальніцы.

Вітаю Вас з усімі святамі зараз.

Улашчык

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

9 мая 1986 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Сёння 9 мая, дзень такі, які толькі (так здаецца) у маленстве быў на Вялікадня: цёплы, сонечны. Вярба адцвіла, скора зацвіце чаромха, бярозы ўсе ў зелені.

Я ўсё марыў, што вот будзе некалі год, калі я сустрэну вясну "на прыродзе". Вось убачу, як на ўзгорку растаў снег, і туды прыляцеў першы жаваронак, пасля гракі, пасля шпакі і ўрэшце, калі ўжо сыдзе паводка, убачым бусла. Ён ляціць, выцягнуўшы ногі, і той, хто бачыў такое, бег і клікаў усіх: бусел прыляцеў! Ластаўкі азначалі канец вясны, як хораша яны шчабяталі. А ці ведаеце Вы, што крычалі ластаўкі? "Ніхто не такі, як пастух пракляты: удома жарэ, на поле бярэ ды яшчэ крычыць — мала, каб яго разарвала, каб яго разарвала!"

У гэтым годзе мары здзейсніліся. 3 9 красавіка я ў бальніцы, каля бальніцы — добры сад, цераз дарогу — парк, больш луг, але ж з дрэвамі. I вось я бачыў, як сыходзіў снег, як зелянела трава, як з’явіліся першыя "маць-мачыха" (не ведаю, як па-беларуску), і далей, далей. Нават калі было холадна, сядзеў у садзе гадзіны па тры — такі ж паветра, а не куродым на Ленінградскім.

Мяне спазніліся палажыць месяцы на тры, але зараз (так мне здаецца) добра падрамантавалі, а праз тры дні еду ў санаторый "Успенскае" — яшчэ на два тыдні.

Даведаўся тут, што Інстытут літаратуры (разумей — Каваленка) высунуў кнігу Лойкі на прэмію. Разумею, што тварылася, што прадмову пісаў Шамякін, рэцэнзію — Навуменка, але нейкую чалавечую годнасць трэба мець.

Напісаў тут па памяці і паслаў на Камітэт па прэміях свае заўвагі. Сказаць усё, што хацеў, не мог, разумеючы, што гэта занадта сапсуе ўсё, але колькі было магчымай злосці, усё ўклаў. Другі экзэмпляр у сястры.

А мне на Вялікадня прынеслі чырвонае яечка і кавалачак свойскай вясковай кілбасы. Во гэта дык Вялікдзень.

Прывітанне ўсім.

Улашчык.

ВОЛЬГЕ УЛАШЧЫК

16 мая 1986 г.

Оля,

12.V. прыехаў у Успенскае, буду да 26. Перад ад’ездам начаваў дома, памыўся, забраў, што (так думалася) будзе патрэбна тут. Мне здавалася, што ў бальніцы зрабілі з мяне здаровага чалавека, але гадзіна язды ў трасучым аўтобусе паказала, што такі ж слабы. Хацелася спаць, была слабасць. Праз дзень-два гэта мінулася. Месца тут надта харошае, проста пад нагамі Масква-рака, невялікі парк, поўны варон; шпакі і ні аднаго жаваранка.

Учора я пайшоў, пайшоў перабраўсяпраз мост на другі бераг, ішоў і зайздросціў: людзі скрозь длубаюцца ў зямлі, кідаюць гной, робяць грады, саджаюць картофлю, у бліжніх агародах ужо падраслі пер’е ў цыбулі. Успомніўся 1921, калі вясною пайшоў араць, як хораша было ісці за плугам і адчуваць холад, а ззаду — гракі і гракі, а ўверсе сотні жаваранкаў. На Нарачы я чуў пару жаваранкаў, а ва ўсім Падмаскоўі ні разу. Трэба заносіць у Красную кнігу. Ці проста закупіць за граніцай. Між іншым, у Васільева (надта цікавая кніга) прачытаў, што на Палессі ў разумнага старшыні калгаса, які забараніў хімікаты і карыстаецца толькі гноем, усё ваколічнае звяр’ё і птушкі збегліся, зляцеліся ў гэты неатручаны аазіс.

Стаіць сапраўдная майская пагода, скора зацвіце (а недзе ўжо цвіце) бэз. Па 4-5 гадзін хаджу ці сяджу над рэчкаю, а сёння, устаўшы да пары, выйшаў у парк і пачуў, што, пэўна, такім паветрам мы некалі дыхалі ўвесь час. I мне, значыць, добра, але калі прыехаў да хаты, то ўбачыў, што лячыць ці даглядаць трэба не мяне, але маладых. Саша заўсёды быў худы, пэўна, ён не з’ядае і палавіну таго, што ем я, а ў Тамары зусім замардаваны выгляд. Талкую, тлумачу, кажу — не шкадуйце грошай на яду, гэта самае неразумнае, да таго ж грошай стае, а Саша і да гэтага часу стараецца купіць самае таннае, што азначае самае горшае.

У бальніцы шмат пісаў, сюды прывёз пак паперы, але вось за ўвесь час пішу табе першы ліст. Між іншым, пішу не для таго, каб мець адказы: ты можаш не канфузячыся не пісаць наогул. Гэта ў мяне была патрэба, і я за месяц паслаў не менш як 20 лістоў.

У ГУДЗЕВІЦКІ ШКОЛЬНЫ МУЗЕЙ

30 мая 1986 г.

Дарагая Каця.

Усю вясну я хварэў, дамоў вярнуўся некалькі дзён назад. Троха адрамантавалі, але ж троха. Сяджу дома, пішу адказы на лісты, што прыходзілі ў гэты час, зараз вось пішу Вам.

Бандэроль з пянькою атрымаў. Дзякуй. Дзівіць мяне — як скора забываецца нядаўняе мінулае, забыліся і пра пугі. Раней, калі ў кожнай гаспадарцы былі коні і каровы, пугу меў і самы занядбаны гультай, без яе нельга было ні выгнаць на пашу карову, ні выехаць з двара. Віць пугі умелі ўсе хлопцы (і, ведама, мужчыны) гадоў з 8-9, калі яны рабіліся пастухамі (толькі шчаслівыя пазбягалі гэтага). Кожны пастух ішоў з пугаю, звы­чайна, звітаю ім самім. Малыя хлапчукі вілі вяровачку, даўжынёю метр ці троха больш. Той, чыя пуга ляскала, калі ёю білі аб землю, быў шчаслівы. Такая пуга не мела асобнай назвы і звалася проста "пуга".

Больш складаным было звіць пугу "павіванку". Вілася вяровачка даўжынёю метры паўтара, прычым важна было, каб вяровачка была звітая як мага крута, пад канец яна танела, і канец быў зусім тонкі. Павіванкаю яна звалася таму, што, звіўшы вяровачку ў дзве столкі, трэцяю "павівалі", дадаючы трэцюю столку ў першапачатковыя. Самаю адмысловаю лічылася пуга кручкаваная ці дратаваная. Віліся тры вяровачкі, паступова "спускаючы" (робячы танейшымі), прычым адна была павінна быць даўжэйшаю за іншыя.

Каб звіць "кручкаванку", трэба было мець два кручкі, адзін канец якіх быў разы ў два-тры даўжэйшы, чым іншы. Зачапіўшы канец вяровачкі на кароткі канец, наматвалі яе на кручкі да самага канца. Затым з дапамогаю гэтых кручкоў скручвалі вяровачкі як мага крута і вілі з іх адну. Звіўшы так, дабіралі трэ­цюю, скручвалі яе як мага і вілі так, каб яна трапляла паміж дзвюма ранейшымі. Прыблізна за паўметра да канца пачыналі "саджаць бабкі" — рабіць просты вузел, на той выпадак, калі канец пугі схвошчацца, каб яна далей не развівалася. Саджалі бабкі прыблізна праз кожныя 4-5 см.

Былі яшчэ пугі "куплёнкі", якія прадаваліся ў мястэчках па 1-3 капейкі. "Куплёнкі" былі даўжынёю каля 80 см, рознага ко­леру: чырвоныя, зялёныя, жоўтыя, але ў пастуха ў большасці не было сваёй і адной капейкі, таму "куплёнка" была рэдкаю.

Пугаўё лічылася лепшае з вішні, даўжынёю 120—130 см, доб­рым! лічыліся і ядлоўцавыя; былі яшчэ гнуткія стусіновыя, але гэта хіба ў паноў. Каб пуга мела сілу, гэта значыцца, каб было ёю хвасцянуць з найбольшаю сілаю (у каровы праз усю спіну ўсхватваўся пухір), пугу мачылі ў вадзе ці проста ў лужыне, тады яе тоўсты канец стаяў, як дрот.

Апрача пугаў, з пянькі ці лёну (лепш пянькі) плялі бізуны. Просты бізун плёўся ў чатыры столкі, складаны, добры — у восем столак. Гэта значыць, вілі адпаведную колькасць вяровачак, з якіх плялі бізун. Звычайна, калі вілі вяровачкі, то тры рабілі значна даўжэйшымі за астатнія. 3 іх, скончыўшы плесці бізун, вілі яшчэ пугу. Такі бізун-пуга быў толькі ў дарослых хлопцаў, гадоў па пятнаццаць-шаснаццаць, хлопцаў-зухаў.

У адной з казак Сержпутоўскага гаворыцца, што панскі хурман "паліў з біча". Значыцца, там бічом звалася пуга (пэўна, фабрычнай работы) на доўгім стусіновым пугаўі (каля 180 см). "Біч" з таго, што быў пры мне, зваўся "дручок", даўжынёю 110-120 см, з маладога дуба, высечанага пад самы корань. 3 такімі "бічамі" хлопцы хадзілі на вячоркі ці ў карчму, спадзеючыся, што ён недзе спатрэбіцца. Нашы пісьменнікі, не ведаючы мовы, пішуць звычайна, што нехта меў у руках "дубіну".

Бізун віўся (калі гаспадар быў заможны), прыбіваўся да кароткага тронка (35-40 см). Шыкам было, калі бізун плялі праз мядзянае колца, якое прыбівалася да тронка. У такім бізуне звычайна быў кутас (кавалак сырамяці даўжынёю на см 15), большая частка якога была парэзана на вузкія палоскі. Кутас прыбіваўся на самым версе тронка. Гэта быў зусім шык.

Пугу пастараюся звіць, калі троха прыйду ў норму.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

14 чэрвеня 1986 г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Вы мяне надта ўсцешылі паведамленнем, што ізбач ужо не ізбач. Гэта добра, але хто замест яго? Марцэлеў. У мінулым годзе ён змясціў у "ЛіМе" абяцанку даць шэсць тамоў гісторыі ўсіх населеных пунктаў Беларусі (25 тысяч) за 12 гадоў. Зрабіць гэта былі павінны 20 малакваліфікаваных цётак з інстытута, якія збіралі звесткі па гісторыі па телефоне, а дырэктар стаяў над імі з пугаю і ўсё падганяў: скарэй, скарэй, бо мне трэба стаць акадэмікам.

Хто ж будзе ўзначальваць Інстытут этнаграфіі? Калісь ішла размова пра Мальдзіса, але пасля таго, як на яго напісаў пасквіль цыган з Міра, гэта кандыдатура не мае шанцаў.

Скора тры тыдні, як я дома. За гэты час моцна адужаў. Дзве гадзіны, а то і больш, хаджу ці сяджу ў парку. Нявестка ўсё кліча на Аку. Раней я лічыў гэта зусім нерэальным (тры гадзіны дарогі), але зараз пачынаю думаць — а можа? 20 чэрвеня іду на кансультацыю да таго прафесара, які распазнаў маю хваробу. Што ён скажа? Мне тут даводзяць, што трэба ехаць на Каўказ.Прыехаўшы, я падаў заяву на поўнае вызваленне. Зрабіць тое, што належыць па плане, не магу, прасіць пра нейкія льго­ты не хачу. А Буганаву ўсе тыцкаюць, што мне 80>. Яны хіба не ведаюць, колькі ў іх гультаёў маладых...

Ад дырэктара архіва з Тарту прыйшоў ліст. Ён у прэтэнзіі, што я не паведаміў пра атрыманне фота, а зараз паведамляе, што скора прышле фота дакументаў Лапы ў студэнцкія часы. Можа, тое, што мне патрэбна. Я не надта ўразумеў ліст дырэк­тара: ці гэта крыўда за няўвагу, ці архіў не атрымаў надежных грошай? Але паколькі я заплаціў на пошце што належала, то пра грошы клопату не павінна быць. Чакаю новай бандэролі.

Жадаю Вам добра адпачыць. У нас спякота такая, што выбіраюся ў парк пасля пяці вечара. Сёння бачыў на базары баравікі, добры баравік — рубель, два меншых — таксама рубель. 1 кг — не менш, як 20 руб. Гэта даражэй каўказскіх памідораў.

Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КОНАНУ

15 чэрвеня 1986 г.

Дарагі Уладзімір Міхайлавіч.

Я доўга прабыў у бальніцы і там прачытаў Вашу кнігу больш уважліва, чым раней. Мне яна спадабалася перш за ўсё тым, што манаграфія паказвае культуру аўтара і яго добрасумленнасць. Трэба сказаць, што ў тых доследах, якія ў апошні час выходзяць у Мінску, добрасумленнасці шукаць не варта — усё роўна не знойдзеце.

Амаль усё, што напісана пра Мінск, мае стандартны характар, а тая калюга з сутарэннем на краі павінна паказаць, які гэта быў няварты, жабрацкі горад і былі да 1917 года якія-небудзь вартыя ці нявартыя людзі — нічога, некалькі прозвішчаў пасля рэвалюцыі. Вы паказалі вяршкі тае інтэлігенцыі, якая прабавала, тварыла культуру, выказвала думкі, нечага хацела, дамагалася, проці нечага змагалася. Вашы людзі не толькі працуюць на прадпрыемствах, не толькі сядзяць у крамах ці на базарах, але і думаюць. Трэба сказаць, што пра багацце інтэлектуальнага жыцця (на прыкладах рэдакцый газет) я нават не ведаў. Сярод іх, здаецца, бясспрэчна на першым месцы быў Самойла. Я ведаў Маслакаўца (слухаў яго даклад пра раскопкі ў Заслаўі). Уражанне такое, што сябе ён лічыў бясспрэчна археолагам, які вядзе раскопкі на патрэбным узроўні, а між тым, гэта быў звычайны дылетант. (У 1927 ? годзе Сербаў, таго часу прафесар, вёў "раскопкі палёў пахавальных урнаў" каля Быхава з дапамогай плуга. Чалавек, запрагшы каня, ішоў па лініі, вызначанай Сербавым, і выворваў урны, а Сербаў падбіраў, што выворвалася. Праўда, такі метад выклікаў пратэсты, і ён не апублікаваў свае рэзультаты.)

У 1926 г. настаўнік жаночай гімназіі прынёс у гіст.- арх. секцыю Інбелькульта сваю кнігу "Стары Мінск", багата ілюстраваную. Не ведаю дакладна лёсу гэтай працы, але ведаю, што яна не выйшла, а ў той час друкаваць кнігі было надта лёгка. Наогул, тыя навуковыя сілы, якія меліся ў Мінску перад 1915 годам, былі слабыя і ў большасці рэакцыйнага напрамку (успамінаецца Скрынчанка, які лічыў — заклікаў грамадскасць — прымаць мерапрыемствы, каб у беларусаў не з’явіўся свой Шаўчэнка. Гэта ўжо калі выйшлі першыя кнігі Купалы).

Дай Вам, Божа, і далей пісаць добрыя кнігі і артыкулы.

Улашчык.

УЛАДЗІМІРУ КАЛЕСНІКУ

26 чэрвеня 1986 г.

Дарагі Уладзімір Андрэевіч.

Дзякуй за кнігу і за ліст. Вельмі харошая фатаграфія Жылкі, такі ён помніцца з мінскіх часоў, амаль такім і з Вяткі. За тыся­чу гадоў нашай гісторыі засталося занадта мала помнікаў куль­туры. Як звычайна на слабейшых дужэйшыя кінуліся з асабліваю злосцю, стараючыся знішчыць усё, што нагадвае аб бы­лым. Мне казалі, што ў наш час куфар, дзе змяшчалася спадчына Альберта Паўловіча, спалена разам з куфрам, каб не было і знаку. Калі б зараз спытаць таго ката, які спаліў, ён нічога б сказаць не мог. Таму ўсе мы павінны быць Вам удзячны за захаванне, публікацыі, успаміны пра тых, каго ўжо няма, але хто заставіў хоць малы след. Нядаўна Брыль змясціў у "ЛіМе" вер­шы хлопца, які так рана загінуў. Гэта быў не Багдановіч, але гэта наша спадчына, і яе трэба захоўваць. Дзесяць гадоў назад я запісаў ад стрэчнай сястры, памяць у якой была незвычайная (гады тры назад яна памерла) прымітыўны верш, з тых, што перадаваліся вусна і былі надта папулярнымі з-за свайго крытыка-гумарыстычнага характару. Я ўключыў верш у сваю кнігу пра вёску, але кніга вось ужо шэсць гадоў як выключана з пла­на па той прычыне, што на яе "не павінна быць попыту" і што, значыцца, дзяржава панясе страту. У адным з самых вялікіх выдавецтваў свету ("Наука") шэсць гадоў ідзе калатня за дзевяць аркушаў. Дзе такое яшчэ можа быць?

Таму дзякуй Вам яшчэ раз за тое, што Вы сабралі хоць і рэшткі твораў нікому не вядомых людзей і сказалі пра іх добрае слова. Няхай невялікія, але ж нашы.

"Пад гэтым небам" адразу сваім рытмам нагнала на мяне ўспаміны. Зараз не памятаю — ці пісаў Вам: Жылка да смерці перапісваўся з Фэліксам Купцэвічам, родам з Горадзеншчыны, які ў пачатку 30-х гадоў жыў у Маскве. Праўда, пазней трохі Купцэвіч таксама загінуў недзе ў Абакане, але калі збіраецца матэрыял пра Жьшку, то трэба мець на ўвазе і такое. Пэўна, перапісваўся з Дубоўкам, якога ставіў надта высока ("якая свет­лая галава"). Дарэчы, той, пра каго ўспамінае Дубоўка ў "Пялёстках", з якім ён ехаў у Яранск і пазней з Яранска — гэта Мамчыц Мікола, са Старыцы пад Слуцкам, скончыў гістарычнае аддзяленне ун-та.

Пра сябе. Мне скончылася зімою 80. Выступление па тэлебачанню было (так думаю) развітаннем з бацькаўшчынаю. Усю вясну праляжаў у бальніцы, можа, захочуць пакласці ізноў, але не дамся. Буду сядзець дома пад наглядам клапатлівага сына. Штогод прыязджаў у Мінск, жыў у сястры, пасля ў Каралішчавічах, у гэтым годзе невядома, ці змагу прыехаць, клічуць на новыя даследаванні. Шансы ў мяне невялікія.

У кнізе маёй не стае канца. Трэба было б даць заключны раздзел, у якім бы падагульняліся ўсе разважанні. Зрабіць такое па­вінен будзе ўжо нехта, сам не мог, хаця б таму, што ў выдавецтва прымаюць рукапісы не больш як на 20 аркушаў (проста не бяруць — ідзі і выкінь пару раздзелаў ці параграфаў), а па-другое, напісаць гэты абагульняючы раздзел не змог бы.

Літоўцы (з Інстытута гісторыі) прыслалі мне харошую тэлеграму на дзень юбілею, але наогул мае творы ім зусім не падыходзяць. У Літве (не ў вучоных, але ва ўсім народзе) сядзіць (і вельмі моцна) думка, што гісторыя Вял. Кн. Літоўскага — гэта гісторыя літоўскага народа, а што мы былі для іх нечым надта дробным. Такую ж думку ўвесь час выказваюць беларускія гісторыкі, думаючы, што ў гэтым павінна быць іх заслуга, і заўсёды былі прыгнечаны, а зараз расцвілі). Між іншым, ун-т у Мінску два разы адмовіўся вызначыць мне час для чытання спецкурса, хаця пасылаў на гэта Прэзідыум АН СССР. Апошні раз той самы у-т папярэдзіў, каб я не прыязджаў на Пічэтаўскія чытанні, як нежаданы для ун-та госць. Урэшце я напісаў на кнігу Лойкі пра Купалу, што гэта фальсіфікацыя (спасылкі на працы Лапкевіча і інш.), і такім чынам пасварыўшыся з усім начальствам.

МІХАІЛУ ТКАЧОВУ

4 ліпеня 1986 г.

Дарагі Міхаіл Аляксандравіч!

Атрымаў Ваш ліст, а ўчора быў Таранда. Перадаў кнігі і фота, і сказаў пра Вашую дзейнасць, і пра паездку ў Гудзевічы. Белакозу некалі будзе пастаўлены помнік, ён гэта заслужыў як мала хто. (Дарэчы, я паслаў на імя старшыні савету Каці Манцэвіч дзве пугі, звітыя з тае пянькі, якую прыслала Каця. Падумаць толькі, што такая рэч, як пуга, зараз зусім забытая, забытая і тэхніка яе віцця).

Дзякуй і за запрашэнне прыехаць у Горадню. Зараз такое зусім нерэальна. Дактары, якія штогод пільна аглядаюць нас, каб далажыць, што мерапрыемства выкананае, ня ўбачылі, што ў мяне хворая печань. Угледзеў гэта толькі кансультант, а дактары цягнулі як мага даўжэй з адпраўкай мяне ў бальніцу. Праляжаў больш за паўтары месяцы, трохі адышоў, але калі зайшоў у паліклініку, то сказаў (той самы кансультант), што характар хваробы яму яшчэ ня высветлены, і мяне паслалі ў спецыяльны інстытут на доследы. Там чарга, і мне трэба зайсці аж 28.VІІ. Наогул, такое харошае лета сапсаванае. За мною лічыцца дача над Акою, але я так і не разумею — ці магу я туды даехаць, ці не. Зараз нібы стаў мацнейшы, можа на пару тыдняў і паеду. Вольнага часу ў мяне зараз даволі, бо цалкам зволіўся з Інстытуту.

Я ў свой час наказаў сыну, што Вы будзеце, і каб ён змясціў Вас у маім пакоі. Выйшла, аднак, так, што Вы не дазваніліся, і начавалі ў Аляксеева. Жонка яго сказала, што даклад Ваш прайшоў вельмі добра, з чым і вітаю. Аляксееў казаў, нібы бараніць Вам можна ў іх інстытуце. Можа, праўда, калі ёсць дамоўленасць у Мінску, то ня трэба ўжо блытаць. Мне пісалі, што Петрыкава сапхнулі і прызначылі Марцалева, але тут быў Побаль, званіў мне і сказаў, што такога ўсе чакаюць, але покуль Петрыкаў у інстытуце. Марашу напісаў яшчэ з бальніцы, што яго ўчынак подлы, і што на гэтым нашае знаёмства скончылася. Некалі для гэтай паскуды тут бегаў, званіў, намагаючыся праўды.

ВЯЧАСЛАВУ ЧАМЯРЫЦКАМУ

7 ліпеня 1986 г.

Дарагі Вячаслаў Антонавіч.

Са спазненнем вітаю Вас з юбілеем. Тое, што Вы рабілі ў Ленінградзе, вельмі патрэбна. Калісь паднімаў пытанне аб неабходнасці складання картатэкі хаця б надрукаваных дакументаў, але нашыя дзеячы ў той час не дараслі да такога разумення.

Я, пэўна, у Мінск больш ніколі не даеду. Бывае лепш, бывае горш, але трэба сядзець дома.

Сёння паслалі яшчэ ў адзін інстытут, хвароба вельмі запушчана. Нашыя дактары ведаюць аб хваробах мала больш, чым мы самі.

Улашчык.

ВАЛЯНЦІНУ ГРЫЦКЕВІЧУ

7 жніўня 1986г.

Дарагі Валянцін Пятровіч.

Вельмі і вельмі вітаю Вас з кнігай! Колькі яна, бедная, напакутавалася. Колькі часу нас муштравалі, што нас наогул няма і ніколі не было. Што мы свету не далі нікога. Руская мастацкая літаратура цалкам нас абышла, хіба калісь "Пан Падстоліч" спрабаваў нешта сказаць, але сказаў так, што яго ніхто не пачуў. Міцкевіч нават і ў наш час для большасці — нейкі замежны аўтар, можа, троха больш вядомы стаў Чэчат (здаўна яго завуць Чачот, але і зараз на Наваградчыне колькі хочаш Чэчатаў). Мне здаецца, у Вашай кнізе самае важнае ці важкае адносіцца да Зана. Пра яго ў нас наогул не ведаюць.

Троха пра сябе. Сёння быў у другога спецыяліста — у Гастраінстытуце. Двое, парадзіўшыся, паслалі мяне (гэта яшчэ будзе афармляцца) у Анкалагічны інстытут, бо толькі там ёсць камп’ютар, якім мяне павінны паглядзець. Часам мне бы­вае лепш, часам горш, але трэба разумець, што да канца неда­лёка. У сэнсе матэрыяльным у мяне ўсё гатова, ды яно і проста, бо ўсё адыходзіць сыну, а бібліятэка і архіў ідзе Збралевіч. Toe, што Акадэмія адносіцца да мяне больш чым па-хамску, змены не робіць — не для начальства ж я аддаю.

Але застаюцца рукапісы. Ну, "Віцкаўшчына" цалкам гатовая, ляжыць у стале. Падаў заяву ў дырэкцыю, што адпрацаваў 40 гадоў, зважаючы на што, інстытут павінен кнігу выдаць. Не надта спадзяюся, але трэба паспрабаваць усё. Артыкул пра мемуары Вайніловіча "Нёман", пратрымаўшы год, вярнуў на­зад. Напісана палова другой часткі "Археаграфіі", але тут усё ўпіраецца ў Лапу. У Юраўскім універсітэце знайшоўся студэнт I. Лапа, якога мне прыслалі з архіва два фота, а я ніяк не магу даведацца — адкуль ён паходзіў і хто былі яго бацькі? Наогул, можа, гэта мне і непатрэбна, бо на што-небудзь я, напэўна, не варты.

Раку ў мяне няма — запэўнілі ў бальніцы. Што яшчэ трэба высветліць — не ведаю. Не трэба мяне толькі суцяшаць. Пішу гэта Вам як доктару.

Улашчык.

СЕРАФІМУ АНДРАЮКУ

26 кастрычніка 1986 г. Масква

Паважаны Серафім Антонавіч!

Хацеў бы параіцца з Вамі вось па якім пытанні. У мяне падрыхтаваны рукапіс кнігі (200 старонак машынапісу), прысвечанай мінуламу вёскі Віцкаўшчына Уздзенскага раёна. Праца зроблена ў жанры гісторыка-этнаграфічных замалёвак гаспадарчага, грамадскага, культурнага развіцця, побыту і звычаяў беларускага селяніна на прыкладзе маёй роднай вёскі. Кніга атрымала ацэнку Навуковага савета Інстытута этнаграфіі і фальклору АН СССР і рэкамендавана да друку.

Багатая гістарычная фактура прадстаўлена мною знарок не ў апавядальным стылі, таму кніга напэўна зацікавіла б не толькі спецыялістаў, але і шырокага чытача, чыё павышанае імкненне да спазнання мінулага Айчыны, каранёў і скарбаў народнага духу агульнавядома. Вось і падумалася: магчыма, выдавецтва "Мастацкая літаратура" магло б даць дарогу ў свет майму тварэнню?

Умоўная назва кнігі: "Была такая вёска... 3 мінулага Віцкаўшчыны". Рукапіс на рускай мове, але калі б паміж намі дайшло да згоды, я гатовы "абеларусіць" тэкст і прыслаць у выдавецтва.

Накіроўваю для азнаямлення частку нарыса, які ласкава спадзяюся атрымаць назад разам з Вашымі меркаваннямі.

3 найлепшымі пажаданнямі — М. Улашчык.