Валерый Гапееў
Так хочацца курыць…
Таўсматы ствол елкі гарэў бязгучна, нязырка. Воля, абхапіўшы рукамі голыя калені і прыціснуўшы іх да грудзі, глядзела на вогнішча і, не паварочваючы галавы, спытала задуменна:
— Віталь Андрэевіч, а чаго вам зараз найбольш хочацца? Пра што думаеце?
Віталь гэтак жа быў утаропіўся на кароткія жоўтыя языкі полымя, перавёў позірк на Волю.
— Сказаць праўду? Толькі не смейся.
— Не буду смяяцца, абяцаю…
— Так хочацца курыць… Ты не ўяўляеш, Волечка, з якім бы задавальненнем я адкрыў зараз пачак, дастаў цыгарэту, панюхаў бы яе і падкурыў вось ад гэтага прутка…
— Нечакана… Мы з вамі нібы руйнуем знакамітую піраміду Маслоу. — Воля выпрасталася. — Хочаце ведаць, пра што я думаю, чаго хачу найбольш?
— Кажы, цікава…
— Крыкнуць на ўвесь свет ці мець хаця б спраўны мабільны тэлефон, каб муж пачуў, што мы тут, на гэтым востраве, і ў нас усё добра…
1
Віталь Вярбіцкі зразумеў, што сапраўды пакахаў, калі Воля завітала ў рэдакцыю са сваім тады яшчэ паўгадовым сынам. Амаль дзесяць гадоў да гэтага, нават калі выйшла замуж, яна заставалася для яго дзяўчынай, занадта маладой, каб хоць якія пажадлівыя думкі маглі ўзнікнуць у сівой галаве. Столькі гадоў розніцы! Яму зараз пяцьдзясят сем, ён мае самую звычайную знешнасць, сярэдні рост, глыбокія залысіны і невялікае пуза, якога вельмі саромеецца, уцягвае перад жанчынамі жывот. А Волі — трыццаць два і яна прыгожая, статная маладая жанчына!
А тады ж ёй было ўсяго дваццаць тры. Яна прыйшла на працу ў рэдакцыю газеты, маючы за плячыма год вопыту работы кшталту прэс-сакратара. Паўнаватае, перапалоханае дзяўчо. Вельмі выразнымі былі яе вочы — глыбокія, цёмныя. Разам з дакладна акрэсленымі акуратнымі формамі носа, вуснаў і падбароддзе яны надавалі твару цыганскія рысы. Ды яшчэ густыя, чарнявыя да бляску валасы, трошкі кучаравістыя (што праўда, Воля за гэтыя гады і светлай пабыла, і рудаватай, але цяпер вось вярнула сваім валасам іх родны смаляны колер). Выразныя ямачкі на шчоках пры ўсмешцы дадавалі твару загадкавасці. Непасрэднасць, выхаванасць і сціпласць лёгка кампенсавалі пэўную нязграбнасць фігуры, таму было за што палюбіць дзяўчыну.
Віталя, намесніка рэдактара, напачатку насцярожыў гэты юначы аптымізм, што біў праз край. Якія тут адносіны да справы чакаць? Але праз тыдзень усё праяснілася, і менавіта тады між юнай журналісткай Воляй і старым халасцяком Віталём Вярбіцкім узніклі адносіны даверлівыя і цёплыя.
Воля атрымала заданне ад рэдактара — пенсійнага веку жанчыны — напісаць матэрыял з поля, якраз пачалося жніво. Воля паехала. Назаўтра раніцай Віталь па звычцы абыходзіў кабінеты, вітаўся з жанчынамі (ён заставаўся адзіным мужчынам у рэдакцыі, апроч вадзіцеля). Волю пабачыў незвычайна хмурай, яна сядзела за сталом, насупленая, нават прыгнечаная. На прывітанне толькі кіўнула, не ўзняла вачэй. Такой Віталь дзяўчыну не бачыў і таму ўстрывожана спытаў: ці не здарылася што?
Воля нечакана заплакала. Ды што заплакала — зарыдала, плечы затрэсліся, адно што душыла гукі ў сабе. Віталь спалохана падышоў:
— Што такое, Волечка?
— Я не напісала! Я не ведаю, што пісаць! Я не ведаю! — усхліпвала Воля.
Віталь нахіліўся, інстынктыўна абняў, прыціснуў яе чарнявую галаву да сваіх грудзей — пазбаўлены вопыту бацькоўства, ён тым не менш узрушыўся ад плачу дзяўчыны, якая магла б быць ягонай дачкой.
— Дурнічка, сціхні, што тут складанага? — сапраўды не разумеў ён цяжкасці напісання шараговага рэпартажу.
— Я першы раз была на полі, дзе камбайны! Мне страшна было! Шум, пыл, ногі скалола. Мне кажуць-кажуць, я нічога не разумею… Цэнтнеры нейкія, гектары, намалоты… Не разумею!
Па шчырасці, Віталь трошкі здзівіўся. Не была ніколі на жніве? Як жа так? Але мусіў згадзіцца: ды элементарна можа быць. Хай і горад — усяго райцэнтр, а хіба нямала тут тых, хто ні разу ў вёсцы не быў? Ды знойдзецца! А ўжо на жніве, ці на ферме…
— Супакойся, Волечка, — ён пагладжваў па валасах дзяўчыну, якая даверліва падпарадкавалася яго рукам і сядзела, прыхіліўшыся галавой да яго грудзей. — Хадзем да мяне, зараз будзем разам хуценька пісаць, буду табе ўсё незразумелае тлумачыць… Хадзем, там ніхто не заміне…
Праз паўтары гадзіны, калі тэкст пра жніво быў Волечкай напісаны, яна зноў была як заўсёды вясёлай, толькі вочы заставаліся крыху пачырванелымі.
На наступны дзень яна прынесла іншы вялікі матэрыял да Віталя і папрасіла паглядзець: можа, нешта варта паправіць? Правіць, па праўдзе, было што: характар дзяўчыны прабіваўся ў радкі — яна пісала занадта эмацыйна, недзе — шматслоўна, раз-пораз сыходзіла далёка ў бок ад тэмы, з цяжкасцю фармулявала вывад. Воля з удзячнасцю прымала ягоныя добразычлівыя заўвагі і праўкі. Пазней Віталь даведаўся, што бацька яе загінуў, калі дзяўчынцы было толькі дзесяць гадоў. Канешне, і па гэтай прычыне Воля так стала гарнуцца да яго. Сяброўства дасягнула таго ўзроўню, калі яны дазвалялі сабе тайком ад іншых у рэдакцыі рабіць адно аднаму падарункі на дні нараджэння.
Воля расла і творча, і фізічна на яго вачах. Разгублены, трошкі няўклюдны навічок, стаў прыгожай і разумнай маладой жанчынай, якая ўмела з густам апранацца, кіраваць сваімі пачуццямі, трымацца ў любой кампаніі годна і прыцягваць столькі ўвагі, колькі таго жадала. Рост як журналісткі быў таксама больш чым відавочны: рэдка калі артыкул заставаўся без чытацкіх водгукаў, яна прыдумала і вяла некалькі праектаў, адзін зякіх карыстаўся асаблівай папулярнасцю сярод жаночай чытацкай аўдыторыі. Віталь не мог не адзначыць, што Воля нярэдка здзіўляе яго, вопытнага журналіста, сваім уменнем знайсці асаблівы факт, зрабіць яго адным з ключавых, убачыць у штодзённым, малым і непрыкметным філасофскую глыбіню. Яна не задавальнялася павярхоўным скрупулёзна шукала карані падзей. Плюс да ўсяго — лёгкі, густоўны стыль, багатая мова, уменне падаць матэрыял, расказаць проста аб складаным. Віталь мусіў прызнаць: Воля зараз недзе піша лепш за яго, яшчэ набярэцца вопыту — і стане лепшай у рэдакцыі.
Творчая зайздрасць — самая балючая, але Віталь неспадзявана для сябе заўважыў, як радуецца Воліным удалым знаходкам, з задавальненнем вычытваў яе артыкулы. Было прыемна асэнсоўваць, што Воля дасягае вяршынь майстэрства. Ды і не толькі ён бачыў гэта — маладую журналістку адзначалі на абласным і рэспубліканскім узроўнях падчас розных конкурсаў.
Так працягвалася пяць гадоў. А потым Воля выйшла замуж. Радасць за яе шчаслівы лёс Віталь мусіў дзяліць з нечаканай, амаль аглушальнай рэўнасцю.
Віталь сапраўды напужаўся новага пачуцця, імкнуўся выціснуць яго са свядомасці. Ды дзе схаваеш… Выпадкова даведаўся: уся рэдакцыя лічыць, што ён закаханы ў маладую журналістку. «Сівізна ў бараду…» — і раз, і два чуў незласлівае, больш спачувальнае за спінай.
А ён не мог зразумець, што адчуваў тады сам, калі Воля стала прыходзіць у рэдакцыю ўжо не дзяўчынай, а мужнінай жонкай. Гарэнілі ўспаміны пра свой дурнаваты лёс — не склалася сямейнае жыццё напачатку, усяго два гады пажылі з жонкай, як збегліся праз месяц пасля знаёмства, так і разбегліся без асаблівых згрызот. І колькі ні было пасля сустрэч з самымі рознымі, ды не з адной не складвалася. Злосць душыла за сваю бязвольнасць: вось жа дурань, не змог утрымаць сябе ў цуглях! Ды не праходзіла, смылела, і балюча было: нехта іншы зараз Волечцы і сябар, і таварыш, і настаўнік, і дарадца, і з некім яна больш шчырая, чым з ім.
Гэта праўда — Віталь ніводнага разу ў сваіх фантазіях не думаў пра Волечку як пра жанчыну ў сваім ложку. Не! Нясцерпна было іншае: адчуваць, што забралі ягонае шчасце — сустракаць кожным ранкам Волечку, дапамагаць ёй з матэрыяламі, жартаваць і чуць дасціпныя адказы, бачыць цяпер ужо загадкавую жаночую ўсмешку, прывозіць з паездак па раёне ці галінку з коцікамі, ці букецік першацветаў, ці яблык, ці вялікую шышку яловую… Зараз усяго гэтага нельга. Бо ў яе — муж…
Потым Волечка зацяжарыла. Віталю стала быццам лягчэй — ён па асабліваму ставіўся да цяжарных жанчын, яны выклікалі амаль замілаванасць, ён дакладна ўжо не бачыў і ценю сексуальнасці ў цяжарнай.
Волечка пайшла ў адпачынак, у рэдакцыі адразу стала цішэй і сумней. Таму яе візіт з сынам у цёплы сонечны дзень стаўся падзеяй у рэдакцыі. Хоць Воля і намервалася зайсці да кожнай, не вытрымалі жанчыны — прыйшлі разам павітацца да яе ў кабінет, віншавалі, здароўя жадалі маці і хлопчыку, заглядвалі ў каляску, усміхаліся… Тлумна было і весела.
І да Віталя Воля зазірнула.
Павіталася, усміхнулася.
Віталь раптоўна пабачыў перад сабой не ўяўную дачку, не вучаніцу, не добрага сябра. Жанчыну. Ледзь здолеў хрыплавата павітацца. Яна здагадалася, што нарабіла сваім з’яўленнем, паспрабавала пераўтварыць усё ў жарт: «Ці ж я такая страшная стала, што вы так разгубіліся, Віталь Андрэевіч?». Ён зразумеў, вопыт мужчынскі падказаў: шчаслівая Воля бачыць яго, і бачыць вось такім разгубленым. Бо ж жанчына! Ведае, як расцвіла пасля родаў: вунь як плечы і клубы акругліліся, як грудзі наліліся, як адначасова страйнейшай стала. Ведае і радая, што такімі вачыма глядзіць на яе зараз былы настаўнік, але — мужчына. Так і выдыхнуў шчыра:
— Якой жа ты прыгажуняй стала, Волечка…
А яна ўсміхнулася ўдзячна, адказала трошкі гулліва:
— Цяжарнасць і дзіця кожнай жанчыне на карысць!
Пасля ён стаяў ля рэдакцыі, курыў, Воля на ганку расцалавалася з жанчынамі, пайшла. Ён глядзеў крадком ёй услед і балюча перажываў за адно: яму здавалася, што лыткі жанчыны, якія былі зараз адкрыты кароткай сукенкай, залішне поўныя для яе, не самай прыгожай формы. Яму так хацелася, каб у Волечкі ўсё было самым дасканалым…
Тады ён адчуў, што глядзіць за ёй так, як мужчына глядзіць за жанчынай. Адчуў жаданне. Захацелася пацалаваць тыя лыткі. Пасля ў сваім кабінеце доўга сядзеў, гледзячы ў манітор, а перад вачыма была не цыганаватая ўсмешка Волечкі, а яе грудзі, белыя і налітыя паўкружжы, якіх Віталь так добра бачыў колькі хвілін таму ў шырокім выразе сукенкі.
2
Ён доўга думаў, што рабіць, калі Воля вернецца ў рэдакцыю да немажлівасці зваблівай жанчынай. Самае простае — звольніцца. Канешне, кідаць працу, якой аддаў амаль трыццаць гадоў, нялёгка. Ды і што ён яшчэ ўмеў? Так, адукацыя зусім не журналісцкая, паводле дыплома — настаўнік. Ды хто ўжо ў школу возьме, тым больш настаўнікам фізкультуры? Далёкае яго цела ад спартыўнай формы… У любым выпадку, трэба было калі не парваць сяброўскія стасункі з Воляй, дык звесці іх да мінімуму. Да прахалодных і афіцыйных. Бо іначай… Іначай ён скампраметуе яе. І будуць непрыемнасці. Тым больш, муж Волі — чыноўнік райвыканкама ды яшчэ іх «роднага» ідэалагічнага аддзела. А чуткі пра закаханасць Віталя, старанна прысыпаныя эмацыйнымі дэталямі ды асабістымі меркаваннямі, гулялі па рэдакцыі і трошкі за яе сценамі. І не маглі не дайсці да Глеба Сурніча — мужа Волечкі.
Але непрыемнасці цяжкай хмарай нанесла з іншага боку.
Пятроўна, рэдактар, выклікала яго да сябе літаральна праз два тыдні пасля таго, як Воля завітвала ў рэдакцыю. Мажная, з маршчыністым тварам змардаванай цяжкай працай сялянкі, з такімі ж рукамі — агрубелымі ад корпання ў зямлі, рэдактарка менш за ўсё была падобная на чалавека разумовай працы. На гэтым знешнім уражанні многія абпаліліся, бо мела Марыя Пятроўна глыбокі аналітычны розум, выдатную інтуіцыю, багацейшы вопыт і веданне ўнутранай уладнай кухні на іх раённым узроўні. Так, працы на зямлі яна не цуралася, як памерлі бацькі, перабралася ў іх дом на ўскрайку горада, шчыравала на дзесяці сотках, праўда, акрамя курэй ды ката з сабакам, жыўнасці не трымала.
— Сядай, Андрэевіч, — запрасіла яна, і Віталь зразумеў, што размова будзе непрыемнай.
Ён прысеў не вельмі хвалюючыся — ці мала было самых розных размоў і сітуацый? Ператром і гэтую…
— Тваім крытычным артыкулам пра бытавое абслугоўванне ў аграгарадку вельмі незадаволеныя. Здагадваешся, хто? — без уступу пачала Пятроўна, уздыхнула і закончыла: — Сурніч званіў.
Віталь уздрыгнуў. Гэта было нечакана. Запытальна ўскінуў позірк на Пятроўну.
— Ага, вось так… — падціснула вусны Пятроўна, працягнула без хаджэння кругом і навокал — не тыя ў яе адносіны з намеснікам, каб гуляцца ў здагадайкі: — Нас чакаюць перамены… Мне час на пенсію, тры гады далі папрацаваць — і дзякуй. Цябе на пасадзе рэдактара новы наш старшыня не бачыць. Стары бачыў, а новы — не. Спецыяліста з ідэалагічнага аддзела адправілі вучыцца… Яна пойдзе на начальніка. А Глеб… Глеба плануюць на маё месца. Таму рыхтуйся… Я буду бараніць цябе, пакуль змагу, але, сам бачыш — часы не тыя.
Марыя Пятроўна ўздыхнула і апусціла вочы, круцячы ў тоўстых кароткіх пальцах аловак — такі тонкі і кволы.
— Зразумела, дзякуй, — Віталь падняўся, не задаючы больш ніякіх пытанняў.
Не, ён ніколькі не зазлаваў, не пакрыўдзіўся. Не было ні разгубленасці, ні крыўды. Што ж, хай будзе і так. Ён разумеў, што некаторыя думкі ў асобных артыкулах маглі некаму не падабацца, але не мог не казаць пра тое, што балела. Хоць бы пра высечку дрэў у горадзе і ўздоўж дарог, якую чыноўнікі абгрунтоўвалі дарожнай бяспекай. Бязглуздасць жа…
Да таго як Воля выйшла на працу, Пятроўна яшчэ двойчы адзін на адзін казала пра факты незадаволенасці ў райвыканкаме ягонымі матэрыяламі. Сітуацыя была зразумелай для ўсёй рэдакцыі. Перашэптваліся, Віталь часам заўважаў спачувальную інтанацыю ў размовах з ім. Казалі, быццам нейкі адзін матэрыял страшэнна раззлаваў старшыню райвыканкама, які адчытаў Глеба Сурніча, а той у сваю чаргу — Пятроўну.
Калі Волечка выйшла на працу, Віталь сустрэў яе не прахалодна, але амаль афіцыйна, з усмешкай ветлівасці, не больш. Ён адчуў, што тая ўсё ведала і разумела, імкнулася трымацца на той дыстанцыі, якая і павінна быць між маладой замужняй жанчынай і старым халасцяком. І тым не менш, не губляла ў адносінах да яго сяброўскай цеплыні.
На адной з чарговых рэдакцыйных «лятучак», калі абмяркоўвалі нумары за тыдзень, Віталь учыніў разнос Волеччынага рэпартажу з раённага свята: шаблонна, суха, не для людзей, а дзеля справаздачы. Казаў горача і злосна, нават Пятроўна глядзела на яго з неразуменнем і спалохам. Пасля «лятучкі» ў ягоны кабінет зазірнула Ліда, сяброўка Волі, карэспандэнт.
— Віталь Андрэевіч, што ж вы так накінуліся? Ці ж Воля вінаватая ў нечым? Яна зараз плакала… Матэрыял яе не горш, і не лепш за іншыя, быццам вы не бачыце і не ведаеце, як гэтыя тэксты пісалі і пішам…
— Што пачытаў, пра тое і казаў, — суха адгукнуўся Віталь.
Ён вельмі перажываў, не знаходзіў сабе месца, мераў крокамі свой невялічкі кабінет, але ўтрымаўся, не пайшоў суцяшаць Волю. «Так трэба», — казаў ён сабе, і быў упэўнены: больш ніякага збліжэння, няхай яна расчаруецца ў ім, няхай думае нядобрае, няхай трымаецца варожа. Віталь завязваў вузел так, каб можна было толькі рассекчы.
3
Роўна за месяц да Дня друку Віталь ехаў на рынак і выбіраў кавалак сала: каб з ружовай паскай мяса, каб патрэбнай, у тры пальцы, таўшчыні, каб абавязкова смаленае (тады яно ля скуркі не цвёрдае і сама скурка мяккая). Дома той кавалак Віталь саліў па сваім рэцэпце. І калі выязджалі па даўняй штогадовай традыцыі адзначаць сваё прафесійнае свята, той кавалак сала займаў асаблівае месца на святочным вечары. Ужо перад самым ад’ездам Віталь вырэзваў (для чаго браў свой вялікі складаны нож) пруткі для кожнага, рэзалася сала. Усе збіраліся вакол кастра, і няхай ўсе былі сытыя і напітыя, але Віталь асабіста нанізваў сала на пруткі — і кожны смажыў на свой смак. Тады ж з’яўляўся «рэдактарскі кілішак» з круглым донцам, які паставіць нельга было, не выпіўшы — куляўся. Усім галівалася па кроплі. І кожны згадваў самае шчаслівае са свайго жыцця, што здарылася за год. На такім светлым моманце і завяршалі святкаванне. Было, канешне, калі ў нейкі год гэтыя першыя майскія дні былі халоднымі, тады заседжваліся недзе ў памяшканні, але заўсёды выязджалі за горад для таго, каб было месца для традыцыйнага вогнішча з печаным на агні салам і глытком з «рэдактарскага кілішка». Калі і кім была заведзена традыцыя, — і Пятроўна не магла прыгадаць, ды яе трымаліся цвёрда.
Віталь пасаліў ужо сала, яно ляжала напагатове ў халадзільніку. Забягалі жанчыны, пыталіся, ці ведае ён, што ў гэтым годзе будзе нейкі асаблівы сцэнарый? Бо ж з імі разам едзе муж Волі, але не як муж, а як начальнік ідэалагічнага аддзела. Кажуць, будуць граматы ды падзякі ўручацца, з прэміяльнымі. Віталь паціснуў плячыма:
— Нам абы не ў гарадскім рэстаране. Калі папросім, дык у двары мангал паставім, — там будзем сальца смажыць. Хіба што праблемна будзе пруткоў добрых нашукаць, — нацягнута ўсміхаўся Віталь. Ён гатовы быў не паехаць: захварэць ці яшчэ неяк. Не, з Волей размаўляў роўна, як з іншымі ў рэдакцыі (хай яму гэта нямала каштавала). І з Глебам вітаўся пры рэдкіх сустрэчах за руку — усё ж начальнік, перакідваліся парамі слоў — не адчувалася нейкай варожасці ці непрыязнасці. Але ехаць не хацелася. Настолькі не хацелася, што Пятроўна адчула ягоны настрой, паклікала да сябе:
— Андрэевіч, уваж мяне. Я апошні раз паеду, хачу словы асаблівыя сказаць усім на развітанне пад тваё сальца. Ужо потым хай сабе маладыя кіруюць, як ім прыйдзе ў галаву. Але ж ты сала насаліў, так? — усміхнулася.
— Так, Пятроўна, гатова сала…
— Вось і добра… Я сама сцэнар мала ведаю. Глеб камандуе. Напачатку мы на страусіную ферму паедзем. А пасля некуды ў заказнік. Але куды і як — не ведаю. Там пабачым…
Апошнія дні красавіка і першыя майскія выдаліся на дзіва спякотнымі. Прайшлі вялікія дажджы, з першымі нясмелымі пакуль навальніцамі. У пятніцу, як заўсёды, загрузіліся ў наняты бус, прыехалі на страусіную ферму ля возера. Не проста так туды патрапілі: гаспадар яе атрымаў пазыку ад цэнтра занятасці, вось і трэба было паглядзець ды пасля напісаць — так задумаў Глеб, які ўжо пачуваў сябе кіраўніком газеты. Ды і ўладальнік фермы — ягоны добры знаёмы.
Страусы не ўразілі Віталя. Нават больш — расчараваўся, калі зблізку пабачыў позірк птушкі, у якім не заўважалася і кроплі розуму. Ды яшчэ гаспадар расказаў: птушкам не трэба моцнай агароджы, дастаткова жэрдкі на ўзроўні грудзей. Бо страус ніколі не нахіліць галаву, не сагне шыю, каб падлезці пад тую жэрдку…
З буса Глеб (ён борзда пачаў распараджацца адразу ж, як прыехалі) загадаў не выгружаць рэчы:
— Далей будзе сюрпрыз! Бус паедзе сваёй дарогай, доўгай! А мы паедзем дарогай кароткай!
— Паляцім? — спытаўся нехта з работніц.
— І пешкі пойдзем, абы такі малады камандзір нас вёў! — іншая работніца ёй адказала.
Віталь усміхнуўся: што ж, жанчыны ў рэдакцыі ўжо прынялі змены, Пятроўна прысутнічае тут хіба як вясельны генерал. І сам ён яе ад’ютант.
Воля была, як і большасць жанчын, у спартыўным касцюме. З ёй быў сын — чатырохгадовы чарнявы хлопчык, ціхі, трохі засаромлены ўвагай да яго гэтулькіх цётак. Ён трымаўся пастаянна побач з Воляй, не адпускаючы яе руку.
— Хвосцік мой мілы, — пажартавала яна, калі нехта з жанчын заўважыў гэта.
У апошні момант, калі бус разварочваўся, Віталь спыніў яго, заскочыў у салон і выцягнуў са свайго заплечніка складаны нож — ён пабачыў на беразе возера кусты ракіты, якія пачалі ўбірацца ў клейкія лісточкі. Самы час рабіць свістулькі. А што? Раптам Даніку, Волінаму сыну, гэта спадабаецца? Ён паспеў адрэзаць некалькі галінак.
Глеб пляскаў у далоні, патрабуючы да сябе ўвагі:
— Шаноўныя! Увага, увага! Значыць, сёння ў нас наперадзе шмат цікавага. Самае важнае скажу: нас чакае сустрэча з галоўным спецыялістам упраўлення ідэалогіі аблвыканкама, нашым куратарам. У яго для некаторых з вас ёсць прыемныя падарункі. Дзе ўсё гэта будзе? У заказніку, у нашага цяпер сябра. Там пачынае працаваць праграма па развіцці экалагічнага турызму, трэба нам будзе ў ёй паўдзельнічаць і дапамагчы. Нашы людзі, і тэма, лічу, вельмі важная. Там ёсць проста шыкоўнае месца для адпачынку, пра які можна толькі марыць. Зацішнае, утульнае, ад дажджу схаваешся (тут Глеб узняў галаву ў бок захаду — там збіраліся пакуль не густыя хмары). Але галоўны сюрпрыз: наш госць з вобласці хутка прыедзе туды на аўто, наш бус таксама пайшоў туды. А мы ўсе… мы ўсе… — Глеб пільна ўглядаўся ў бок возера, быццам і прыслухваўся. — Вы чуеце, чуеце? — крыкнуў радасна — словы супалі з тым гукам, які ён чакаў. Сапраўды, з возера даносіўся трэск рухавіка.
— Лодка? — без асаблівага энтузіязму, нават трошкі спалохана выказала ўслых здагадку Пятроўна.
— Так, мы пойдзем на лодках. Іх тры, не перажывайце, усе памесцімся. Ад возера па каналах праз балота — і да запаведніка! Вас чакае дзіўная водная прагулка. Запаведныя мясціны! Нас павядзе… нас павядзе сам дырэктар — Васіль Токар! Вось і ён!
Да берага прычаліла першая лодка — вялікая, шырэзная.
Віталь стаяў убаку, нетаропка адрэзваў ад прутка патрэбны кавалак пад свістульку. Паглядваў на Даніка — хлопчык, відавочна, зацікавіўся, раз-пораз пазіраў, але нешта іншае непакоіла яго, бо ён асцярожна торгаў за руку Волю. Яна нахілілася да сына, паслухала, пасля абняла і павяла да дома гаспадара фермы.
Тым часам да берага прысталі яшчэ дзве лодкі, апошняя была невялікая, ёй кіраваў малады хлопец з хваравітым тварам. Ён спыніўся трохі воддаль ад астатніх. Віталь падышоў, хлопец быццам чакаў яго і спытаў адразу:
— Курыць ёсць?
Прагна зацягнуўся прапанаванай цыгарэтай, цыркнуў слінай у ваду і падзяліўся сваім:
— Халера, Сямёнавіч палец пад бензапілу падсунуў, а мяне цяпер з-за стала паднялі. А там самыя госці, толькі па чарцы ўзялі…
— Ды не вып’юць жа ўсё, — паспрабаваў супакоіць Віталь.
— Дрэнна вы іх ведаеце, — хмура кінуў у адказ хлопец.
Глеб пачаў камандаваць пасадкай. Жанчыны ля берага нагадвалі пераляканую чародку курэй: некаторым, бачна, было ў навіну плаваць на лодках. Выйшла з хаты гаспадара Воля, замаркочаная, без сына.
— Выбачайце нас, калі ласачка, але каб затрымацца трошкі, — Воля звярнулася да ўсіх адначасова, хоць разумелі — кажа да Глеба. — У Даніка запор… Зараз дала слабіцельнае, але ж пачакаць трэба. Яму балела адзін раз надта, дык зараз баіцца тужыцца…
— Ну канешне… — хацела заспакоіць Волю Пятроўна, але Глеб жэстам спыніў рэдактара.
— Так, таварышы, мы не на простыя гулі едзем, я вам казаў. Нас праз паўгадзіны будзе чакаць Лішко, спецыяліст абласнога ўпраўлення. Гэта надоўга? — заклапочана спытаўся ў Волі.
— Не ведаю… паўгадзіны, — адказала яна з ніякаватасцю.
— Тады адна лодка пачакае, а астатнія пойдзем. Непрыгожа будзе прыязджаць гаспадарам пазней за госця!
Аргумент быў важкім.
Глеб хутка аглядваў усіх, лічыў, распараджаўся, каму ў якую лодку. Віталь быў амаль што безуважным да ўсіх гэтых збораў. Было трохі прыкра і крыўдна за іншых — усё мінулае ламалася, знікала. Хоць хто яшчэ, акрамя Пятроўны ды яго, Віталя, будзе шкадаваць аб той непасрэднасці паводзін, якая раней была на такіх святах і асноўвалася на іх шчыльным карпаратыўным коле? Віталь асабліва не слухаў, як распараджаецца Глеб, як указвае лодачнікам на нешта неабходнае дырэктар заказніка. Глядзеў амаль абыякава на тое, як размяшчаліся работнікі рэдакцыі, як лодкі паволі разварочваліся і адплывалі ўздоўж берага.
— Андрэевіч, беражы нашу Волечку! — гукнула з лодкі Пятроўна, і толькі цяпер Віталь зразумеў, што ў трэцяй лодцы будзе толькі ён і Воля з сынам. Тахнула гулка сэрца, застукала ў скронях.
— Мы іх нагонім, ці нават першымі будзем, ха! — зухавата гукнуў хлопец, гаспадар трэцяй лодкі, і, быццам узнагароду патрабуючы за такую навіну, сказаў Віталю: — Давай закурым! Я гэную сістэму каналаў, як свой агарод ведаю! Тут па гэным во прайсці тры кіламетры, пасля ў бакавы, з яго праз азярыну выскокваеш на другі, яшчэ крутнуўся — і праміком да дачы! Каналы зараз паўнюткія, паўсюль пройдзем.
— Да якой дачы? — абы спытаць, пацікавіўся Віталь, бо яго зусім не краналі водныя шляхі.
— Ну, тое месца ў заказніку мы дачай завём. Два гады рабілі. Эх, шыкоўна атрымалася… Немцаў прымалі, групу адну. А мы аленяў падкормлівалі ўсё мінулае лета — канюшыну падсявалі паблізу. Дык от было: немцы прыедуць, кавы сабе навараць, выйдуць піць — і дзівяцца, як алені выходзяць канюшыну скубці. От, налівалі яны тады нам… Але, дзядзька, іхні шнапс добрая штука. Ніц галава не баліць на раніцу…
Чакалі доўга — хвілін дваццаць. Нарэшце падышлі Волечка з сынам. Хлопец замітусіўся, падаваў рукі.
— Давайце, хуценька, зараз мы нагонім…
— Капітан, нам спяшацца няма куды, — заклапочана зіркнула на яго Воля, — не трэба хутка, я баюся! І дзіця ў мяне. — Яна дастала тэлефон, зрабіла выклік і коратка даклала: — Мы адплываем.
— Эх, чаго баяцца! Ды на гэтай лодачцы столькі людзей перавёз… Як пачнуцца журавіны — па пяць рэйсаў на балоты! Але, праўду кажаш, сонейка, нельга хутка. Не дазволена — запаведнік. У нас строга, пачуе дырэктар — вылеціш! Ды сёння яшчэ шлюзы адкрылі, бачыце, цячэнне пайшло, а нам супраць яго. Але я ведаю дарогу кароткую, ведаю…
Рухавічок завуркатаў ціха, лодка заслізгала па цёмнай вадзе. Воля з сынам сядзела бліжэй да носа, у сярэдзіне — Віталь глядзеў па баках. Возера закончылася, лодка шла каналам, па берагах якога негусты лес змяніўся кустоў’ем. Пасля пачалося сапраўднае балота — вольная прастора, залітая вадой, з купамі кустоў, лугавін, чэзлых дрэўцаў. Хлопец паварочваў крута то ўправа — ішлі нейкі час другім каналам, то ўлева — трапілі быццам у возера, дзе не ўгадаць было берагоў і напрамку, пасля зноў плылі каналам, вузейшым, уздоўж якога стаяў сухі мінулагодні чарот. Прайшло болей за паўгадзіны.
— Што вы нас па балоце катаеце? — азірнулася Воля на лодачніка. — Надзівіліся на гіблае.
— Зараз дамчым! — адгукнуўся хлопец, праз колькі хвілін зноў павярнуў крута ў бок.
Незразумелая трывога драпанула сэрца Віталя — ён зірнуў на твар хлопца і пабачыў там разгубленасць. «А ён не заблудзіўся?» — падумаў Віталь, але пакуль змаўчаў. Не трэба хваляваць Волечку…
Гэты канал быў шырэйшы за папярэдні, хоць берагі яго ўгадваліся толькі тады, калі глядзець далёка наперад. Рухавік лодкі загуў мацней, яна адчувальна павялічыла хуткасць, сустрэчны вецер захвастаў у твар. Віталь глядзеў наперад, а больш — на Волю і Даніка. Хлопчык прытуліўся да маці.
Нечакана пасыпаліся з неба кроплі, пакуль рэдкія. Палова неба была ў шэрых хмарах. Воля зняла з сябе кофту, накрыла ёй сына. Азірнулася.
— Давайце хутчэй!
Натужліва ўзвыў рухавік, лодка заўважна прыбавіла ў хуткасці.
Віталь не паспеў пашкадаваць, што не выцягнуў з заплечніка свой паходны пінжак — зараз бы прыкрыў ім плечы Волечкі, бо дождж сыпануў спора. Пачуўся спалоханы Волеччын крык, ён ускінуў вочы і пабачыў прама перад носам лодкі нешта бурае на быццам ускіпеўшай ад кропель дажджу паверхні.
— Бервяно! — паспеў крыкнуць Віталь, а потым быў удар.
Ён бачыў, як нос лодкі падскочыў уверх, крутнуўся набок — і Воля з сынам неяк павольна, бы ў замаруджаным кіно, падалі наперад і ў ваду. Адчуў, як яго самога падкідвае і нясе наперад і ўніз.
Холад вады абхапіў цела абцугамі, Віталь на нейкае імгненне апусціўся ў ваду цалкам, вынырнуў, крутнуўся ў адзін, другі бок.
Воля біла адной рукой па вадзе, другой трымала сына. Яе твар быў перакошаны ў нямым крыку. Віталь апынуўся побач быццам і хутка, а яна ўжо пачала апускацца. Пабачыла яго, працягнула скурчаныя пальцы, хапілася за плячо.
— Даніка трымай! Трымай вышэй!
Віталь гроб да блізкага куста — нейкіх пяць метраў да яго, усяго пяць! Азірнуўся, убачыў, як ужо ў метрах дзесяці ад іх перакуленая лодка спаўзла з амаль нябачнага бервяна ўніз, высока задраны нос замёр на імгненне, потым хутка апусціўся пад чорную ваду. Ля бервяна бачыліся ўзмахі рук, галава лодачніка то з’яўлялася, то прападала.
Воля ціснула на ягонае плячо, імкнулася абаперціся, быццам то быў не ён, а цвёрды бераг, і Віталь не здужваў — раз і другі апускаўся з галавой, імкнучыся намацаць нагамі дно. Наступным разам крануўся і спужаўся глею пад нагамі.
— Трымайся! Воля, не тапі мяне, трымайся толькі! Трымай сына! — крычаў ён, і жах у Воліных вачах стаў не дзікім, а асэнсаваным, яна быццам пачула яго, аслабіла ціск. Ён сам, падграбаючы рукой, раз-пораз падводзіў руку пад Волю і піхаў яе наверх, сам у гэты час намагаўся ўтрымацца на паверхні ўзмахамі другой рукі.
Крануўся слізкай галіны куста, і сэрца заспакоілася: выратаваліся. Падхапіў другой рукой Волю, пацягнуў яе наверх:
— Трымайся зараз моцна, за мяне трымайся. Усё добра, усё добра!
Ён паспрабаваў стаць на ногі — вада была па грудзі, дно мяккае. Волі будзе па шыю.
Тая ўжо сама ўхапілася за галіну, падцягнулася, дыхала роспачна. Яе трэсла. Закашляўся Данік. Віталь азірнуўся на канал. Бервяно сплыло далёка па цячэнні, на ім быццам нешта чарнела — мабыць, хлопец учапіўся, здолеў.
Стукаў дождж па вадзе. Мокры холад паўсюль.
А гэта значыць, трэба ісці. Некуды трэба ісці. Бо ў гэтай халоднай чорнай вадзе яны не вытрымаюць больш за тры гадзіны. Проста адмовяцца слухацца мышцы. Спачатку ног, пасля рук…
— Трэба ісці, Воля. Выбірацца на сухое. Іначай мы тут акалеем. Давай, я панясу Даніка.
— Не, — Воля пакруціла галавой. — Я сама. Утрымаю. Вы вядзіце, глядзіце дарогу…
4
З сынам на руках па пояс у вадзе жанчына здолела прайсці крокаў трыста. Калі выйшлі на плыткае месца — тут было да каленяў, але ж надта грузлі ногі ў твані. Віталь азірнуўся на Волю, моўчкі працягнуў рукі. Яна аддала сына. Данік заставаўся быццам безуважны да ўсяго, ашчаперыў Віталя за шыю, прыціснуўся. Яго безупынна дробна трэсла.
— Пайшлі, пайшлі…
Але куды было ісці? Віталь мусіў мяняць напрамкі штораз, калі адчуваў, як наперадзе паглыбляецца ці разліваецца гладдзю вада. Амаль у роспачы ён прыспешваў, гнаў сябе, круціў галавой ва ўсе бакі, але далячынь хавалася ў кустоўі і шэрай смузе дробнага дажджу, які цяпер вісеў над імі і балотам суцэльным халодным полагам. Віталь даўно страціў арыентацыю. Ужо колькі разоў яны памяняліся з Воляй, па чарзе несучы Даніка. Колькі прайшло часу? Паўгадзіны, гадзіна, болей? Нарэшце ўдалося пабачыць далёка наперадзе быццам доўгі шэры ўзгорак. Віталь азірнуўся на Волю:
— Яшчэ трошкі, чуеш. Мы дойдзем хутка…
Ішлі ўпарта, абыходзячы відавочныя гіблыя месцы, паварочваючы і зноў вяртаючыся, трымаючы ў полі зроку той узгорак, які ўжо акрэсліўся, падрос у вачах, але заставаўся далёка. Не было дзе прысесці — не сустракалі яны хоць трохі сухіх месцаў, адпачывалі колькі хвілін стоячы.
Дождж ужо быццам сціх, але вісеў у паветры мокры халодны пыл.
Мінула яшчэ не менш за гадзіну, пакуль той узгорак не вырас перад імі сапраўдным востравам сярод балота. А можа і не востраў, можа далей — лес, дарога да людзей…
Узбіліся на цвёрдае. Ля першага дрэва Воля ўпала на карачкі, хакала, быццам імкнулася выдыхнуць дарэшты паветра з лёгкіх, каб набраць новага. Віталь стаяў, трымаючы на руках Даніка.
— Хадзем…
Углыбіліся ў змрочны альшанік, далей быццам пасвятлела — сустракаліся бярозкі. Уздымаліся вышэй, зачарнелі наперадзе дзве вялікія елкі. Віталь з апошняй моцы паспяшаўся да іх.
— Тут…
Воля прысела на зямлю. Ён асцярожна адарваў ад сябе рукі хлапчука:
— Ідзі да мамы, Данік… Зараз дзядзька зробіць, зараз…
Намацаў у задняй кішэні джынсаў нож, выцягнуў, раскрыў і падлез пад елку, пачаў падрэзваць і ламаць ніжнія сухія колкія галіны. Расчысціў месца, каб траім ім сесці, гукнуў:
— Волечка, давай сюды!
Воля ўпаўзла з сынам, села, абапёршыся аб шурпаты ствол елкі, прыціснула да сябе Даніка і прыжмурыла вочы.
Таўсматы слой рудой ігліцы быў сухі, зверху не падалі кроплі. Віталь сеў, даючы адпачынак найперш розуму. Усё добра, пакуль усё добра. Яны выратаваліся. Цяпер супакоіцца…
Паляпаў сябе па кішэнях. Дастаў мабільнік (вось і цуда тэхналогіі — якая цяпер з яго карысць?), з нагруднай кішэні кашулі — размяклы пачак цыгарэт. Запальнічка, як заўсёды, была ў правай кішэні джынсаў. Дастаў яе, пакруціў, агледзеў. Зняў каўпачок зверху, дзьмухаў, асцярожна пракручваючы кольца. Адсунуўся трохі воддаль ад Волі і хлопчыка, сабраў нямнога сухіх галінак. Пстрыкнуў. Жоўты язычок полымя адгукнуўся, пераскочыў на ігліцу. Віталь выдыхнуў.
Застраляла ціхенька полымя, пацягнула дымком. Данік упершыню прыўзняў галаву і паглядзеў на агеньчык.
— Усё будзе добра зараз, Данік! Усё будзе добра! Зараз мы касцёр распалім, падсушымся. Сагрэемся! — зухавата казаў Віталь хлопчыку, ламаў сухія яловыя лапкі, падкладваў. Полымя ўзнялося вышэй і цяпло дыхнула на іх сваёй выратавальнай лагодай.
— Зараз-зараз! — гукнуў Віталь, выскачыў з-пад елкі, агледзеўся і пабег да яловага вываратня, які заўважыў непадалёку.
У наступныя хвіліны ён назбіраў дроў, сказаў Волечцы іх падкідаць пакрысе, сам шукаў і выразаў тонкія жэрдкі. Пасля вакол вогнішча ставіў гэтыя жэрдкі, скінуў сваю кашулю, распластаў на іх. Тканіна запарыла. Падхопліваўся, мацаў, не ўтрымаўся, зняў, каб трымаць над агнём у руках. Калі кашуля больш-менш падсохла, кіўнуў хлопчыку:
— Ну, Данік, зараз мама з цябе мокрае зніме, у маю кашулю ўкруцішся, а адзежа будзе сохнуць.
— Давай, Данічак, давай, сынок, — заспяшалася Воля, хутка сцягнула мокрую маечку, красовачкі і штонікі з сына. — О, кашуля гэтая амаль сухая, цёплая, зараз ты сагрэешся…
Віталь развесіў адзенне хлопчыка на жэрдках. Прапанаваць Вользе самой распрануцца ды падсушыць хоць майку ён не асмеліўся.
— Я зараз… зараз прабягуся, пагляджу: дзе мы, што мы… Ты, Волечка, падкідвай дроў патрошкі, сушыцеся…
— Не адыходзьце далёка, — папрасіла яго Воля.
— Не-не, я хутка…
Ён пайшоў шпарка ў адзін бок ляска, праз сотні тры крокаў пабачыў перад сабой светлы прагал — тут зноў пачыналася балота. Потым вяртаўся, пакуль не пабачыў іх касцёр, тады павярнуў направа, ішоў даўжэй, ды зноў лес разбегся дрэвамі ў бакі, адкрываючы позірку рэдкае кустоўе з плямамі шэрай вады. У апошнім кірунку яго чакала тое ж расчараванне. Тут цвёрды бераг збягаў да роўнай паверхні вады, бы азярца невялікага, якое далей растваралася ў балоце.
Вярнуўся да кастра. Уздрыгнуў, калі пабачыў, што Воліна майка вісіць на жэрдках. Воля, абярнуўшыся на ягоныя крокі, інстынктыўна прыкрыла рукамі грудзі, увабраныя ў карункавы станік, пасля адпусціла іх. Віталь адвёў позірк, уздыхнуў:
— На востраве мы…
— Што ж рабіць? — выгукнула Воля, ён паглядзеў на яе твар: змучаны і разгублены.
— Будзем чакаць. Нас жа павінны шукаць. Але як доўга, хто ведае… Што застаецца? — як мог бадзёра адказаў Віталь. — Дождж перастаў амаль, але ж звечарэе неўзабаве. Таму будзем думаць пра начлег… Вось.
— Мамачка, мы будзем тут начаваць? — нечакана падаў голас Данік. — А што мы будзем есці?
— Што-небудзь знойдзем, Рабінзон малы, — адазваўся на словы хлопчыка Віталь. — Але напачатку мы зробім сабе хоць нейкі будан. Каб не змерзнуць, праўда ж?
— Бярыце сваю кашулю, вы ж голы ходзіце... Тут цёпла ля кастра, — ціха прапанавала Воля. Яна, было бачна, ніяк не магла ўсвядоміць тое, што адбылося, розум не жадаў прымаць рэчаіснасць. Яна хацела пратэставаць, спрачацца, але бачыла марнасць сваіх слоў і гэта яе ламала.
— Не холадна зусім, як не стаіш на месцы, — паспрабаваў супакоіць яе Віталь. — Хай добра Данікава адзежа прасохне. Я пашукаю месца лепш. Не хвалюйцеся — востраў невялічкі, не згублюся. Як што — клічце…
Ён крутнуўся каб ісці, але краем вока заўважыў ля ног Волі тэлефон.
— Мо ў цябе такі… падводны? — ціха спытаў, трохі ніякавеючы ад таго, што паглядзеў на жаночыя сцёгны.
— Не, самы звычайны… Мёртвы, — адказала Воля і спытала: — Што-небудзь рабіць трэба? Скажыце, не сядзець жа мне…
— Не пакуль, я толькі пагляджу, што дзе… Гукну, канешне, калі трэба будзе… — паабяцаў Віталь, а памяць ужо выдавала з падсвядомасці карцінкі вострава і хоць нечым адметныя мясціны, якія маглі б паслужыць чалавеку прытулкам. Той бераг, які збягае да азярыны, самы высокі, хвоя там вывернутая з коранем даўно ляжыць, сухая. Корань вялізны, яміна пад ім…
Калі Віталь подбег да берага, раптоўна выглянула сонца, хоць дождж яшчэ імжэў з хмары над востравам. Адчуў цеплыню промняў на сваім целе, прыпыніўся, паглядзеў на неба. «Гэта добра, гэта добра…» — паўтараў пра сябе, падлез пад выварацень, рукамі стаў выграбаць сапрэлую леташнюю лістоту, рэшткі раслін. Яміна была вялікая і сухая — трэба трохі пашырыць яе, пачысціць. Жэрдкі трэба, лапнік, многа лапніку… Як добра, што нож дастаў, як добра, што Данік на вочы трапіўся ў той момант, і куст ракіты побач быў, і думка пра свістулькі прамільгнула…
Пабег назад да елак. Воля была ўжо апранутая, толькі красоўкі сушыліся.
— Ну, давайце на новае месцейка! Данік, пайшлі будан ладзіць! Ты ж дарослы хлопчык, будзеш мне дапамагаць, каб маму больш дождж не намачыў!
Хлопчык зіркнуў на яго з недаверам, бліснулі вачаняты. Ён нясмела падняўся, усё яшчэ загорнуты ў кашулю Віталя, і запытальна паглядзеў на маці.
— Пойдзем сынок, пойдзем… І мама дапамагаць будзе… — лагодна прамовіла Воля.
— Збірай апранахі ўсе, Воля, — сказаў ёй Віталь, згроб некалькі таўсцейшых галавешак, каб лёгка раскласці агонь. — А ты, Данік, вось дроў прыхапі, будзе добры касцёр!
Недалёка ад вываратня Віталь расчысціў месца пад вялікае вогнішча, пачаў таропка збіраць сухое ламачча. Другі касцёр, меншы, ён вырашыў раскласці бліжэй да іх «зямлянкі», але пазней…
— Зараз я пайду па матэрыялы, а ты, Данік, з мамай будзеце збіраць дровы, самыя розныя, каб агонь вялікі быў, і дым ішоў, — распараджаўся ён.
На востраве зараз было сонечна і зусім не трывожна. Магчыма таму Воля азірнулася ў лёгкай няўцямнасці, падышла да вываратня, паглядзела на Віталя:
— Можа, нам лепш шукаць, як выбірацца адсюль? Нешта іншае рабіць?
— Воля… Я не ведаю дарогі, — пачаў Віталь ціха, з ноткамі вінаватасці. — Нават напрамку не ведаю. Тое, што мы сюды дайшлі — гэта ўжо шанцаванне. На гарызонце нічога не бачна. Куды ісці? Гэта балота. Запаведнік. Мы былі мокрыя і халодныя, таму найперш касцёр. Нам нельга ісці на ноч гледзячы — патрэбны нейкі будан. Надарыцца дождж — замерзнем. Мы, можа, і вытрымаем, а калі захварэе Данік? Зараз распалім вялікі касцёр, пасля будзем кідаць у яго сырое вецце, каб было больш дыму. Работнікі запаведніка… яны павінны пастаянна назіраць з вышак за тэрыторыяй. Пабачаць дым — павінны прыехаць і высветліць: што гарыць і чаму. Нас будуць шукаць, а мы ім падкажам, як можам. Вось такі мой план. Больш я нічога пакуль прыдумаць не магу…
— Зразумела… Зараз, будзе вялікі дым. Данік, сынок! Хадзем збіраць дровы! — гукнула Воля сыну, але той засоп пакрыўджана:
— Я хачу будан рабіць…
— Ідзі, Данік з мамай, — умяшаўся Віталь. — Я пакуль падрыхтую ўсё, тады мы разам хутка! Добра? Бо ж касцёр таксама мужчынская справа, як маме адной справіцца?
Ён не хадзіў — бегаў па востраве, спяшаўся, пазіраючы на сонца: яно кацілася неяк залішне шпарка да гарызонту. Вырэзваў жэрдкі, выломліваў лапнік, паспяваў кінуць якую ламачыну ў касцёр, які ўжо ярка шугаў. Мужчына бачыў, як спяшалася, цягала ў касцёр сучча Воля. ТОлькі бяда — дым не ўзнімаўся высока ўгару, больш слаўся балотам.
Віталь прымячаў мясціны з леташняй сухой травой, пабачыў і мох — хай нямнога, але як дарэчы. Пазваў Волю з Данікам, разам сабралі яго і панеслі да вогнішча. Там расклалі бліжэй да агню, каб мох трошкі падсох, бо занадта вохкі, ды і казюркі розныя яшчэ адтуль павылазяць.
Пасля выграбаў яміну пад вываратнем, Данік быў з ім. Віталь ладаваў дах, а хлопчыка прасіў падаць то жэрдку, то лапнік. Той захапіўся, раз-пораз забягаў у зямлянку і крычаў адтуль:
— Во тут свеціцца, тут дзірка! Сюды класці трэба!
Віталь радасна ўсміхаўся: дзякуй богу, малы перажыў жуду, адышоў ад шоку. Бегаў яшчэ па лапнік. Ужо сонца завісла над самым балотам, калі рваў мінулагоднюю асаку і насіў ахапкамі, не зважаючы на боль у пальцах. Воля была ля вываратня, падкідвала дровы ў касцёр, пільнавала сына, варушыла мох.
Сярод дрэў ужо збіраўся паўзмрок, калі Віталь вярнуўся да невялікай сухой асіны — там ён раней пабачыў свежа-зялёныя лісцікі чарамшы. Сам не каштаваў, толькі цяпер паспрабаваў, каб упэўніцца, што дзіцяці не будзе надта горка. Падаўся да берага, зарослага аерам. У адным месцы пабачыў маладыя зялёныя парасткі, стаў вышморгваць адзін за другім. Расліны то выцягваліся з коранем, то рваліся дзе не трэба.
Воля сядзела ля вогнішча з сынам.
— Зараз нам яшчэ адно раскласці трэба, невялічкае, каля будана, будзе ўтульна і весялей, — бадзёра пачаў Віталь. — А потым я вам нештачка пакажу, — падміргнуў Даніку.
Калі невялікі касцёр запалаў, Віталь скінуў нарэшце свае красоўкі, пачапіў на калкі. Абцёр рукі аб кашулю, дастаў жменьку чарамшы, якую паклаў быў на лапнік даху будана.
— Вось, Данік, зараз ты паспрабуеш тое, што некалі многіх-многіх па вясне ратавала! Называецца гэта — чарамша! А па-іншаму яе завуць мядзведжай цыбуляй. Бо мядзведзі, як прачынаюцца, дык яе найперш шукаюць і ядуць. Ведаеш жа, якія мядзведзі дужыя? Бо ядуць па вясне чарамшу! Вось, таму еш — будзеш дужым і здаровым. І маму пачастуй.
— Часнок…
— Ну, на смак трошкі часнок, трошкі цыбуля, затое там вітамінаў! Адразу дужым станеш!
Воля таксама ўзяла лісцік, жавала.
— Еш, Данічак, гэта карысна…
Віталь «разбіраў» аер, здымаючы, бы лускавінкі, лісце, дабіраўся да сярэдзіны — там быў самы малады, самы белы і на дзіва мяккі і смачны парастак. Прынамсі, гэта ён помніў з дзяцінства. Сам паспрабаваў першы — смак быў амаль прэсны, ледзь саладкавы, тхнула балотам.
— Вось, Данік! Нідзе такую ежу больш не паспытаеш. Табе ўсе дзеці ў садку зайздросціць будуць: ты еў мядзведжую цыбулю і сапраўдны аер!
Белыя парасткі аеру малому прыйшліся больш даспадобы, ён ахвотна прымаў з рук Віталя пачастунак. З’ела трошкі і Воля.
Яны сядзелі ля кастра доўга, пакуль зусім не сцямнела. Услухоўваліся ў цішыню, спадзеючыся пачуць чужыя прыродзе гукі: чалавечыя крокі або трэск лодачнага матора. Віталь яшчэ двойчы схадзіў да бліжэйшых елак наламаць лапак, каб было чым укрыцца. Пасля палезлі ў будан.
Віталь прапанаваў сваю кашулю, каб Воля з сынам прыкрыліся, але яна адмовілася наадрэз: хопіць травы, не змерзне. Віталь лёг бліжэй да ўваходу, Данік ляжаў між ім і Воляй, заснуў хутка. Мужчына і жанчына прыслухоўваліся да яго роўнага дыхання. Не спалі.
— Божа, як падумаеш… — ціха, з заўважным адчаем пачала Воля. — Сёння павінна быць свята, мне везлі з вобласці нейкую грамату. Я магла танчыць, есці смачны шашлык, запіваць добрым віном. Адзін толькі міг — і вось мы ледзь не загінулі, мы — сярод балота без ежы і вады, начуем у страшнай яміне пад вываратнем. Хоць бы заўтра заўважылі дым, прыехалі…
Віталь маўчаў. Баяўся, што не зможа заснуць — першы раз у жыцці ён атрымаў такі, лічы, эмацыйны ўдар. Падумаў, што яшчэ няма камароў, і гэта так добра. Што ім пашанцавала — вечар такі цёплы, дасць Бог, ноч не будзе халоднай. Што ён з каханай жанчынай і яе сынам на востраве далёка ад людзей, і цяпер так многа залежыць ад яго. ТРэба не проста выжыць і вярнуцца, а выжыць і вярнуцца з годнасцю, не саромецца пасля ўспамінаў. І праваліўся ў сон, мо хутчэй за Волю.
5
Віталь прачнуўся ад галасоў птушак: здаецца, востраў звінеў-пераліваўся спевамі. Было ўжо светла. Узняў галаву — Воля спала, прыціснуўшы да сябе сына, яго амаль не было відна. Мужчына асцярожна вызваліўся з-пад травы і лапніку, падумаў і прыкрыў ім Волю.
Паднімалася сонца. Востраў нібыта плыў па моры густой смугі, якая была раўнюткай, без клубоў і разрываў. Некалькі таўставатых ствалоў, напалову спарахнелых, якія Віталь учора прыцягнуў і падлажыў у вялікі касцёр, згарэлі дарэшты, але пад сівым попелам вуголле было чырвоным, ад вогнішча ішло прыемнае цяпло. Віталь падсунуў ствалы далей, яны заняліся. Зараз бы кубак кавы… І імгненна абудзілася смага. Добра, ён пап’е балотнай вады. А Данік?
Віталь пачаў абыходзіць востраў. Іншым разам станавіўся блізка да вады, зачэрпваў далонню, углядаўся. Яна здавалася чыстай, толькі нешта драбнюткае ў ёй жыло, шавялілася, звівалася… З-за старога чароту раптам бязгучна ўзляцела вялікая шэрая птушка. Чапля… Віталь глытнуў. Ладзіць гняздо ці палюе на жаб? Ішоў, глядзеў пад ногі, хоць розум даводзіў сваё: вясна, прырода толькі прачынаецца, якія могуць быць грыбы-ягады? У адным месцы, якое было падобна на заліты вадой поплаў, прыпыніўся: падалося, у вадзе слізгануў цень. Падпарадкаваны інтуіцыі, крочыў у ваду, нечакана цёплую. І ажно уздрыгнуў у першы момант ад тых ценяў у вадзе і таго, як вярхі чорных спін імкліва рассякалі ваду.
Рыбы!
Тут плытка, цёпла, яны зайшлі сюды класці ікру!
Але калі зайшлі, то як? Віталь рушыў па вадзе далей, асцярожна, у душы спадзеючыся пабачыць той цень блізка. Пабачыў. Кінуўся плазам, здавалася, што так імкліва, але толькі на імгненне кончыкі пальцаў адчулі слізкае цела рыбіны. Углядаўся ўдалеч, пабачыў — вось ён, канал, бяжыць адсюль і губляецца ў тумане. Значыць, з яго можна патрапіць у другі, трэці, і па цячэнні дайсці да дамбы, там цвёрда. Кожная дамба блізка да людзей, там дарогі…
Адзін бераг канала заўважна ўразаўся ў востраў. Віталь узышоў на яго і ўздрыгнуў ад убачанага: у зямлю нехта ўваткнуў старую рагульку, якую звычайна ставяць рыбакі, каб класці вудзільна. Тут былі людзі… Ён пачаў азірацца вакол сябе, не разумеючы яшчэ, што хоча знайсці, але нейкая частка мозгу аддавала каманду на пошук, бо гэта было чамусьці вельмі важным, вельмі… Вочы заўважылі ў старой траве чужое тут, але звычнае ў іншым жыцці — пакамечаную пластыкавую бутэльку. Вада. Трэба піць, але працадзіць спачатку.
Цяпер — рыба. Свядомасць не адпускала ні на імгненне тыя вялікія цені пад вадой. Ім трэба рыба, каб есці. Рыбу трэба злавіць. Вуды няма. Яе не зрабіць. Сеткі няма. Яе не зрабіць… Што застаецца? Восці… Ён можа зрабіць восці?
Віталь яшчэ і не адказаў сабе на пытанне, а вока ўжо зачапілася за даўгалыгую роўную хвойку наперадзе. Тут быў гушчар, дрэўца цягнулася да неба і цяпер вырасла метраў у сем пры таўшчыні ля кораня не больш за пяць сантыметраў. Прысеў, надрэзаў і хутка зламаў, узважыў у руцэ. Добра… А з чаго і як зрабіць астатняе? Мозг тым часам перабіраў магчымасці, пакуль рукі абразалі галінкі і тонкую верхавінку.
Напачатку трэба адмыць бутэльку і знайсці адносна чыстую ваду.
Дайшоў да азярыны, побач з якой была іх зямлянка, зайшоў у яе. Дзіўна, што вада падалася халаднейшай за тую на поплаве ля канала. Дно было цвёрдым, пясчаным. Ён намацваў сабе шлях наперад зрэзанай хвойкай, ішоў у адзін бок — быццам пацяплела, павярнуўся, пайшоў у другі, аддаляючыся ад вострава, а вада і папраўдзе пахаладнела.
Але пачуўся здушаны крык:
— Віталь Андрэевіч! Куды вы?
Ён стаяў яшчэ цалкам не ўсведамляючы, што адбылося, чаму Воля спалохалася. Павярнуўся і пайшоў да берага, да яе.
— Там вада быццам халаднейшая, — пачаў тлумачыць Віталь, — а нам піць трэба. Прабач… Зараз у бюстгальтары кладуць такія… быццам паралон. У тваім ёсць такія? Бо вада кішыць розным, вясна ж, трэба працэджваць…
— А-а-а, — разгублена працягнула Воля, спахапілася: — Зараз… Адвярніцеся, — і сама павярнулася спінай да Віталя, праз некалькі секунд працягнула станік: — Трымайце…
Віталь памацаў станік, адчуваючы цеплыню жаночага цела, прыглушыў усхваляванасць.
— Патрымай, калі ласка…
Яны прыселі і Віталь хутка ўспароў нажом тканіну, выцягнуў устаўку. Не паралон, але шчыльны шматслойны кавалак. Тое, што трэба. Дастаў другі. Пакруціў у руках распатрошаны станік, узняў вочы на Волю:
— Мне станік твой трэба. Тут паскі… Мне трэба нешта кшталту вяровачак. Многа. І, прабач, шнурок з красовак. А другі трэба распалавініць, каб красоўкі трымаліся, бо басанож па лесе не паходзіш.
— Бярыце, канешне, — усміхнулася Воля, пачала расшнуроўваць красоўкі. — А навошта вам?
— Восці хачу зрабіць… Рыбу бачыў, але ж як яе зловіш? То трэба вяровачкі моцныя, доўгія…
Віталь прысеў і пачаў выцягваць шнуркі са свайго абутку. Розум ужо намаляваў, як зрабіць восці: дзве двайныя перакладзінкі, між імі… шэсць, так, хопіць шэсць зубцоў. Сантыметраў на трыццаць ушыркі. Зубцы і перакладзіны — з сухіх яловых лапак. Моцныя будуць, і можна добра завастрыць. Але ж замацаваць трэба надзейна. Вельмі надзейна. Шэсць зубцоў, дванаццаць вузлоў, яшчэ чатыры пяпэрэчынкі і штосьці кшталту трохвугольніка, каб зубцы трымаліся толькі прама. Значыць, трэба яшчэ…
Воля хутка ўправілася з красоўкамі.
— Мне за кастром сачыць?
— Так, Волечка, гэта наша надзея.
Калі яна падалася да вогнішча, Віталь басанож зайшоў у ваду, завярнуў за рог сухога чароту. Там сцягнуў з сябе джынсы і трусы, джынсы надзеў зноў, спаласнуў бялізну ў вадзе. Што ж, тут ёсць гумка, можна нарэзаць палоскі…
Заняты справай ужона беразе, не пачуў, як падышла Воля.
— Данік так салодка спіць… Вам дапамагчы? Вой, вы свае трусы на справу пусцілі? — усміхнулася сарамліва.
— А што ж паробіш, — усміхнуўся і Віталь. — А ты не смейся, зараз я і цябе папрашу.
— Ды ў мяне такія, што тканіны амаль няма, — яшчэ больш засаромелася Воля.
— Затое паскі, мабыць жа, моцныя…
— З майкі маёй адрэзаць можна, — падказала Воля.
— Майка добра… Але на іншае, баюся, спатрэбіцца пазней.
— На што іншае? Як пазней? Нас жа павінны заўважыць!
— Я тут падумаў… Вялікія выхадныя, вось… Хто ведае, што ў іх там. Спадзявацца будзем, аднак сядзець, рукі склаўшы, нельга. Ёсць у мяне думкі. Але пакуль — восці, бо нам трэба паесці.
— Добра, пачакайце…
Воля ўстала і пайшла ў будан. Вярнулася са скрутачкам у руцэ, зайшла ў ваду, прапаласкала.
Потым Віталь адрэзаў верх у знойдзенай бутэлькі, распраміў пластык, падаў Волі:
— Ты пакуль вымый добра, пяском шаруй, ён тут дробны і чысты.
Сам пайшоў у глыб вострава. Нарэзаў неабходнага, вярнуўся. Разам з Воляй зайшлі падалей у азярыну, дзе вада была халаднейшай. Віталь чэрпаў ваду верхняй часткай бутэлькі і ліў у ніжнюю праз «фільтр» з укладышаў ад станіка.
— Цяпер можна напіцца… як прычасціцца, — вырвалася нечаканае. І калі піў, яму здавалася, што ён адчувае ў смаку вады водар Волінага цела.
Туман з балота знік, дым іх вялікага кастра падымаўся высока.
Віталь рабіў восці быццам і няспешна, але пазіраў на сонца. Данік прачнуўся, папіў вады, сеў побач. Ні пра што не пытаўся.
— Ну, Данік, як мужчына застаешся за старшага: глядзі за мамай, а яшчэ, каб вогнішча гарэла добра, каб добра дым ішоў…
— Яны павінны зараз прыехаць, такі дым! — з незадавальненнем сказала Воля. — Куды яны глядзяць?
— Так, Волечка... Але хто адразу зверне ўвагу на невялікі пажар на балоце? Востраў і востраў, узялася гарэць леташняя трава — згарыць дый годзе. Не дзве-тры гадзіны павінен гарэць касцёр… І вось што трэба ўлічыць: будуць шукаць на тым канале. Гэтай раніцай знойдуць, бо некуды да берага прыб’е тваю блакітную кофту. І гэта пра многае скажа. Нас могуць ужо сягоння залічыць у мерцвякі.
— А можа, дарэмна мы паперліся сюды, у балота? — задумліва прагаварыла Воля. — Можа, лепш было пачакаць там якую гадзіну ці дзве?
Віталь памаўчаў, гледзячы ў зямлю, пасля задраў галаву, прымружыўся на сонца.
— Знаеш, калі ў бяспецы, калі цёпла, дык і думаю: а можа, дарэмна папёрся сам і пацёг за сабой жанчыну з дзіцём? Сядзі ля таго куста — і нас бы знайшлі во зараз, во ў гэтую мінуту! Але, Воля… ты згадай, як халадна было. І дождж пайшоў. Там вады было мне па грудзі, далей — па калена сама менш. Як бы дачакаліся? Прабач, але ля таго куста мы б не пратрымаліся і гадзіны. Аняменне, сутаргі… Ногі б адняліся вельмі хутка. Амаль як на марозе.
— Калі нас не дачакаліся на базе, значыць, пачалі званіць, не атрымлівалі адказу — і адразу паляцелі б на лодках. Хіба не? Гадзіну пратрымацца…
Віталь устаў, узважыў у руцэ восці: яны выглядалі нязграбнымі, але пагрозлівымі — шэсць вострых яловых зубцоў выклікалі павагу.
— Толькі адзін нюанс, Воля… Хлопец сказаў нам, што будзем дабірацца іншым шляхам. Нас бы шукалі не там, і гэта пазбавіла б шанцаў дачакацца. І вось што… У сітуацыях, калі ты пазбаўлены выгод цывілізацыі, трэба давяраць свайму абуджанаму звярынаму чуццю… Прабач. Адно абяцаю: я вас сюды прывёў і зраблю ўсё, каб адсюль вы патрапілі дадому жывымі і здаровымі. Я давяраю зверу ў сабе… Калі твой звер спіць — давярай мне, як чалавеку. Абяцаю, — яшчэ раз паўтарыў Віталь.
— Я давяраю вам, — сцішана, але цвёрда, прагаварыла Воля, зірнула яму ў вочы. — Столькі год давярала і верыла, веру і цяпер. Удачы вам! — усміхнулася, кіўнуўшы на восці, — мы чакаем вас…
Віталь падыходзіў да поплава, затрымліваючы дыханне, — у гэтыя хвіліны раптоўна асэнсаваў, наколькі ад яго поспеху залежыць іх далейшы лёс.
Зайшоў у плыткую цёплую ваду. Далёка ад яго варухнуліся цені. Ён ледзь перастаўляў ногі, трымаючы напагатове восці, глядзеў наперад і налева (бо з правай рукі зручней кідаць), а цень — вялікі, марудны, паплыў з правага боку. І размаху не атрымалася, і кідка — Віталь ткнуў восцямі і сам паляцеў услед за імі, каб націскаць целам, бо адчуў па ўдары на тым канцы: патрапіў у рыбіну, трэба ціснуць да дна, іначай саскочыць.
Хапіў вялікую — такую вялікую рыбіну на двух зубах восцяў! — і ашалелы ад удачы рвануўся да берага. Рыбіна білася — тоўстая, прыгожая, з амаль чорнай спінай і неверагодна бліскучымі шараватымі бакамі і тонкай сярэбранай паскай уздоўж цела. Здаецца, гэта быў язь. У ім было не менш за два кілаграмы.
Той самы адрэналін, пра які столькі кажуць медыкі, амаль што скіпяціў кроў. Азарт гнаў Віталя назад на поплаў — нельга ж кідаць справу, якая пачалася з такой удачы і падавалася зараз такой простай! Ён дастаў нож, дабіў рыбіну. Ужо прыгадаў месца, дзе яе пакінуць, пакуль будзе лавіць іншую, але спыніўся. Яго чакаюць.
— Ну, як справы ў майго адказнага памочніка? — закрычаў ён, падыходзячы да «лагера». — Гэй, Данік! Зараз будзем гатаваць смачны абед! Дзе ты яшчэ паясі такой смачнай рыбы, якую мы засмажым на агні!
Воля і Данік разам пабеглі насустрач. Беглі ад сонца, магчыма, ад яркага святла ў Віталя зачасаліся, а потым павільгатнелі вочы.
Ён аддаў Волі нож і рыбіну, а сам заняўся кастром. Хутка язь, пачышчаны і памыты, быў разрэзаны ўздоўж на дзве часткі, якія ляглі на тонкія сырыя яловыя жэрдкі над гарачым вуголлем.
— А будзе смачна, мама? А можна будзе многа есці? Так многа, колькі захачу? — сыпаў пытаннямі Данік.
Воля збегала да берага, нарвала маладога аеру і свежымі зялёнымі лістамі ўслала невялікі пятачок.
— Будзе нам стол! — пракаментавала яна, прыціснуўшы да сябе сына: — Вось будзеш, сынок, расказваць — ніхто не паверыць, што ты такую рыбіну еў на такім востраве!
— А я нікому не раскажу, — нечакана сур’ёзна адгукнуўся хлопчык.
— Чаму, смешны ты? — рассмяялася Воля.
— Таму што гэта наша тайна, мы пра яе нікому не раскажам…
— Ах ты мой Шцірліц маленькі… — Воля пацалавала пяшчотна сына ў галаву. — Хай будзе тайна…
Белае мяса рыбіны было прэсным, але такім мяккім і смачным!
Віталь і Воля выбіралі дробныя костачкі з мяса, складвалі яго кавалачкамі перад малым, а ён еў поўным ротам. Воля ўсоўвала хлопчыку ў руку чарамшу — той крывіўся трохі, але жаваў разам з мясам. Калі насыціўся, вочкі яго пачалі заплюшчвацца.
Ад быццам вялікай рыбіны амаль нічога не засталося.
— Хадзем, сынок, ты паляжыш, там мякенька і сонца не паліць… — Воля павяла сына ў будан.
Сапраўды, сонца ўжо было амаль у зеніце, прыпякала моцна.
— Я і сама падрамала б. Быццам і спала ноччу, але гэтак трывожна было… — выказала Воля ўслых сваё жаданне, пацягнулася па восці, узяла іх у рукі, з павагай разглядваючы нескладаную канструкцыю. — О, Віталь Андрэевіч, я зараз магу з гонарам усім расказваць, што мае стрынгі выратавалі мяне і сына ад галоднай смерці! — засмяялася яна. — Гэтыя восці я забяру да сябе ў дом і яны будуць стаяць у чырвоным куце!
Яна быццам лёгка ап’янела ад сытасці.
— Ідзі адпачні з сынам, — сказаў ёй Віталь. — Я тут дроў падкіну і сам паляжу крышку.
— Ага, пайду, — падхапілася з зямлі. — Дзякуй за абед вам! — і нечакана зрабіла крок да Віталя, хутка чмокнула ў шчаку і патлумачыла з гарэзлівай усмешкай: — То яшчэ вінюся за дурныя думкі раніцай. Спужалася, раптам падалося, вы нас кідаеце, сыходзіце з вострава. Не крыўдуйце…
Віталь паляжаў хвілін з пятнаццаць — сапраўды, вельмі хацелася спаць. Прымусіў сябе падняцца, падкінуў у вялікі касцёр з таго, што сабрала Воля, пакуль ён «рыбачыў» — яна нацягала немалую кучу. Густа паваліў дым. «Няўжо іх не зацікавіць, што дым то мацнее, то заціхае?» — думаў ён, ставіў сябе на месца назіральнікаў і сам адказваў:
— Можа, і не зацікавіць. Ці мала што бывае ў прыродзе?
Узяў восці і пайшоў да поплава — гэта сёння сонца і рыба ідзе на нераст, а заўтра яе можа не быць. І болей увогуле не быць. Таму што ўсё — часова, а ўдача — шчасце імгнення…
Здаецца, ён ухапіў сваё сённяшняе шчасце толькі за хвост: вялікая рыба з залітага вадой поплава некуды знікла. Імкліва мільгалі невялікія акуні ці яшчэ нейкая рыба, але дробная, у такую толькі пры вялікім шанцаванні патрапіш восцямі. Недзе з гадзіну Віталь сноўдаўся па вадзе, жмурыўся, узіраючыся ў глыбіню. І пераканаўся, наколькі яму пашанцавала ранкам — ён кідаў восці ўжо з дзясятак разоў, і дарма. Нарэшце патрапіў. Зноў язь, куды менш першага, стаў ахвярай вострага яловага клыка.
Вярнуўся да будана, хоць мякка ступаў па зямлі, аднак Воля прачнулася і ціха радасна войкнула. Віталь хацеў сам управіцца з рыбінай, але Воля нечакана з крыўдай папікнула яго:
— Я ж не маленькая, Віталь Андрэевіч… Дазвольце і мне самой ратавацца і ратаваць майго сына, нешта рабіць. А вы адпачніце пакуль.
Віталя ўкалолі гэтыя словы, і балюча было ад таго, што Воля казала праўду: ён хай і падсвядома, але імкнецца сам усё вырашаць і рабіць, нібыта збіраецца пазней усе заслугі за іх выратаванне забраць сабе. Таму перадаў ёй нож, прылёг ля кастра, заплюшчыў вочы.
Воля ўправілася хутка. Нарвала крапівы, у яе паклала рыбіну, крапівой і прыкрыла. Калі Віталь адкрыў вочы і пабачыў гэта, патлумачыла:
— Бабуля некалі так рабіла, калі тата з возера многа рыбы прыносіў, а халадзільніка не было. Казала, што свежая рыбіна ў крапіве дакладна даляжыць да вечара…
6
Ён выбраў сухую хвойку, таўшчынёй не больш за дзесяць сантыметраў, даючы сабе галоўны загад: не спяшацца, не ціснуць больш патрэбнага на лязо нажа, бо нож — гэта іх ратаванне. А яшчэ берагчы рукі — трэба зваліць не адно дрэва. Кару зняў лёгка, пасля прымераўся і зрабіў першы надрэз, ніжэй — другі. Зрэзаў першую паску. Вось так, падразаць і зразаць — так можна простым складаным нажом паваліць нятоўстую хвою. Віталь ведаў, што зробіць гэта. З хвоі выйдзе тры бярвенцы. Калі такіх бярвенцаў збярэцца трыццаць, ён пачне збіраць плыт.
Ён рэзаў і рэзаў, няспешна, але і не даючы сабе часу на перапынкі. Паступова перасаджваўся, падразаў з усіх бакоў. Віталь захапіўся працай, не адчуваў стомы, хіба што пачала смылець правая далонь, у якой ляжалі тронкі нажа.
Пачуў — яго заве Воля. Не трывожна, проста заве.
Адгукнуўся ў адказ, пачакаў. Воля ішла да яго з сынам.
— Вой, навошта нам такія дровы? — здзівілася яна.
— То не дровы, — усміхнуўся Віталь. — Мы будзем рабіць плыт.
— Плыт? — Воля здзівілася, у вачах яе адбілася трывога: — Вы што, думаеце, па нас не прыедуць?
— Я нічога не думаю, Волечка… Я думаю, што калі ў цябе ёсць магчымасць нешта рабіць, то трэба рабіць. Ад вострава пачынаецца канал — ён ідзе скрозь балота. Па ім патрапім у іншы — і да людзей. Хто ведае, калі нас заўважаць, калі збяруцца. Выхадныя ж, турыстаў шмат наехала, ўсе занятыя. Будзем самі рабіць усё магчымае.
— Каб сумленне было чыстым? — спытала нечакана Воля з незразумелым для Віталя сэнсам.
— Не ў сумленні справа, — мякка адказаў ён. — Калі можаш нешта рабіць дзеля свайго ўратавання — рабі… А так у нас будзе сапраўдны плыт, і мы паплывём на ім, а наш Данік будзе капітанам! Так, Данік, будзеш капітанам на плыце, які прывязе нас дадому?
— Буду! — сур’ёзна адгукнуўся хлопчык, спытаў: — А плыт не перакуліцца, як лодка?
— Ні ў якім разе! — запэўніў Віталь. — Ён будзе ў нас шырокі, устойлівы! Мы ж яго робім для сябе!
Воля смажыла на вуголлі рыбу, калі Віталь падрэзаў на намечаную глыбіню другую хвойку, расхістаў яе. Дрэўца трэснула нечакана для яго, ледзь устаяў, каб не паляцець услед. Камель скочыў у ягоны бок, але Віталь у апошняе імгненне прыбраў нагу. Калі ўжо дрэва ўпала, раптам зразумеў: «Асцярожней жа, асцярожней у наступны раз, дурань!» — аблаяў сябе. І здрыгануўся ад думкі: вось ён ляжыць з пераламанымі нагамі на востраве, а Воля — адна з дзіцём…
Адмераў па пяць крокаў, надрэзаў трохі, пасля пацягнуў дрэўца, як і першае, да здвоенай хвоі — там засунуў яго між ствалоў, націснуў і пераламаў.
Воля падышла сказаць, што вячэра гатовая, спытала:
— Колькі ж трэба дрэў паваліць? Дацягнуць, пасля… А чым іх звязваць?
Віталь перапыніўся.
— Каб «Гугал» пад рукой быў, дык адказаў бы дакладна… Будзем дзейнічаць інтуітыўна. Чым звязваць? Вось жа — штаны на мне, — усміхнуўся Віталь. — І на табе штаны. І яшчэ кашуля мая, твая майка…
— А-а-а, зусім голымі паплывём? — разгубілася спачатку Воля, але хутка засмяялася залівіста: — А-ха, уяўляю, як нас сустракаць будуць! Мы сабе набедраныя павязкі паробім? Вой, крута будзе! Журналісты наляцяць, тэлебачанне прыедзе, нехта будзе стрым рабіць з месца падзей! Уяўляю! — І зноў засмяялася.
Віталь весела ўсміхаўся разам з ёй.
— Ну, распранацца цалкам не будзем. Са штаноў застануцца шорты…
— А з маёй майкі выйдзе шыкоўны топ!
— Выйдзе… Я цябе папрашу топ зараз зрабіць… Мне б руку абматаць чым, бо, баюся, не дарэжу…
Ён падхапіў некалькі бярвенцаў, каб несці, Воля схапілася за іншыя.
— Я сам, не трэба, Воля, цяжкія, — хацеў спыніць.
— А мне толькі глядзець на вас, так? — нечакана псіханула Воля. Адчула, аднак, што атрымалася залішне рэзка, паправілася: — Ну нельга ж так, Віталь Андрэевіч… не цяжкія зусім гэтыя жардзіны. Увогуле, я сама буду іх цягаць, хопіць, што вы іх валіце, вось…
Віталь змаўчаў.
Пасля вячэры Воля абрэзала сваю майку, і падалося Віталю, што занадта высока, бо калі яе грудзі апыналіся хоць крышку вышэй узроўню ягоных вачэй, ён бачыў знізу акрайчыкі пяшчотнай белі і спяшаўся адвесці позірк.
Ён прачнуўся ад ціхоткага шуму і зразумеў: цярушыць дождж. Хутка сеў, агледзеўся: ці не капае на Волю і Даніка. Вызірнуў.
Туману не было, але ўсё навокал падавалася ўвабраным у шэрую смугу, быццам воблака зачапілася за дрэвы на востраве і засталося тут. Мабыць, дождж пачаўся толькі нядаўна, бо дровы ля кастра амаль не намоклі. Разварушыў вуголле, накідаў сучча. Збегаў, наламаў лапніку і прыкрыў ім касцёр — так дождж не будзе заліваць агонь, калі ўзмацніцца. Яшчэ назбіраў тоўстага сушняку.
Воля, скурчаная, стаяла ля кастра.
— Я сама зараз, — сказала яна Віталю, прысела. — Дрэнна так, што дажджыць…
Віталь прыхапіў свае восці і падаўся да поплава.
Прадчуванне паразы не пакідала яго да самай вады, і, стоячы ля яе мёртвай, у дробных хвальках ад дажджавых кропляў паверхні, ён амаль што быў упэўнены: рыбы не будзе. І яе не было. З паўгадзіны ён дарэмна выглядваў, ходзячы ад берага да берага: нідзе ніводнага ценю не заўважыў. Нават дробных рыбін не прамільгнула. Не стаў дакараць сябе за тое, што ўчора раніцай не папаляваў больш, бо гараваць па мінулым — апошняя справа. Пайшоў да зялёнага астраўка чармшы, сарваў ці не апошнія лісцікі, пакінуўшы самыя маленькія, нераскрытыя. Атрымаўся добры жмут, але ж адна зеляніна…
— Прабач, сёння ў нас будзе толькі лёгкі варыянт снедання, вітамінны, — ціха павініўся перад Воляй, працягнуў ёй чарамшу. — Ешце… Сачы за кастром, я пайду… рэзаць трэба. Гукай, калі што…
Ён адышоў, азірнуўся і з жалем заўважыў, што дым ад кастра амаль слаўся па зямлі.
Пашыбаваў у глыб вострава ў пошуках чаго-небудзь больш прыдатнага, чым танклявыя хвойкі, тым больш, на далоні з’явіліся пухіры. Калі знайшоў, сэрца радасна ёкнула: гэта была хвоя, мо, у мінулым годзе зламаная напалову ветрам якраз на вышыні ягонага росту. Калі яе паспрабаваць пакруціць-павярнуць, павінна зламацца дарэшты...
Сабраўся цягнуць да канала кавалкі — падышла Воля, моўчкі ўзялася за танчэйшае бярвенца.
— Данік у будане, абяцаў нікуды не выходзіць. Я буду падыходзіць да яго зрэдчас, — дадала яна.
Некалькі гадзін запар яны ўжо разам шукалі нятоўстыя сухія хвойкі. Віталь падразаў трохі побач з камлём, пасля разам расхіствалі дрэва, налягалі — і яно ламалася. Воля ўжо адна насіла жэрдкі, Віталь не спрачаўся, прымаючыся адразу за іншую хвойку. Воля паспявала аднесці абламанае сучча і верхавінкі да кастра і пацікавіцца, як там сын.
Неба пачало праясняцца, яны пабачылі светлую пляму сонца за хмарамі.
— А ўжо і вечарэе, — ціха азваўся Віталь. — Пайшлі, я збегаю яшчэ на той поплаў, можа, пашанцуе…
Але не пашанцавала. У вадзе быццам ніколі і не было рыбы.
Данік быў падхапіўся, калі пабачыў Віталя:
— Дзядзя Віталь, вы несяце рыбу?
І змоўк, сустрэўшы сумны позірк.
— Пацярпі, хлопчык, заўтра ў нас будзе рыба, будзе многа, колькі захочаш, — пачаў Віталь, прысеў ля іх. — Бачыш, Данік, сёння дождж, рыба пахавалася далёка і глыбока. Але заўтра яна выйдзе на плыткае месца і мы яе здабудзем.
— Заўтра за намі прыедуць, Данічак, — прыгарнула да сябе сына Воля. — І мы будзем дома, я нагатую табе ўсяго самага смачнага, чаго толькі захочаш. І ў кафэ цябе зваджу, будзеш выбіраць свае любімыя пірожныя…
— Я не хачу пірожных, мама, — сумна адказаў хлопчык. — Я хачу рыбу, якую дзядзя ты і Віталь гатуеце на кастры… Яна самая смачная ў свеце…
Нейкі час усе маўчалі, пасля Віталь сказаў, успомніўшы:
— Заўтра — Дзень Перамогі…
— Дык што? — ускінула вочы Воля і апусціла іх, усё зразумеўшы: наўрад ці хто будзе заклапочаны дымам на балоце ў такі дзень.
Віталь адпачыў з паўгадзіны, пераматаў правую далонь.
— Я пайду… Яшчэ светла, трэба спяшацца…
— І мы з Данікам зараз прыйдзем…
Віталь пайшоў, а ў вушах гучалі словы хлопчыка пра самую смачную рыбу ў свеце.
Некалі ўсё мінецца, бо ўсё мінаецца, — думаў мужчына, надразаючы гонкую, але зялёную яшчэ хвойку. Некалі прыйдзе дзень, калі ён, Віталь, будзе сядзець дома з бляшанкай піва (ён любіць з бляшанак). Ён будзе піць піва, лянотна глядзець на экран свайго вялікага тэлевізара. І там будзе ісці адна з тых перадач, якія звычайна глядзіць Віталь, можа, нешта пра падарожжы. І ён успомніць пра гэты востраў. Хоць знікне ў небыцці пякучы боль у далоні, забудзецца стома ў руках і плячах, няўтульнасць мокрага неба. Што ён будзе помніць? Як білася на яловых зубах самаробных восцяў вялікая рыбіна, як маленькі хлопчык скажа, што самая смачная рыба ў свеце — тая, якую ён злавіў і засмажыў на вуголлі. Усё праходзіць, і гэты востраў — пройдзе. І наступіць час, калі былое згадаецца з ціхім сумам і прыемнасцю. З сумам таму, што больш такога ніколі ў жыцці не будзе. І з прыемнасцю, што ты зрабіў усё, што мог для іх — для гэтай цудоўнай маладой жанчыны і яе сына. Няхай не твайго. Але — яе.
Віталь пачаў працаваць, а змрок пакрысе ўжо ўздымаўся над зямлёй, выпаўзаў з кустоў і гушчару.
Прыйшлі Воля з сынам, але давялося папрасіць суседку вярнуцца, каб прыхапіць галавешак, ды раскласці тут касцёр: у гэтым месцы густа растуць патрэбныя ім хвойкі, можна яшчэ доўга рэзаць пры святле кастра і месячыка, які хутка ўзыдзе.
— Данік просіць есці, — з ноткамі адчаю прагаварыла ціха Воля, звярнуўшыся да Віталя, калі хлопчык прысеў ля разведзенага кастра. — Божа, я не ведаю, што яму даць… А як заўтра нас не забяруць?
— Усё будзе добра, — ціха, але ўпэўнена адказаў Віталь і інстынктыўна, падпарадкаваны хваляй пяшчоты і жадання абараніць, супакоіць жанчыну, прыгарнуў адной рукой Волю да сябе. Яна паддалася, прыціснулася, уздрыгнулі яе плечы.
Віталь удыхаў пах яе валасоў.
— У цябе валасы гэтак дымам прапахлі — не вымыеш, як прыедзеш дадому, — заўважыў ён.
— Вымыю. А калі і не, то хай будзе такі пах, — адказала Воля, вызвалілася і адступіла на крок, азірнуўшыся на сына. — Не абдымайце мяне больш, — ціха папрасіла. — Бо магу расплакацца, — усміхнулася няёмка.
Узышоў месячык, хутка ўзняўся вышэй, у ляску адразу пасвятлела.
— Можа, ідзіце, кладзіцеся? — прапанаваў Віталь.
— Не, мы пабудзем, — адмовілася Воля.
7
Маленькая галоўка чаплі ледзь угадвалася сярод чароту, але гэта была яна, чапля. Віталь сцяўся, замёр, яму здавалася, што ўдары сэрца аддаюцца ў ногі, у ваду, а праз яе — да птушкі.
Быў ранак з бязвоблачным небам. Узыходзіла сонца, пакуль схаванае ў коўдры тумана. Вакол панавала ціша, толькі ледзь чутна звінелі камары, якія пасля ўчарашняга дажджлівага дня нарэшце ажылі і цяпер густа абляпілі твар і рукі Віталя.
Ён не адчуваў іх укусаў. Ён не міргаў. Ён быў зверам. Усё знікла: далёкі адсюль горад і рэдакцыя, ягоная кватэра і праца. Было толькі адно, і яно захліснула і падпарадкавала кожную мышцу ў целе, кожную клетачку мозга: чапля — гэта ежа. Есці хоча маленькі хлопчык, сын каханай жанчыны, есці хоча каханая жанчына, есці трэба яму самому, каб уратаваць іх — каханую і маленькага хлопчыка.
Птушка не адчувала небяспекі, пераступала цыбатымі нагамі ў густым чароце па сваіх птушыных справах. Яна выйшла на невялікі прагал. І тады Віталь кінуў восці. Шпурнуў не як кап’ё, а дзвюма рукамі, размахнуўшыся коратка, як звычайную палку, каб яна ляцела, круцілася, бо розум падказаў: так больш шанцаў.
Ён бачыў гэты момант, калі чапля, спуджаная ценем кінутых восцяў, узмахнула крыламі, бачыў, як канец восцяў зачапіў шыю птушкі і зрынуў яе, ужо амаль узляцеўшую, у ваду. І сам Віталь ірвануўся ўслед за восцямі, быццам кінуты некім, нешта хрыпата крычаў, гыркаў і сіпеў. Паспеў балюча упасці на свае ж восці рэбрамі, але рукамі схапіўшы пер’е, невідушча перахопліваў, намацваў нешта больш трывалае, чым пер’е, ухапіў, ускінуўся і яшчэ раз упаў — ужо на саму птушку, гатовы хапіць зубамі за шыю і сціснуць, абы толькі птушка засталася тут, не ўзляцела.
А чапля адчайна біла крыламі, нагамі, нешта цвёрдае ўдарыла балюча ў твар, ды ён ужо намацаў, схапіў адной рукой шыю птушкі, другой перахапіў — і ламануў, устаючы на ногі, ап’янелы ад звярынага адрэналіну ў крыві.
На ўзгорку ён глядзеў на цела птушкі і разумеў, што звярынае трэба пакідаць тут. Нельга несці птушку такой да дзіцяці. Чапля — гэта прыгажосць. Нельга забіваць прыгажосць…
Успомніў, як некалі пісаў пра аднаго майстра, што рабіў чучалы. Трэба зняць пер’е птушкі разам са скурай. Выкінуць вантробы… Паспрабаваў, але ніяк не атрымлівалася — не хапала рук. Панёс знявечаную птушку да будана, пабачыў здалёк Волю, якая ўжо завіхалася ля вогнішча. Клікнуў яе.
Воля здзіўлена войкнула, калі пабачыла ля ног Віталя забітую чаплю.
— Мне аднаму вельмі нязручна трымаць, — апраўдваўся ён. — Будзем лічыць, што гэта вялікая-вялікая качка… Данік спіць яшчэ?
— Спіць пакуль. Камары надта скусалі ноччу, круціўся. Так шкада яе… — Воля прысела, кранула пер’е птушкі, галоўку, правяла пальцамі па дзюбе. — Першы раз бачу чаплю так блізка — і вось, мёртвай… — Яна коратка ўздыхнула. — Прабач, божае стварэнне, але нам няма чаго больш есці…
— Так, не было і сёння рыбы там, — быццам апраўдаўся і Віталь. — Мабыць, аднерасціліся язі…
Разам яны даволі хутка знялі скуру, выкінулі вантробы.
— Трэба вось гэты жоўты тлушч саскрэбці, бо ён, я чытаў, дае вельмі непрыемны пах рыбы і балота, — казаў Віталь. — Пасля памыць вельмі добра… Натром чарамшой, многа чарамшы трэба, каб аж соку было колькі. І хай яна паляжыць з гадзіны дзве. Парэжам на кавалкі, будзем смажыць, як шашлык… От, будзе ў нас мо адзіны ў жыцці шалык з чаплі…
— Усё, ідзіце па чарамшу, а я буду тлушч прыбіраць!
Настрой дадаў сілы і спрыту — за нейкіх паўтары гадзіны, пакуль «марынавалася» птушка, Віталь зваліў недзе з пяць хай сабе і тонкіх, затое гонкіх хвоек, Воля сцягнула жардзіны да канала.
— Там ужо столькі ляжыць… Мо хопіць нам, утрымае? — спытала, калі вярнулася.
— Трэба яшчэ з пяток ці болей, — адгукнуўся Віталь. — Заўтра з раніцы звяжам — і паплывём… Калі наш капітан дасць дабро на адплыццё, а, Данік?
Хлопчык нечага засаромеўся, пасля ціха папрасіў:
— А хадземце качку смажыць…
— Ідзём, дарагі, ідзём! — Віталь падхапіў хлопчыка на рукі. — Зараз будзе ў нас лепшы ў свеце шашлык!
…Толькі асобныя кавалкі ад хрыбта аддавалі моцным пахам балота, а мякчэйшыя кавалкі ад грудзіны былі нават смачнымі, з лёгкім пахам часнаку — недарэмна Воля шчыравала. Данік стрымліваўся, еў павольна, адрываючы ад кавалка маленькія палоскі цёмна-чырвонага мяса. Калі Воля глядзела на сына, нечакана па яе шчоках пабеглі кроплі слёз.
— Вой, дым у вочы трапіў, — ніякавата апраўдалася, кранулася краю майкі, каб захапіць і выцерці твар, ды сканфузілася яшчэ больш — давялося б агаляць грудзі, і яна папракнула сябе: — От, дурніца! — і выцерла твар тыльным бокам далоні.
Дзень быў падобны на ўчарашні, хіба сёння было ўдвая весялей: і сонца на небе, і яны не былі галодныя. Воля, здаецца, і пешкі не хадзіла: усё бегам паспявала.
У добрых прыцемках Віталь прыцягнуў апошнія бярвенцы. Ён быў упэўнены, што гэтага хопіць.
Вячэралі пры святле вогнішча і зыркага месячыка. І Віталь, і Воля з’елі нямнога, быццам змовіліся якіх кавалкаў пакінуць на заўтра.
Калі Воля ўкладвала Даніка спаць, Віталь абрэзаў, не здымаючы штаноў, калашыны. Прыйшла Воля, пабачыла яго і ўсміхнулася сарамліва:
— Мне загадаеце скідаць штаны? Але ж помніце, што трусікі вы ўжо забралі! Мо які фартушок змайстравалі з аеру?
Віталь сканфузіўся на імгненне.
— Не трэба здымаць… так абрэжам.
Першы раз ён кранаўся яе ног — іначай было не справіцца. Воля адцягвала тканіну на сцёгнах, камандавала-папярэджвала:
— Вышэй бярыце, хачу самыя модныя шорты! Асцярожна, бо нажавое раненне будзе цяжка чым апраўдаць!
Віталь адчуў сапраўднае ўзбуджэнне і спужаўся яго. Добра, што Воля не заўважыла нічога.
Удвух надразалі і ірвалі калашыны штаноў на паскі. Таксама распаролі і парвалі кашулю Віталя. Звязвалі гэтыя паскі і пасля плялі дзве доўгія касы — так павінна быць куды больш надзейна.
Спаў у будане Данік. У вячэрняй цішы ажылі гукамі, дзе меладычнымі, дзе крыкліва-тужлівымі востраў і балота. Лёг тонкім покрывам, якое не краналася паверхні, туман. Узышоў месячык, нейкі хваравіта няправільны — колькі дзён заставалася да поўні.
Яны не размаўлялі. Віталь прытрымліваў тканіну, Воля шпарка пляла з яе касу. Віталь трымаў руку падалей, засяродзіўшыся на тым, каб не крануцца Воліных пальцаў. І думаў пра тое, што нельга цалкам давяраць зверу ў сабе. Нельга. Ніяк нельга. Бо звер, калі пачуе бяспеку для сябе, пачне браць. Тое, што палічыць магчымым. Звер не ведае чужога і свайго. Усё, што звера прываблівае, звер хоча займець.
— Усё? — здалося, з лёгкім расчараваннем, што скончыўся такі цікавы занятак, спытала Воля.
— Здаецца, усё…
— Віталь Андрэевіч, а чаго вам зараз найбольш хочацца? Пра што думаеце?
Віталь, які гэтак жа быў утаропіўся на кароткія жоўтыя языкі полымя, перавёў позірк на Волю.
— Сказаць праўду? Толькі не смейся.
— Не буду смяяцца, абяцаю…
— Так хочацца курыць… Ты не ўяўляеш, Волечка, з якім бы задавальненнем я адкрыў зараз пачак, дастаў цыгарэту, панюхаў бы яе і падкурыў вось ад гэтага прутка…
— Нечакана… Мы з вамі нібы руйнуем знакамітую піраміду Маслоу, — Воля села роўна. — Хочаце ведаць, пра што я думаю, чаго хачу найбольш?
— Кажы, цікава…
— Крыкнуць на ўвесь свет ці мець хаця б спраўны мабільны тэлефон, каб муж пачуў, што мы тут, на гэтым востраве, і ў нас усё добра…
— Нічога дзіўнага…
— А яшчэ хачу… — Воля хітравата прымружыла вочы, па-змоўніцку сцішыла голас: — Зірніце на азярыну — там сапраўднае чараўніцтва. Ніколі не купалася ў вадзе пры святле месячыка… Такое адчуванне, што мы адны ва ўсім сусвеце. Вы не будзеце падглядваць, добра? Толькі назірайце, каб мяне хто не хапіў, бо трошкі вусцішна там. Я хутка! — падхапілася і пабегла басанож да вады.
Павольна ўвайшла ў яе, пакрочыла далей, спынілася, выпрастала рукі, павольна ўзняла іх над галавой, пацягнулася ўся — да месячыка, да неба, самотная да невыказнага хвалявання, адначасова безабаронная перад туманнай прасторай і поўная ўладарка яе. Азірнулася, нягучна папярэдзіла-папрасіла:
— Віталь Андрэевіч, не пужайцеся, бо я распранаюся!
Калі Воля выходзіла з вады, Віталь лёг на спіну, глядзеў на чорнае ў зорках неба.
Яна села ля кастра, пацягнула рукі да агню. Лёг на бок Віталь.
— А вада халодная зусім, — паскардзілася Воля: — Трохі памыла свае адзежкі… Заўтра каб не сорамна было выглядаць завэдзганай, — дадала з усмешкай.
— А зараз трэба будзе сядзець, пакуль не высахне ўсё, — заўважыў Віталь.
— Няма тут чаму асабліва сохнуць, ды і пасядзець хочацца, — нечакана задумліва адказала Воля, спытала асцярожна: — А як вернемся, што вы рабіць будзеце?
Віталь не стаў перапытваць: з чаго раптам яму задумвацца, не стаў удакладняць, што такое ведае Воля. Адказаў так, як думалася:
— Волечка, я не навучыўся рашаць задачы ў перспектыве. Нешта паўстане, тады і будзем думаць, праўда ж? — усміхнуўся бадзёра ў адказ.
— Можа, вы і правільна робіце, калі так… Віталь Андрэевіч, я не ведаю, чым аддзячыць вам. Не-не, не толькі за гэтыя дні. За гады. Вы столькі для мяне зрабілі, столькі вучылі…
— А вось тут стоп, — спыніў ён Волю. — Калі людзі шчыра сябруюць, яны заўсёды нешта адзін аднаму даюць, нечаму вучаць. І ты мяне навучыла…
— Я? Вас? Навучыла? Чаму? — шчыра здзівілася Воля.
— Вельмі важнаму, — сур’ёзна адказаў Віталь. — Ты навучыла мяне радавацца поспехам іншага чалавека, які табе быццам і ніхто, больш за тое — быццам і канкурэнт. А такая навука каштуе дорага. Не смейся. Не дзіва, калі на тое, што нехта больш таленавіты, больш паспяховы, больш папулярны людзі быццам закрываюць вочы. Зайздросціць і ігнараваць сёння людзі навучыліся. А вось радавацца поспехам іншага — гэта надзвычай цяжка. Прыняць, што нехта ўмее лепш за цябе — удвая цяжэй. Але, калі навучышся прымаць, дык тады і радасці ў тваім жыцці ўдвая больш.
— Не чакала, па шчырасці, — крыху сумелася Воля, памаўчала, быццам раздумваючы над тым, якое пытанне задаць, і спытала нечакана для Віталя:
— А можна я задам вельмі асабістае пытанне?
Ён уздрыгнуў, але кіўнуў згодліва:
— Калі яно не надта сакрэтнае…
— Чаму вы не жанаты?
Віталь сеў, падкінуў галля ў касцёр — ён бачыў, як Воля ціснецца бліжэй да агню і час ад часу дробна ўздрыгваюць яе плечы.
— Прабачце…
Віталь азірнуўся на Волю і ўсміхнуўся ветла:
— Дзівачка, за што прабачэння ппросіш?
Сеў, пачаў гаварыць, асцярожна выбіраючы словы, быццам адкрываў нейкую надзвычай важную таямніцу:
— Ведаеш, Волечка, калі б ты мне задала такое пытанне да гэтага вострава, дык я б табе, не задумваючыся, адказаў: не склалася. З першай не склалася, пасля не складвалася з іншымі жанчынамі. Мы, людзі, прыдумалі для сябе гэтае ўніверсальнае «не склалася». І што за ім — ніхто надта не імкнецца спасцігнуць. Так прасцей, так лягчэй. Не твая віна, не твая параза, а нешта нейкае недзе там у нябёсах не склалася…
— А што змянілася на гэтым востраве? — асцярожна спытала Воля, бо Віталь замаўчаў.
— На гэтым востраве ты. І з табой я зразумеў вельмі важную рэч. І зразумеў, чаму я не жанаты, чаму ў мяне не складвалася.
— Я падказала? Якім чынам? — ажно трошкі напалохалася Воля.
— Ты падказала, Воля. Ты мне падказала, што каханне — гэта не толькі гатоўнасць аддаць усяго сябе, ахвяраваць. Каханне — гэта яшчэ і ўменне прыняць…
8
Распалілі вялікі касцёр, накідалі ўсё, што назбірала Воля ўчора. Рабілі гэта больш па заведзенай звычцы, чым па неабходнасці. Бязветраны ранак даваў дыму ўзнімацца слупам. Снедалі рэшткамі разагрэтых на агні кавалкаў чаплі.
Усе разам прыйшлі да берага канала, дзе горкай ляжалі тонкія сасновыя бярвенцы.
— Ну, Данік, давай будзем рабіць наш плыт, на якім мы паплывём дадому!
Цёмная вада канала была як гарачая, туман над ёй падаваўся парам. Віталь не стаў марудзіць, выбраў дзве папярэчыны, паклаў іх канцамі ў ваду, на іх — таўсцейшае бярвенца.
— Самае галоўнае нам зараз — добра пачаць, — тлумачыў ён. — Ты, Воля, трымай гэтую папярэчыну, а ты Данік — гэтую. Прысядзь, хапі яе, ага, вось так… Не, не цісні, не цягні, проста трымай, каб яна не спаўзла раней патрэбнага ў ваду. А я буду прывязваць…
З даўжэйшай вяроўчынай, звязанай учарашнім вечарам ля вогнішча, ён рушыў у ваду, сцепануўся — яна была халодная, даходзіла да грудзей. Прымусіў сябе забыцца на холад, зрабіў першы вузел, пасля другі на іншай папярэчыне.
— Малайцы, пачатак пакладзены! Цяпер адпускайце… Волечка, давай па чарзе бярвенцы нашыя, кладзі на папярэчыны, соўгай да мяне…
Ён, ашчаджаючыся, перахопліваў крыж-накрыж па два, па тры бярвенцы з папярэчынай. Калі перайшоў мацаваць на другі бок, Воля, пабачыўшы, як яму не вельмі зручна, зайшла ў ваду, войкнула ад неспадзяванага холаду:
— А з выгляду дык і цёплая, — апраўдалася яна і прапанавала: — Давайце, кажыце мне, як і што трымаць…
Карацейшай вяроўчыны на гэты бок не хапіла.
— Што рабіць? — Воля зірнула на Віталя, на сябе, на сына. — У Даніка штонікі…
— Напачатку мусім ахвяраваць нашым рарытэтам, — усміхнуўся Віталь. — На восцях… Развяжам усё, спляцём коску, пабачым.
— Вой, я і праўда хацела іх прывезці дахаты, як ўспамін, — засмуцілася Воля. — Дайце нам з Данікам хоць зубоў пару… на якіярыбіна патрапіла!
Віталь разабраў восці, два яловых вострых клыкі працягнуў хлопчыку:
— Трымай! Яны прынеслі нам удачу!
Дасталі яшчэ палавінкі шнуркоў са сваіх красовак, але…
— Данічак, мабыць, давядзецца табе са штонікаў зрабіць шорты, як і ў мяне, і ў дзядзі Віталя, — падміргнула Воля сыну. — Ты згодзен?
А той, не чакаючы загаду, хутка скінуў свае красовачкі на ліпучках, прысеў і сцягваў штонікі.
Плыт атрымаўся з выгляду вялікім — недзе пяць на тры метры. Сцягнулі яго цалкам у ваду. Віталь не марудзячы надта, каб не паказаць сваё хваляванне, хутка абапёрся рукамі аб край, падцягнуўся і закінуў адну нагу, ускараскаўся. І выдыхнуў з палёгкай усю сваю трывогу, якая не знікала з першага рэзу нажа па першай выбранай хвоі — плыт трымаў яго надзейна. То і Волю з Данікам утрымае. Загадзя падрыхтаваным доўгім і моцным дручком упёрся ў дно, падагнаў плыт пад самы бераг.
— Ну, Воля, ступай хуценька… Данічак, ты не пужайся, мы толькі праверым, каб было надзейна.
Бярвенцы хоць і схаваліся амаль цалкам у ваду, але трымалі ўпэўнена.
— Будзем збірацца, — прапанаваў Віталь і сам усміхнуўся: а што ім збірацца, калі ўсё іхняе — на іх і з імі?
Але Воля ўжо скочыла зноў на бераг, і сам ён зрабіў тое ж.
— Хадземце з востравам развітаемся ці што? — з нечаканай ноткай жалю прамовіла Воля.
У Віталя ўзнікла было кволае жаданне разабраць іх будан ды пакідаць у касцёр — няхай гарыць усё, як Воля ціха прамовіла:
— Што ж, дзякуй гэтаму дому, нам час плысці к другому…
А дом паліць нельга. Прыхапілі з сабой з будана па ахапку травы, каб можна было прысесці на плыце Даніку.
Яны праплылі мо сотні тры метраў, пакінуўшы за спінамі свой востраў, калі пачулі наперадзе характэрны гук матора і пабачылі выразную кропку, якая за секунды пераўтварылася ў лодку. Віталь не адчуў радасці, нават больш за тое, быццам расчараванне. І Воля не гукнула ўсхвалявана ад пабачанага.
Двое мужчын у касцюмах егераў запаведніка глядзелі на іх, не хаваючы свайго ўзрушэння. Адзін ужо дастаў свой мабільнік і тэлефанаваў.
— Скажыце, няхай тэрмінова патэлефануюць майму мужу! — загадала, так, менавіта загадала Воля мужчыне, і Віталь здзівіўся трохі яе незадаволенаму, нават злоснаму голасу, але ўсё стала зразумелым далей: — Чаму вы так доўга? Тры дні гарыць на востраве! — не магла утрымацца Воля.
— Мы людзі паднявольныя, — апраўдаўся адзін егер. — Зараз мы развернемся, забяром вас.
— Не хачу!!! — раптам закрычаў адчайна, са слязьмі ў голасе, Данік. — мамачка, не аддавай мяне ў лодку, я не хачу, яна перавернецца!
— Не, Данічак, што ты, не перавернецца, тут дзядзі іншыя, бачыш, лодка вялікая, — спрабавала ўгаварыць Воля сына, а той кінуўся да Віталя, абхапіў яго за ногі:
— Дзядзечка, я з табой паплыву, не трэба ў лодку, не трэба! Яна перакуліцца!
Егеры ў лодцы спачувальна маўчалі, разгублена застыла Воля.
— Дык гэта… у нас тут вяроўка ёсць, — прапанаваў адзін з мужчын. — Можам зачапіць вас ды пацягнем памалу. Не разваліцца ваш плыт?
— Не разваліцца, кідайце, — узрадаваўся Віталь, пагладзіў па галаве хлопчыка: — Мы застанемся на плыце, Данік! Ідзі да мамы, усё будзе добра.
…Яны так і плылі спачатку па адным, пасля па другім, шырэзным і паўнаводным канале між балот. Яшчэ павярнулі і недзе праз паўгадзіны пабачылі прычал і вялікі дом з тэрасай на ўзгорку. Тая самая дача…
У кабінеце дырэктара запаведніка Васіля Токара пілі гарачы чай з цукеркамі і пячэннем, ад іншага адмовіліся.Токар запрашаў Волю з сынам і Віталя хвалюючыся і неяк залішне мітусліва клапочучыся. Чакалі Глеба — Воля паразмаўляла па тэлефоне з мужам, той ужо выехаў.
Васіль Токар, мужчына гадоў сарака пяці, невысокага росту, але залішне раздабрэлы, чарнявы, з вялікімі залысінамі, ажно падаваўся наперад, зазіраў у твары па чарзе Віталю і Волі, калі яны коратка расказвалі пра сваё выратаванне. Пацмокваў, ківаў галавой, ёрзаў на стуле. Ён, несумненна, адчуваў сваю віну, а Воля і не думала хаваць сваё абурэнне, крыўду:
— Няўжо вам сапраўды не цікава, што там у вас гарыць? То ж запаведнік, ёсць жа у вас вышкі назіральныя, так? — адказу не стала чакаць, прадоўжыла: — Тым больш, людзі прапалі, тут, здаецца, на кожны дымок ляцець трэба… Добра, у нас быў нож. А як бы не было? Шышкі нам есці?
— Усё так, усё так, паважаныя… Але ж зразумейце: вялікія выхадныя, тры групы экскурсійныя, больш за пяць груп адпачываючых, а яшчэ — пяцёра замежнікаў. А з гэтымі ж, як з дзецьмі… Не хапае людзей, ніяк не хапае. Так, трошкі прамахнуліся, зараз вадой у нас палова запаведніка заліта, то… самі разумееце, не надта пакуль страшныя тыя пажары. А наконт пошукаў… Той хлапец, які вас вёз і, разява, на бервяно наляцеў, уратаваўся, праз пяць гадзін яго знайшлі… Фатограф з Бельгіі з вышкі, ёсць у нас такая — за птушкамі назіраць, праз фотакамеру яго і пабачыў. Амаль непрытомны, рукі ледзь адарвалі ад бервяна. Пакуль ён у сябе прыйшоў, гаварыць пачаў… Ён казаў, што найбольш верагодна, вы патанулі, бо краем вока бачыў, як упала і схавалася пад вадой жанчына з дзіцём, вось вы, — кіўнуў ён на Волю. — Мы ліхтары пабралі, паляцелі ў той бок, бо дагэтуль жа па іншых каналах шукалі. Кофту знайшлі… На раніцу вадалазаў выклікалі. Тыя паўдня шукалі… Глыбока, віры ды яміны, вада далёка ў балота заварочвае… Вось.
Магчыма, пасля доўгага часу, праведзенага на востраве, Віталю было вельмі няўтульна ў сценах кабінета, аздобленага рамкамі з фотавыявамі. І было чамусьці холадна. Новая фірмовая куртка егера, якую яму далі накінуць на плечы (Воля адмовілася ад такой, сказала, што ёй і так, у шортах і «топе», добра), не грэла, непрыемна казытала цела.
— Так хочацца курыць, — выказаў услых жаданне Віталь, і Воля зірнула на яго з удзячнасцю — мабыць, ёй таксама было няўтульна тут.
— Ідзём, на ганку пачакаем Глеба…
Віталь не паспеў спытаць у каго з мужчын цыгарэту — заляцеў у двор аўтамабіль, рэзка спыніўся. Воля і Данік зрабілі колькі хуткіх крокаў яму насустрач.
Віталь глядзеў, як абдымае Глеб жонку і сына, стоячы на каленях, і яму стала чагосьці сорамна, быццам падглядвае за нечым чужым інтымным. Ён адышоў у бок. Яго паклікалі праз некалькі хвілін. Перад тым, як ад’язджаць, дырэктар запаведніка адазваў Глеба ў бок, нешта ціха казаў яму, усміхаючыся лісліва, непрыгожа.
Ужо пад’язджаючы да горада Глеб раскрыў сакрэт гэтай гаворкі:
— Токар прасіў… Калі вас пачнуць журналісты з іншых выданняў распытваць, каб не казалі пра плыт. Маўляў, якая розніца — егеры ж амаль да вострава даплылі па вас. І другое… Каб казалі, што вялікі касцёр вы здагадаліся запаліць толькі сёння раніцай. За гэта будзе нам усім бясплатнае карыстанне месцамі адпачынку ў запаведніку ў любы час, і лодка ў любое месца…
— На лодку я сама цяпер доўга не сяду, — толькі і адгукнулася Воля. — Што скажаце, Віталь Андрэевіч? Няхай запаведнік зарабляе імідж выратавальніка?
— Няхай зарабляе, — памяркоўна згадзіўся Віталь. — У нашым лёсе гэта нічога ўжо не зменіць.
Глеб высадзіў Волю з сынам каля дома, і хоць Віталь аднекваўся, накіраваўся ў другі канец горада, каб падвезці яго. Маўчалі. Толькі калі даехалі, Глеб моцна паціснуў руку Віталя, і трымаючы яе, сказаў, гледзячы ў вочы:
— Дзякуй вам. Чыста мужчынскае. І больш нічога казаць не буду.
— Больш і не трэба, — кіўнуў Віталь. — Зямля круглая і маленькая.
— У сэнсе?
— Ды ў тым, што не паспееш і забыцца, што кінуў ззаду, як пабачыш тое наперадзе, — уздыхнуў Віталь.
— Тое так, — задумліва прагаварыў Глеб, дадаў: — Не ведаю, ці змагу калі дараваць сабе, што не застаўся з жонкай і сынам… Але, то мае справы. Вам скажу: пра мяне могуць казаць рознае. Ведаю, вы ўжо шмат чаго і чулі. Але, я вам як мужчыне кажу: я сам не нашмат большы вінцік, чым вы. Не ад мяне ідуць ініцыятывы перамен. Не ведаю, чым вы і калі не дагадзілі сённяшняму кіраўніцтву. Аднак мне было сказана даслоўна: я станаўлюся рэдактарам, а вы павінны быць звольнены. Два вашыя матэрыялы выклікалі вялікае незадавальненне. Няправільная ў вас палітыка, сказалі мне. Ні ваш вопыт, ні талент журналісцкі ў разгляд не прымаюцца. Самі бачыце, сёння патрабуецца іншае ад газетчыкаў. Я сказаў вам праўду, вы ўжо самі рашайце…
9
Ад усякіх іншых журналістаў ды выданняў Віталь і Воля змаглі адбіцца, але тут прыехалі з галоўнай газеты краіны, і сам Глеб патэлефанаваў, папрасіў: раскажыце. Расказвалі доўга: пра чарамшу, пра восці і рыбу, пра будаўніцтва будана і плыта, пра чаплю і віццё вяроўчын з абрэзанай адзежы. Выйшаў вялікі артыкул, дзе быў на фота і маленькі Данік у тых сваіх абрэзаных няроўна штоніках з двума звязанымі, бы сапраўдныя клыкі невядомага звера, яловымі зубцамі ад восцяў. Быў і здымак іх будана, невялікага вогнішча з калкамі, каб смажыць рыбу…
Праз тыдзень Віталю патэлефанаваў старшыня іх раённага суда. Папрасіў прабачэння:
— Не крыўдуй, Андрэевіч, але мы людзі ў нечым паднявольныя. Тут на цябе матэрыялы прыйшлі… Зайдзі, пазнаёмішся…
— Каго я там абрабаваў ці забіў? — без хвалявання спытаў Віталь, насамрэч не адчуваючы ніякай пагрозы ў словах.
— Тут многа чаго, Андрэевіч, — уздыхнуў старшыня суда. — І чаплю чырвонакніжную, і рыбу падчас нерасту…
— Вы сур’ёна, Мікалай Антонавіч? — не паверыў Віталь.
— І нават вельмі сур’ёзна, — адказаў старшыня суда. — Прыходзь…
Праз гадзіну ён чытаў пратаколы. Не толькі рыба, не толькі чапля. Тут была чарамша (якая таксама ў Чырвонай кнізе), тут былі паваленыя ім дрэўцы, разведзеныя ў запаведнай зоне кастры без дазволу на тое. Былі і фотаздымкі: іхні будан, два вогнішчы, палянка з парванай (але ж не ўсю падрад ірваў ён) чарамшой, скура з пер’ем, доўгія тонкія ногі і галава з шыяй чаплі, нават рыбныя хрыбты, якія Воля складвала ў выкапаную ёй ямінку.
— Яны напачатку адным пратаколам хацелі ўсё аформіць, — дзяліўся з Віталем суддзя. — Але ў такім выпадку ўрон прыродзе сягае да той сумы, калі трэба заводзіць крымінальную справу. Пагаварылі са следчым камітэтам, паколькі дзеянні не насілі адначаснага характару, то вось такі варыянт… Тут падлічана сума нанесенага ўрону па кожным факце… канешне, не маленькая. Што скажаш?
— Скажу адно: не лічыў плошчу, на якой парваў чарамшу, то не магу спрачацца: дваццаць метраў квадратных ці болей.
Віталь адчуў звінячую пустату ў галаве. Не хацелася ні спрачацца, ні пытацца хоць пра што. Не задаваць пытанне, якое ў любога разумнага чалавека павінна было б сарвацца з языка: дык ім што, трэба было паміраць ад холаду і голаду?
Няма сэнсу. Таму што нябачная машына недзе завялася, нябачны кіроўца лёгка цісне на газ, коціцца каток, уплюшчвае ў зямлю ўсё, што сустрэне на сваім шляху.
— Згодны з абвінавачваннямі? — ціха спытаў суддзя, дадаў яшчэ цішэй: — Штрафы будуць па мінімуме, хоць намякалі нам даваць па поўнай…
Віталь моўчкі кіўнуў, паставіў подпісы ў паперах. У думках падлічваў, колькі ў яго грошай вольных. Не хапала. Пасля суда паехаў у бліжэйшы банк, дзе можна было хутка аформіць крэдыт, у іншым банку аплаціў усё. Вярнуўся ў рэдакцыю, пайшоў да Пятроўны і папрасіў адгул на пятніцу, на заўтра.
Мабыць, па твары Віталя работніцы рэдакцыі здагадваліся аб яго стане, перашэптваліся. Зайшла Воля, спыталася ўстрывожана:
— Нешта здарылася, Віталь Андрэевіч? У вас такі выгляд, быццам… быццам вы з хаўтураў па лепшым сябры вярнуліся.
— Не, Волечка, усё добра… так, дробязі, галава надта разбалелася, — ён паспрабаваў усміхнуцца, выйшла непераканаўча, фальшыва, таму дадаў наўмысна-бадзёра: — Нечаканая атака на асабістым фронце, якая была паспяхова адбіта!
— Вы мяне падманваеце, — паўшчувала Воля, азірнулася: — Калі справа тычыцца і мяне — я вам пасля не дарую!
— Усё будзе добра, Воля. Усё зараз добра.
Гэтым разам усмешка атрымалася сапраўднай.
Назаўтра ён паехаў у запаведнік. Не хацеў, ды каля адміністрацыйнага будынка сустрэў дырэктара. Васіль Токар застыў на месцы. Ён, мажліва і чакаў, што Віталь будзе шукаць з ім сустрэчы, можа, і падрыхтаваў ужо якую водпаведзь. Але зараз дырэктар разгубіўся так, што не ведаў: ці падаваць руку.
Віталь сам працягнуў яе і, не даючы Токару ні пра што іншае загаварыць, папрасіў сам:
— Мне адпачыць у вас два дзянькі, можна? Каб з лодкай…
— Адпачыць? — Токар вылупіў свае маленькія вочы. — Дык… Канешне, канешне! У нас ёсць гасцявыя домікі, выбірайце, зараз я паклічу, вас правядуць, — і ён закруціўся на месцы, вышукваючы вачыма некага на тэрыторыі.
— Не-не, не трэба мне дамка, — спыніў яго Віталь. — Я хачу на тым востраве пабыць. То ці лодку, калі можна, дайце, ці хай мяне туды завязуць, а ўдзень заўтра забяруць. У мяне ўсё неабходнае ёсць…
Твар дырэктара запаведніка выцягнуўся, ён лыпаў сваімі вочкамі, пасля скура на ілбе сціснулася: відавочна, ён імкнуўся разгадаць: навошта Віталю трэба на той востраў.
— Ды вы не хвалюйцеся, — крыху насмешліва дадаў Віталь. — Штрафы я аплаціў, абскарджваць нічога не збіраюся.
— То канешне, канешне…
Праз гадзіну Віталь з заплечнікам, адпусціўшы лодку, падыходзіў да свайго будана. Нетаропка расклаў цяпельца. Разуўся, прысеў на зямлю ў тым месцы, дзе сядзеў тут некалі, дастаў з заплечніка тэрмас, невялікую пляскатую бутэльку з каньяком, нераскрыты пачак цыгарэт. Ён паспеў зрабіць глыток з бутэлькі і наліць сабе кавы, калі заспяваў мабільнік. Хацеў не адказваць, але зірнуў — тэлефанавала Воля.
— Вы дзе зараз, Віталь Андрэевіч? — усхвалявана запытала яна. — Чаму вы мне нічога не сказалі пра суд?! Як вам… Гэта нячэсна! Кім я сябе зараз павінна лічыць, вы не падумалі?
— Вітаю, Воля, — адказаў ён. — Супакойся, калі ласка, усё ў мінулым. Хай іхняе будзе ім. Дзе я? А ты паспрабуй угадаць... Помніш, я табе казаў пра сваё вялікае жаданне? Вось, я лічу, што жаданні трэба здзяйсняць. Ты не уяўляеш нават, што я адчуваю зараз, адкрываючы тут пачак цыгарэт. Тым больш, так хочацца курыць…
