Грахі маленства [Баляслаў Прус] (fb2) читать онлайн

Грахі маленства Баляслаў Прус

На вакацыях

Увечары, як заўсёды, да мяне прыйшоў мой школьны сябар. Абодва мы жылі ў вёсках, некалькі вёрст адзін ад аднаго, і бачыліся амаль штодня. Гэта быў прыгожы бландзін, лагодныя вочы якога маглі заваражыць не адну жанчыну. Мяне прывабліваў яго непарушны спакой і цвярозы розум.

У гэты дзень я заўважыў, што яму нешта дакучае: глядзеў ён у зямлю і неспакойна пасцёбваў дубцом па нагах. Мне было нязручна пытацца, што так хвалюе яго, ды вось ён сам пачаў:

— Ведаеш, у мяне быў сёння дурны выпадак.

Я здзівіўся: амаль зусім неверагодна было, каб «дурны выпадак» здарыўся з чалавекам, які так умеў валодаць сабою.

— У нас, — гаварыў ён далей, — быў сёння ўранні пажар. Згарэла хата...

— А ты, відаць, кінуўся ў агонь? — перапыніў я яго трохі кпліва.

Ён перасмыкнуў плячыма і, здалося мне, злёгку зачырванеўся; зрэшты, можа, гэта ад бляску сонца, якое заходзіла.

— Загарэліся, — сказаў ён, памаўчаўшы, — каноплі на гарышчы, а за імі і страха. Я чытаў якраз вельмі цікавы раздзел у Сэя, аднак, калі я ўбачыў чорны дым, што віўся клубамі, і языкі полымя, што прабіваліся цераз шчыліны ў коміне, мяне ахапіла абывацельская цікаўнасць і я павалокся туды. Людзі былі на працы, на пажар з'явілася некалькі чалавек: дзве бабы, што лямантавалі на бяду, арганісціха, якая адпалохвала пажар абразом святога Фларыяна, і дзядзька, што раздумваў, аберуч трымаючы пустое вядро. Ад іх я пачуў, што хата на замку, бо гаспадар з гаспадыняй у полі.

«Вось яна, наша сістэма будаўніцтва!.. — падумаў я. — Дом палае, як набіты порахам...»

І сапраўды, праз момант уся страха ўзнялася слупам полымя. Дым лез у вочы, а агонь прыпякаў так моцна, што я, каб не ўзяўся пінжак, павінен быў адысціся крокаў на некалькі.

Тым часам прыбегла больш людзей, з бусакамі, сякерамі і вадой. Адны пачалі абарочваць плот, якому нічога не пагражала, другія лілі ваду такім чынам, што на агонь яна не трапляла, некалькі чалавек былі ўжо мокрыя з ног да галавы, а бабу адну павалілі. Я ім нічога не казаў, бо відно было, што далейшым будынкам нічога не пагражае, а хату ўжо не ўратаваць.

Ды раптам хтосьці закрычаў:

— Там жа дзіця, маленькі Стасік!..

— Дзе? — спытаўся хтосьці другі.

— У хаце, спіць у ночвах каля акна... Выбі каторы шкло, дык жывога яшчэ выцягнеш...

Аднак ніхто не варушыўся. Салома на страсе ўжо згарэла, а кроквы і латы жарыліся, як распалены дрот.

Прызнаюся, калі я пачуў гэта, сэрца маё здрыганулася, як ніколі.

«Калі ніхто не ідзе, — падумаў я, — пайду туды... Каб уратаваць малога, спатрэбіцца паўхвіліны. Часу — аж занадта, аднак — страшэнная гарачыня!..»

— Ды варухніцеся ж вы каторы! — крычалі бабы. — Ах вы, сабачыя душы, а яшчэ мужчыны называюцца!..

— Сама лезь у агонь, калі такая разумная! — агрызнуўся хтосьці з натоўпу. — Там чалавеку адразу канец, а малое, што кураня, і так ужо зайшлося...

«Малайчына, — падумаў я пра самога сябе. — Ніхто не ідзе, а я ўсё вагаюся! А зрэшты, — падказала мне шэптам развага, — якога чорта лезці ў дарэмную авантуру?.. Або ж я ведаю, дзе ляжыць дзіця?.. Можа, вывалілася з начовак?..»

Бэлькі перагаралі ўжо і пачалі з глухім патрэскваннем выгінацца.

«Аднак трэба ўрэшце прабрацца туды, — думаў я, — кожная хвіліна дарагая. Дзіця не павінна ўсё-такі згарэць, як чарвяк... А калі яно ўжо гатова? — зноў падказала развага. — У такім выпадку шкада нават пінжака...»

Здалёк пачуўся страшэнны жаночы крык:

— Ратуйце дзіця!..

— Трымайце яе! — пачуўся крык у адказ. — Палезе ў агонь і загіне...

Я пачуў нейкае шамаценне за мною і той самы крык:

— Пусціце!.. Гэта маё дзіця!..

— Пад пахі яе бяры!.. — крычаў нехта ў адказ.

Я не стрываў і кінуўся наперад. Ахапіў мяне жар, дым, дах затрашчаў над галавой, з коміна пасыпалася цэгла. Я адчуў, што валасы мае тлеюць, і... адступіўся са злосцю. «Што за дурная сентыментальнасць! — падумаў. — Дзеля жменькі чалавечага попелу ператвараць самога сябе ў пудзіла?.. Яшчэ скажуць, што так затанна вырашыў стаць героем!..»

Ды вось раптам мяне штурханула, бегучы да палаючай хаты, нейкая маладая дзяўчына. Пачуўся звон разбітых шыбін, а калі ветрам адмахнула дым, я ўбачыў яе ў акне, — яна перахілілася туды так далёка, што відаць былі непамытыя ногі.

— Што ты робіш, вар'ятка! — закрычаў я. — Там ужо труп, а не дзіця...

— Ягна, вылазь! — крычалі з натоўпу.

Столь абвалілася, ажно ў неба сыпанулі іскры. Дзяўчына знікла ў дыме, а ў мяне пацямнела ў вачах.

— Яг-на! — зноў залямантаваў той голас.

— Зараз! Зараз! — адказала дзяўчына, бегучы каля мяне назад.

Яна з намаганнем несла цяжкага хлопца, які, прачнуўшыся, крычаў на ўвесь свет.

— Дык ён жывы? — спытаўся я ў сябра.

— Жывы і здаровы.

— А дзяўчына... яго сястра?

— Дзе там, — адказаў сябар. — Зусім чужая, нават наймічка ў іншага гаспадара, і гадоў ёй з пятнаццаць.

— І нічога з ёю не здарылася?

— Прысмаліла сабе хустку і трохі валасоў. Ідучы да цябе, я бачыў яе. Скрабла бульбу каля сяней і штосьці сабе напявала фальшывым голасам. Я хацеў выказаць ёй сваё захапленне, ды раптам усплылі на думку адно пры адным: яе дзікі парыў і мая разважлівасць перад чужым няшчасцем, і... мне так сорамна стала, што і слова не змог ёй сказаць.

— Мы ўжо такія!.. — дадаў ён і стаў ссякаць сваім дубцом прыдарожнае пустазелле.

На небе пачалі паказвацца зоркі, а халодны вецер данёс ад сажалкі кваканне жабаў і папіскванне вадзяных птушак, якія аціхалі перад сном. Звычайна ў такі час мы з сябрам строілі планы на будучыню, але сёння пра гэта гаворкі ў нас не было. Затое мне здавалася, што кусты вакол нас шэпчуць:

— Вы ўжо такія!..

Антэк

Антэк нарадзіўся ў вёсцы над Віслай.

Вёска стаяла ў невялікай даліне. З поўначы яе акружалі адхонныя ўзгоркі, на якіх шумеў сасновы лес, а з поўдня ўзгоркі гарбатыя, парослыя ляшчэўнікам, цёрнам і шыпшынай. Там найзванчэй спявалі птушкі, і туды найчасцей вясковыя дзеці хадзілі рваць арэхі ды апаражняць птушыныя гнёзды.

Спыніўшыся пасярэдзіне вёскі ды паглядзеўшы на тыя ўзгоркі, можна было падумаць, што абедзве грады іх бягуць адна да адной, каб сутыкнуцца там, дзе ўранні ўстае чырвонае сонца. Аднак гэта ілюзія.

Бо за вёскай паміж узгоркамі — даліна, перарэзаная рачулкай і ўкрытая зялёным лугам.

Там пасвілі жывёлу, і там цыбатыя буслы палявалі на жабаў, што квакаюць вечарамі.

З захаду вёску асланяла плаціна, за якой была Вісла, а за Віслай зноў вапенныя, голыя ўзгоркі.

Каля кожнай сялянскай хаты, пакрытай шэрай страхой, быў садок, а ў садку тым слівы-венгеркі, паміж якіх віднеўся чорны ад сажы комін і пажарныя драбіны. Такія драбіны ўвялі нядаўна, і людзі думалі, што яны будуць ахоўваць хаты ад пажару лепш, чым раней ахоўвалі ад яго буслянкі. І таму, калі гарэла якая-небудзь будыніна, сяляне вельмі здзіўляліся, аднак не ратавалі яе.

— Відаць, такая ўжо на гэтага чалавека божая воля, — гаварылі яны паміж сабой. — Згарэў, хоць і былі ж у яго новыя драбіны, дый штраф заплаціў за старыя, у якіх былі пялы паломаны.

У такой вёсцы нарадзіўся Антэк. Палажылі яго ў непафарбаванай калысцы, што засталася па нябожчыку браце, і хлопец спаў у ёй два гады. Пасля нарадзілася сястра, Разалія, прыйшлося ўступіць ёй месца, а самому, асобе ўжо дарослай, перайсці на лаву.

Увесь гэты год ён калыхаў сястру, а ўвесь наступны — знаёміўся са светам. Аднойчы ўваліўся ў рэчку, другім разам праезджы фурман сцебануў яго пугай за тое, што ледзь не трапіў коням пад ногі, а трэці раз сабакі так пакусалі малога, што ён два тыдні праляжаў на печы. Вопыту сабралася багата. Затое на чацвёртым годзе жыцця бацька падарыў яму сваю суконную камізэлю з медным гузікам, а маці — загадала насіць сястру.

Калі Антэку споўнілася пяць гадоў, трэба ўжо было пасвіць свіней. Ды ён не вельмі да іх прыглядаўся. Значна цікавей было глядзець на другі бераг Віслы, дзе за вапенным узгоркам раз-поразу паказвалася штосьці высокае і чорнае. Яно вылазіла з левага боку, як з-пад зямлі, ішло ўгару і ападала направа. За першым ішло адразу ж другое і трэцяе, таксама чорнае і высокае.

Тым часам свінні, па свайму звычаю, улезлі ў бульбу. Заўважыўшы гэта, маці так пахадзіла каля Антэкавай суконнай камізэлі, што хлопцу ажно дух адразу заняло. Аднак таму, што ў душы яго не было лішняй зацятасці, што хлопец быў ён добры, Антэк пакрычаў, патузаў сваю камізэлю, а тады спытаўся:

— Матуля, а што гэта такое чорнае ходзіць за Віслай?

Маці зірнула ў той бок, куды малы паказваў пальцам, і адказала:

— Там за Віслай? Ты што, не бачыш, што гэта круціцца вятрак? Ты вось свіней лепш глядзі, а то другі раз крапівою насяку.

— А той, матуля, вятрак — ён хто?

— Ат, дурніца, — адказала маці і пабегла на сваю работу. Дзе там ёй таго часу ды розуму ўзяць, каб гаварыць пра ветракі!..

А той вятрак не даваў хлопцу спакою. Бо Антэк бачыў яго штодня. І ноччу сніў яго. Такая страшная вырасла ў малым цікавасць, што аднойчы ён ушыўся на паром, які перавозіў людзей на той бок ракі, і падаўся за Віслу.

Пераплыў, узлез на вапенную гару, якраз у тым месцы, дзе вісела аб'ява, што тут не можна хадзіць, і ўбачыў вятрак. Будынак гэты здаўся яму падобным да званіцы, толькі што быў таўсцейшы, а там, дзе ў званіцы акно, там чатыры вялізныя крылы, прыладжаныя накрыж. Спачатку хлопец нічога не ўцяміў — што гэта і навошта. Але тут яму ўсё растлумачылі пастухі, разабраўся. Перад усім пачуў пра тое, што на крылы дзьме вецер і круціць іх, як лісты. Тады — пра тое, што вятрак меле збожжа на муку, а пры ветраку тым жыве млынар, які б'е жонку, але сам вельмі разумны, бо ведае, як зводзіць пацукоў у свірне.

Пасля такога нагляднага ўрока Антэк вярнуўся дахаты зноў жа паромам. Паромшчыкі адлупцавалі яго трохі за сваю крывавую працу, ад маці перапала па суконнай камізэлі, ды ўсё гэта нічога: Антэк быў рад, бо заспакоіў сваю цікаўнасць. І хоць спаць ён лёг не еўшы, усю ноч мроіўся хлопцу то вятрак, што меле збожжа, то млынар, што б'е сваю жонку і зводзіць пацукоў.

Гэты дробны выпадак аказаў уздзеянне на ўсё хлопцава жыццё. З той пары ён — ад усходу да заходу сонца — стругаў кіёчкі ды складаў іх накрыж. Пасля выразаў слупок, прымяркоўваў, абчэсваў, ставіў, і вось нарэшце атрымаўся ветрачок, які на ветры круціўся, як той, што за Віслай.

Што за радасць! Цяпер Антэку не хапала толькі жонкі, каб было каго біць, і ўжо з яго быў бы сапраўдны млынар!

Да дзесятага года жыцця ён сапсаваў з чатыры сцізорыкі, аднак жа вырэзваў імі дзівосныя рэчы. Рабіў ветракі, платы, драбіны, калодзежы, нават цэлыя хаты. Ажно людзі задумваліся і гаварылі яго маці, што з Антэка будзе або вялікі майстар, або вялікі зладзюган.

За гэты час у яго з'явіўся брат Войтак, сястра падрасла, а бацьку ў лесе прыбіла дрэвам.

Ад Разаліі ў хаце была вялікая дапамога. Дзяўчо зімой падмятала хату, прыносіла вады, магло нават крупнік зварыць. Улетку яе пасылалі з Антэкам на пасту, бо хлопец, заняты сваім майстраваннем, ніколі добрым пастухом не быў. Колькі яго лупцавалі, прасілі, плакалі над ім! Хлопец крычаў, абяцаў, нават плакаў разам з матуляй, аднак рабіў сваё, а жывёла ўсё лезла ў шкоду.

Толькі ўжо як сястра з ім пасвіла, было лепш: ён стругаў кіёчкі, а яна пільнавала кароў.

Часамі маці, гледзячы, што ў дзяўчыны, хоць яна і меншая, больш розуму і руплівасці, ламала рукі з жалю і лямантавала перад старым кумам Анджэем:

— Што я, бедная, буду рабіць з гэтым вырадкам Антэкам? Ні ў хаце нічога не робіць, ні статка не дагледзіць, толькі ўсё гэтыя кіёчкі рэжа, як насланнё якое на яго. Ужо ж з яго, Анджэйка, не будзе, відаць, ні гаспадара, ні нават парабка, а дармаедзіна — людзям на смех, богу на грэх!..

Анджэй, які ў маладосці хадзіў плытагонам і многа свету пабачыў, так пацяшаў разгубленую ўдаву:

— Гаспадара з яго, вядома ж, не будзе, на гэта клёку не хопіць. І таму яго трэба спачатку ў школу, а потым да майстра. Навучыцца па кнізе, навучыцца рамяства і, калі не ссабачыцца, будзе жыць.

На гэта ўдава, ломячы рукі, адказала:

— Ой, куме, што вы гаворыце! А ці ж не сорам гэта — гаспадарскаму дзіцяці за рамяство брацца, абы-каму па заказу работу рабіць?

Анджэй пусціў дым з драўлянай люлечкі і сказаў:

— Сорам, вядома, але ж нічога тут не зробіш.

Пасля ён, звярнуўшыся да Антэка, што сядзеў на падлозе каля лавы, спытаўся:

— Ну, гавары, свавольнік, кім ты хочаш быць? Гаспадаром ці майстрам?

А хлопец на гэта:

— Я буду рабіць ветракі, якія мелюць збожжа.

І заўсёды так адказваў, хоць над ім ківалі галавой, а то часамі і мятлой.

Яму было ўжо дзесяць гадоў, калі васьмігадовая сястра яго, Разалія, моцна занемагла. Як лягла звечара, дык уранні не дабудзіцца было. Малая гарэла, вочы глядзелі, ды не бачылі, а сама гаварыла богведама што.

Маці спачатку падумала, што дзяўчына прыдурваецца, і штурханула яе разоў колькі. Калі ж гэта не памагло, нацерла яе гарачым воцатам, а назаўтра напаіла гарэлкай на палыне. Усё дарма, нават пагоршала, бо ад гарэлкі дзяўчына пайшла сінімі плямамі. Тады ўдава, добра-такі пакорпаўшыся ў сваім куфры, знайшла там у рыззі шэсць грошаў і паклікала на ратунак вялікую знахарку, Гжэгажову.

Мудрая бабуля ўважліва агледзела хворую, аплявала вакол яе падлогу, вымазала малую салам, аднак — нічога не дапамагло.

Тады яна сказала матцы:

— Напаліце, кума, у печы, як на хлеб. Дзяўчыне трэба добра прапацець, і ўсё пройдзе.

Удава напаліла ў печы як след і выгарнула жар, чакаючы далейшых загадаў.

— Ну, а цяпер, — сказала знахарка, — трэба палажыць дзеўку на сасновай дошцы і пасадзіць у печ. Памолімся, тры «багародзіцы» скажам, — як рукою здыме!

І сапраўды, Разалію палажылі на сасновай дошцы (Антэк глядзеў на гэта з кутка) і ўсадзілі, нагамі наперад, у печ.

Дзяўчынка, калі яе ахапіла гарачынёй, апрытомнела.

— Матуля, — крыкнула яна, — што вы са мною робіце?

— Маўчы, дурніца, табе ж палепшае.

Бабы ўсадзілі яе ўжо да палавіны: малая пачала кідацца, як рыба ў сетцы. Ударыла знахарку, хапіла матку аберуч за шыю і загалёкала:

— Матуля, вы ж мяне спаліце!..

Яе ўсадзілі ў печ усю, закрылі чалеснікі засланкай, і бабы пачалі свае тры «багародзіцы»:

— Багародзіца, дзева, радуйся...

— Матуля! Матуленька! — енчыла няшчаснае дзяўчо. — Ой, матуля!..

— Прысна блажэнная і пранепарочная...

Антэк падбег да печы і схапіў маці за падол.

— Матуля! — крычаў ён, плачучы. — Яе ж там насмерць забаліць!..

Аднак ён дамогся толькі таго, што яго кашканулі, каб не перашкаджаў маліцца. Ужо і хворая перастала стукаць у засланку, кідацца і крычаць. Тры «багародзіцы» прачыталі, засланку прынялі.

У печы ляжаў труп, скура на ім была чырвоная, сям-там аблезлая.

— Божа! — крыкнула маці, убачыўшы не падобную да людзей дачку.

І такі ж яе жаль узяў па дзіцяці, што ледзь памагла знахарцы перанесці мёртвую на тапчан. Потым упала сярод хаты на калені і, таўкучы галавою ў ток, крычала:

— Ой, Гжэгожыха!.. Што ж вы нам нарабілі!..

Знахарка была маркотная.

— Ат... Маўчалі б вы лепш. Можа, думаеце, што дзяўчо гэта ад гарачыні так пачырванела? Так гэта хвароба з яе вылезла, толькі што трохі захутка, дык і замарыла бедную. На ўсё божая воля.

У вёсцы ніхто не ведаў, ад чаго Разалія памерла. От, памерла — і ўсё. Відаць, так ёй было наканавана. Ці ж адно дзіця за год у вёсцы памірае, а ўсё роўна іх такое мноства!

На трэці дзень Разалію палажылі ў толькі што адгабляваную трунку з чорным крыжам, труну паставілі на возе, на якім возяць гной, і на двух валах павезлі за вёску, туды, дзе над аселымі магіламі нясуць сваю варту спарахнелыя крыжы і белакорыя бярозы. На няроўнай дарозе трунка трохі скрывілася набок, і Антэк, што ішоў за возам, трымаючыся за маміну спадніцу, думаў:

«Відаць, Разальцы там дрэнна, калі яна так варочаецца на бакі!..»

Потым ксёндз пакрапіў труну святою вадой, чатыры дзецюкі спусцілі яе на вяроўках у магілу, завалілі зямлёй — і па ўсім.

Узгоркі, пакрытыя шумлівым лесам, і тыя, што зараслі кустамі, — усе засталіся на сваім месцы. Пастухі па-ранейшаму ігралі на жалейках у даліне, жыццё ішло ды ішло сваім ладам, хоць у вёсцы і паменшала на адну дзяўчынку.

Тыдзень успаміналі яе, потым забыліся, закінулі свежую магілу, над якою ўздыхаў толькі вецер ды сакаталі конікі.

А потым снег пайшоў і нават конікаў распалохаў.

Зімой сялянскія дзеці хадзілі ў школу. Маці не чакала ад Антэка ніякай дапамогі ў гаспадарцы, хутчэй нашкодзіць яшчэ, і таму яна, параіўшыся з кумам Анджэем, вырашыла паслаць хлопца вучыцца.

— А ў школе мяне навучаць ветракі рабіць? — спытаўся Антэк.

— Ого, навучаць нават пісаць у канцылярыі, абы табе хацелася!

Узяла ўдава сорак грошаў у вузельчыку, хлопца за руку і са страхам пайшла да настаўніка. Зайшоўшы ў хату, застала яго за работай — латаў свой стары кажух. Нізенька схілілася, аддала прынесеныя грошы і сказала:

— Кланяюся пану прафесару і ласкі вашай вяльможнай прашу, каб узялі майго свавольніка ў навуку ды не шкадавалі на яго сваёй рукі, як родны бацька...

Вяльможны пан, у якога з падзёртых ботаў павылазіла салома, узяў Антэка за падбародак, паглядзеў яму ў вочы, палапаў яго.

— Прыгожы хлопец, — сказаў. — А што ты ўмееш?

— Яно і праўда, што прыгожы, — падхапіла маці, — але ж нічога, відаць, не ўмее.

— А што ж гэта вы за маці — не ведаеце, што ён умее, чаго навучыўся? — спытаўся настаўнік.

— Адкуль жа мне ведаць, што ён умее? Я ж баба, не мой гэта клопат. А што да тое вучобы, то ведаю, што вучыўся ён, мой гэты Антэк, каровы пасвіць, дровы калоць, вады з калодзежа выцягнуць і больш, здаецца, нічога.

Такім чынам хлопец быў прыняты ў школу. А таму, што маці было шкада тое саракоўкі, яна, каб трохі супакоіцца, сабрала перад хатай чалавек некалькі суседзяў і пачала раіцца, ці добра гэта, што Антэк будзе хадзіць вучыцца і што яна такі выдатак на яго зрабіла.

— Ха! — азваўся адзін з гаспадароў. — Настаўніку ж гміна плаціць, дык, калі ўперціся, можна яму і не даваць нічога. Але ж ён напамінае, а такіх, што асобна не плацяць, горш вучыць.

— А ці ж добры з яго прафесар?

— Ды так сабе. Калі гаворыш з ім, дык ён нібы дурнаваты, але вучыць як след. Мой хлопец ходзіць да яго вось толькі трэці год, а ўжо ўсю азбуку ведае — зверху ўніз і знізу ўверх.

— Ды што там значыць твая азбука, — азваўся другі гаспадар.

— Як гэта што, — сказаў першы. — Як быццам вы самі не чулі, што войт наш не раз ужо казаў: «Каб я хоць азбуку ведаў, дык з такое гміны меў бы прыбытку больш за тысячу рублёў, як пісар!»

Дзён праз некалькі пасля гэтага Антэк пайшоў першы раз у школу. Яна здалася яму прыгожай, як тая карчма, дзе стойка, а лаўкі былі ў ёй адна за адною, як у касцёле. Толькі што печка лопнула, і дзверы добра не зачыняліся, ад чаго было халаднавата. Твары ў дзяцей чырвоныя, а рукі — у рукавах. Настаўнік хадзіў па класе ў кажусе і ў аўчыннай шапцы. А па кутках школы сядзеў белы мароз, вытрашчыўшы свае іскрыстыя вочы.

Антэка настаўнік пасадзіў з тымі, хто яшчэ не ведае літар, і ўрок пачаўся.

Памятаючы матчын наказ, Антэк намерыўся вызначыцца як найлепш.

Настаўнік узяў у акачанелыя рукі крэйду і на старой дошцы напісаў нейкі знак.

— Глядзіце, дзеці! — пачаў ён. — Гэтую літару запомніць лёгка, бо выглядае яна так, як быццам хтосьці казачка танцуе, і чытаецца «а». Ціха вы там, аслы!.. Паўтарыце: а... а... а...

— А... а... а!.. — хорам загалёкалі дзеці першага аддзялення.

У іхнім піску асабліва выдзяляўся Антэкаў голас, але настаўнік пакуль што гэтага не заўважыў.

Хлопцу гэта не спадабалася, гонар яго закранула.

Настаўнік напісаў другі знак.

— Гэтую літару, — гаварыў ён, — запомніць яшчэ лягчэй, бо яна нагадвае крэндзель. Вы бачылі крэндзель?

— Войтак бачыў, а мы дык, мусіць, не... — азваўся адзін.

— Ну дык памятайце, што крэндзель падобны да гэтай літары, якая называецца «б». Паўтарыце: бэ! бэ!

Хор выгукнуў «бэ!», «бэ!», і тут ужо Антэк вызначыўся па-сапраўднаму. Згарнуў далоні трубкай і бэкнуў, як добры падцёлак.

У класе выбухнуў рогат, а настаўнік ажно затросся са злосці.

— Эгэ! — гукнуў ён на Антэка. — Вунь які ты маладзец! Са школы робіш цялятнік? Дайце яго сюды — пагрэцца!

Хлопец ажно аслупянеў ад здзіўлення, і пакуль ачомаўся, два найдужэйшыя хлопцы ўзялі яго пад пахі, выцягнулі на сярэдзіну класа і палажылі.

Антэк яшчэ ўсё не разумеў, што тут да чаго, але раптам адчуў, што яго лупцуюць з прыгаворам:

— А не раві, як цяля! А не раві, прыдурак!

Пусцілі. Хлопец абтросся, як сабака, якога дасталі з халоднай вады, і пайшоў на месца.

Настаўнік напісаў трэцюю і чацвёртую літары, дзеці хорам называлі іх, а потым настаў экзамен.

Першы адказваў Антэк.

— Як называецца гэтая літара? — спытаўся настаўнік.

— А! — адказаў хлопец.

— А гэтая другая?

Антэк маўчаў.

— Другая называецца «бэ». Паўтары, асёл.

Антэк маўчаў.

— Паўтары, асёл, бэ!

— Што я — дурны! — мармытнуў хлопец, добра памятаючы, што ў школе бэкаць не можна.

— Дык ты, абармот, яшчэ і ўпарты? Пагрэць яго!..

І зноў тыя самыя найдужэйшыя сябры падхапілі яго, палажылі, а настаўнік адмераў столькі ж дубцоў, але ўжо з іншым папярэджаннем:

— А не будзь упарты!.. А не будзь упарты!..

Хвілін праз пятнаццаць пачалася навука ў вышэйшым аддзеле, а ніжэйшы пайшоў на перапынак — у прафесараву кухню. Там адны, пад кіраўніцтвам гаспадыні, чысцілі бульбу, другія насілі ваду, іншыя кармілі карову, і на гэтых занятках прайшоў час да абеду.

Калі Антэк вярнуўся дахаты, маці спыталася:

— Ну што, вучыўся?

— Вучыўся.

— А папала?

— Ого, яшчэ як! Два разы.

— За навуку?

— Ды не, толькі пагрэцца.

— Бачыш, гэта яшчэ пачатак. А пасля ўжо табе пападзе і за навуку! — пацешыла маці.

Антэк сумна задумаўся:

«Што ж ты зробіш. Няхай сабе б'е, затое ж пакажа, як робяць ветракі».

З таго часу дзеці найніжэйшага аддзела вывучалі чатыры першыя літары, а потым ішлі ў кухню і на двор, дапамагаць прафесаравай гаспадыні. Пра ветракі і гаворкі не было.

Неяк аднойчы паменшаў мароз, і на сэрцы ў настаўніка таксама адліжыла, ён захацеў растлумачыць сваім найменшым выхаванцам карысць ад умення пісаць.

— Глядзіце, дзеці, — сказаў ён, пішучы на дошцы слова «дом», — што за мудрая рэч — пісаць. Гэтыя тры значкі такія маленькія і так няшмат займаюць месца, а вось жа азначаюць — дом. Як толькі на гэтае слова паглядзіш, адразу бачыш увесь будынак, дзверы, вокны, сені, хату, печ, лавы, абразы на сценах, карацей кажучы — бачыш увесь дом і ўсё, што ў тым доме.

Антэк праціраў вочы, выхіляўся, глядзеў на тое слова на дошцы, але той дом убачыць аніяк не мог. Нарэшце ён не вытрымаў — штурхануў свайго суседа і спытаўся:

— Бачыш ты тую хату, што пра яе прафесар кажуць?

— Не бачу, — адказаў сусед.

— Відаць, усё гэта лухта! — вырашыў Антэк.

Настаўнік пачуў апошнюю фразу і спытаўся:

— Якая лухта? Што за лухта?

— А тое, што на дошцы дом. Там жа толькі трохі крэйды, а дома не відаць, — наіўна адказаў Антэк.

Настаўнік схапіў яго за вуха і вывалак на сярэдзіну класа.

— Пагрэць яго! — гукнуў, і зноў паўтарылася спрэс тая самая, добра ўжо вядомая хлопцу, цырымонія.

Калі Антэк вярнуўся дахаты чырвоны, заплаканы і ніяк не мог знайсці сабе месца, маці зноў спыталася:

— Папала?

— А думаеце не? — перапытаў са стогнам хлопец.

— За навуку?

— Не за навуку, а толькі пагрэцца!

Маці махнула рукой.

— Што ж, — сказала яна, падумаўшы, — трэба яшчэ пачакаць, то дадуць калі-небудзь і за навуку.

А потым, падкладаючы дроў на камінку, мармытала сама сабе:

— Такая ўжо доля наша, удавы і сіраты. Дала б я прафесару паўрубля, а не саракоўку, дык ён майго хлопца адразу ўзяў бы. А так вось толькі забаўляецца з ім, дый годзе.

Антэк, чуючы гэта, думаў:

«Ну, ну, калі гэта ён так забаўляецца, дык што ж будзе, як вучыць пачне!»

На шчасце ці на бяду, страхоцце гэтае не збылося.

Аднойчы, месяцы са два пасля таго, як Антэк пачаў хадзіць у школу, да маці яго прыйшоў настаўнік і, павітаўшыся, спытаўся:

— Як жа яно, гаспадынька, будзе з вашым хлопцам? Далі вы мне за яго сорак грошаў, як для пачатку, і ўжо трэці месяц пайшоў, а з вас ані капейчыны! Так яно далей не пойдзе, — няхай сабе па саракоўцы, але ж плаціце штомесяца.

А ўдава на гэта:

— Адкуль жа я вазьму, калі няма! Што зараблю які грош — дык у гміну. Адзежыну якую на малых няма за што купіць.

Настаўнік устаў з лавы, тут жа надзеў сваю шапку і адказаў:

— Калі так яно, дык Антэку няма чаго хадзіць у школу. Я не буду з ім рукі дарма вярэдзіць. Такая навука, як мая, не для беднякоў.

І пайшоў сабе, а ўдава, гледзячы ўслед, думала:

«Святая праўда. Колькі той свет стаіць, дык толькі ж панскія дзеці вучыліся. А дзе ж было беднаму чалавеку на гэта набрацца!..»

Зноў паклікала на параду кума Анджэя, і пачалі яны абое экзаменаваць Антэка.

— Чаго ж ты там, свавольнік, навучыўся за гэтыя два месяцы? — спытаўся ў яго Анджэй. — Маці ж дала за цябе сорак грошаў...

— А як жа! — дадала ўдава.

— А чаго я там мог навучыцца! — адказаў хлопец. — Бульбу ў школе скрабуць таксама, як і дома, свінням есці даюць таксама. Адно і навукі, што я прафесару двойчы боты пачысціў. Але ж затое парвалі на мне вопратку на гэтым іхнім... пагрэцца...

— Ну, а ў навуцы той трохі што разабраўся?

— Хто там разбярэцца! — адказаў Антэк. — Калі вучыць нас па-мужыцку, дык тады лжэ. Напіша на дошцы які-небудзь знак і кажа, што гэта дом, і сені, і лавы, і абразы. А ў чалавека ж вочы ёсць, ён бачыць, што гэта не дом. А як вучыць нас па-школьнаму, дык чорт яго там разбярэ! Ёсць там некалькі старэйшых, якія па-школьнаму песні спяваюць, але меншыя — добра, што хоць лаяцца трохі навучацца...

— Ты мне толькі вылайся калі-небудзь, дык я табе пакажу! — умяшалася маці.

— Ну, а да гаспадаркі ты, хлопча, будзеш калі ахвоту мець? — спытаўся Анджэй.

Антэк пацалаваў яго руку і папрасіў:

— Пашліце вы мяне туды, дзе вучаць ветракі рабіць.

Старыя, як па камандзе, паціснулі плячыма.

Няшчасны вятрак, які малоў збожжа на тым беразе Віслы, так засеў у хлопцавай душы, што адтуль яго не магла ўжо дастаць аніякая сіла.

Доўга такі параіўшыся, вырашылі пачакаць. І чакалі.

Ішлі тыдзень за тыднем, месяц за месяцам, хлопец нарэшце дажыў да дванаццаці год, але помачы ад яго ў гаспадарцы было няшмат. Стругаў свае кіёчкі, нават і выразаў дзівосныя фігуры. І толькі калі ў яго сапсаваўся ножык, а маці на новы не давала грошай, пачаў Антэк наймацца на працу. У аднаго пільнаваў на начлезе коней, утапіўшыся ў сівай вячэрняй імгле, заглядзеўшыся на зоркі; другому вадзіў на ворыве валоў; часамі ішоў у лес па ягады або грыбы і прадаваў шынкару Мордуху за некалькі грошаў цэлы кошык.

У хаце ім не шанцавала. Гаспадарка без мужчыны — як цела без душы; а як вядома, Антэкаў бацька ўжо некалькі гадоў адпачываў на тым узгорку, дзе праз усыпаны чырвонымі ягадамі жываплот глядзяць на вёску сумныя крыжы.

Для работы ў полі ўдава наймала парабка, рэшту грошай павінна была несці ў гміну, а ўжо за тое, што заставалася, харчавацца са сваімі хлопцамі.

Штодня елі яны пустую хлебную поліўку з бульбай, часамі кашу і клёцкі, радзей гарох, а мяса — хіба што на вялікдзень. А то і гэтага ў хаце не было, і тады ўдава, зусім ужо свабодная ад печы, сядзела ды лапіла сынам вопратку. Малы Войтак плакаў, а Антэк з маркоты лавіў у абед мухаў і пасля такое раскошы ішоў на двор стругаць свае драбіны, платы, ветракі і святых. Бо выразаў ён таксама і святых, праўда, пакуль што без твараў і рук.

Нарэшце кум Анджэй, верны сябар асірацелай сям'і, знайшоў Антэку месца ў каваля, у другой вёсцы. Неяк у нядзелю пайшлі яны туды, з удавою і хлопцам. Каваль прыняў іх нядрэнна. Праверыў хлопцавы рукі і крыж, убачыў, што на свой узрост ён даволі-такі дужы, і прыняў яго вучнем без аплаты і толькі на шэсць гадоў.

Страшна і сумна было хлопцу глядзець, як заплаканая маці і стары Анджэй, развітаўшыся з ім і кавалём, пайшлі дахаты і неўзабаве схаваліся за садам. Было яму яшчэ сумней, калі прыйшлося ўпершыню ў жыцці спаць пад чужою страхой, у гуменцы, сярод незнаёмых кавалёвых вучняў, якія з'елі яго вячэру і яшчэ далі яму некалькі куксаноў, як задатак на добрае сяброўства.

Калі ж на досвітку пайшлі яны грамадой у кузню, распалілі там горан, Антэк пачаў дзьмуць пузатым мехам, а іншыя, спяваючы з майстрам ранішнюю малітву, пачалі каваць малатамі распаленае жалеза — у хлопцы нібы прачнуўся новы дух. Звон металу, рытмічны гук, песня, што ажно адгукалася ў лесе рэхам, — усё гэта захапіла Антэка... Здавалася, што ў сэрцы яго нябесныя анёлы нацягнулі некалькі струн, невядомых іншым мужыцкім дзецям, і струны тыя азваліся толькі сёння — ад подыху мяхоў, грукату малатоў і пырскання іскр з жалеза.

Ах, які з яго быў бы ўдалы каваль, а можа, і што-небудзь больш!.. Бо хлопец, хоць новая работа вельмі падабалася яму, думаў усё пра свае ветракі.

Каваль, новы Антэкаў апякун, чалавек быў — так сабе. Каваў жалеза і пілаваў яго так, што не скажаш, ці дрэнна, ці добра. Часамі лупіў хлопцаў, ажно тыя пухлі, а найбольш клапаціўся пра тое, каб яны не лішне хутка авалодвалі майстэрствам. Бо такі юнец, закончыўшы вучобу, мог пад бокам у роднага майстра адкрыць сваю кузню, а тады ўжо старайся, каб не горш за яго працаваць!..

Трэба ведаць, што ў майстра быў яшчэ адзін звычай.

На другім канцы вёскі жыў вялікі кавалёў прыяцель — солтыс, які штодня працаваў як усе людзі, а ўжо калі яму перападала што-небудзь па службе, праходзіў каля кузні ў карчму. Бывала так раз ці два разы на тыдзень.

Ідзе сабе солтыс з заробленай капейчынай і хоцькі-няхоцькі збочвае ў кузню.

— Пахвалёны! — гукае кавалю цераз парог.

— Пахвалёны! — адказвае каваль. — Як там у полі?

— Нішто сабе, — кажа солтыс. — А як у вас у кузні?

— Нішто сабе, — кажа каваль. — Дзякуй богу, што вы хоць раз вылезлі з хаты.

— Яно так, — згаджаецца солтыс. — Нагаварыўся ў той канцылярыі, дык трэба хоць трохі зубы прапаласкаць. Можа, і вы пайшлі б з гэтага пылу?

— Пайду, вядома ж, здароўе перш за ўсё, — адказваў каваль і, не зняўшы фартуха, ішоў з солтысам у карчму.

А як толькі ўжо ён выходзіў, хлопцы маглі спакойна тушыць горан. Каб і работа была найпільнейшая, каб і свет валіўся, ані майстар, ані солтыс да вечара не выйдуць з карчмы, хіба што солтыса раптам выклічуць па службе.

Толькі апоўначы яны вярталіся дахаты.

Звычайна солтыс вёў каваля пад руку, а той нёс бутэльку «паласкання» назаўтра. На другі дзень солтыс быў зусім цвярозы і гаспадарыў ажно да другога службовага заработку, а каваль усё заглядаў у прынесеную бутэльку, пакуль не пакажацца дно, і такім чынам з аднаго маху адпачываў два дні.

Паўтара года Антэк дзьмуў мехам, не робячы ў кузні, здаецца, больш нічога, і паўтара года майстар з солтысам рэгулярна паласкалі зубы ў карчме. А потым здарыўся такі выпадак.

Солтыс і каваль сядзелі сабе толькі за другою чаркай, а тут раптам прыбеглі сказаць, што хтосьці павесіўся. Солтыса сілай выцягнулі з-за стала, а каваль, не маючы адпаведнай кампаніі, павінен быў спыніць паласканне. Ён купіў неабходную пляшку і памаленьку падаўся з ёю дахаты.

А тым часам адзін гаспадар прыйшоў да кузні з канём — падкаваць.

Убачыўшы яго, кавалёвы вучні сказалі:

— Майстра няма, на паласканні з солтысам!

— А што, з вас ніводзін не падкуе каня? — нездаволена спытаўся гаспадар.

— Дзе там мы падкуём! — адказаў найстарэйшы вучань.

— Я падкую вам, — раптам азваўся Антэк.

Топячыся, хапанеш і за брытву, — дзядзька згадзіўся з такой прапановай, хоць і не вельмі верыў, а да таго ж і вучні пачалі пакепліваць з Антэка.

— Бачылі яго, карантыша! — гаварыў найстарэйшы. — Молата ў руцэ не трымаў, толькі дзьмуў ды падсыпаў вуголле, а тут бярэцца каня падкаваць!..

Аднак, як аказалася, молат у Антэкавай руцэ бываў, бо, узяўшыся за работу, хлопец неўзабаве выкаваў некалькі вухналёў і падкову. Праўда, падкова выйшла завялікая і не надта спраўная, а ўсё ж вучні паразяўлялі раты.

А ў той момант надышоў і сам майстар. Яму расказалі, што тут да чаго, паказалі падкову і вухналі.

Каваль агледзеў іх і ажно вочы свае чырвоныя працёр.

— А дзе ж гэта ты, зладзюга, так навучыўся? — спытаўся ён у Антэка.

— Ды ў кузні, — адказаў хлопец, задаволены пахвалой. — Калі пан майстар ішоў на паласканне, а яны — хто куды, я сабе выкоўваў розныя рэчы з волава, а то і з жалеза.

Майстар так разгубіўся, што нават забыўся адлупцаваць Антэка за псаванне матэрыялу і струманту. Ажно да жонкі пайшоў параіцца, у выніку чаго хлопца з кузні перавялі на гаспадарку.

— Залішне ты галавасты, мой дарагі! — сказаў каваль. — Навучышся ўсяго за тры гады і ўцячэш. А маці ж цябе аддала мне служыць шэсць гадоў.

Антэк яшчэ паўгода быў у каваля. Капаў агарод, калоў дровы, калыхаў дзяцей, а ў кузню і парога не пераступіў. Тут ужо яго пільнавалі старанна: і каваль, і каваліха, і хлопцы. Нават родная маці і кум Анджэй, даведаўшыся пра майстраву пастанову, не маглі запярэчыць. Згодна з дамоўленасцю і заведзеным парадкам хлопец толькі пасля шасці гадоў службы меў права сёе-тое кеміць у кавальскай справе. А што ён надта быстры і сам па сабе навучыўся каваць за адзін толькі год, дык тым горш для яго!

Само сабою, Антэку жыццё такое надакучыла.

«Калі ўжо мне грады капаць ды дровы калоць, дык лепш рабіць гэта ў маці».

Так ён думаў і тыдзень, і месяц. Вагаўся. Але нарэшце ўцёк ад каваля, вярнуўся дахаты.

Два гэтыя гады пайшлі яму, аднак, на карысць. Хлопец вырас, узмужнеў, уведаў трохі больш людзей, чым у сваёй даліне, а перш за ўсё пачаў лепш разбірацца ў рамесніцкім струманце.

Цяпер ён, седзячы дома, дапамагаў часамі ў гаспадарцы, але больш за ўсё рабіў свае машыны і выразаў фігуры. Ды ўжо апроч ножыка было ў яго і долатца, і напільнік, і свярдзёлачак, і валодаў ён імі так майстравіта, што некаторыя з яго вырабаў пачаў купляць карчмар Мордух. Навошта?.. Антэк пра гэта не ведаў, хоць ягоныя ветракі, хаты, адмысловыя скрынкі, святыя і разныя люлькі разыходзіліся па ўсёй ваколіцы. Людзі дзівіліся таленту невядомага самавука, нядрэнна плацілі за тыя вырабы Мордуху, а пра хлопца ніхто і не пытаўся, тым больш ніхто не думаў пра тое, каб памагчы яму.

Ніхто ж не даглядае палявых кветак, груш-дзічак і вішань, хоць нібы і вядома, што калі пастарацца, дык з іх было б значна болей карысці?..

Тым часам хлопец рос, а дзеўкі і жанчыны ўсё больш ды больш ласкава прыглядаліся да яго і гаварылі паміж сабою:

— Прыгожы, чорт, ох і прыгожы!

І сапраўды, Антэк быў прыгажун. Стройны, спрытны, не гнуўся, як мужыкі, рукі якіх звісаюць, а ногі ледзь валакуцца пасля цяжкай працы. Твар яго быў таксама не такі, як у іншых, а з вельмі правільнымі рысамі, свежы, разумны. Светлыя валасы кучаравіліся, бровы былі чорныя, а вочы цёмна-сінія, летуценныя.

Мужчын здзіўляла ягоная сіла і абурала гультайства. А жанчын больш прыцягвалі вочы.

— Толькі чарцяка зірне на цябе, — гаварыла адна, — дык аж мурашкі пойдуць па целе. Такі яшчэ маладзенькі, а ўжо глядзіць, як сталы шляхціц!..

— І не тое! — запярэчыла баба другая. — Глядзіць ён звычайна, як недарослы, але такімі ж салодкімі вачыма, што ажно цябе разбірае. Я гэта добра ведаю!..

— А я яшчэ лепш, — не згаджалася першая. — Я ж у паноў служыла...

А пакуль жанчыны спрачаліся пра Антэкавы вочы, ён і ў той бок не глядзеў. Для яго добры напільнік значыў пакуль што куды больш, чым самая найпрыгажэйшая жанчына.

Тым часам войт, стары ўдавец, які ўжо дачку ад першай жонкі выдаў замуж, а ад другое жонкі меў некалькі малых дзяцей, узяў ды ажаніўся трэці раз. А паколькі лысым заўсёды шанцуе, жонку знайшоў ён сабе за Віслай маладую, прыгожую і багатую.

Калі такая пара стала перад алтаром, людзі пачалі смяяцца, нават і ксёндз паківаў галавой, што так яны дапасаваліся.

Войт тросся, як стары жабрак, выпушчаны з бальніцы, і быў не надта сівы толькі таму, што галава яго была лысая, як гарбуз. Затое войціха была агністая. Спрэс цыганка з вішнёва-чырвонымі, трохі растуленымі вуснамі, з чорнымі вачыма, у якіх палала яе маладосць.

Пасля вяселля войтаў дом, звычайна ціхі, вельмі ажывіўся, бо госці ішлі як на змену. То стражнік, у якога з'явілася значна больш спраў у гміне; то пісар, які, нібы не нацешыўшыся войтам у канцылярыі, яшчэ і дома наведваў яго; то казённыя леснікі, якіх дагэтуль у вёсцы амаль што не бачылі. Нават сам прафесар, атрымаўшы месячную плату, шпурнуў у куток стары кажух і прыбраўся так, што сёй-той пачаў называць яго «вяльможным панам дзедзіцам».

І ўсе тыя стражнікі, леснікі, пісары і настаўнікі звалакаліся да войціхі, як пацукі ў млын. Толькі адзін зойдзе ў хату, ужо другі стаіць за плотам, трэці валачэцца з канца вёскі, а чацвёрты круціцца каля войта. Пані гаспадыня рада была гасцям, да ўсіх смяялася, усіх карміла і паіла. А то часамі і за чупрыну каторага натузае, нават і адлупцуе, бо настрой яе лёгка мяняўся.

Нарэшце, пасля гэтай паўгадовай весялосці, пачало трохі цішэць. Адным гасцям напрыкрала, другіх войціха прагнала, і толькі стараваты прафесар, сам дрэнна харчуючыся і морачы голадам сваю гаспадыню, за кожную месячную плату купляў сабе нейкую фінціклюшку да гарнітура і сядзеў у войціхі на парозе (бо з хаты яго выганялі) або лаяўся ды ўздыхаў па заплоцці.

Аднойчы ў нядзелю Антэк, як звычайна, пайшоў з маткай і братам на імшу. У касцёле было ўжо цесна, але для іх знайшлося яшчэ трохі месца. Маці ўкленчыла сярод жанчын направа, Антэк з Войткам сярод мужчын налева, і кожны маліўся, як умеў. Спачатку святому ў вялікім алтары, пасля таму, што над ім вышэй, потым ужо тым, што ў бакавых алтарах. Маліўся за бацьку, якога прыціснула дрэвам, і за сястру, з якое захутка выйшла ў печы хвароба, і за тое, каб літасцівы пан бог і яго святыя з алтароў далі яму шчасце ў жыцці, калі на тое будзе іх ласка.

Антэк ужо чацвёрты раз узапар паўтараў свае пацеры і тут раптам адчуў, што хтосьці наступіў яму на нагу і цяжка абапёрся на плячук. Хлопец узняў галаву. Праціскаючыся цераз натоўп, над ім стаяла войціха, смуглявая з твару, расчырванелая, задыханая ад спешкі. Апраналася яна па-сялянску, а з-пад хусткі, якая звісала з плячэй, відаць была кашуля з тоненькага палатна і шнуры бурштынавых ды каралавых бусаў.

Яны зірнулі ў вочы адно аднаму. Яна — не здымаючы рукі з яго пляча, а ён... Ён кленчыў, глядзеў на яе, як на цудоўную з'яву, баючыся паварушыцца, каб яна не знікла.

Людзі пачалі шаптацца:

— Адсуньцеся, кума, пані войціха ідуць...

Кумы рассунуліся, і войціха пайшла далей, аж да вялікага алтара. Ідучы, яна як быццам спатыкнулася і зноў зірнула на Антэка, а хлопца ад таго позірку нібы гарачым абліло. Пасля яна села на лаўцы і пачала маліцца па кніжцы, час ад часу ўздымаючы галаву і азіраючыся на бакі. А калі пры ўзняцці святых дароў у касцёле стала ціха-ціхутка і набожныя людзі ўпалі ніцма, яна згарнула малітвеннік і зноў павярнулася да Антэка, пранізаўшы яго сваім агністым позіркам. На яе цыганскі твар і пацеркі з акна ўпала святло, і хлопцу яна здалася святой, перад якою людзі моўкнуць і падаюць на калені.

Пасля імшы людзі тлумна пайшлі дахаты. Войціху акружылі пісар, настаўнік і вінакур з трэцяй вёскі, і Антэк ужо не змог пабачыць яе.

Дома маці паставіла хлопцам выдатны крупнік, забелены малаком, і вялікія пірагі з кашай. Але Антэк, хоць і любіў гэта, еў як не сваім ротам. Потым сабраўся і пайшоў у горы і, лёгшы на найвышэйшым узгорку, глядзеў адтуль на войтаву хату. Але бачыў ён толькі страху ды сіняваты дымок, што плыў паволі з пабеленага коміна. І вось зрабілася яму чамусьці так сумна, што хлопец затуліўся тварам у старую сярмягу і заплакаў.

Упершыню ў жыцці ён адчуў сваю галечу. Іхняя хата была найбяднейшая ў вёсцы, а поле найгоршае. Маці, хоць і гаспадыня, павінна была працаваць батрачкай і апраналася амаль што ў рыззё. На яго самога ў вёсцы глядзелі як на пустадомка, які немаведама чаму есць чужы хлеб. А колькі ж яго білі, колькі нават сабакі кусалі!..

Як жа далёка было яму да настаўніка, да вінакура, нават да пісара, якія маглі, хто калі хоча, заходзіць у войтаву хату і гаварыць сабе з войціхай. А яму шмат не трэба. Каб толькі яшчэ адзін раз, адзіны і апошні ў жыцці раз яна абаперлася на яго плячо і зірнула ў вочы, як тады, у касцёле. Бо ў позірку яе мільганула штосьці дзіўнае, штосьці як маланка, ад якое на нейкі момант раскрываюцца нябесныя глыбіні, поўныя таямніцаў. Калі б іх нехта добра агледзеў, дык убачыў бы ўсё, што ёсць на гэтым свеце, быў бы багаты, як кароль.

У касцёле Антэк добра не прыгледзеўся да таго, што мільганула ў вачах войціхі. Быў не падрыхтаваны, аслеплены і прапусціў шчаслівую нагоду. Каб жа яна яшчэ раз калі-небудзь хоць раз захацела зірнуць на яго!..

Дзіўна здавалася хлопцу, што шчасце праляцела міма, і ён страшэнна затужыў па ім. Соннае сэрца прачнулася ў ім і пачало ў пакутах нібы пацягвацца.

Свет здаўся яму цяпер зусім іншым. Даліна была зацесная, горы занізкія, а неба — ці не апусцілася, бо, замест таго каб прыцягваць яго, пачало прыгнятаць. Хлопец спусціўся з гары захмялелы, немаведама як апынуўся на беразе Віслы і, гледзячы ў яе вірлівыя хвалі, адчуў, што нешта цягне яго да іх.

Любоў, якое ён нават не ўмеў назваць, апала на яго, як навальніца, узняла ў душы страх, жаль, здзіўленне... Ды хіба ж ведаў ён, што больш?

З гэтага часу Антэк кожную нядзелю хадзіў у касцёл і з хваляваннем чакаў войціху, спадзеючыся, што яна, як той раз, паложыць руку на яго плячо і зазірне яму ў вочы. Аднак здарэнні не паўтараюцца, ды, зрэшты, увагу войціхі поўнасцю займаў цяпер вінакур, мужчына малады і здаровы, які ажно з трэцяй вёскі прыязджаў... на набажэнства.

Тады да Антэка прыйшла асаблівая задума. Ён вырашыў зрабіць прыгожы крыжык і падарыць яго войцісе. Можа, тады яна паглядзіць на яго і, можа, вылечыць з тугі, што сушыць яго сэрца.

За іхняй вёскай, на ростані дарог, стаяў дзіўны крыж. Ад самага нізу яго абвівала павітуха. Трошкі вышэй былі драбінкі, кап'ё і цярновая карона, а на самым версе да перакладзіны крыжа была прыбіта адна Хрыстова рука, бо рэшту фігуры хтосьці ўкраў — відаць, на чары. Гэты крыж Антэк узяў сабе за мадэль.

Стругаў той крыжык, перарабляў, зноў браўся нанава, стараючыся, каб ён быў прыгожы, дастойны войціхі.

Тым часам на вёску напала няшчасце. Вісла разлілася, прарваўшы плаціну, і знішчыла надрэчныя палі. Людзі нямала страцілі, але найбольш дык Антэкава маці. У хаце яе з'явіўся нават голад. Трэба было ісці на заработкі; хадзіла яна, бедная, і сама, і Войтуся аддала ў пастухі. Ды гэтага было мала. Антэк, які не любіў гаспадарскае працы, стаў для маці сапраўдным цяжарам.

Бачачы гэта, стары Анджэй пачаў налягаць на Антэка, каб той ішоў у людзі.

— Ты ж хлопец быстры, дужы, спрытны да рамяства, ідзі ты да гарадскіх. Там чаго-небудзь навучышся, і матцы будзе дапамога, а тут ты апошні кавалак хлеба ад рота ў яе адымаеш.

Антэк ажно збялеў ад думкі, што прыйдзецца пакінуць вёску, не пабачыўшы хоць раз войціху. Разумеў, аднак, што інакш нельга, і толькі папрасіў даць яму некалькі дзён.

За гэты час ён з падвойнай стараннасцю выразаўсвой крыжык і выразаў яго вельмі хораша, з павітухай унізе, з прыладамі катавання і божай рукой пры левай перакладзіне. Аднак, скончыўшы работу, аніяк не адважваўся пайсці ў войтаву хату і перадаць свой дар гаспадыні.

Маці тым часам палапіла яго вопратку, пазычыла ў Мордуха рубель на дарогу, дастала хлеба і сыра ў кайстру, наплакалася. А Антэк усё ацягваўся, з дня на дзень адкладаў свой выхад.

Гэта апрыкрала Анджэю, і той аднойчы ў суботу выклікаў Антэка з хаты і сурова сказаў яму:

— Ну, калі ж ты, хлопча, апомнішся? Хочаш, каб праз цябе маці з голаду ды з працы памерла? Яна ж сваімі старымі рукамі не пракорміць сябе і такую дубіну, як ты, што цэлымі днямі лынды б'е!..

Антэк схіліўся да ног старому:

— Пайшоў бы я ўжо, дзядзька Анджэй, але ж мне вельмі шкада сваіх пакідаць!

Не сказаў, аднак, каго яму шкада найбольш.

— На табе! — крыкнуў Анджэй. — Ты што, малое пры грудзях, што без маці не абыдзешся? Хлопец ты добры, нічога не скажаш, але сядзіць у табе нейкі гультай, ці што, які да сівых валасоў не злазіў бы з матчынага карку. І таму я скажу табе: заўтра святая нядзеля, усе мы будзем свабодныя і правядзём цябе. Дык вось, пасля імшы папалуднуеш і пойдзеш. Даўжэй тут няма чаго склаўшы рукі сядзець. Ты сам найлепш ведаеш, што я гавару табе праўду.

Збянтэжаны Антэк вярнуўся ў хату і сказаў, што ён ужо заўтра пойдзе ў свет шукаць работы і навукі. Бедная жанчына, глытаючы слёзы, пачала збіраць яго ў дарогу. Дала яму старую кайстру, адзіную ў хаце, і зрэбную торбу. У кайстру паклала трохі яды, а ў торбу напільнікі, малаток, долатцы і іншыя прылады, якімі Антэк столькі год ужо вырабляў свае цацкі.

Настала ноч. Антэк лёг на цвёрдай лаве і не мог заснуць. Прыўзняўшы галаву, глядзеў ён, як на камінку дагарае жар, слухаў далёкі сабачы брэх і цвырканне коніка ў хаце, бо конік стараўся таксама, як тыя, што над самотнай магілай яго сястры Разаліі.

Пасля пачуўся яшчэ нейкі шолах у кутку. Гэта бяссонная маці плакала цішком...

Антэк накрыўся сярмягаю з галавой.

Сонца стаяла высока, калі ён прачнуўся. Маці ўжо корпалася, дрыготкімі рукамі прыстаўляла да агню гаршкі.

Пасля яны селі за стол, паснедалі трохі і пайшлі ў касцёл.

У Антэка на грудзях пад сярмягай быў яго крыжык. Раз-поразу ён прыціскаў яго, неспакойна азіраючыся, ці не відно дзе войціхі, і думаў з трывогай, як аддасць ёй свой падарунак.

Войціхі ў касцёле не было. Хлопец, укленчыўшы на сярэдзіне, машынальна маліўся, не разумеючы таго, што гаварыў. Ігра аргана, спеў людзей, трэлі званочкаў і свая пакута зліліся ў яго душы ў адну вялікую завіруху. Яму здавалася, што ўвесь свет скаланецца ад таго, што вось ён хутка пакіне і гэтую вёску, і касцёл, і ўсіх, каго палюбіў.

Але на свеце было спакойна, толькі ў душы яго кіпеў балючы жаль.

Раптам арган замоўк, а людзі схілілі галовы. Антэк ачомаўся, зірнуў навокал. Як тады, і цяпер было ўзняцце святых дароў, і, як тады, на лаўцы перад вялікім алтаром сядзела войціха.

Хлопец крануўся са свайго месца і праз людскую цясноту папоўз на каленях да тое лаўкі, спыніўшыся толькі ля ног войціхі. Палез за пазуху, дастаў крыжык. Ды тут яго пакінула ўсякая смеласць, мову нібы зусім адняло. Замест таго, каб аддаць крыжык той, для каго выразаў яго некалькі месяцаў, ён узяў ды павесіў сваю работу на цвіку, убітым у сцяну каля лаўкі. У гэты момант ён ахвяраваў богу драўляны крыжык, а разам з ім сваю патайную любоў і цьмяную будучыню.

Войціха пачула шамаценне і з цікавасцю зірнула на хлопца, як і тады. Ды ён нічога не бачыў, бо вочы яго зайшліся слязамі.

Пасля імшы маці з дзецьмі вярнулася дахаты. Толькі паспелі з'есці бульбяны суп і трохі клёцак, як увайшоў кум Анджэй і, павітаўшыся, сказаў:

— Ну, хлопча, збірайся! Ісці дык ісці.

Антэк падперазаў сярмягу раменьчыкам, торбу з начыннем перавесіў цераз адно плячо, кайстру цераз другое. Калі ўжо ўсе сабраліся выходзіць, ён укленчыў, перахрысціўся і пацалаваў хатні ток, як падлогу ў касцёле. Потым маці ўзяла яго за адну руку, брат Войтусь за другую, і, нібы маладога да шлюбу, найраднейшыя павялі яго на парог вялікага свету. Стары Анджэй валокся за імі.

— На табе, Антэк, рубель, — сказала маці, сунуўшы хлопцу ў руку анучку з медзякамі. — Не купляй ты, дзіця маё, за гэтыя грошы нічога такога, чым выразаць, але схавай капейчыну на чорны дзень, калі табе есці захочацца. А як калі заробіш нейкі грош, дык закажы малебен, каб табе бог святы дапамог.

І так паволі ішлі яны ярам угару, пакуль ажно вёска не знікла з вачэй; толькі з карчмы далятаў ціхі голас скрыпкі і бухканне бубна са званочкамі. Потым і гэта сціхла; яны выйшлі на ўзгорак.

— Ну, будзем вяртацца, — сказаў Анджэй. — А ты, хлопча, ідзі сабе па дарозе ды пытайся, дзе горад. Бо табе не ў вёсцы жыць, а ў горадзе, дзе людзі ахватнейшыя да малатка, чым да плуга.

Удава папрасіла, плачучы:

— Куме Анджэй, давайце ўжо давядзём яго да святое фігуры, дзе можна блаславіць.

А потым разбедавалася:

— А ці чуў гэта хто калі-небудзь, каб родная маці дзіця сваё вяла на пагібель? Праўда, ішлі ад нас хлопцы ў войска, але ж там гэта з мусу. Хто ж гэта бачыў калі, каб хто па сваёй ахвоце пакідаў вёску, дзе нарадзіўся і дзе яго прыме святая зямелька. Ой, доля мая, долечка! Я ўжо трэцяга з хаты праводжу, а сама ўсё жыву!.. А грошы ты, сынку, схаваў?

— Схаваў, матуля.

Дайшлі да фігуры і пачалі развітвацца.

— Куме Анджэй, — гаварыла, плачучы, удава, — вы столькі свету пабачылі, вы ж і ў брацтве касцельным, блаславіце гэтага сірату, ды добранька, каб яго пан бог бярог.

Анджэй паглядзеў на зямлю, прыгадаў малітву за падарожных, зняў шапку і палажыў яе пад фігурай. Тады ўзняў у неба абедзве рукі і, калі ўдава з сынам пакленчылі, пачаў:

— О, божа святы, ойча наш, што вывеў свой народ з зямлі егіпецкай і з горкай няволі, што кожнаму стварэнню, якое рухаецца, даеш яду, што птушкі паветраныя да іхніх спрадвечных гнёздаў вяртаеш, цябе мы просім, май ты ласку да гэтага падарожнага, беднага і засмучанага! Апякуйся над ім, святы наш божа, у прыгодах ліхіх пацяшай, ад хваробы ратуй, у голадзена кармі і ў няшчасці не пакідай. Май, божа, ласку да яго сярод чужых людзей, так як быў ты ласкавым да Тобія і Юзэфа. Будзь яму бацькам і маткай. Праваднікамі дай яму святых анёлаў тваіх, а калі ён даможацца таго, што задумаў, — вярні яго шчасліва ў нашу вёску, у родную хату.

Так маліўся мужык у святыні, дзе пахлі палявыя кветкі, спявалі птушкі, дзе ў даліне вілася, паблісквала Вісла, а стары крыж над імі шырока раскрыў свае рукі.

Антэк пакланіўся матулі ў ногі, тады пакланіўся Анджэю, пацалаваў брата і — пайшоў па дарозе.

Недалёка ён адышоўся, калі ўдава гукнула ўслед:

— Антэк!

— Што, матуля?

— А калі табе будзе там дрэнна ў чужых, ты вяртайся да нас... Блаславі цябе бог!

— Аставайцеся з богам! — адказаў хлопец.

Зноў прайшоў трохі наперад, і зноў сумная маці гукнула:

— Антэк!.. Антэк!..

— Што, матуля? — спытаўся хлопец.

Голас яго даходзіў ужо слабей.

— Не забывайся нас, сынок! Блаславі цябе бог!..

— Аставайцеся з богам!

І ён ішоў, ішоў, ішоў, як той юнак, што выбраўся па скарб, аплочаны яго душой. І, нарэшце, схаваўся за ўзгоркам. На полі чуўся толькі плач няшчаснай маці.

Пад вечар неба зацягнулася хмарамі і пайшоў дробны дождж. Але таму, што хмары былі рэдкія, сонца на захадзе прасвяцілася цераз іх. Здавалася, што над шэрым полем і над гразкай, гліністай дарогай уздымаецца залатое скляпенне з жалобнаю павалокай.

Па гэтым полі, шэрым і ціхім, без аніводнага дрэва, па гразкай дарозе паволі валокся стомлены хлопец у шэрай сярмязе, з кайстрай і торбай за плячыма.

Здавалася, што ў глыбокім маўчанні кроплі дажджу напяваюць тужлівую мелодыю вядомай песні:

Можа, вы калі-небудзь спаткаеце вясковага хлопца, які шукае заработку і такой навукі, што дома яе не знайшоў. У вачах яго вы ўбачыце як быццам водбліск неба, якое глядзіцца ў люстра спакойнай вады; у думках яго вы знойдзеце наіўную прастату, а ў сэрцы патаемную і амаль несвядомую любоў.

Дапамажыце таму дзіцяці. Гэта наш меншы брат Антэк, якому ў роднай вёсцы стала зацесна, і ён пайшоў у свет, даверыўшыся божай ласцы і чалавечай дабрыні.

Грахі маленства

Я нарадзіўся ў эпоху, калі кожны чалавек павінен быў мець мянушку, няхай сабе не заўсёды адпаведную.

Па гэтай прычыне нашу пані-памешчыцу называлі графіняй, майго бацьку яе ўпаўнаважаным, а мяне рэдка калі Казікам або Ляснеўскім, аднак даволі часта свавольнікам, пакуль я быў дома, або аслом, калі пайшоў у школу.

Прозвішча нашай пані дарма было б шукаць у слоўніку арыстакратычных сем'яў, і таму мне здаецца, што бляск яе графскай кароны не даходзіў далей за важнасць майго нябожчыка бацькі, пана ўпаўнаважанага. Прыгадваю нават, што тытулам графіні бацька, зямля яму пухам, ушанаваў яе ад радасці, калі яго зарплата была павышана на сто злотых у год. Наша пані моўчкі прыняла ахвяраваную ёй годнасць, а праз некалькі дзён бацька падрос з аканома на ўпаўнаважанага і атрымаў замест дыплома нечувана вялікага парсюка, прадаўшы якога, купіў мне боты.

Бацька, я і мая сястра Зося (бо маці ўжо не было) жылі ў мураваным флігелі, што называўся афіцынай, некалькі крокаў ад палаца. А палац займала пані графіня з дачушкай Лёняй, маёй равесніцай, з яе гувернанткай, са старой ключніцай Салюсяй і мноствам розных пакаёвак ды служанак. Дзяўчаты гэтыя цэлымі днямі шылі, з чаго я зрабіў вывад, што вялікія пані існуюць на тое, каб дзерці вопратку, а дзяўчаты — каб рамантаваць яе. У іншым прызначэнні вялікіх паняў і бедных дзяўчат я зусім не разбіраўся, і, на бацькаву думку, гэта было ў мяне адной станоўчай якасцю.

Пані графіня была маладой удавой, якую муж даволі рана кінуў у бездань няўцешнага смутку. Наколькі мне помніцца, нябожчыка ніхто не называў графам, а ён — нікога ўпаўнаважаным. Затое суседзі, з незвычайным у нашай мясцовасці аднадумствам, называлі яго прыдуркам. У кожным выпадку, чалавек ён быў незвычайны. Загнаў не аднаго верхавога каня, вытаптаў сваімі паляваннямі не адно сялянскае поле, а суседзяў не раз выклікаў на паядынак з-за сабакі ці зайца. Дома жонка пакутавала ад яго рэўнасці, а чэлядзь ад доўгага, смярдзючага цыбука. Пасля смерці гэтага арыгінала верхавікі яго сталі вазіць гной, сабак пані параздавала. А свет у спадчыне па ім атрымаў малую дачушку і маладую ўдаву. Ах, выбачайце, — застаўся яшчэ жывапісны партрэт, дзе нябожчык намаляваны быў з гербавай пячаткай на пярсцёнку, і той смярдзючы цыбук, які ад няправільнага карыстання выгнуўся, як турэцкая шабля.

Палаца я амаль не ведаў. Перш за ўсё таму, што куды лепш было гойсаць па полі, чым падаць на слізкім паркеце, а яшчэ і па той прычыне, што ў палац мяне не пускала чэлядзь, бо калі я прыйшоў туды першы раз, дык, на бяду сваю, разбіў вялікую саксонскую вазу.

З малою графінькай, пакуль я не пайшоў у школу, мы гулялі адзін толькі раз, калі нам было амаль па дзесяць гадоў. Пры нагодзе мне захацелася навучыць яе майстэрству лазіць па дрэвах, я пасадзіў яе на весніцы такім чынам, што дзяўчынка залямантавала на ўвесь свет, за што яе гувернантка адхвастала мяне сінім парасонам, прыгаворваючы, што так я мог абяздоліць Лёню на ўсё жыццё.

З таго часу я адчуваў агіду да малых дзяўчынак, ніводная з якіх не магла ні лазіць па дрэвах, ні купацца са мной у сажалцы, ні ездзіць верхам, ні страляць з лука або з рагаткі. А ўжо калі пачыналася бойка — бо што гэта за гульня без бойкі! — амаль кожная разрумзаецца і бяжыць каму-небудзь паскардзіцца.

Паколькі бацька не дазваляў мне гуляць з дваровымі хлапчукамі, а сястра цэлымі днямі прападала ў палацы, я рос, гадаваўся адзін, як драпежнае птушаня, пакінутае бацькамі. Я купаўся каля млына або ў дзіравым чоўне плаваў па сажалцы. У парку з кашэчым спрытам ганяў па голлі вавёрак. Аднойчы мой човен перакуліўся і я ледзь не цэлы дзень прасядзеў на плывучай купіне, не большай за балею. Другім разам я вылез праз слухавое акно на дах палаца, але так мне тады не пашанцавала, што прыйшлося звязаць двое драбін, каб зняць мяне адтуль. Іншым разам я цэлыя суткі праблукаў па лесе, а яшчэ раз стары верхавік нябожчыка пана, прыгадаўшы сваю маладосць, з гадзіну насіў мяне па полі, пакуль — відаць, нехаця — не скінуў так, што я зламаў нагу, якая, зрэшты, даволі хутка зраслася.

Не маючы з кім жыць, я жыў з прыродай. У парку ведаў кожны мурашнік, у полі кожную хамяковую нару, у агародзе кожную кратову сцежку. Ведаў я, дзе птушыныя гнёзды, дзе дуплы, у якіх гадуюцца вавёрачкі. Я распазнаваў шамаценне кожнай ліпы каля дома і ўмеў перадаць сваім голасам тую музыку, якую вецер напяваў у голлі дрэў. У лесе я часамі чуў нейкую ўрачыста вечную хаду, хоць і не ведаў, хто гэта ступае. Углядаўся я ў мігаценне зорак, гутарыў з начною цішынёй і, не маючы каго цалаваць, цалаваў дваровых сабак. Маці мая даўно спачывала ў зямлі. Ужо нават пад каменем, што прыціскаў яе, утварылася адтуліна, якая даходзіла, відаць, у самую магілу. Неяк мяне за штосьці адлупцавалі, і я пайшоў туды, клікаў яе і прыслухоўваўся, ці не адкажа... Але яна маўчала. Мусіць, памерла сапраўды.

У той час я ствараў самому сабе першае разуменне людзей і іхніх узаемаадносін. У маім уяўленні, напрыклад, упаўнаважаны абавязкова мусіў быць таўставатым, румяным, з абвіслымі вусамі, над сівымі вачамі ў яго — вялікія бровы, голас басавіты і грымучы, як у майго бацькі. Асобу, што называецца графіняй, не мог я ўявіць інакш, чым высокай дамай з прыгожьта тварам і сумнымі вачыма, якая ходзіць па парку моўчкі, у белай сукні, што валачэцца па зямлі.

Затое пра чалавека, у якога тытул графа, я не змог бы нічога сказаць. Такі чалавек, калі б ён нават і існаваў, здаваўся мне рэччу менш значнай, чым графіня, нават зусім бескарыснай і непрыстойнай. У маім разуменні толькі ў шырознай сукні з доўгім хвастом магла ўмяшчацца веліч вяльможнасці, а ўсякае адзенне кароткае, абціслае, тым больш складзенае з дзвюх частак, магло служыць толькі пісарчукам, вінакурам, у найлепшым выпадку — упаўнаважаным.

Такой была мая вернападданасць, што апіралася на бацькавых запаведзях, бо ён нястомна наказваў мне адно — любіць і шанаваць пані графіню. Зрэшты, калі б я неяк забыўся пра гэтыя запаведзі, мне варта было толькі цікнуць на чырвоную шафу ў бацькавай канцылярыі, дзе побач з рознымі паперкамі на цвіку вісела пяціпальцая «дысцыпліна», нагайка, увасабленне асноў грамадскага ладу. Яна была для мяне своеасаблівай энцыклапедыяй, гледзячы на якую я прыгадваў, што няможна рваць абутак, тузаць жарабят за хвасты, што ўсякая ўлада ад бога і г. д.

Бацька мой быў нястомны ў працы, бездакорна сумленны, нават вельмі рахманы. Сялян і дваровых нікога нават пальцам не крануў, толькі страшэнна крычаў. Калі ж ён быў крыху засуровы да мяне, дык гэта не без прычыны. Наш арганіст, якому я аднойчы падсыпаў у табаку чэмеру, ад чаго ён усю імшу не мог спяваць, а ўсё чыхаў ды памыляўся на сваім аргане, часта казаў майму бацьку, што каб яму такога сына, як я, дык ён яго застрэліў бы.

Я добра памятаю гэты сказ.

Пані графіню бацька называў анёлам дабрыні. І сапраўды, у яе вёсцы не было людзей галодных, абадраных ці пакрыўджаных. Каго пакрыўдзілі, той ішоў скардзіцца да яе; хто хварэў, у двары давалі лекаў; у каго нарадзілася дзіця — прасіў пані за куму. Мая сястра вучылася разам з графінячкай, а я, хоць і пазбягаў адносін з арыстакратыяй, меў-такі магчымасць пераканацца ў незвычайнай ласкавасці графіні.

У бацькі майго было некалькі відаў зброі, кожны з якіх меў іншае прызначэнне. Вялізная дубальтоўка патрэбна была для забівання ваўкоў, якія душылі цялят нашай пані; крэмневы пісталет мог спатрэбіцца для абароны іншай графінінай маёмасці, а вайсковы палаш — для абароны яе гонару. Сваю маёмасць і гонар бацька, напэўна, абараняў бы цывільным кіем, бо ўвесь той яго баявы рыштунак, месяцаў праз колькі зноў памазаны тлушчам, ляжаў на гарышчы ў такім закутку, што нават я не мог яго знайсці.

Само сабой, я ведаў пра гэтую зброю і проста сох па ёй. Часта мне мроілася, што вось зраблю такі высакародны подзвіг, за які бацька дазволіць мне стрэліць з вялізнага пісталета, а пакуль што — бегаў цішком да леснікоў і вучыўся «смаліць» з іх доўгіх аднастволак, у якіх была такая ўласцівасць, што ад стрэлу даставалася толькі маім сківіцам, а шкоды ніякаму жывому стварэнню не было.

Аднойчы, калі бацька намазваў дубальтоўку, прызначаную на ваўкоў, пісталет — для абароны графінінай уласнасці і палаш — для абароны яе гонару, мне ўдалося ўкрасці жменю пораху, які не меў, як мне здавалася, нейкага пэўнага прызначэння. Калі бацька паехаў у поле, я ўзяў вялізны ключ ад свірна, амаль з такім жа дулам, як і ў стрэльбы, ды яшчэ і з дзіркай збоку, і пайшоў з ім на паляванне.

Вялікі ключ я да палавіны набіў порахам, усыпаў туды шчопці патрушчаных гузікаў ад непрыстойнай часткі вопраткі, затоўк, як належыцца, клоччам, а для самога выбуху прыхапіў карабок запалак.

Толькі я выйшаў за дом — адразу ўбачыў некалькі варон, што палявалі на панскіх качанят. Амаль на вачах у мяне адна з гэтых шкодніц схапіла качаня і, не могучы лёгка панесці яго, прысела на хлеўчуку.

Убачыў я такое, і кроў продкаў ажно закіпела ва мне. Падкраўся да хлеўчука, шмаргануў запалку, нацэліўся ключом у левае вароніна вока, ткнуў агеньчык у тую дзірачку збоку ключа... Гахнула — нібы гром. Са страхі хлеўчука скацілася задушанае качаня, да смерці перапалоханая варона ўцякла на найвышэйшую ліпу, а я са здзіўленнем пераканаўся, што ад вялікага ключа ў руцэ маёй засталося толькі яго вуха, але затое са страхі хлеўчука пачаў паказвацца клубочак дыму, як быццам нехта люльку закурыў.

Праз некалькі хвілін хляўчук, злотых на пяцьдзесят, шугануў у неба полымем.

Пазбягаліся людзі, галопам прыляцеў з поля бацька, пасля чаго ў прысутнасці ўсіх гэтых доблесных ды шаноўных асоб нерухомая маёмасць, як сказаў пан вінакур, «выгарала да самага нутра зямлі».

А са мною тым часам адбывалася несусветнае. Спачатку я пабег у дом і павесіў на сваім месцы вуха разарванага ключа. Тады шыбануў у парк з намерам утапіцца ў сажалцы. Праз некалькі хвілін намер мой карэнным чынам змяніўся, я вырашыў ілгаць, як пісарчук, адмовіцца ад ключа, ад стрэлу і хлеўчука. Калі ж мяне схапілі — адразу да ўсяго прызнаўся.

Павялі ў палац. На тэрасе я ўбачыў бацьку, пані графіню ў павалочыстай сукні, графіньку, апранутую даволі куца, і маю сястру, што плакала разам з графінькай; потым убачыў ключніцу Салюсю, камердзінера, лёкая, буфетнага хлопца, кухара, кухарчука і цэлы рой пакаёвак, швачак і дваровых дзяўчат. Калі я паглядзеў у другі бок — там, за будынкамі, былі верхавіны ліпаў, а трохі далей — жаўтлява-карычневы слуп дыму, што нібы знарок уздымаўся над пажарышчам.

Тут я прыпомніў словы арганіста, які гаварыў, што сына такога застрэліў бы, і зрабіў з гэтага вывад, што калі ўжо да гэтага дойдзе, дык, мусіць, іменна сёння. Спаліў хляўчук, сапсаваў ключ ад свірна; сястра плача, уся служба, у поўным зборы, стаіць перад палацам — як гэта разумець?.. Я глядзеў толькі, ці тут кухар са сваёю стрэльбай, — гэта яго абавязкам было страляць зайцоў і смяротна хворую свойскую жывёлу.

Прывялі мяне да самой пані графіні. Яна паглядзела на мяне сумнымі вачыма, а я, склаўшы рукі назад, бо так прывык машынальна рабіць, стаяў перад бацькам, а галаву задзёр угару, бо пані была высокая.

Так мы і пазіралі адно на аднаго некалькі хвілін. Служба маўчала, а ў паветры пахла гарам.

— Мне здаецца, пане Ляснеўскі, што гэты хлопчык вельмі жывы па характару? — мілагучна сказала пані графіня майму бацьку.

— Лайдак!.. Падпальшчык!.. Сапсаваў такі ключ! — адказаў бацька, а потым хутка дадаў: — На калені, зладзюга ты, перад паняй!..

Ён злёгку падштурхнуў мяне наперад.

— Хочаце забіць, дык забівайце, а я перад нікім не стану на калені! — адказаў я, не зводзячы вачэй з пані, якая зрабіла на мяне дзіўнае ўражанне.

— Ах, мая долечка!.. — зжахнулася, склаўшы рукі, Салюся.

— Супакойся, мой хлопчык, ніхто цябе тут не пакрыўдзіць, — сказала пані.

— Якраз ніхто... Як быццам я не ведаю, што вы мяне застрэліце... Так жа мне абяцаў арганіст! — запярэчыў я.

— Ах, мая долечка!.. — зноў зжахнулася ключніца.

— Старасць маю ганьбіць! — грымнуў бацька. — Скуру здзёр бы з нягодніка і соллю пасыпаў бы, каб пані графіня не ўзяла яго ў абарону.

Кухар, які стаяў у кутку тэрасы, ажно ссінеў ад смеху, прыкрыўшы рот рукою. Я не мог вытрымаць і паказаў яму язык.

Служба зашапацела здзіўлена, а бацька, схапіўшы мяне за плячо, гукнуў:

— Ты гэта што?.. Каля пані графіні — язык салапіць?..

— Я паказаў язык кухару, бо ён думаў, што застрэліць мяне, як старога буланага...

Пані графіня яшчэ больш пасумнела. Адгарнула з майго лба валасы, зблізку паглядзела ў вочы і сказала майму бацьку:

— Хто ведае, пане Ляснеўскі, што яшчэ будзе з гэтага дзіцяці?..

— Шыбенік! — адрэзаў заклапочаны бацька.

— Невядома, — не згадзілася пані, гладзячы мае шорсткія валасы. — Трэба было б у школу яго аддаць, а то здзічэе тут.

Потым яна, адыходзячы ў салон, сказала прыцішана:

— З гэтага матэрыялу будзе чалавек, пане Ляснеўскі... Трэба толькі яго вучыць.

— Будзе па вашай волі, пані графіня! — адказаў бацька, даўшы мне па карку.

Усе пайшлі з тэрасы, а я застаўся, нібы скамянеўшы на месцы, глядзеў на дзверы, у якіх знікла наша памешчыца. Толькі цяпер я з жалем падумаў, што дарма не стаў перад ёю на калені, а ў грудзях мяне штосьці душыла. Калі б яна загадала, я ахвотна лёг бы на пажарышчы хлеўчука і памаленьку спёкся б. Не за тое, што яна не загадала кухару застрэліць мяне або адлупцаваць, але за тое, што ў яе такі салодкі голас, такі журботны позірк.

Пачынаючы з гэтага дня, у мяне было менш свабоды. Пані графіня не хацела страціць у полымі рэшту сваіх будынкаў, бацьку было прыкра, што ён не змог разлічыцца са мной за спалены хляўчук, а мне самому трэба было рыхтавацца паступаць у школу. Вучылі мяне арганіст і вінакур, на змену. Была нават гаворка, што некаторыя прадметы будзе выкладаць гувернантка з палаца. Аднак калі тая дама, пазнаёміўшыся са мной, убачыла, што ў кішэнях маіх поўна нажоў, камення, шроту і пістонаў, так спалохалася, што сустракацца са мной другі раз не захацела.

— Я такім бандытам урокаў не даю, — сказала яна маёй сястры.

А я тады стаў ужо значна сур'ёзнейшы. Толькі аднойчы хацеў паспрабаваць павесіцца. Але трапіўся нейкі іншы занятак, дык я і не зрабіў самому сабе нічога дрэннага.

Нарэшце, у пачатку жніўня мяне завезлі ў школу.

Дзякуючы рэкамендацыйным лістам пані графіні экзамены я паздаваў зусім добра, пасля чаго бацька ўладзіў мяне на кватэру, дзе і харчаванне, і рэпетытар, і сямейная апека ды ўсё іншае за дзвесце злотых і пяць карцоў^[1] натураплаты за год, а таксама справіў мне школьную форму.

Новая вопратка так спадабалася мне, што я не змог нацешыцца ёю за ўвесь дзень, устаў ціхутка ноччу, упоцемку надзеў мундзір з чырвоным каўняром, шапку з чырвоным аколышам і хацеў пасядзець так некалькі хвілін. Таму, аднак, што ноч была дажджлівая, з дзвярэй трохі цягнула, а я, не лічачы мундзіра і шапкі, быў без нічога, узяў ды задрамаў і праспаў да раніцы ў новай форме.

Такі спосаб начавання развесяліў маіх сябрукоў, але ў гаспадара нашай кватэры абудзіў падазрэнне, што дома ў яго завёўся незвычайны свавольнік. Гаспадар пабег у заезд, дзе спыніўся мой бацька, і сказаў яму, што ні за якія грошы не будзе трымаць мяне на кватэры, хіба што бацька дадасць яму пяць карцаў бульбы на год. Пасля доўгага торгу сышліся на трох карцах, бацька затое развітаўся са мной такім чынам, што я і не шкадаваў, калі ён паехаў, і не сумаваў па доме, дзе мне часцей даводзілася б адчуваць такую самую прыхільнасць.

Мая вучоба ў першым класе не вызначылася якімі-небудзь незвычайнымі падзеямі. Сёння, гледзячы на той час з гістарычнай адлегласці, як вядома, неабходнай для аб'ектыўнага погляду на рэчы, хачу прызнацца, што ў агульных рысах жыццё маё не надта змянілася. У школе трохі даўжэй сядзелася ў закрытым памяшканні, дома — часцей бегалася па вольнай прасторы. Я змяніў цывільную вопратку на школьную форму, а асобы, што працавалі над гарманічным развіццём маіх фізічных і духоўных здольнасцей, замест нагайкі карысталіся розгамі.

Вось і ўсё.

Як вядома, школа, дзе хлопцаў гуртам рыхтуюць да жыцця ў грамадстве, дае ім такія веды, якіх яны не набылі б, гадуючыся паасобку. У гэтым я пераканаўся на першым тыдні вучобы, калі навучыўся майстэрству «адціскаць тварог», для чаго патрэбна па меншай меры тры асобы, якіх не знойдзеш за межамі грамадства.

Толькі цяпер я, нарэшце, адкрыў у самім сабе той сапраўдны талент, прырода якога ахоўвала мяне ад тэарэтычных пошукаў, а штурхала да калектыўнай дзейнасці. Я належаў да першакласных ігракоў у мячык, бываў камандзірам у бойках, наладжваў групавыя прагулы, дырыжыраваў у класе агульным тупатам ці бэканнем, чым мы, усе шэсцьдзесят хлапчукоў, займаліся сяды-тады для адпачынку. Затое, аказаўшыся сам-насам з граматычнымі правіламі, выключэннямі, скланеннямі і спражэннямі, якія, як вядома, з'яўляюцца асновай філасофскага мыслення, я раптам адчуваў у душы нейкую пустату, з глыбіняў якое выплывала санлівасць.

Калі я пры такой здольнасці выкручвацца ад вучобы мог на ўроках адказваць даволі складна, дык гэта толькі дзякуючы моцнаму зроку, які дазваляў мне чытаць з кніжкі, што ляжала на другой ці на трэцяй парце. Здаралася часамі, што я выдаваў зусім не тое, што было зададзена, і тады я хапаўся за стэрэатыпны спосаб апраўдання. Казаў, што добра не пачуў або — спалохаўся.

Наогул быў я вучнем будучыні, не толькі таму, што абуджаў нездаволенасць у старых руцінёраў, а карыстаўся сімпатыяй маладых, але і таму, што добрыя адзнакі па розных прадметах, а разам з гэтым і надзею перайсці ў наступны клас бачыў я толькі ў марах, якія значна апярэджвалі рэчаіснасць.

Мае адносіны з настаўнікамі былі розныя.

Настаўнік лацінскай мовы ставіў мне нягоршыя адзнакі таму, што я стараўся на ўроках гімнастыкі, якія вёў таксама ён. Ксёндз, выкладчык рэлігіі, наогул не ставіў мне адзнак, бо я засыпаў яго мноствам нялёгкіх пытанняў, на якія ў яго быў заўсёды той самы адказ: «Ляснеўскі, стань на калені!» Настаўнік малявання і каліграфіі хваліў мяне як мастак, але ганіў як каліграф; аднак таму, што ў разуменні ягоным майстэрства пісьма было найважнейшым школьным прадметам, у душы сваёй ён галасаваў за каліграфію і ставіў мне «калы» ці «двойкі».

Арыфметыку я разумеў зусім добра, бо выкладалася яна метадам нагляднага навучання — біццём па лапах за няўважлівасць. Настаўнік польскай мовы прарочыў мне выдатную кар'еру, бо я аднойчы нейкім цудам напісаў на яго імяніны верш — пахвалу ягонай суровасці. Адзнакі па іншых прадметах залежалі ад таго, наколькі добра падказвалі мне сябры і ці на той, што трэба, старонцы была раскрыта кніга на пярэдняй парце.

Найбольш блізкія адносіны былі ў мяне з інспектарам. Чалавек гэты так прызвычаіўся выпрошваць мяне на ўроках з класа і да сустрэч са мною пасля заняткаў, што аднойчы шчыра занепакоіўся, чаму гэта я за цэлы тыдзень ні разу не нагадаў яму пра сябе.

— Ляснеўскі! — гукнуў ён, аднойчы сустрэўшы мяне на вуліцы. — Ляснеўскі!.. Ты што — дахаты?..

— А я ж нічога не зрабіў.

— Дык што, сёння цябе не запісалі ў журнал?

— Далібог, не!

— І вывучыў усё?

— Але ж сёння мяне не выклікалі!..

Інспектар задумаўся.

— Штосьці тут не так! — шапнуў ён. — Ведаеш што, Ляснеўскі, ты тут хвілінку пачакай.

— Даражэнькі мой пане інспектар, дык я ж ні ў чым не вінаваты!.. Далібог! Ну далібог жа!..

— Ага — ты божышся, асёл?.. Пайшлі ж, калі так!.. Калі і праўда, што ты нічога не натварыў, дык на наступны раз залічыцца!..

Наогул у пана інспектара ў мяне быў адкрыты крэдыт, і гэта стварыла мне ў школе пэўную папулярнасць, тым больш грунтоўную, што яна ні ў кім не абуджала жадання канкурэнцыі.

У ліку некалькіх дзесяткаў першакласнікаў, адзін з якіх ужо галіў вусы сапраўднай брытвай, трое цэлымі днямі гулялі пад партай у карты, а іншыя былі здаровыя, як кантаністы^[2], быў калека — Юзя. Хлопчык маленькі на свае гады, гарбаты, благі, з сінім носікам, бледнымі вачыма і гладкімі валасамі. Быў ён такі кволы, што ў дарозе са школы дахаты павінен быў адпачываць, і такі баязлівы, што, калі яго выклікалі адказваць урок, нямеў са страху. Ніколі ён ні з кім не біўся, толькі іншых прасіў, каб яго не білі. Калі яму аднойчы «далі ляшча» па сухой, як кіёчак, руцэ — самлеў, аднак, апрытомнеўшы, не паскардзіўся.

Ён не быў сірата, але бацька прагнаў маці, а Юзя пакінуў сабе, сам захацеў кіраваць яго вучобай. Сам хацеў праводзіць сына ў школу, разам з ім праходжвацца, падвучваць яго, аднак не рабіў усяго гэтага з-за недахопу часу, які ў яго дзіўна хутка знікаў у Мошкі Ліпы, што гандляваў гарэлкай і аўсяным півам.

Такім чынам у Юзя не было аніякай апекі, а мне часамі здавалася, што на такога мальца нават і бог з неба глядзіць неахвотна.

А грошы ў Юзя ўсё-такі бывалі, па шэсць і па дзесяць грошаў на дзень. За іх ён павінен быў у перапынку купляць сабе дзве булачкі і сасіску. Але таму, што ўсе з яго здзекаваліся і трэба было неяк страхавацца, ён купляў пяць булачак і раздаваў іх найдужэйшым сябрам, каб мець у іх ласку.

Гэты падатак не вельмі яму дапамагаў, бо апроч пяці падкупленых было разоў тры болей тых, каго ён не мог падкупіць. Дакучалі яму няспынна. Той ушчыкне, той тузане за валасы, іншы чым-небудзь уколе, яшчэ іншы дасць лузгана, а ўжо найменш адважны назаве гарбатым.

Юзя толькі пасмейваўся на гэтыя жарцікі, часамі прасіўся: «Годзе ўжо!..», а то і зусім нічога не гаварыў — абапрэцца на сваіх худых руках і плача.

Сябры крычалі тады: «Зірніце, як горб трасецца!..» і дакучалі яму яшчэ горш.

Я спачатку не звяртаў на гарбатага ўвагі, бо ён здаваўся мне размазнёй. Але аднойчы той наш здаравяк, што ўжо галіўся, сеў перад Юзем і пачаў даваць яму пстрычкі то ў адно, то ў другое вуха. Гарбун плакаў наўзрыд, а клас ажно тросся ад рогату. Тады мяне штосьці кальнула ў сэрца. Я выхапіў свой нож-складанчык, пырнуў таго дубіну ў руку, да самай касці, і закрычаў, што я зраблю так кожнаму, хто Юзя зачэпіць!..

У здаравілы пайшла кроў, ён збялеў як сцяна, і здавалася, што самлее. Увесь клас раптам перастаў рагатаць, а потым пачуўся крык: «Так яму, няхай не лезе да калекі!..» Тут увайшоў настаўнік, пачуў, што я параніў сябра нажом, і ўжо хацеў паклікаць інспектара і дзядзьку з розгамі, аднак сябры пачалі прасіць за мяне, нават і сам паранены здаравіла. Дык мы пацалаваліся, спачатку я са здаравілам, пасля ён з Юзем, тады Юзя са мной, — гэтым і абышлося.

На працягу ўсяго ўрока гарбунок усё паварочваўся да мяне і ўсміхаўся, відаць, таму, што за ўвесь гэты час ніхто не даў яму лузгана. У перапынку таксама ніхто яму не дакучаў, а некаторыя сказалі, што будуць Юзя абараняць. Ён ім дзякаваў, але падбег да мяне і хацеў мне даць булку з маслам. Я не ўзяў, ён засаромеўся, а потым ціха сказаў:

— Ведаеш, Ляснеўскі, што, — скажу я табе адзін сакрэт.

— Гавары, — сказаў я, — толькі хутка.

— У цябе ўжо ёсць друг?

— А навошта ён мне?

— Бачыш, калі б ты захацеў, дык я мог бы стаць тваім другам.

Я паглядзеў на яго зверху. Ён яшчэ больш разгубіўся і зноў спытаўся тонкім, прыглушаным галаском:

— Чаму ты не хочаш, каб я быў тваім другам?

— А навошта мне такі салапяка, як ты!..

Носік яго пасінеў больш, чым заўсёды. Юзя хацеў ужо адысціся, але звярнуўся да мяне яшчэ раз:

— Дык, можа, хочаш, каб я з табою сядзеў?.. Бачыш, я слухаю, калі новае задаюць, я мог бы рабіць за цябе прыклады... Я ўмею добра падказваць...

Гэтая аргументацыя здалася мне сур'ёзнай. Падумаўшы трохі, я прыняў гарбунка за сваю парту, а мой сусед згадзіўся, за пяць булак, уступіць яму сваё месца.

Пасля абеду Юзя перабраўся да мяне. Гэта быў мой найшчырэйшы памочнік, сябар і паклоннік. Ён вышукваў словы і рабіў пераклады, запісваў, што задаецца, насіў чарніліцу, пёры і алоўкі для нас абодвух. А як ён падказваў!.. За час вучобы ў школе многія мне падказвалі, некаторых нават ставілі за гэта на калені, аднак кожнаму з іх было вельмі далёка да Юзя. У падказванні гарбунок быў мастаком, умеў гаварыць са сціснутымі зубамі ды з такім жа пры гэтым нявінным выразам твару, што ніводзін з настаўнікаў нават і не падазраваў...

Кожны раз, калі я трапляў у карцэр, гарбунок крадком прыносіў мне хлеб і мяса са свайго абеду. Калі ж са мной здаралася нейкая большая непрыемнасць, ён са слязамі на вачах запэўняў сяброў у тым, што я ў крыўду не дамся.

— Ого! — гаварыў ён. — Казя дужы. Ён як схопіць таго дзядзьку за плечы, як гваздане яго аб зямлю, ого! Не бойцеся!..

І сапраўды, сябры мае не баяліся, толькі ён, бедалага, баяўся за нас абодвух.

Калі гарбунку на якім-небудзь уроку не трэба было быць уважлівым, ён гаварыў мне кампліменты:

— Божа мой! Каб гэта ж я быў такі дужы, як ты!.. Божа мой! Каб я быў такі здольны... Ведаеш, калі б ты толькі захацеў, дык і за месяц стаў бы першым вучнем...

Аднойчы, зусім нечакана, настаўнік нямецкай мовы выклікаў мяне да стала. Перапалоханы Юзя толькі паспеў падказаць мне, што да чацвёртага скланення адносяцца ўсе назоўнікі жаночага роду, напрыклад: die Frau — пані...

Я рвануўся з-за парты, выйшаў, стаў і з вялікай упэўненасцю паведаміў настаўніку, што да чацвёртага скланення адносяцца ўсе назоўнікі жаночага роду, напрыклад: die Frau — пані... Але на гэтым мае веды скончыліся.

Настаўнік зірнуў мне ў вочы, паківаў галавой і загадаў перакладаць. Я прачытаў па-нямецку гладка і гучна раз, потым яшчэ гладчэй — другі раз, аднак, калі пачаў і трэці раз чытаць тое самае, настаўнік сказаў мне ісці на месца.

Вяртаючыся да парты, я заўважыў, што Юзя вельмі ўважліва прыглядаецца да настаўнікавага алоўка — з выглядам вельмі разгубленым. Я машынальна спытаўся ў гарбунка:

— Не ведаеш, што ён мне паставіў?

— Адкуль мне ведаць... — уздыхнуў Юзя.

— А як табе здаецца?

— Я, — сказаў гарбунок, — даў бы табе пяцёрку, ну, няхай чацвёрку, але ён...

— А ён колькі паставіў? — настойваў я.

— Здаецца, кол... Ды гэта ж дурань, што ён там ведае... — адказаў Юзя тонам глыбокага пераканання.

Нягледзячы на сваю кволасць, хлопец ён быў працавіты і быстры. Звычайна я чытаў у класе раманы, а ён слухаў настаўнікаў і пасля пераказваў мне іх урокі.

Аднойчы я спытаўся ў яго, пра што гаварыў наш настаўнік заалогіі.

— Ты ведаеш, — адказаў гарбунок з таямнічым выглядам, — пра тое, што расліны падобныя да жывёлаў.

— Асёл ён, — адказаў я.

— Ну! — сказаў гарбунок. — Ён мае рацыю. Я ўжо трохі яго разумею.

Я пачаў смяяцца і сказаў:

— Калі ўжо ты такі разумны, дык скажы: чым вярба падобная да каровы?

Хлопец задумаўся і паволі пачаў:

— Бачыш... карова расце, і вярба таксама расце...

— А далей што?

— Бачыш... карова корміцца, і вярба корміцца сокамі з зямлі...

— А далей што?

— Карова жаночага роду, ну, і вярба таксама жаночага.

— Але ж карова махае хвастом! — сказаў я.

— А вярба махае галінамі! — адказаў ён.

Такая сума доказаў падарвала маю веру ў наяўнасць розніцы паміж жывёламі і раслінамі. Сам гэты погляд спадабаўся мне, і з таго часу я пачаў любіць заалогію, выкладзеную ў падручніку Пісулеўскага. Дзякуючы вывадам гарбунка па гэтым прадмеце ў мяне пачалі з'яўляцца пяцёркі.

Аднойчы Юзя не прыйшоў у школу, а назаўтра перад абедам мне сказалі, што мяне нехта кліча. Я выбег на калідор трохі ўстрывожаны, як звычайна ў такіх выпадках, але замест інспектара ўбачыў дзябёлага мужчыну з барвовым тварам, фіялетавым носам і чырвонымі вачыма.

— Гэта ты, хлопча, Ляснеўскі?

— Я.

Ён пераступіў з нагі на нагу, нібы пахіснуўшыся, і сказаў:

— Зайдзі ты да майго сына Юзя, ну, да гарбатага, ведаеш? Ён хворы, яго надоечы трохі пераехалі...

Ён зноў пахіснуўся, неяк дзіка зірнуў на мяне і пайшоў, гучна тупаючы па падлозе. Мяне — як варам аблілі. Здавалася, што лепш бы ўжо мяне пераехалі, а не беднага гарбунка — такога добрага і кволага...

На вялікім перапынку я не пайшоў дахаты абедаць, а пабег да Юзя.

Яны з бацькам жылі на ўскраіне горада ў двух пакоіках аднапавярховага дома. Увайшоўшы, я застаў гарбунка на кароткім ложку. Юзя быў адзін, зусім адзін. Цяжка дыхаў і дрыжаў ад холаду, бо печ не напалена. Зрэнкі яго так расшырыліся, што вочы былі амаль чорныя. У пакоі — сыравата, са столі ападалі кроплі з адліжнага снегу.

Схіліўшыся над ложкам, я спытаўся:

— Што з табой, Юзя?

Ён ажывіўся, раскрыў рот, нібы ва ўсмешцы, аднак — толькі застагнаў. Узяў мяне за руку высахлымі ручанятамі і пачаў гаварыць:

— Я, відаць, памру... Але баюся так вось... адзін... І таму я папрасіў, каб ты прыйшоў... Гэта... ведаеш... нядоўга, а мне будзе трохі весялей...

Яшчэ ніколі я не бачыў Юзя такім, як сёння. Здавалася, што з калекі вырастае волат.

Ён пачаў глуха енчыць і кашляць, ажно на вуснах выступіла ружовая пена. Потым заплюшчыў вочы і цяжка дыхаў, а часам і не дыхаў зусім. Калі б я не адчуваў поціску яго гарачых ручанят, дык і падумаў бы, што ён памёр.

Так мы сядзелі гадзіну, дзве, тры — моўчкі. Я амаль страціў уладу над сваімі думкамі. Юзя адказваў рэдка і з вялікім намаганнем. Ён сказаў, што на яго наехаў ззаду нейкі воз, што вельмі забалела ў паясніцы, але цяпер ужо не баліць, што бацька ўчора прагнаў служанку, а сёння пайшоў шукаць іншую...

Пасля, не адпускаючы маёй рукі, ён папрасіў, каб я памаліўся. Калі ж я зрабіў гэта і пачаў песню-малітву «Як толькі ўстане ранішняя зара», Юзя перапыніў мяне:

— Не гэтую... Лепш «Усе нашы дзённыя справы»... Бо я ўжо заўтра, відаць, не прачнуся...

Сонца зайшло, насунулася нейкая шэрая ноч, бо за хмарамі свяціў месяц. У кватэры не было свечкі, зрэшты, я і не думаў запальваць яе. Юзя быў усё больш ды больш неспакойны, трызніў і толькі час ад часу прытомнеў.

Позна было ўжо, калі ад вуліцы моцна грукнула брамка. Нехта прайшоў па двары і, свішчучы, адчыніў дзверы нашага пакоя.

— Гэта татка? — спытаўся гарбунок.

— Я, сынок! — адказаў той нехта ахрыплым голасам. — Як маешся? Напэўна ж лепей!.. Так і павінна быць!.. Не апускай вушэй, сынок!..

— Татка... цёмна ў нас... — сказаў Юзя.

— Лухта гэта!.. А тут хто? — спытаўся ён, наткнуўшыся на мяне.

Прыйшлося аказацца:

— Гэта я...

— Ага, Лукашыха? Добра!.. Пераначуй сёння ў нас, а заўтра я табе пакажу... Я губернатар!.. Ром-ямайка!..

— Добрай ночы, татка!.. Добрай ночы!.. — шаптаў Юзя.

— Добрай ночы, дзіця маё, добрай ночы!.. — сказаў той і, схіліўшыся над ложкам, пацалаваў... мяне ў галаву.

Я адчуў, што пад пахай у яго была бутэлька.

— Выспіся, — сказаў ён, — а заўтра марш у школу!.. Раз-два, раз-два — марш!.. Ром-ямайка!.. — гаркнуў і падаўся ў суседні пакойчык.

Там цяжка сеў, відаць, на куфры, грукнуўся галавой аб сцяну, а праз момант пачулася раўнамернае булькатанне, як быццам хтосьці піў.

— Казя, — шапнуў гарбунок, — калі я ўжо буду там... прыйдзі хоць раз да мяне. Скажаш, што нам задалі...

У другім пакоі пачуўся крык:

— За здароўе пана губернатара!.. Віват!.. Я губернатар!.. Ром-ямайка!..

Юзя пачаў трасціся і гаварыць усё больш неспакойна:

— Так мяне ломіць!.. Ты, Казя, сеў на мяне?.. Казя!.. Ой, не трэба ўжо біць мяне!..

— Ром!.. Ром-ямайка! — чулася з суседняга пакоя. Зноў штосьці забулькатала, а потым бутэлька бразнулася аб падлогу.

Юзя прыцягнуў маю руку да вуснаў, схапіў зубамі за пальцы і — раптам пусціў. Ужо не дыхаў.

— Пане! — гукнуў я. — Пане, Юзя памёр!..

— Што ты там плявузгаеш? — мармытнуў ён адтуль.

Я ўсхапіўся з ложка і стаў у дзвярах, гледзячы ў цемру.

— Юзя памёр! — паўтарыў я, увесь калоцячыся.

Чалавек тузануўся на куфры і закрычаў:

— Пайшоў прэч адгэтуль, блазен!.. Я, яго бацька, лепш ведаю, памёр ён ці не!.. Віват губернатару!.. Ром-ямайка!..

Ахоплены жахам, я ўцёк.

Праз усю ноч я не мог заснуць, мяне калаціла, мучылі нейкія кашмары. Уранні мяне агледзеў гаспадар нашай кватэры, сказаў, што высокая тэмпература, што, напэўна, я заразіўся ад Юзя, і загадаў паставіць мне на паясніцы дваццаць крывасосных банек. Пасля яго лекаў наступіў, як сказаў гаспадар, такі крызіс, што я цэлы тыдзень ляжаў у ложку.

Я не быў на пахаванні Юзя, якога праводзіў увесь наш клас з настаўнікамі і ксяндзом. Мне расказалі, што ў яго была чорная труна, абабітая аксамітам, маленькая, як футарал для скрыпкі.

Бацька яго страшэнна плакаў, а на могілках схапіў труну і хацеў з ёю ўцякаць. Аднак, нягледзячы на гэта, Юзя пахавалі, а бацьку яго паліцыя вывела з могілак.

Калі я першы раз прыйшоў у школу, мне сказалі, што нехта ўсё дапытваецца пра мяне. І сапраўды, у адзінаццаць гадзін мяне выклікалі.

Я выйшаў — за дзвярыма стаяў бацька нябожчыка Юзя. Твар яго быў бледна-фіялетавы, а нос шэры, як попел. Ён быў зусім цвярозы, толькі дрыжалі галава і рукі.

Чалавек гэты ўзяў мяне пад падбародак і доўга ўглядаўся ў вочы, а потым раптам сказаў:

— Ты абараніў Юзя, калі з яго ў класе здзекаваліся?..

«Звар'яцеў гэты стары, ці што?» — падумаў я, але нічога не адказаў.

Ён абняў мяне аберуч за шыю і некалькі разоў пацалаваў у галаву.

— Хай цябе бог блаславіць! — шапнуў. — Хай цябе бог!..

Пусціў маю галаву і зноў спытаўся:

— Ты быў пры яго смерці?.. Скажы мне праўду, ён вельмі пакутаваў?..

Ды тут ён раптам адступіўся і хутка сказаў:

— Ці не... нічога ты мне не кажы!.. О, ніхто не ведае, які я няшчасны!..

З вачэй яго пацяклі слёзы. Схапіўся аберуч за галаву, павярнуўся ад мяне і пабег да лесвіцы, крычучы:

— Бедны я!.. Бедны!.. Бедны!..

Ён так моцна крычаў, што на калідор павыходзілі настаўнікі. Паглядзелі ўслед яму, паківалі галовамі і загадалі мне вярнуцца ў клас.

Пад вечар нейкі пасыльны прынёс мне дахаты велікаваты куфэрак і лісток, дзе было напісана:

«Ад беднага Юзя — на памяць».

У куфэрку было многа цудоўных кніжак, што засталіся пасля нябожчыка Юзя, а сярод іх: «Кніга свету», «Гісторыя Цэзара» Канцю, «Дон-Кіхот», «Дрэздэнская галерэя» і шмат іншых. Кнігі гэтыя разбудзілі ва мне вялікае жаданне чытаць сур'ёзныя рэчы.

Добра ўжо развяснілася, калі я выбраўся першы раз наведаць Юзеву магілу. Яна была маленькая і гарбатая, як ён сам. Нехта абсадзіў яе зялёнымі галінкамі. Крокаў са тры далей у траве я знайшоў некалькі бутэлек з надпісам: «Ром-Ямайка». Я праседзеў з гадзіну, але не сказаў Юзю, што нам задалі, бо і сам не ведаў, а ён не спытаўся.

Праз тыдзень я зноў прыйшоў на могілкі. Зноў убачыў галінкі, толькі што паўтыканыя ў магілу, а ў траве — зноў знайшоў некалькі цэлых і пабітых бутэлек.

У пачатку мая па горадзе разышлася незвычайная вестка. Раніцай каля Юзевай магілы знайшлі труп яго бацькі. Побач з ім ляжала на палавіну апарожненая бутэлька з надпісам: «Ром-Ямайка».

Дактары сказалі, што чалавек памёр ад анеўрызму.

Здарэнні гэтыя падзейнічалі на мяне па-асабліваму. З таго часу мне было цяжка сярод сяброў, напрыкралі іх шумныя забавы. Япаглыбляўся ў чытанне кніг, што засталіся пасля Юзя, або цішком уцякаў за горад, у зарослыя кустамі яры, і, валочачыся там, разважаў богведама пра што. Часта ўзнікала пытанне, чаму так марна загінуў Юзя і чаму бацька яго быў такі самотны, што так гарнуўся да сынавай магілы. Я адчуваў, што найбольшае няшчасце — акінутасць, і зразумеў, чаму бедны гарбунок шукаў сябра.

Мне таксама патрэбен быў сябар. Але ў класе чамусьці ніхто не падабаўся мне. Я прыгадаў сястру. Не!.. Сястра не заменіць друга.

Аднакласнікі гаварылі пра мяне, што я адзічэў, а гаспадар нашай кватэры ўжо зусім не сумняваўся, што я буду вялікім злачынцам.

На ўрачыстым заканчэнні школьнага года інспектар паведаміў усяму свету, што я перайшоў у другі клас. Здарэнне гэтае напоўніла маю душу радасным здзіўленнем. Раптам пачало здавацца, што хоць наша школа і мае яшчэ наступныя класы, ніводзін з іх не такі дасканалы, як другі. Я пераконваў сяброў, што вучні астатніх класаў, ад трэцяга да сёмага ўключна, паўтараюць толькі тое, што засвоілі ў другім, а ў душы пабойваўся, каб настаўнікі не спахапіліся пасля вакацыяў, што пераведзены я памылкова, і не вярнулі мяне ў першы клас.

Аднак на наступны дзень я ў пэўнай меры асвоіўся са сваім шчасцем, а калі ўжо ехаў дахаты на вакацыі, то ўсю дарогу пераконваў возчыка, што ў нашым класе адзін я пераведзены ў другі заслужана, з найлепшымі адзнакамі. Я прыводзіў яму такія неабвержныя доказы, што ён пачаў пазяхаць. Тады я змоўк і спалохана ўпэўніўся, што вельмі сумняваюся і сам.

Назаўтра, пад'язджаючы да нашага дома, я ў дарозе яшчэ сустрэў сястру Зосю, што выбегла насустрач мне. Я адразу паведаміў, што ўжо другакласнік і што мой сябар Юзя памёр, бо на яго наехалі. А яна сказала, што сумавала па мне, што ў яе курыцы дзесяць куранят, што да пані графіні па два разы на тыдзень прыязджае з візітам нейкі пан, што ў іх гувернантка, закаханая ў пісара, і што нябожчык Юзя яе — значыцца, Зосю — не цікавіць, бо ён жа быў гарбаты. Хоць, вядома, і шкада яго.

Гаворачы гэта, яна старалася выглядаць дарослай паннай.

Бацьку я ўбачыў апоўдні. Ён павітаўся са мной вельмі цёпла і сказаў, што дасць мне на вакацыі каня і дазволіць страляць з вялікага пісталета. А потым дадаў:

— Ідзі цяпер у палац і павітайся з паняй графіняй. Зрэшты...

Тут ён махнуў рукой.

— А што здарылася, тата? — спытаўся я, як чалавек дарослы, ажно спалохаўшыся свае смеласці.

Бацька неспадзявана адказаў нязлосна, з прыкметнай горыччу:

— Ёй ужо не патрэбен стары ўпаўнаважаны. Неўзабаве тут будзе новы пан, а ён і сам справіцца...

Ён раптам змоўк і, адвярнуўшыся, мармытнуў праз зубы:

— Праіграць у карты маёнтак...

Я пачаў здагадвацца, што, пакуль мяне не было, тут адбыліся вялікія змены. Само сабой, павітацца з памешчыцай я пайшоў. Прыняла яна мяне ласкава, а я заўважыў, што яе сумныя вочы сёння глядзяць зусім весела.

Вяртаючыся з палаца, я сустрэў на двары бацьку і сказаў яму, што пані графіня такая вясёлая, як ніколі раней. Круціцца, пляскае ў ладкі, зусім як яе пакаёўкі.

— Хэ! Кожная баба перад вяселлем у добрым гуморы, — сказаў бацька, нібыта сам сабе.

А тут да палаца пад'ехала лёгкая брычка, з яе саскочыў высокі мужчына з чорнай барадой і агністымі вачыма. Пані графіня, здаецца, выбегла на ганак, бо я заўважыў, што яна праз дзверы працягнула да барадача абедзве рукі.

Бацька ішоў перада мною, ціха смяяўся і мармытаў:

— Во, во!.. Усе бабы павар'яцелі!.. Пані ўздыхае па элеганце, а гувернантка па пісары... Для Салюсі застаўся я або ксёндз-пробашч... Во, во!..

Мне ішоў дванаццаты год, і я ўжо многа чуў пра каханне. Той сябар, што галіў вусы і тры гады сядзеў у першым класе, часта гаварыў нам пра свае пачуцці да адной паненкі, якую ён разы два на дзень сустракаў на вуліцы або бачыў праз фортачку. Зрэшты, я і сам чытаў некалькі цудоўных раманаў і добра памятаю, колькі пакут каштавалі мне іх героі.

Па гэтай прычыне бацькава недагаворванне зрабіла на мяне прыкрае ўражанне. Я адчуў сімпатыю да нашай пані, нават да гувернанткі, а да барадача і пісара — амаль варожасць. Ніколі б я гэтага ўголас не сказаў (нават выразна падумаць не смеў бы), аднак мне здавалася, што і наша пані, і гувернантка зрабілі б куды больш адпаведна, калі б уздыхалі па мне.

За некалькі наступных дзён я абабег вёску, парк, канюшні, ездзіў конна, плаваў у чоўне, але ж неўзабаве пачаў адчуваць, што мне сумна. Праўда, бацька ўсё часцей гутарыў са мной, як з дарослым чалавекам, пан вінакур запрашаў мяне на старку, а пісар навязваўся з сяброўствам, нават абяцаў расказаць пра пакуты з-за гувернанткі, аднак гэта мяне не цікавіла. І старку пана вінакура, і сакрэты пісара я аддаў бы за аднаго добрага сябра. Але, перабіраючы ў думках тых, з кім я закончыў першы клас, прыходзіў да пераканання, што ніводзін з іх не падышоў бы да майго цяперашняга настрою.

Часамі з глыбіняў мае душы выплываў сумны цень нябожчыка Юзя і расказваў мне рэчы невядомыя, і голас яго быў цішэйшы за подыхі летняга ветру. Тады мяне ахутвала расчуленасць і я тужыў, сам не ведаючы па чым... Калі я аднойчы, пад уплывам такіх адчуванняў, валачыўся па зарослых травой паркавых сцежках, дарогу мне перабегла сястра Зося і спыталася:

— Чаму ты з намі не гуляеш?

Мне зрабілася горача:

— З кім?

— Са мной і з Лёняй?

Застанецца вечнай загадкай, чаму ў той момант імя Лёні спалучылася ў мяне з прывідам Юзя і чаму я зачырванеўся так, што твар ажно пякло і на лбе выступіў пот.

— Ты што? Не хочаш з намі гуляць? — здзіўлена пыталася сястра. — На вялікдзень быў тут адзін вучань трэцяга класа і зусім не задаваўся, як ты. Цэлымі днямі з намі хадзіў.

І зноў я без прычыны адчуў нянавісць да таго трэцякласніка, якога ніколі не бачыў. І хоць не адчуваў я аніякай крыўды на Зосю, амаль што гыркнуў ёй:

— Не ведаю я твае Лёні.

— Як гэта — не ведаеш? Няўжо ты не памятаеш, як з-за яе цябе набіла тая гувернантка? Няўжо забыўся, як Лёня плакала і прасіла, каб табе не зрабілі нічога дрэннага, калі згарэў той... хлявок?..

Вядома ж, я памятаў усё, а найлепш самую Лёню; трэба, аднак, прызнацца, што Зосіна памятлівасць узлавала мяне. Мне здалося неадпаведным годнасці майго мундзіра тое, што вясковыя людзі, асабліва дзяўчаты-падлеткі, маюць такую добрую памяць.

Пад уплывам такіх пачуццяў я хамавата адказаў:

— Адчапіся ты... са сваёю Лёняй!..

І падаўся ў глыбіню парку, аднолькава нездаволены і недарэчнымі ўспамінамі сястры, і тым, што я не гуляю з дзяўчатамі. Зрэшты, і сам не ведаю, чаго я хацеў, але быў такі злосны, што калі мы дома сустрэліся з Зосяй, не хацелася з ёю гаварыць.

Засмучаная сястра старалася не пападацца мне на вочы, але тады я шукаў яе, адчуваючы, што мне чагосьці не хапае, што пытанне сумеснай гульні я вырашыў зусім фальшыва. Каб выправіць становішча, калі засмучаная Зося села цыраваць, я схапіў кнігу, якая трапілася пад руку, пагартаў яе трохі і кінуў на стол, як быццам сам сабе сказаўшы:

— Усе дзяўчаты дурныя!..

Мне здалося, што афарызм гэты будзе вельмі мудры. Але адразу, як толькі дагаварыў яго, адчуў у ім штосьці нясмачнае. Стала шкада сястры і сорамна... Не кажучы больш нічога, я пацалаваў Зосю ў адну і ў другую шчаку і пайшоў у лес.

Божа, які я быў няшчасны ў той дзень!.. А гэта ж быў толькі пачатак маіх пакут.

Не хачу нічога ўтойваць. Усю ноч мне снілася Лёня, і з гэтага часу замест беднага гарбунка яна з'яўлялася ў маіх марах. Мне здавалася, што толькі яна магла б быць другам, які мне так даўно патрэбен. У думках я гаварыў з ёю так многа і так хораша, як пішацца ў раманах, а быў я такі ветлівы, як нейкі маркграф. А ў сапраўднасці мяне не хапала нават на тое, каб пайсці ў парк, калі там гулялі дзяўчаты, толькі з-за плота я прыслуховаўся да іх вясёлага смеху, што час ад часу перамяжаўся заўвагамі гувернанткі.

Добра памятаю тое месца, дзе выкідалі смецце з палаца, дзе раслі высокая крапіва і лапухі. Я доўга выстойваў там, каб пачуць некалькі невыразных фразаў, тупат чаравічкаў на сцежцы, каб убачыць мільганне сукенкі, калі мая Лёня скакала цераз вяровачку.

Праз момант усё ў парку змаўкала, і тады я адчуваў сонечную спякоту, чуў бясконцае гудзенне мухаў над сметнікам. Пасля зноў чуўся смех і тупат, праз шчыліну ў паркане бачыў я мільганне сукенак, а потым зноў заставаліся пошум дрэў, цвірканне птушак і назолы-мухі, што лезлі ледзь не ў рот.

Раптам з боку палаца пачуўся голас:

— Лёня!.. Зося!.. Ідзіце сюды!..

Гэта — гувернантка. Узненавідзеў бы я яе, калі б не ведаў, што ёй таксама сумна.

Аднойчы, набліжаючыся да паркана, я заўважыў, што тут яшчэ хтосьці ёсць. З узгорачка ўбачыў я ў лапухах шэры ад старасці саламяны капялюш, з якога вытыркалася бялявая чупрына, бо капялюш быў без дна.

Калі я ступіў некалькі крокаў у той бок, чупрына і капялюш узняліся над лопухам і паказаўся сямі-васьмігадовы хлапчук у доўгай бруднай кашулі, на шыі сцягнутай шнурком. Я загаварыў з ім, але хлапчук усхапіўся і ўцёк, з заечай хуткасцю, у поле. Чырвоны каўнер майго мундзіра і пасрабраныя гузікі наогул рабілі вялікае ўражанне на вясковых дзяцей.

Я памалу падаўся да сядзібы, а хлопец — адпаведна да паркана. Калі я схаваўся за будынкам, ён узлез на сметнік і ўтаропіўся ў тую самую шчыліну, праз якую і я глядзеў у сад. Не думаю, што ён там нешта бачыў, аднак усё цікаваў.

На другі дзень, калі я прыйшоў на свой пост, каб назіраць за гульнёю паненак, зноў заўважыў у лапухах шэры капялюш, над ім бялявую чупрыну, а пад абарваным полем — вочы, што ўтаропіліся ў мяне. Сонца здорава прыпякала, хлопец сарваў цішком вялікі ліст лопуху, накрыўшыся ім, як парасонам. Тады ўжо я не бачыў больш ні яго капелюша, ні валасоў, толькі шэрую кашулю, крыху расхрыстаную на грудзях.

Калі я пайшоў, хлопец зноў узбег на сметнік і зноў, як учора, пачаў цікаваць цераз шчыліну, відаць, думаючы, што я хоць на гэты раз не выглядзеў з парку ўсяго цікавага, што там было.

І тут я зразумеў, наколькі смешныя мае паводзіны. Здорава выглядала б гэта, калі б мой бацька ці пан вінакур, а то і сама Лёня ўбачыла, што я, вучань другога класа, у мундзіры, стаю каля паркана на сметніку, на змену з нейкім кандыдатам на пастуха, які невядома ці надзяваў калі-небудзь вымытую кашулю.

Сорамна стала. Няўжо ж я не маю права яўна заходзіць у сад, не туляючыся па закутках, як гэты, у парваным капелюшы?..

Сметнік і шчыліна ў паркане абрыдзелі мне, але адначасна стала цікава: хто ж ён, гэты хлапчук? Яго аднагодкі пасуць ужо гусей, а ён марнуе найпрыгажэйшую маладосць, аціраючыся па задворках, вывіжоўвае чужыя справы, а калі ў яго пытаюцца, дык не адказвае як след прыстойна, а ўцякае ад чужака, як трусік.

«Пачакай ты, — падумаў я, — мяне ты тут болей не ўбачыш, а вось цябе я выследжу, што ты за перац».

Я памятаў, што ў раманах, побач з героямі і гераінямі, бываюць такія загадкавыя незнаёмыя, якіх трэба асцерагацца і своечасова высякаць пад корань іх інтрыгі.

Дні за два, нікога не пытаючыся, я ўжо ведаў усё пра таямнічага чужака. Гэта не быў інтрыган. Гэта быў Валек, сын дваровай пасудніцы, якога ўсе ведалі, але ніхто ім не займаўся. Таму ў хлопца і было шмат свабоднага часу, якім ён, пра што ведаў і я, карыстаўся не вельмі прыемным для іншых чынам.

У Валека ніколі не было бацькі, за што ўсе дакучалі яго маці, жанчыне трошкі загарачай. На кепікі дваровых пасудніца адказвала крыкам і лаянкай, а таму што гэтага ёй, відаць, не хапала — рэшту злосці зганяла на Валеку.

Хлопец яшчэ поўзаў на чатырох, у кашульцы, вузлам завязанай на спіне (эфект такі, як быццам яе і зусім не было), а яго ўжо называлі знайдышам.

— Ты яго, можа, знайшоў? — пыталася тады маці, і пачынаўся крык: — А каб вас бог пакараў, каб вас!.. А каб вам рукі і ногі!.. А каб ты згінуў, шалудзька!..

Апошняе пажаданне датычылася Валека, якога яна тут жа кешкала нагой ніжэй таго вузла на кашулі. Малец, пакуль яшчэ быў дурны, адказваў на такі пачастунак горкім плачам. А ўжо калі набраўся розуму, што наступіла вельмі хутка, тады маўчаў, зашыўшыся пад тапчан, за вялікую ражку, з якое кормяць свіней. Відаць, баяўся, каб не ашпарылі варам, што ўжо аднойчы здарылася.

Бывала і так, што Валек праседжваў пад тапчаном цэлымі гадзінамі, пакуль дваровыя не сыходзіліся на абед ці на вячэру. Часамі, бачачы тую дзіцячую галаву, што вытыркнулася з-пад тапчана, і тыя вочы, поўныя слёз ад нядаўняе крыўды, што цікавалі, як гэта людзі клёцкі ядуць, парабкі пыталіся ў маці:

— А таму, што ў капусце знайшлі, не дасцё?

— А каб ён ужо нечага разам з табою здох! — агрызалася жанчына, і хоць як раз хацела накарміць малога, цяпер не давала яму.

— Нельга ж так, каб хлопец, хоць ён і знайдыш, з голаду здыхаў, — дакаралі яе жанчыны.

— Якраз вось і здохне, на злосць вам, калі ўжо вы такія добранькія!..

А таму, што яна сядзела задам да тапчана, на бітоне, Валеку пападала яе пятою ў зубы.

Тады парабкі, на злосць матцы, даставалі малога са схованкі і пачыналі карміць.

— Ну, Валек, — гаварыў каторы, — пацалуй Бурка ў хвост, дык дамо табе клёцак.

Хлопец дакладна выконваў загад, за што глытаў вялікія клёцкі, нават не жуючы іх.

— Ну, а цяпер дай маме па лабаціне, дык малака дамо...

— А каб вам рукі павыкручвала! — крычала пасудніца, а хлопец уцякаў за сваю ражку.

Часамі ён, задыханы, перапалоханы, ляцеў на двор і хаваўся ў густых кустах насупраць палаца. А калі абсыхалі слёзы — бачыў на ганку прыгожы столік, каля яго два крэселцы, а на іх Лёню і маю сястру, якіх пакаёўка абвязвала сурвэткамі, Салюся налівала ім суп, а пані графіня гаварыла:

— Дзьмухайце, дзеці, не паапякайцеся, не пааблівайцеся... А мо не соладка?..

Як толькі парабкі выходзілі на працу і ў кухні нікога не заставалася, пасудніца выходзіла на двор і гукала:

— Валек!.. Валек!.. Хадзі сюды!..

Хлопец па голасу пазнаваў, што можна больш не хавацца, і бег у кухню. Там яму маці давала лусту хлеба, драўляную лыжку і трохі баршча ў вялізнай глінянай місе, з якое ела шэсць чалавек. Ён сядзеў на падлозе, маці ставіла місу яму паміж ног і, паправіўшы на спіне кашулю, казала:

— А калі ты яшчэ раз пацалуеш сабачы хвост, дык я табе ўсе рэбры пералічу. Запомні!

І сама ішла мыць посуд.

Тут, нібы з-пад зямлі, вылазіў аднекуль дваровы сабака, садзіўся насупраць хлапчука. Спачатку клацаў зубамі на мухаў, пазяхаў, аблізваўся. Потым панюхаў той боршч раз і другі раз і асцярожна ткнуўся туды языком. А Валек — бац яму лыжкай па лбе! Сабака назад, зноў пазяхнуў і — зноў хлебтануў разоў колькі, на гэты раз смялей. Пасля ўжо малы мог яму, колькі хочаш, тропаць лыжкай па галаве, — сабаку, які сама заахвоціўся, ні за што не адцягнеш ад місы. Але і Валек уцяміў, што тут як каму пашанцуе, і чэрпаў, ажно задыхаўся, з аднаго берага, а сабака хлябтаў з другога.

Калі маці бывала ў добрым настроі, а Валек — пад рукой, тады яму перападала смачнага і з панскага стала.

— На вось, лізні і ты, — казала пасудніца, даючы яму крошкі пірожнага, вымазаную соўсам талерку, галаву якой-небудзь рыбіны, недагрызенае крылейка ці шклянку, на дне якой заставалася трохі кавы і распушчанага цукру. Калі ўжо ён высмакча ўсё са шклянкі або выліжа талерку, маці пытаецца:

— Ну, смачна?..

Валек браўся пад бакі, як парабкі рабілі гэта, пасля абеду, глыбока ўздыхаў і, ссунуўшы набакір стары капялюш, адказваў:

— Чалавек, дзякуй богу, падмацаваўся!.. Можна цяпер і на працу...

Выходзіў з кухні і прападаў на цэлага паўдня.

У сваіх гульнях ён пераймаў работу старэйшых. Калі было ворыва, ён даставаў з-за карыта пужку, вымаў з частаколу кіёк ці знаходзіў якую-небудзь карагу і пачынаў араць, — цэлымі гадзінамі ківаючыся на адным месцы і падганяючы сваіх валоў.

Калі лавілі рыбу і ён знаходзіў у смецці дзіравае сітка, з нястомнай цярплівасцю раз-поразу чэрпаў, плёхаўся ім у вадзе. А то садзіўся верхам на кійку і ехаў да калодзежа, паіць коней. Знайшоўшы каля аўчарні старыя паласяныя лапці, кідаў іх у ваду і нібы плаваў разам з чоўнам — разумеецца, толькі ў думках.

Словам — гуляў ён выдатна, толькі што не смяяўся ніколі. Да яго дзіцячага твару нібы назаўсёды прыліп выраз непарушнай сур'ёзнасці, якую часамі падмяняў толькі страх. У вялікіх вачах застыла вечнае здзіўленне, як у людзей, што доўгія гады глядзелі на штосьці зусім незвычайнае.

Валек умеў спрытна ўцякаць з дому на цэлыя дні. І ніхто з парабкаў не здзіўляўся, калі яго раніцой знаходзілі недзе ў стозе ці ў лесе пад дрэвам. Мог ён таксама стаць у чыстаполіцы, нібы шэры слупок, і, раскрыўшы рот, углядацца немаведама куды. Аднойчы я падпільнаваў яго на такім стаянні, а таму, што блізка было, дык і пачуў, як ён уздыхнуў. Не ведаю, чаму той уздых малое постаці вельмі ўразіў мяне. Я адчуў нейкую крыўду, невядома на каго, і я палюбіў тады Валека. Аднак, як толькі я крыху смялей хацеў падысці да яго, хлопец спахапіўся і шмыгануў у кусты.

У галаве маёй з'явілася асаблівая думка: бог, які ўвесь час глядзіць на такое дзіця, павінен мець сумную душу. Зразумеў я таксама, чаму ён на святых абразах заўсёды такі сур'ёзны і чаму ў касцёле трэба ціха размаўляць і хадзіць на пальчыках.

Такі вось несамавіты чалавечак быў прычынай таго, што я вырашыў больш не хавацца за парканам, а ісці ў парк, і паведаміў Зосі, што з гэтага часу буду гуляць з ёю і з Лёняй.

Сястра, вядома, была ад гэтага ў захапленні.

— Дык ты будзь у парку, — сказала яна, — калі мы выйдзем на праходку. Павітайся і з гувернанткай, якая заўсёды чытае кнігі ў альтанцы. Але не гавары з ёю доўга, бо яна не любіць, каб ёй перашкаджалі. А потым паглядзіш, як нам будзе весела!

У той самы дзень, калі абедалі, яна сказала мне з таямнічым выглядам:

— Прыходзь у тры гадзіны. Я ўжо сказала Лёні, што ты будзеш. Калі мы выйдзем з палаца, я закашляю...

Сястра пачала штосьці рабіць, а я, вядома, выйшаў, бо не любіў перашкаджаць у пакоі. Я ўжо быў на двары, калі за мной выбегла Зося.

— Казя! Казя!..

— Што там ужо?

— Калі я кашляну, дык ты будзеш ведаць, што гэта азначае? — урачыста спыталася яна.

— Разумеецца.

Яна вярнулася ў пакой, але і праз акно яшчэ закрычала:

— Я кашляну! Не забудзься!

Куды ж я мог ісці, як не ў парк, хоць да прызначанага тэрміну было яшчэ добрыя паўтары гадзіны? Я быў такі задуманы, што не ведаю, ці ў той дзень у садзе, заўсёды поўным птушынага гоману, аказалася хоць адна якая птушка. Абышоўшы сад разы са два навокал, я сеў у човен, прывязаны да берага, і, не могучы плысці, хоць пакалыхваўся ў ім з нуды.

Думаў ды планаваў, як гэта аднавіць наша знаёмства з Лёняй. Найлепш, відаць, так. Калі Зося кашляне, я выйду са спушчанай галавой з бакавое сцежкі на галоўную алею. Тады Зося скажа:

«Глядзі, Лёня, гэта мой брат, пан Казімір Ляснеўскі, вучань другога класа, друг таго няшчаснага Юзя, пра якога я табе гаварыла».

Лёня зробіць кніксен, а я, зняўшы шапку, скажу:

«Даўно ўжо я меў намер...» Не, так дрэнна!.. «Даўно ўжо я, пані, хацеў аднавіць...» О не!.. Лепш будзе так: «Даўно ўжо я хацеў засведчыць пані маю пашану».

Тады Лёня спытаецца:

«Ці даўно пан у нашых мясцінах?..» Не, яна скажа не так, а вось як: «Мне прыемна пазнаёміцца з панам, столькі пачуўшы пра вас ад Зосі...» А потым?.. Потым вось так: «Пану тут, мусіць, сумна ў нашай аколіцы?.. Пан прывык да вялікага горада». А я адкажу: «Я сумаваў, пакуль не ведаў, пані, вас...»

У гэты момант пад вадой мігнуўся велікаваты шчупак... Гэтая рэчаіснасць развеяла мары. Тут, у сажалцы, такая рыба, а я — без вуды!..

Я ўсхапіўся з лодкі, каб кінуцца дахаты, пашукаць кручкоў, і ледзь не штурхануў Лёню, якая якраз збіралася скакаць цераз чырвоную вяровачку.

Рыба, кручкі, план урачыстага знаёмства — усё адразу ж перамяшалася ў маёй галаве. Вось табе — шчупак!.. Я нават забыўся пакланіцца Лёні, яшчэ горш — забыўся гаварыць. Але што гэта быў за шчупак!..

Лёня, прыгожанькая шатэнка з выразна акрэсленымі вуснамі, якія штохвілінна мянялі свой абрыс, зірнула на мяне зверху і, адкінуўшы назад пышныя локаны, без усякіх уступаў спыталася:

— Ці гэта праўда, што пан прабіў дзірку ў нашым чоўне?

— Я?..

— Так мне сказаў садоўнік, а цяпер мама не дазваляе нам плаваць, загадала човен прывязаць да берага, а вёслы пахаваць.

— Але, дальбог жа, я не прабіваў ніякай дзіркі! — апраўдваўся я, як перад інспектарам.

— Ці толькі праўда гэта? — спыталася Лёня, быстра гледзячы мне ў вочы. — Бо такое на пана вельмі падобна...

Тон паненкі не спадабаўся мне. Чорт вазьмі! — найдужэйшы хлопец з нашага класа не пасмеў бы так гаварыць са мною.

— Калі я гавару, што не, дык гэта ўжо напэўна не! — сказаў я, моцна націскаючы на адпаведныя словы.

— Ну, дык тады садоўнік зманіў, — сказала Лёня, сцяўшы бровы.

— Добра зрабіў, — адказаў я, — бо паненкі не ўмеюць плаваць у чоўне.

— А пан умее?

— Я ўмею і ў чоўне, і рукамі, і на спіне, і стоячы.

— А пан нас будзе вазіць?

— Калі ваша мама дазволіць, дык буду.

— Тады паглядзіце, ці лодка і сапраўды не дзіравая.

— Не дзіравая.

— Дык адкуль жа ў ёй вада?

— Дажджавая.

— Дажджавая?

Гутарка абарвалася. Аднак я ўжо смела глядзеў на Лёню, а яна, як сёння мне гэта бачыцца, не звяртала на мяне ўвагі. Больш таго — яна, не сыходзячы з месца, пачала скакаць цераз вяровачку, у прамежках гутарачы са мной.

— Чаму вы з намі не гуляеце?

— Я заняты.

— А што ж вы робіце?

— Вучуся.

— Дык на вакацыях ніхто ж не вучыцца.

— У нашым класе трэба вучыцца нават на вакацыях.

Лёня скокнула два разы цераз сваю вяровачку і сказала:

— Адась у чацвёртым класе, аднак на святах не вучыўся. Ах, вы ж не ведаеце Адася.

— А хто гэта вам сказаў, што не ведаю? — горда спытаўся я.

— Бо вы былі ў першым, а ён у трэцім...

Зноў два разы пераскочыла... Я думаў, што са мною здарыцца штосьці незвычайнае.

— Са мной сябравалі нават з чацвёртага, — адказаў я з раздражненнем.

— Усё адно, бо Адась вучыцца ў Варшаве, а вы... Дзе вы вучыцеся?.. Дзе?..

— У Седльцах, — ледзь адказаў я прыдушаным голасам.

— А я таксама паеду ў Варшаву, — сказала Лёня і дадала: — Можа, вы скажаце Зосі, што я ўжо тут...

І, не чакаючы, згадзіўся я ці не, пабегла, падскокваючы, у бок альтанкі.

Я быў ашаломлены, у галаве маёй проста не тоўпілася — як гэтае дзяўчо са мною абыходзіцца.

«Ды ну вас з вашымі гульнямі, — падумаў я, па-сапраўднаму ўзлаваны. — Гэтая Лёня няветлівая, нявыхаваная, проста смаркуха!..»

Аднак такое акрэсленне не перашкодзіла мне адразу ж выканаць яе загад. Дахаты пайшоў я вельмі хутка, можа, нават захутка, відаць, ад узбуджанасці.

Зося ўжо брала свой парасончык — выходзіла ў сад.

— Ну, ведаеш, — сказаў я, шпурляючы шапку ў куток, — пазнаёміўся я з тваёй Лёняй.

— І што? — з цікавасцю спыталася сястра.

— Нічога... так сабе! — адказаў я, не гледзячы ў яе вочы.

— Праўда ж, яна такая добрая, такая прыгожая?..

— А мне што да гэтага? Якраз прасіла, каб ты туды ішла.

— А ты не пойдзеш?

— Не.

— Чаму? — спыталася яна, заглядваючы мне ў вочы.

— Ды ну вас! — буркнуў я. — Не пайду, бо мне не падабаецца...

Відаць, у голасе маім было многа рашучасці, бо Зося больш ні пра што не спыталася і пайшла. Яна амаль бегла, і я паклікаў яе праз акно:

— Толькі ты, калі ласка, нічога там не кажы... Скажы, што я... што ў мяне пабольвае галава.

— Ну, ну, не бойся. Я табе не пашкоджу.

— Не забудзься, Зося, калі ты хоць трошкі любіш мяне.

Мы, вядома ж, сардэчна пацалаваліся.

Цяжка сёння адкапаць у памяці тыя пачуцці, што раздзіралі мяне пасля Зосінага адыходу. Як яна, тая Лёня, магла, як смела гаварыць са мной такім тонам?.. Праўда, настаўнікі, тым больш інспектар, абыходзіліся са мной даволі фамільярна, але ж гэта людзі старыя. Аднак сябры ў першым, цяпер ужо ў другім, класе адносіліся да мяне з павагай. А тут, у вёсцы, — паслухаць толькі, як гаварыў са мной бацька, як віталіся парабкі, колькі разоў пісар гаварыў мне: «Пане Казімір, можа, завіталі б да мяне, выкурыць люлечку?» А я яму: «Дзякую, пану, але не хачу прывыкаць». А ён: «Які вы шчаслівы, маючы такі характар... Вы не паддаліся б і гувернантцы...»

У адпаведнасці з абыходжаннем старэйшых я таксама быў сур'ёзны. То ж ніхто іншы, а сам ксёндз-пробашч казаў майму бацьку: «Глядзіце вы, шаноўны пане Ляснеўскі, што робіць з хлопца школа. Гэты Казя быў летась такі свавольнік, такі ветрагон, а сёння, шаноўны мой, гэта дзяржаўная галава, гэта Меттэрніх^[3]...»

Так вось людзі мяне паважалі. І трэба ж здарыцца, каб нейкае казяня, што аніводнага класа не бачыла, асмельвалася сказаць мне: «Такое на пана вельмі падобна». Пан?.. Таксама ўжо лічыць сябе дарослай паненкай! Таму што ведае нейкага там Адася, дык ужо і нос задзірае. А што той Адась? Ён скончыў трэці клас, а я іду ў другі. Падумаеш — розніца! Калі будзе аслом, дык я свабодна даганю яго, нават пераганю. А яшчэ і кажа мне ісці па Зосю, нібы я лёкайчык у яе. Паглядзіш, ці паслухаю я цябе другі раз!.. Слова гонару, што калі яна зноў скажа мне штосьці падобнае, дык я проста... ну, пакладу рукі ў кішэні і адкажу: «Зашмат вы сабе дазваляеце!» А то і лепш яшчэ: «Лёнечка, бачу я, што ветлівасці вы не навучыліся...» Ці так нават: «Лёнечка, калі ты хочаш, каб я з табой гуляў...»

Я адчуваў, што належны адказ не прыходзіць, і гэта мяне яшчэ больш раздражняла. Відаць, я ажно з твару змяніўся, бо старая Вайцехова двойчы ўваходзіла ў пакой, гледзячы на мяне спадылба, і нарэшце спыталася:

— А мае ж вы людачкі, а чаго ж гэта Казя такі маркотны?.. Ці натварыў чаго, ці з панам што-небудзь?..

— Нічога са мной не здарылася.

— Бачу я, якое гэта нічога, ад мяне не схаваешся. Калі ўжо ты вычварыў што якое, дык ідзі лепш адразу да бацькі — прызнайся.

— Ды нічога я не зрабіў. Трохі стаміўся, і ўсё.

— Калі стаміўся, дык адпачні, з'еш чаго-небудзь. Я вось табе хлеба з мёдам.

Яна выйшла і праз хвіліну вярнулася з вялізнай лустай, з якое ажно капаў мёд.

— Ды не буду я есці, адчапіцеся вы!..

— Чаму гэта ты не будзеш? Бяры вось хутчэй, бо мёд па пальцах цячэ. Пад'еш, дык адразу павесялееш. Чалавека заўсёды штосьці бярэ, калі ён галодны, а як пад'есць — адразу галава праветрыцца... Ану, бяры ў руку!

Я павінен быў узяць, са страху, каб яна не закапала мне мёдам валасы або мундзір. Машынальна з'еў тую лусту, і сапраўды палягчэла на сэрцы. Падумалася, што я ўжо з Лёняй як-небудзь спраўлюся і што варта было б таксама пачаставаць беднага Валека, бо калі ён той мёд мог есці, ды, зрэшты, гэтага хлапчука я ўжо любіў.

Па маёй просьбе Вайцехова, бачачы, як памаглі яе лекі, адкроіла яшчэ большую лусту і мёду на яе таксама не пашкадавала. Я асцярожна ўзяў гэты паёк і пайшоў шукаць Валека.

Знайшоў я яго каля кухні. З ім гутарылі, смеючыся, два парабкі, якія толькі што прывезлі з лесу дровы.

— Калі цябе маці яшчэ раз наб'е, — гаварыў адзін, — дык ты вазьмі ды пайдзі ў свет. Пойдзеш?

— Але ж я не ведаю, як гэта — у свет, — адказаў Валек.

— Вазьмі боты на кіёк і абы толькі за лес. Там той свет ужо і пачнецца.

— Але ж у мяне ботаў няма.

— Дык вазьмі толькі кіёк. З кійком і без ботаў зойдзеш...

Убачыўшы мяне, хлопец уцёк у лапухі.

— Што гэта вы яму гаворыце? — спытаўся я ў парабкаў.

— Ат, пакепліваем сабе. Вядома ж, як з дурня.

Адчуваючы, што мёд паўзе ўжо тым часам па пальцах, я не стаў з імі больш гаварыць, пайшоў за Валекам. Ён стаяў у пустазеллі і глядзеў на мяне.

— Валек, — гукнуў я, — на табе хлеба з мёдам!

Ён не варухнуўся.

— Хадзі сюды... — сказаў я, ступіўшы некалькі крокаў наперад.

Хлопец кінуўся ўцякаць.

— Ох, і дурны ж ты!.. Бяры хлеб, я вось тут яго палажу...

Палажыўшы лусту на камені, я адышоўся. Але толькі тады, як я схаваўся за вугал кухні, хлапчук падышоў да каменя, пачаў асцярожна аглядаць той хлеб, а потым з'еў яго, наколькі мне здаецца, з апетытам.

Праз нейкую гадзіну, ідучы ў бок лесу, я заўважыў, што Валек ідзе за мною воддаль. Я спыніўся — і ён таксама. Калі ж я павярнуў дахаты, ён шыбануў з дарогі ў кусты. Але неўзабаве зноў трухцеў за мной.

У той дзень я даў яму хлеба яшчэ раз. Узяў з рукі, але яшчэ ўсё пабойваючыся, і адразу ўцёк. Аднак з таго часу ён пачаў хадзіць за мною заўсёды воддаль.

З самага ранку хлопец кружыў перад нашымі вокнамі, як птушка, якой спрыяльная рука пасыпае зярнят. Увечары садзіўся перад кухняй і глядзеў на нашы вокны. І толькі як гасла святло, ён ішоў спаць на посцілцы за печчу, дзе над галавой яго не змаўкалі цвыркуны.

Некалькі дзён пасля першай сустрэчы з Лёняй, паддаўшыся Зосіным угаворам, я пайшоў з ёю ў парк.

— Ты ведаеш, — запэўнівала мяне сястра, — што Лёня вельмі табой зацікавілася. Увесь час гаворыць пра цябе, злуецца, што ты тады не вярнуўся, дапытваецца, калі ты прыйдзеш.

Нічога дзіўнага, што я паддаўся, тым больш што і самога мяне цягнула да Лёні. Здавалася, што толькі тады закончыцца мая туга, выкліканая Юзевай смерцю, калі я пачну хадзіць з Лёняй пад ручку і весці сур'ёзныя гутаркі. А пра што іменна? — гэтага я дагэтуль не ведаю. Я адчуваў толькі, што хочацца хораша гаварыць, шмат гаварыць і мець аднаго толькі слухача — Лёню.

Ад думкі пра такія праходкі ўдваіх штосьці ў грудзях маіх іграла, як арфы, мігацела, як сонца ў кроплях расы. Аднак рэчаіснасць не заўсёды адпавядае летуценням. Бо як толькі сястра прывяла мяне на сустрэчу з Лёняй, я звярнуўся да яе з намерам распачаць нашу ідэальную гутарку так:

— Ці любіце вы лавіць рыбу?

У гэты момант дзяўчаты ўзяліся пад рукі, пачалі шаптацца, бегаць па алеі і смяяцца, як ашалелыя. Аслупянеўшы, я круціў у руках вудачку, з-за якое ледзь не атрымаў ад сівага каня капытам за тое, што рваў з яго хваста валасенне.

Я ўжо хацеў пакрыўджана адысціся, але дзяўчаты вярнуліся і Зося сказала:

— Лёня просіць цябе, каб вы адно аднаму гаварылі па імені.

Я пакланіўся моўчкі, заклапочана, а яны зноў засмяяліся і пабеглі ў бок сажалкі.

— Вы ведаеце... — пачала Лёня, але адразу ж паправілася: — Ты ведаеш, Зося, што мама рашуча не дазваляе нам плаваць у чоўне. Я сказала, што нас будзе вазіць твой брат, аднак мама...

Яна даўгавата шаптала штосьці Зосі на вуха, і я адразу здагадаўся, пра што. Мама, напэўна ж, баіцца, каб я не патапіў дзяўчат — я, такі плывец, вучань другога класа!..

Мне стала сорамна. Лёня заўважыла гэта і раптам сказала:

— А вы нам...

Зноў паправіла сама еябе:

— Папрасі, Зося, брата, каб ён нарваў нам белых гарлачыкаў. Яны такія прыгожыя, а я ніколі іх у руках не трымала.

Я адразу павесялеў. Цяпер можна і паказаць, што я ўмею.

У сажалцы расло шмат гарлачыкаў, аднак не каля берага, а трохі далей. Я выламаў прут і ўвайшоў у човен, які захістаўся.

У гарлачыкаў калівы нібы пружыняць. Зачэпіш дубцом — наблізяцца, а потым зноў адплываюць. Я выламаў даўжэйшы дубец, з нейкім нібы кручком на канцы. На гэты раз пашанцавала. Моцна падчэплены гарлачык падплыў вось-вось... Я працягнуў левую руку — яшчэ далекавата. Укленчыў на самым носе лодкі, перахіліўся і ўжо хацеў ірвануць тую лілію, ды раптам — ба-бух у ваду! Дубец мой вываліўся з рукі, а гарлачык — адплыўся.

Дзяўчаты — у крык... Я крычу: «Гэта нічога! Нічога! Тут мелка!..» Выліваю ваду з шапкі, надзяваю яе на галаву і, брыдучы па пахі ў вадзе, а па калені ў гразі, ірву гарлачыкі — адзін, другі, трэці, чацвёрты...

— Казічак, мілы, вылазь! — крычыць заплаканая сястра.

— Хопіць, хопіць ужо! — уторыць ёй Лёня.

А я не слухаю... Ірву пятую, шостую і дзесятую кветку, а потым лісты...

З сажалкі выйшаў я мокры з ног да галавы, ногі вышэй каленяў і рукавы — у гразі. На беразе Зося плача, Лёня не хоча браць кветак, а за імі хаваецца перапалоханы Валек...

Бачу, што і ў Лёніных вачах таксама слёзы, аднак яна раптам пачынае смяяцца:

— Зірні, Зося, які ў яго выгляд!..

— Божа, што скажа тата? — крычыць сястра. — Казічак, ты ўжо хоць твар памый, ты ж увесь замазаны.

Машынальна бяруся рукой у гразі за нос. Лёня ад смеху ажно сядае на траве. Зося таксама смяецца, выціраючы вочы, нават і Валек адкрывае рот, з якога чуецца штосьці падобнае на бляянне.

Цяпер дзяўчаты заўважаюць яго.

— Што гэта? — пытаецца Зося. — Адкуль ён тут узяўся?

— Ён прыйшоў сюды з тваім братам, — адказвае Лёня. — Я бачыла, як ён краўся кустамі.

— Божа, што ў яго за капялюш!.. Чаго ён, Казік, хоча ад цябе? — спыталася сястра.

— Ходзіць за мною ўжо некалькі дзён.

— Ага! Гэта Казя з ім, відаць, гуляў, калі ўцякаў ад нас, — пакеплівае Лёня. — Зірні, Зося, як яны выглядаюць абодва — адзін увесь мокры, а другі не памыты... Ой, не вытрываю ад смеху!..

Гэтае параўнанне з Валекам зусім не спадабалася мне.

— Ты, Казічак, памыйся і ідзі дадому пераапрануцца, а мы тым часам пойдзем у альтанку, — сказала Зося, паднімаючы Лёню, якая ад празмернай весялосці была ледзь не ў істэрыцы.

Яны пайшлі. Засталіся мы з Валекам і пук гарлачыкаў на траве, якіх ніхто не падняў.

«Такая ўзнагарода за маю самаахвярнасць?» — падумаў я горка, адчуваючы ў вуснах гразь. Зняў шапку. Страхоцце — што з ёю зрабілася!.. Як ануча, што мыць падлогу, а казырок у адным месцы адлазіць. З мундзіра, з камізэлькі, з кашулі сцякае вада. У ботах — ажно хлюпае, як паварушышся. Я адчуваю, што з палатна на мне робіцца сукно, з сукна скура, а са скуры драўніна. А адтуль, дзе альтанка, чуваць Лёнін смех, — яна расказвае пра мяне гувернантцы.

Праз момант яны будуць тут. Я хачу памыцца, але, не дакончыўшы, уцякаю, бо яны ўжо ідуць!.. Ужо на алеі бачу іхнія сукенкі, чую поўны здзіўлення голас гувернанткі. Яны адрэзалі мне дарогу дахаты, я паварочваю ў іншы бок, да плота.

— Дзе ж ён? — крыкліва пытаецца гувернантка.

— Ён там, там!.. Яны абодва ўцякаюць! — адказвае Лёня.

Цяпер я заўважаю, што Валек бяжыць следам за мною. Дабягаю да плота, малы за мною. Лезу на жэрдзе, ён таксама. І калі мы абодва, тварам у твар, сядзім верхам на плоце, у кустах паказваюцца Лёня, Зося і гувернантка.

— Ах, і гэты прыяцель! — крычыць, смеючыся, Лёня.

Я саскочыў з плота і папёр полем да нашага флігеля, а Валек увесь час за мной. Яму, відаць, падабаецца гэтая аблава, бо ён раскрывае рот і бляе, што мае азначаць задавальненне.

Я спыніўся, страшэнна ўзлаваны.

— Дарагі мой, чаго ты хочаш ад мяне?.. Чаго ты за мной валочышся? — спытаўся я.

Валек вельмі здзівіўся.

— Адчапіся, пайшоў прэч ад мяне! — гаварыў я, сціскаючы кулакі. — Сораму мне нарабіў, усе з мяне смяюцца... Калі яшчэ раз прычэпішся, адлупцую...

Сказаўшы гэта, я пайшоў, а хлопец застаўся.

Адышоўшыся трохі, я азірнуўся, — ён стаяў на тым самым месцы. Глядзеў на мяне і ўголас плакаў.

Пудзілам уляцеў я ў нашу кухню. Куды ні ступлю — вады з мяне нацячэ. Куры, парастапырваўшы крылы, з перапалоханым кудахтаннем кінуліся да вокнаў, дзеўкі пачалі рагатаць, а Вайцехова пляснула рукамі.

— Ах, мая долечка! А што ж гэта з табой? — закрычала кабеціна.

— Не бачыце?.. У сажалку ўваліўся, вось і ўсё!.. Дайце мне, Вайцехова, палатняны гарнітур, чаравікі, кашулю... Толькі хутчэй.

— Гора маё з гэтым Казем, — адказала яна. — Да пінжака, відаць, гузікі не прышыты... Казька, паварушыся, знайдзі чаравікі!

Вайцехова пачала расшпільваць мой мундзір, здымаць яго пры дапамозе другой дзеўкі. Сяк-так справіліся, а з ботамі было нямала клопату. Ні туды ні сюды. Нарэшце паклікалі конюха. Мне давялося легчы на тапчане, Вайцехова з дзеўкамі трымалі мяне пад пахі, а конюх сцягваў боты. Я думаў, што ён мне ногі павыкручвае. Затое праз нейкія паўгадзіны я быў як лялька — выцерты, пераапрануты, прычасаны. Прыбегла Зося і прышыла гузікі да палатнянага пінжака. Вайцехова мокрую вопратку выкруціла, вынесла на гарышча, і — ціха.

Аднак бацька, прыйшоўшы дахаты, ведаў ужо ўсё. Ён паглядзеў на мяне кпліва, паківаў галавой і сказаў:

— Дурань ты, дурань!.. Ідзі цяпер да Лёні, няхай табе купіць новыя порткі.

Тут прыйшоў пан вінакур. І той агледзеў мяне, пасмяяўся, аднак я падслухаў, як ён казаў бацьку ў канцылярыі:

— Хлопец рухавы! За дзеўкамі ў агонь палезе... Як і мы ў маладыя гады, пане Ляснеўскі.

Я здагадаўся, што ўжо ўвесь двор ведае пра маю сімпатыю да Лёні, і мне было вельмі сорамна.

Пад вечар прыйшлі пані, Лёня і гувернантка, і ў кожнай з іх — о, дзіва! — быў прышпілены да сукенкі гарлачык... Мне хацелася схавацца пад зямлю, уцячы, але мяне паклікалі, і я апынуўся перад панямі.

Гувернантка, як я заўважыў, прыглядалася да мяне вельмі прыязна. А пані графіня пагладзіла мяне па шчацэ і дала мне некалькі цукерак.

— Хлопчык мой, — сказала яна, — гэта добра, што ты такі ветлівы, але прашу цябе — ніколі не вазі паненак чоўнам. Добра?

Я пацалаваў яе руку і штосьці мармытнуў.

— І сам таксама не плавай. Абяцаеш?

— Не буду плаваць.

Пасля яна звярнулася да гувернанткі і пра нешта пагаварыла па-французску. Я пачуў слова «эро», што паўтарылася некалькі разоў. На бяду, бацька таксама пачуў гэтае «эро» і аказаўся:

— Ваша праўда, пані графіня. Ірад, сапраўдны ірад!..

Пані засмяяліся, а потым, калі яны пайшлі, Зося намагалася растлумачыць бацьку, што «эро» пішацца «heros» і па-французску азначае не ірад, а герой.

— Герой? — паўтарыў бацька. — Ён такі герой, што сапсаваў мундзір і порткі, а мне прыйдзецца бухнуць Шуліму злотых з дваццаць. На чорта яно, такое геройства, дзе іншым трэба за яго плаціць!

Мне было вельмі прыкра ад такіх празаічных бацькавых поглядаў. Аднак я дзякаваў богу, што толькі на поглядах справа і закончылася.

З гэтага часу я сустракаўся з Лёняй не толькі ў парку, але і ў палацы. Разоў некалькі абедаў там, ад чаго вельмі бянтэжыўся, і амаль штодня падвячоркаваў, калі давалі каву або суніцы ці маліны з цукрам і смятанкай.

Часта я гутарыў са старэйшымі панямі. Графіня здзіўлялася маёй начытанасці, якая ішла ў мяне з гарбунковай бібліятэкі, а гувернантка, панна Клеменціна, проста захаплялася мною. Гэтай сімпатыяй я карыстаўся дзякуючы не столькі маёй эрудыцыі, колькі гутаркам пра пісара, пра якога я ведаў, дзе ён цяпер стаіць наглядчыкам над парабкамі і што думае пра панну Клеменціну. Нарэшце гэтая светлая асоба прызналася мне, што зусім не думае выходзіць замуж за пісара, але вельмі хацела б узняць яго маральна. Сказала мне, што на яе разуменне роля жанчын ва ўсім свеце заключаецца ў тым, каб узнімаць мужчын, і што я, калі вырасту, павінен сустрэць такую жанчыну, якая мяне ўздыме.

Павучанні гэтыя вельмі мне падабаліся. Я ўсё больш ды больш старанна прыносіў панне Клеменціне весткі пра пісара, а яму пра панну Клеменціну, за што меў ласку ў абаіх.

Жыццё ў палацы, як я сёння яго ўспамінаю, было тады асаблівае. Да графіні праз дзень, праз два прыязджаў яе жаніх, а панна Клеменціна разоў па некалькі на дзень наведвала тыя закуткі парку, з якіх магла ўбачыць пісара, або, як яна гаварыла, прынамсі, пачуць яго голас, мусіць, тады, калі ён лаяў парабкаў. Са свайго боку, пакаёўка паплаквала ў кожным акне па чарзе, зноў жа па пісары, а рэшта дзяўчат, пераймаючы панства, размяркоўвала свае пачуцці паміж лёкаем, буфетчыкам, кухарам, кухарчуком і фурманам. Нават сэрца старой Салюсі не было свабодным. Яго займалі індыкі, гусакі, качары, пеўні і каплуны разам з іх разнапёрымі сяброўкамі, у таварыстве якіх ключніца тапталася з ранку да вечара.

Само сабой, што нам, дзецям, у такім занятым акружэнні жылося прывольна. Мы гулялі цэлымі днямі і толькі тады сустракаліся са старэйшымі, калі нас клікалі на абед, на падвячорак ці на спачын.

Дзякуючы такой свабодзе мае адносіны з Лёняй склаліся даволі арыгінальна. Праз некалькі дзён яна гаварыла мне «Казя», потым «ты», распараджалася мною, нават крычала на мяне, а я яшчэ ўсё звяртаўся да яе на «вы», усё менш ды менш гаварыў, а больш слухаў. Часамі ўва мне абуджалася гордасць чалавека, які праз год можа пайсці ў трэці клас. Тады я праклінаў тую хвіліну, калі паслухаў Лёню ўпершыню, пайшоў клікаць сястру. Я гаварыў самому сабе:

«Няўжо ж яна думае, што я на службе ў яе, як мой бацька ў яе маці?..»

Такім чынам я бунтаваў самога сябе, вырашаў, што больш такое не паўторыцца. Аднак, як толькі сустракаўся з Лёняй, адвага пакідала мяне, а калі крышку яе і заставалася, дык зноў жа Лёня загадвала з такой нецярплівай просьбай, так тупала ножкай, што я павінен быў выконваць усё. Калі ж аднойчы злавіў вераб'я і аддаў яго ёй не адразу, яна закрычала:

— Не хочаш, дык і не трэба!.. Абыдуся без твайго вераб'я!..

Яна так пакрыўдзілася і так гарэла ад цікаўнасці, што я пачаў упрошваць яе ўзяць вераб'я. А яна — не і не!.. Ледзь упрасіў, вядома ж, пры дапамозе Зосі, аднак з тыдзень яна ўсё наракала:

— Я табе такой непрыемнасці ніколі ў жыцці не зрабіла б. Ведаю цяпер, які ты верны! У першы дзень скокнуў у ваду, каб нарваць мне гарлачыкаў, а ўжо ўчора нават не захацеў дазволіць пагуляць трохі з птушкай. Усё я ведаю... О! Ніводзін іншы хлопец не паступіў бы са мной такім чынам.

Калі ж пасля ўсялякіх маіх тлумачэнняў я, урэшце, папрасіў яе хоць ужо не злавацца, яна адказала:

— А хіба ж я злуюся?.. Ты ж і сам добра ведаеш, што не злуюся. Мне толькі прыкра было. А ўжо як мне прыкра было, гэтага нікому не ўявіць... Няхай табе Зося скажа, як мне прыкра было.

Тады Зося з урачыстым выглядам растлумачыла мне, што Лёні было вельмі, ну, проста вельмі прыкра.

— Зрэшты, няхай Лёня сама скажа табе, як ёй было прыкра, — закончыла мая дарагая сястрычка.

Так мяне слалі ад Анны да Кайяфы^[4], каб акрэсліць ступень той прыкрасці, і я зўсім разгубіўся.

Я ператварыўся ў машыну, з якое Лёня і Зося рабілі ўсё, што ім толькі хацелася, бо кожны дзень маёй самастойнасці прыносіў той ці іншай з іх адны прыкрасці, а ўжо яны іх перажывалі разам.

Калі б бедны Юзя ўстаў са свае магілы, ён не пазнаў бы мяне ў асобе зацюканага, паслухмянага кавалерчыка, які вечна па штосьці хадзіў, нешта прыносіў, нечага шукаў, пра штосьці не ведаў, у нечым не разбіраўся і раз-поразу атрымліваў вымовы. А калі б гэта бачылі мае сябры!..

Аднойчы панна Клеменціна была занята больш, чым заўсёды. Бо пісар назіраў за нечым каля канюшні, крокаў некалькі ад мілай альтанкі. Карыстаючыся гэтым, мы ўтраіх вышмыгнулі за парк, у тыя кусты, дзе рос ажыннік.

Страхоцце, колькі іх там, ажынаў, было! Што ні ступіш, дык і куст, а на кожным процьма ягад, чорных і буйных, як слівы. Спачатку мы збіралі іх разам, перагукваючыся ад захаплення. А неўзабаве змоўклі і разышліся кожны ў свой бок. Не ведаю, як там дзяўчаты, але я, утапіўшыся ў найгусцейшых кустах, забыўся пра ўсё на свеце. Што гэта былі за ажыны!.. Сёння няма такіх нават і ананасаў.

Стаміўшыся стаяць, я сеў, стаміўшыся сядзець — лёг на кустах, як на шырокім спружыністым крэсле. Тут было так цёпла, так мякка, так шчодра, што я аж падумаў: так вось жылося Адаму ў раі. Божа мой, божа, чаму я не быў Адамам? Да сённяшняга дня на праклятым дрэве раслі б яблыкі, бо каб зрываць іх, я нават рукі не ўзняў бы над галавой...

Расцягваючыся, як вуж, на гнуткіх кустах, я адчуваў невыказнае шчасце галоўным чынам па той прычыне, што можна было зусім не думаць. Часамі я паварочваўся дагары тварам, галавой ніжэй за рэшту цела. Лістота, што варушылася ад ветрыку, песціла мой твар, а я глядзеў у вялізнае неба і з неабдымным задавальненнем уяўляў, што вось мяне — зусім няма. Лёня, Зося, парк, абед дый школа з панам інспектарам здаваліся сном, што быў калісьці, але прайшоў,можа, сто год таму назад, а можа, і тысячу. Бедны Юзя ў небе, відаць, адчувае цяпер тое самае. Які ён шчаслівы!..

Нарэшце мне ўжо і ажынаў не хацелася. Я адчуваў, як ласкава гойдаюць мяне кусты, бачыў кожную хмарку, што паволі плыла па блакіце, чуў шалясценне кожнага ліста, а сам анічога не думаў. Ды тут мяне штосьці тузанула. Я ўсхапіўся, не разумеючы, што да чаго. Нейкі момант было ціха, як і раней, а потым пачуўся Лёнін плач і крык:

— Зося!.. Панна Клеменціна!.. Памажыце!..

Гэта страшна, калі дзіця крычыць: «Памажыце!..» У галаве маёй мільганула слова «змяя!». Калючыя кусты хапалі мяне за вопратку, аблытвалі ногі, тузалі, адпіхалі... не, яны моцна трымалі мяне, не пускалі, як быццам жывая пачвара, а Лёня тым часам крычала: «Памажыце!.. Божа мой, божа!..» І я адчуваў толькі адну, як сонца, ясную рэч, што неабходна ці памагчы, ці загінуць самому.

Стомлены, паабдзіраны, а найбольш перапалоханы, я прадзёрся нарэшце туды, адкуль чуўся Лёнін плач.

Яна сядзела на кусце, дрыжала, ломячы рукі.

— Лёня!.. Што з табой? — першы раз звярнуўся я да яе па імені.

— Аса!.. Аса!..

— Аса? — паўтарыў я, кідаючыся да Лёні. — Укусіла цябе?

— Яшчэ не, але...

— Дык што...

— Лазіць па мне...

— Дзе?

З вачэй яе цяклі слёзы. Яна вельмі саромелася, але страх перамог.

— Залезла ў панчоху... Божа мой, божа... Зося!..

Я стаў перад ёю на калені, але шукаць асу яшчэ не асмельваўся.

— Дык вымі ты яе, — сказаў я.

— Я ж баюся. О божа!..

Лёня дрыжала як у ліхаманцы. І я праявіў звышсмеласць.

— Дзе яна ў цябе?

— Цяпер ходзіць па калене...

— Няма яе ні тут, ні тут.

— Яна ўжо вышэй... Ах! Зося, Зося!..

— Дык і тут жа яе няма...

Лёня закрыла твар рукамі.

— Відаць, яна ў сукенцы схавалася... — сказала, яшчэ горш заплакаўшы.

— Злавіў! — закрычаў я. — Гэта ж муха...

— Дзе?.. Муха?.. — спыталася Лёня. — І праўда муха! Ах, якая вялікая... А я была ўпэўнена, што гэта аса. Я думала, што памру... Божа! Якая я дурная.

Выцерла вочы і адразу пачала смяяцца.

— Забіць яе ці выпусціць? — спытаўся я, паказваючы Лёні няшчасную муху.

— Як сабе хочаш, — адказала Лёня зусім ужо спакойна.

Я хацеў муху забіць, але — не хапіла рашучасці. А таму, што і крылы, і ўся яна была вельмі памятая, я асцярожна палажыў яе на лісце.

А Лёня тым часам вельмі ж прыглядалася да мяне.

— Што з табой, — спыталася яна раптам.

— Нічога, — адказаў я, намагаючыся засмяяцца.

І тут адчуў, што сілы раптоўна пакідаюць мяне. Сэрца біла, як звон, у вачах пацямнела, халодны пот выступіў на ўсім целе, і, стоячы на каленях, я захістаўся.

— Што з табой, Казя?

— Нічога... Толькі я думаў, што з табой здарылася няшчасце...

Каб Лёня не абхапіла мяне, не палажыла маю галаву сабе на калені, я разбіў бы нос аб зямлю.

Нейкая цёплая хваля шуганула ў маю галаву, пачуўся шум у вушах і зноў Лёнін голас:

— Казя!.. Мілы Казя... Што з табой?.. Зося!.. Божа мой, ён самлеў... Што ж мне няшчаснай рабіць?..

Яна абняла мяне аберуч за галаву і пачала цалаваць. На ўсім твары я адчуваў яе слёзы. Мне было так шкада яе, што, сабраўшы рэшткі сіл, я сяк-так падняўся.

— Ды нічога мне... Ты не бойся, — вырвалася з маіх грудзей.

І сапраўды, слабасць прайшла таксама хутка, як і прыйшла. У вушах перастала шумець, у вачах пасвятлела, я ўзняў галаву з Лёніных каленяў і, гледзячы ў яе вочы, пачаў смяяцца.

Цяпер і Лёня ўжо смяялася.

— Ах ты, нягодны, ах ты, нядобры, — гаварыла яна, — столькі мне страху нарабіў. Як жа гэта ты з-за такога глупства самлеў?.. Калі б гэта нават і аса была, яна ж не з'ела б мяне... А што я тут з табой рабіла б?.. Ні вады, ні людзей, Зося кудысьці пайшла, а мне самой трэба было б ратаваць такога вялікага хлопца. Сорам табе!

Вядома ж, я саромеўся. Ці ж можна было так палохаць яе?

— Ну, як табе? — пыталася Лёня. — Эх, відаць, ужо лепш, бо ты не такі бледны. Раней ты быў — як палатно... Аднак і я, — дадала яна, пачакаўшы, — здорава буду выглядаць, калі мама пра гэта даведаецца!.. Ах, божа мой, страшна нават дадому вяртацца...

— Пра што мама даведаецца? — спытаўся я.

— Пра ўсё, а найгорш — пра асу...

— Дык не кажы нікому.

— Што з таго, што я не скажу, — амаль прашаптала яна, адвёўшы ўбок вочы.

— Можа, ты думаеш, што я скажу? — спытаўся я. — Далібог, нікому ані слова.

— А Зосі?.. З ёю можна сакрэтнічаць.

— І Зосі не скажу. Нікому.

— Дый без гэтага ўсе даведаюцца. Ты такі падзёрты, абадраны... Аднак, пачакай!.. — дадала яна праз момант і абцерла хусткай мой твар. — Божа мілы, я ж цябе нават, ты ведаеш, і пацалавала са страху, не ведаючы, што рабіць. Калі б хто пра гэта даведаўся, я б згарэла б ад сораму, хоць і з асой таксама ж клопат быў. Ах, колькі бяды праз цябе...

— Ды няма табе чаго баяцца, — пацяшаў я.

— Якраз няма чаго! Усё выйдзе наверх, бо ў цябе поўна лісця ў валасах. Зрэшты, чакай, я цябе прычашу. Каб толькі Зося не падглядала з-за якога-небудзь куста. З ёю можна сакрэтнічаць, аднак усё-такі...

Лёня выняла са сваіх валасоў напаўкруглы грэбень і пачала мяне прычэсваць.

— Ты заўсёды расстрэсены, — гаварыла. — Ты павінен прычэсвацца так, як усе паны. Вось так!.. Прабор з правага боку, а не з левага. Калі б у цябе валасы былі чорныя, ты быў бы такі прыгожы, як жаніх мае мамы. А таму, што ты бландзін, я прычашу цябе інакш. Ты цяпер будзеш, як анёлак, што пад мадоннай. Ведаеш, які... Шкада, што ў мяне няма люстэрка.

— Казя! Лёня! — гукнула ў гэты момант Зося, аднекуль з боку парку.

Мы ўсхапіліся, Лёня і сапраўды была перапалохана.

— Усё раскрыецца! — сказала яна. — Ох, гэтая аса!.. А горш за ўсё тое, што ты самлеў...

— Нічога не раскрыецца, — энергічна адказаў я. — Я анічога не скажу.

— І я таксама. Не скажаш нават, што ты самлеў?..

— Не скажу.

— Ну, ну! — здзівілася Лёня. — Бо я, каб самлела, не змагла б вытрымаць...

— Казя! Лёня! — гукала сястра, ужо зусім недалёка ад нас.

— Казя! — шапнула Лёня, палажыўшы палец на вуснах.

— Нічога не бойся.

Зашамацелі кусты, і паказалася Зося ў фартушку.

— Дзе ж ты была, Зося? — спыталіся мы абое разам.

— Хадзіла па фартушок для сябе і для цябе, Лёня. На вазьмі, бо ажыны забрудзяць.

— Што, трэба ўжо ісці дахаты?

— Няма чаго, — адказала Зося. — У мамы сядзіць той пан, а панна Клеменціна і не думае выходзіць з альтанкі. Можам сядзець тут хоць да вечара. Ды я ўжо буду рваць ажыны, бо вы тут наеліся больш за мяне.

Яны пачалі абедзве рваць, і мне таксама зноў захацелася ягад.

Заўважыўшы, што я адыходжуся, Лёня гукнула мне ўслед:

— Казя, ты ведаеш, пра што я думаю!..

І пагразіла мне пальцам.

У гэты момант я прысягнуў сам сабе, ужо немаведама каторы раз, што нікому не скажу пра тое, што самлеў, і пра тую муху. Аднак, адышоўшыся некалькі крокаў, я пачуў Лёнін голас:

— Каб ты, Зося, ведала, што тут рабілася!.. Аднак я не магу табе анічога сказаць. Але ж, каб ты паабяцала мне, што анікому...

Я ўцёк як найдалей у гушчар, адчуваючы сорам. А можа, Зося...

У тых няшчасных ажынах мы пабылі яшчэ з гадзіну. Калі ж вярталіся адтуль дахаты, я заўважыў вялікую змену сітуацыі. Зося глядзела на мяне з жахам і цікаўнасцю, Лёня зусім не глядзела, а я быў такі збянтэжаны, нібы зрабіў якое-небудзь злачынства.

Развітваючыся з намі, Лёня сардэчна пацалавала Зосю, а мне — кіўнула галавой. Я зняў перад ёю шапку, падумаўшы, што я — вялікі нягоднік.

Як толькі Лёня адышлася, Зося ўзяла мяне ў работу.

— Я пачула цудоўныя рэчы! — сказала яна сур'ёзна.

— А што я зрабіў? — спытаўся я, добра такі спалоханы.

— Як гэта — што? Спачатку самлеў... Ах, божа мой, і мяне пры гэтым не было!.. Ну, а потым тая аса ці муха... Жахліва... Бедная Лёня! Я памерла б ад сораму.

— Але ж у чым тут я вінават? — смялей спытаўся я.

— Дарагі Казя, — адказала яна, — перада мной табе не трэба апраўдвацца, бо я ж цябе ні ў чым не папракаю. Аднак жа...

«Аднак жа...» — таксама мне адказ!.. З гэтага «аднак жа» выходзіла, што ва ўсім я вінават. Муха нічога, Лёня, што так лямантавала, таксама нічога, толькі я вінават, што пабег ратаваць?..

Яно так, але чаму я самлеў?..

Я не мог супакоіцца. На другі дзень зусім не пайшоў у парк, каб не паказвацца Лёні, а на трэці — яна сказала, каб прыйшоў. А як прыйшоў, здалёк кіўнула мне галавой і гутарыла толькі з Зосяй, на мяне пазіраючы час ад часу горда і сумна, як на злачынца.

Часамі я думаў, што ў дачыненні да мяне тут адбываецца нейкая несправядлівасць. Аднак адразу глушыў такія падазрэнні, гаворачы сам сабе, што я і сапраўды зрабіў штосьці страшнае. Тады я не ведаў яшчэ, што такі метад — характэрная рыса жаночай логікі.

Тым часам дзяўчаты хадзілі па садзе спаважна, нават не думаючы пра скаканне цераз вяровачку, а ўсё пра нешта шэпчучыся. Раптам Лёня спынілася і сказала пакутлівым голасам:

— Ведаеш, Зося, мне вельмі захацелася чарніц... Ажно запахла імі...

— Пайду прынясу, — сказаў я паспешліва. — У лесе ёсць адно месца, дзе іх вельмі шмат.

— Ці варта непакоіцца? — спыталася Лёня, меланхалічна павёўшы па мне позіркам.

— А чаму не? Няхай ідзе, калі яму хочацца, — умяшалася Зося.

Я паспяшаўся, тым больш што ў садзе мне было душна ад гэтых пястотаў. Мінаючы кухню, я пачуў за сабой, што мае паненкі смяюцца, а нехаця цікнуўшы цераз паркан, заўважыў, што яны сабе весела скачуць цераз вяровачку. Відаць, толькі пры мне ў іх быў такі ўрачысты выгляд.

У кухні быў страшэнны тарарам. Валекава маці плакала і лаялася, а старая Салюся выгаворвала ёй, што Валек разбіў талерку.

— Дала яму, — наракала пасудніца, — гэтаму гіцлю, талерку, каб ён яе вылізаў, а ён, падлюга, бух яе аб зямлю, а сам наўцёкі. Ой, калі ўжо я сёння не заб'ю цябе, дык няхай мае рукі ды ногі адсохнуць...

А пасля закрычала:

— Валек!.. Хадзі сюды, шалудзька ты, адразу ж ідзі, бо я з цябе скуру здзяру, калі цяпер не з'явішся.

Мне стала шкада хлопца і захацелася справу загладзіць. Аднак я падумаў, што паспею зрабіць гэта пасля лесу, бо Валек — дай бог, каб ноччу паказаўся ў кухні. І я пайшоў сваёй дарогай.

Да лесу ад двара было з паўгадзіны хады, а можа, і больш. Раслі там дубы, сосны, ляшчэўнік, а суніц і чарніц столькі, што бяры — колькі хочацца. З краю пастухі трохі прарэджвалі ягады, а далей было іх больш, усыпаны цэлыя паляны, з наш дзядзінец велічынёй.

Зайшоўшы ў такое месца, я нарваў ягад поўную шапку і хустку, бо сам еў мала, спяшаўся. Нягледзячы на гэта, прайшло з гадзіну, а то і больш, пакуль я са сваім зборам вырушыў назад. Напрасткі не пайшоў, а трохі кругам, бо мне наогул падабалася пахадзіць па лесе.

Калі ідзеш у гушчар, дык дрэвы выразна даюць дарогу, прапускаюць цябе. Але паспрабуй, ідучы наперад, азірацца. Яны падаюць адно аднаму галіны, нібы рукі, ствол набліжаецца да ствала, пасля яны нават зусім сыходзяцца, і неўзабаве за табой вырасце стракатая сцяна, глыбокая і непраходная...

Лягчэй за ўсё тады заблудзіцца. Куды ні пойдзеш — усюды аднолькава, усюды дрэвы рассоўваюцца перад табой, а за табой збягаюцца. Ты пачынаеш бегчы, яны таксама бягуць назад, каб адрэзаць табе адступленне. Ты спынішся — яны стаяць сабе ды ахалоджваюцца голлем, як веерамі. Паварушваеш галавой улева ды ўправа, шукаючы дарогі, і заўважаеш, што некаторыя дрэвы хаваюцца адно за адно, нібы хочучы пераканаць цябе, што іх куды менш, чым ты сабе думаеш.

О, лес — гэта ўсё-такі небяспечнае месца! Там кожная птушка шпіёніць, куды ты ідзеш, кожнае зеллейка намагаецца заблытаць твае ногі, а як не можа, дык хоць шамаценнем даносіць пра цябе іншым. Так яму, лесу, любы чалавечы твар, што, убачыўшы яго, — кідаецца на ўсё, абы толькі затрымаць тут чалавека назаўсёды.

Сонца ўжо хілілася на захад, калі я выйшаў у поле. А неўзабаве сустрэўся з Валекам. Ён хутка ішоў у бок лесу, падпіраючыся доўгім кіем.

— Куды ты? — спытаўся я.

Ён не ўцякаў ад мяне. Спыніўся і, паказаўшы жоўтай ручкай на лес, ціха сказаў:

— Далёка!..

— Хутка ноч будзе, вяртайся дахаты.

— Але ж матуля хочуць мяне страшэнна адлупцаваць...

— Хадзем са мной, дык не адлупцуе.

— Ой, адлупцуе!..

— Хадзем, будзеш бачыць, што нічога не зробіць, — сказаў я, падышоўшы да яго.

Хлопец адступіўся, але не ўцякаў; мне здалося, што ён вагаецца.

— Ну, хадзем...

— Але ж баюся...

Я зноў наблізіўся, а ён — адступіўся. Гэтае ваганне ды адступанне раздражніла мяне. Там Лёня ягад чакае, а ён таргуецца са мной?.. Няма ў мяне часу на гэта.

Я хутка пайшоў у бок маёнтка. Засталася ўжо, мусіць, палавіна дарогі дахаты, калі я азірнуўся і ўбачыў Валека на ўзгорку каля лесу. Ён стаяў са сваім кіем у руцэ і глядзеў на мяне. Кашуля яго развявалася на ветры, а падзёрты капялюш блішчаў ад нізкага сонца, нібы агністы вянок.

Штосьці кранула мяне. Я прыгадаў, як парабкі падгаворвалі яго, каб узяў кій ды ішоў у свет. Няўжо ж ён так і зрабіў?.. Не, не такі ўжо ён дурань. Зрэшты, няма мне калі вяртацца да яго, бо чарніцы падушацца, а там Лёня чакае...

Лётам прыбег я дахаты, каб перасыпаць ягады ў кошычак. На парозе Зося павітала мяне — горкім плачам...

— Што з табой?..

— Бяда, — шапнула сястра. — Усё выйшла наверх... Пані звольніла тату...

— Зося, што ты гаворыш?.. Што з табой?..

— Праўду я гавару. Татка ўжо звольнены. Лёня па сакрэту сказала гувернантцы пра тую асу, а гувернантка — сказала пані... Калі тата прыйшоў у палац, пані загадала, каб ён неадкладна завёз цябе ў Седльцы. Але татка сказаў, што мы паедзем усе разам...

Зося страшэнна расплакалася.

У гэты момант я заўважыў бацьку на двары. Пабег насустрач яму і задыхана кінуўся да ног.

— Татка, родненькі мой, што ж я нарабіў! — шаптаў я, абнімаючы яго за калені.

Бацька падняў мяне, паківаў галавой:

— Дурны ты. Ідзі дахаты.

А потым сказаў, як быццам сам сабе:

— Тут іншы майстар ёсць, які нас адгэтуль выганяе, думаючы, што стары ўпаўнаважаны не дазволіў бы яму прайграць маёнтак сіраты. І мае рацыю!

Я здагадаўся, што ён гаворыць пра жаніха нашай пані. На сэрцы ў мяне палягчэла. Пацалаваў бацькаву шорсткую руку і сказаў трохі смялей:

— Бачыце, татка, мы ў ажынах былі... Лёню ўкусіла аса...

— Сам ты дурны, як аса. Не братайся з панянятамі, дык і не будзеш паляваць на восаў і не сапсуеш портак у сажалцы. Ідзі дахаты і не вылазь мне за парог, пакуль усе адгэтуль не выедуць.

— Яны выязджаюць? — ледзь прашаптаў я.

— Едуць днямі ў Варшаву, а вернуцца, калі нас тут ужо не будзе.

Вечар прайшоў сумна. На вячэру былі выдатныя клёцкі з малаком, але ніхто з нас не еў іх. Зося выцірала чырвоныя вочы, а я строіў адчайныя планы.

Перад сном я ціха зайшоў у сястрын пакой.

— Зося, — сказаў рашуча, — я... павінен ажаніцца з Лёняй!..

Яна зірнула на мяне спалохана.

— Калі? — спыталася.

— Усё роўна.

— Але ж цяпер ксёндз-пробашч не павянчае вас, а потым яна будзе ў Варшаве, а ты ў Седльцах... Зрэшты, што тут сказаў бы татка, пані?..

— Бачу, што ты не хочаш мне дапамагчы, — адказаў я і, не пацалаваўшы яе на развітанне, пайшоў.

З таго моманту я ўжо нічога не памятаю. Міналі дні і ночы, а я ўсё ляжаў у ложку, каля якога сядзелі або мая сястра, або Вайцехова, або фельчар. Не ведаю, ці гэта пры мне гаварылі, ці толькі мроілася так, што Лёня паехала ўжо і што Валек недзе прапаў. Раз нават здалося, што бачу я над сабой заплаканы твар пасудніцы, якая, плачучы, пытаецца:

— Паніч, а дзе вы бачылі Валека?..

Я?.. Валека?.. Нічога я не разумеў. Але потым мне ўявілася, што рву ў лесе ягады, а з-за кожнага дрэва на мяне глядзіць Валек. Я клічу, а ён уцякае, ганюся за ім, але дагнаць не магу. Калючыя кусты хапаюцца за мяне і адпіхаюць, ажыны аблытваюць ногі, дрэвы танцуюць, паміж аброслых ствалоў мільгае шэрая хлопцава кашуліна.

Часамі мне здавалася, што я сам Валек, а потым, што Валек, Лёня і я — адна асоба. Прытым заўсёды бачыў я лес або густы хмызняк, заўсёды нехта клікаў мяне на дапамогу, а я — не мог скрануцца з месца.

Страшна ўспомніць усе тыя пакуты.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Калі я ўстаў з ложка, быў ужо канец вакацыяў, трэба было ехаць у школу. Некалькі дзён я прасядзеў у кватэры і толькі напярэдадні ад'езду, адвячоркам, вылез на двор.

Вокны ў палацы былі заслонены шторамі. Значыцца, яны і сапраўды выехалі?.. Я пайшоў да кухні, шукаючы Валека. Яго не было. Я спытаўся пра хлопца ў нейкай дзяўчыны.

— Ой, паніч, — адказала яна, — няма ўжо Валека...

Я пабаяўся распытваць далей. Пайшоў у парк.

Божа, як тут маркотна... Бяздумна валачыўся я па сцежках, вільготных ад нядаўняга дажджу. Трава пажоўкла, сажалка яшчэ больш зарасла, у чоўне поўна вады. На галоўнай алеі стаялі вялікія лужыны, у якіх адлюстроўваўся змрок. Зямля чорная, ствалы дрэў чорныя, голле абвісла, лісце вяне. Сум раздзіраў душу, з глыбінь яе даставаў то такі, то іншы цень. То Юзя, то Лёні, то Валека...

Раптам павеяў вецер, верхавіны дрэў зашумелі, з разгайданых галін пачалі ападаць вялікія, як слёзы, кроплі. Бог сведка, што дрэвы плакалі. Не ведаю, ці нада мной, ці над маімі сябрамі, адно напэўна — разам са мною...

Было ўжо цёмна, калі я выйшаў з парку. У кухні парабкі вячэралі. За кухняй у полі я ўбачыў жаночую постаць. Пры нясмелым святле, што аплывала на зямлю з яснейшай палоскі аблокаў, я пазнаў пасудніцу. Яна глядзела на лес і мармытала:

— Валек... Валек!.. Хадзі ж дамоў... Колькі ты гора мне нарабіў, ох, нягоднік, нягоднік...

Лётам уцёк я дахаты, бо думаў, што сэрца маё разарвецца.

Шарманка

На Мядовай вуліцы штодня можна было сустрэць апоўдні пажылога ягомасця, які хадзіў з плошчы Красіньскіх да Санаторскай вуліцы. Улетку на ім было шыкоўнае цёмна-сіняе паліто, шэрыя штаны ад першакласнага краўца, бліскучыя, як люстра, чаравікі і трошкі стараваты цыліндр.

У ягомасця быў румяны твар, сіваватыя бакі і шэрыя ласкавыя вочы. Хадзіў ён схіліўшыся, з рукамі ў кішэнях. У пагодлівы дзень насіў пад пахай палачку, у хмарны — шаўковы ангельскі парасон.

Быў ён заўсёды глыбока задуманы, ішоў паволі. Каля касцёла Капуцынаў набожна прыпадымаў капялюш і пераходзіў на другі бок вуліцы, каб зірнуць на барометр і тэрмометр у аптычнай краме Піка, потым зноў пераходзіў на правы тратуар, затрымліваўся каля вітрыны фатографа Мечкоўскага, разглядаў фатаграфіі артысткі Маджэеўскай і — ішоў далей.

Кожнаму ён саступаў з дарогі, а калі яго хто штурхане — ягомасць добразычліва ўсміхаўся.

Убачыўшы прыгожую жанчыну, ён надзяваў пенсне, каб прыгледзецца. Аднак рабіў гэта флегматычна і таму звычайна спазняўся.

Ягомасць гэты — пан Томаш.

Пан Томаш трыццаць год хадзіў па Мядовай і часта думаў, што на вуліцы гэтай многае змянілася. Тое самае Мядовая вуліца магла падумаць і пра яго.

Калі ён быў яшчэ памочнікам адваката, дык хадзіў так хутка, што ад яго не ўцякла б ніводная мадыстка, вяртаючыся з крамы дадому. Быў ён вясёлы, гаваркі, трымаўся проста, была чупрына і віліся вусікі, востра падкручаныя ўгару. Ужо тады творы мастацтва рабілі на яго ўражанне, аднак не было калі захапляцца імі, бо ён вар'яцеў за жанчынамі. Праўда, яму на іх шанцавала, увесь час яго сваталі. Ды што з таго, калі пан Томаш ніколі не мог знайсці хвіліны часу, каб зрабіць прапанову, бо заўсёды быў заняты калі не практыкай, дык спатканнямі. Ад Франі ішоў у суд, з суда бег да Зосі, якую пад вечар пакідаў, каб павячэраць з Юзяй і Фількай.

Калі ён набыў шаноўны адвакацкі тытул мецэната, лоб, у выніку напружанай разумовай працы, вырас у яго ажно да цемені, а ў вусах паказалася некалькі сярэбраных валасінак. Пан Томаш пазбыўся ўжо юнацкай гарачкі, пабагацеў і лічыўся сур'ёзным знаўцам мастацтва. А таму, што жанчын ён яшчэ ўсё любіў, пачаў думаць пра жаніцьбу. Наняў нават шасціпакаёвую кватэру, на свой кошт наслаў паркет, зрабіў драпіроўку, купіў прыгожую мэблю і пачаў шукаць жонку.

Ды чалавеку сталаму цяжка ўжо выбіраць. Адна была залішне маладая, другою ён задоўга захапляўся. Трэцяя падыходзіла і па красе і па гадах, але не падабаўся яе тэмперамент, а ў чацвёртай была і краса, і ўзрост, і тэмперамент належны, аднак... не чакаючы на мецэнатаву прапанову, яна выйшла за доктара...

Аднак пан Томаш не смуткаваў, бо паненак хапала. Абрастаў памаленьку маёмасцю, усё больш ды больш дбаючы пра тое, каб кожная драбніца ў яго кватэры мела мастацкую вартасць. Мяняў мэблю, перастаўляў люстры, купляў карціны.

Нарэшце прыгажосць яго жылля стала шырока вядомай. Сам не ўяўляючы, як гэта атрымалася, стварыў ён цэлую галерэю мастацтва, у якой бывала ўсё больш ды больш наведвальнікаў. А паколькі ён чалавек гасцінны, прыёмы рабіў выдатныя, падтрымліваў адносіны з музыкантамі, дык у яго спакваля пачалі наладжвацца вячэрнія канцэрты, якія нават і дамы ласкава наведвалі.

Пан Томаш усім быў рады, а заўважаючы ў сваіх люстрах, што лоб ягоны перарос ужо цемя і дастае да снежна-белага каўнерыка, усё часцей прыпамінаў, што жаніцца аднак жа трэба. Тым больш што да жанчын прыхільнасць адчуваў ён па-ранейшаму.

Аднойчы, калі ў яго было больш, чым звычайна, гасцей, адна маладая пані, паглядзеўшы салоны пана Томаша, усклікнула:

— Што за карціны!.. А якія гладзенькія паркеты!.. Жонка ваша, пане мецэнат, будзе вельмі шчаслівая.

— Калі для шчасця хопіць гладкіх паркетаў, — прыцішана сказаў адзін яго шчыры прыяцель.

У салоне стала вельмі весела. Пан Томаш таксама ўсміхнуўся, аднак з таго часу, як толькі хто-небудзь нагадваў яму пра жаніцьбу, казаў, нядбала махнуўшы рукою:

— Ат!..

Ён збрыў вусы і запусціў бакі. Пра жанчын гаварыў заўсёды з пашанай, а недахопы іхнія спагадліва замоўчваў.

Нічога больш у жыцці не чакаючы, бо ўжо і адвакацкай практыкай не займаўся, мецэнат усе свае супакоеныя пачуцці накіраваў на мастацтва. Прыгожая карціна, добры канцэрт, новы спектакль былі нібы верставымі слупамі на яго жыццёвай дарозе. Не загараўся ён, не захапляўся, а смакаваў.

На канцэртах выбіраў месца далей ад эстрады, каб лепей слухаць музыку, не чуючы шуму і не бачачы артыстаў. Перад тым як ісці ў тэатр, раней знаёміўся з п'есай, каб без гарачкавай цікаўнасці сачыць за ігрой акцёраў. Карціны аглядаў тады, калі ў галерэі было найменш наведвальнікаў, і там праводзіў цэлыя гадзіны.

Калі штосьці падабалася, ён гаварыў:

— А ведаеце, мае дарагія, гэта ўсё-такі здорава.

Ён быў з тых, хто перш за іншых угадвае сапраўдны талент. Аднак пасрэдныя рэчы не асуджаў.

— Пачакайце, а можа, яшчэ і разаўецца! — гаварыў ён, калі іншыя ганілі мастака.

І так вось быў заўсёды паблажлівы да чалавечай недасканаласці, а пра заганы не гаварыў.

На бяду, ніводзін з людзей не бывае вольным ад якога-небудзь дзівацтва, і ў пана Томаша таксама было сваё. Ён ненавідзеў шарманшчыкаў і шарманак.

Пачуўшы на вуліцы шарманку, пан мецэнат пачынаў ісці хутчэй і на некалькі гадзін настрой яго псаваўся. Спакойны па натуры, ён загараўся, заўсёды такі ціхі, а крычаў, такі лагодны, а гатовы быў бушаваць ад першых гукаў шарманкі.

З гэтай сваёй слабасці ён не рабіў таямніцы, нават апраўдваўся.

— Музыка, — гаварыў ён абурана, — гэта ж найтанчэйшае ўвасабленне духу, а ў шарманцы дух гэты ператвараецца ў механічнае дзеянне і разбойніцкую прыладу. Шарманшчыкі — гэта ж сапраўдныя рабаўнікі!.. Зрэшты, скажам і так: шарманка раздражняе мяне, а я жыву адзін толькі раз і не хачу жыццё сваё растрачваць на слуханне агіднай музыкі.

Хтосьці зласлівы, ведаючы, як мецэнат ненавідзіць шарманку, прыдумаў брыдкі жарт — паслаў пад вокны яго двух шарманшчыкаў. Пан Томаш захварэў са злосці, а потым, выкрыўшы вінаватага, выклікаў яго на паядынак.

Прыйшлося ажно суд гонару склікаць, каб не дапусціць да праліцця крыві з-за такой, гледзячы збоку, дробязнай прычыны.

Дом, у якім жыў мецэнат, некалькі разоў пераходзіў з рук у рукі. Кожны новы домаўласнік стараўся, разумеецца, павысіць кватэрную плату, перш за ўсё — пану Томашу. Мецэнат пакорна згаджаўся з гэтым, аднак пры ўмове, запісанай у дагаворы, што на двары дома не будуць іграць шарманкі.

Нягледзячы на такую дамоўленасць у кантракце, пан Томаш клікаў да сябе кожнага новага дворніка і вёў з ім прыблізна такую размову:

— Паслухай, даражэнькі... Як ты называешся?

— Казімеж, проша пана.

— Дык паслухай, Казімеж! Кожны раз, калі я пазней вярнуся дадому, а ты адчыніш мне браму, дам табе дваццаць грошаў. Зразумеў?

— Зразумеў, вяльможны пане.

— Апроч гэтага, ты яшчэ будзеш мець ад мяне дзесяць злотых у месяц, але ведаеш за што?..

— Адкуль жа мне ведаць, вяльможны пане, — адказваў усхваляваны дворнік.

— За тое, каб ты ніколі не пускаў у двор шарманшчыкаў. Зразумеў?..

— Зразумеў, вяльможны пане.

Кватэра мецэната склалася з дзвюх частак. Чатыры большыя пакоі выходзілі вокнамі на вуліцу, два меншыя — на двор. Парадная палавіна кватэры прызначалася для гасцей. У ёй адбываліся раўты, тут ён прымаў кліентаў, тут спыняліся вясковыя сваякі і знаёмыя мецэната. Сам пан Томаш паказваўся тут рэдка, каб толькі праверыць, ці нацерлі паркет, ці сцерлі пыл і не пашкодзілі мэблю.

Цэлымі днямі, калі ён не праводзіў іх па-за домам, пан Томаш сядзеў у кабінеце ад двара. Там ён чытаў кнігі, пісаў лісты або праглядаў дакументы знаёмых, якія прасілі ў яго парады. Калі ж не хацеў лішне натужваць вочы, садзіўся ў мяккім крэсле насупраць акна і, закурыўшы сігару, паглыбляўся ў роздум. Ён ведаў, што роздум — важная функцыя жыцця, якую павінен паважаць кожны, хто дбае пра сваё здароўе.

З другога боку двара, насупраць вокан пана Томаша, была кватэра, якую здавалі людзям бяднейшым. Там доўга жыў стары судовы чыноўнік, які, страціўшы пасаду, пераехаў на Прагу^[5]. Пасля яго пакой заняў кравец; але, таму што ён любіў сяды-тады напіцца і нарабіць шоламу, яго папрасілі выселіцца. Тады туды перабралася нейкая пенсіянерка, што вечна сварылася са сваёй служанкай.

Аднак на святога Яна бабулю гэтую, зусім ужо нямоглую і даволі-такі багатую, нягледзячы на яе сварлівы характар, сваякі забралі ў вёску, а ў кватэры пасяліліся дзве жанчыны з малою дзяўчынкай, якой было гадоў восем.

Жанчыны гэтыя жылі з працы. Адна шыла, другая вязала на машыне панчохі і каптанікі. Маладзейшую з іх і прыгажэйшую дзяўчынка называла мамай, а старэйшай гаварыла «пані».

І ў мецэната, і ў новых кватарантаў вокны цэлы дзень былі адчынены. Сеўшы ў сваё крэсла, пан Томаш свабодна бачыў, што робіцца ў яго суседак.

Мэбля была там бедная. На сталах і на крэслах, на канапе і на камодзе ляжалі тканіны на шытво і клубкі нітак на панчохі.

Уранні жанчыны самі падмяталі кватэру, а апоўдні нанятая жанчына прыносіла ім не надта багаты абед. Зрэшты, жанчыны гэтыя амаль не адыходзіліся ад сваіх гаманлівых машын.

Дзяўчынка звычайна сядзела каля акна. Гэта было дзіця цёмнавалосае, з прыгожым тварыкам, але бледнае і нейкае нерухавае. Часамі дзяўчынка вязала двума пруткамі паясок. А то забаўлялася лялькай, якую апранала і распранала паволі, як быццам з цяжкасцю. Часамі не рабіла нічога, сядзела сабе ды праз акно прыслухоўвалася да чагосьці.

Пан Томаш ніколі не бачыў, каб гэтае дзіця спявала або бегала па пакоі, не бачыў нават усмешкі на бяскроўных вуснах і нерухомым твары.

«Дзіўнае дзіця!» — думаў мецэнат і пачаў прыглядацца больш уважліва.

Аднойчы (гэта было ў нядзелю) ён заўважыў, што маці дала дзяўчынцы малы букецік. Тая крыху ажывілася. Разбірала, складала кветкі, цалавала іх. Нарэшце зноў звязала ў букецік, паставіла ў шклянку з вадой і, сеўшы ў сваім акне, сказала:

— Праўда, мама, што тут сумна?..

Пан Томаш абурыўся. Як можа быць сумна ў доме, у якім ён столькі год пражыў у добрым настроі!

Потым неяк мецэнат вярнуўся ў свой кабінет гадзін каля чатырох. Сонца якраз свяціла ў акно яго суседак, і грэла яно вельмі моцна. Пан Томаш зірнуў у той бок і, відаць, заўважыў штосьці незвычайнае, бо хуценька надзеў пенснэ.

Вось што ён заўважыў:

Худзенькая дзяўчынка, залажыўшы рукі за галаву, амаль дагары ляжала на падваконні і... шырока адкрытымі вачыма глядзела проста на сонца. На тварыку яе, заўсёды такім нерухомым, праяўляліся нейкія пачуцці: ці то радасць, ці то смутак...

— Яна сляпая! — шапнуў мецэнат, здымаючы пенснэ. У гэты момант яму ажно ў вачах закалола ад думкі, што нехта можа глядзець на сонца, якое дыхае жывым агнём.

І сапраўды, дзяўчынка два гады ўжо была сляпая. На шостым годзе яна захварэла на нейкую ліхаманку, тыдняў некалькі была непрытомная, а потым так знясілела, што ляжала як мёртвая, не варушачыся і не гаворачы ані слова.

Яе паілі віном і булёнамі, і паступова яна ачуньвала. Але ў першы дзень, калі яе пасадзілі на падушцы, малая спыталася ў маці:

— Мама, гэта ўжо ноч?

— Не, дзіцятка... А чаму ты так кажаш?

Але дзяўчынка не адказала: ёй хацелася спаць. А назаўтра, калі апоўдні прыйшоў доктар, спыталася зноў:

— Гэта яшчэ ўсё ноч?..

Тады стала ясна, што дзяўчынка не бачыць. Доктар агледзеў яе вочы і зрабіў заключэнне, што трэба пачакаць.

Аднак, чым больш хворая дужэла, тым мацней непакоілася сваім калецтвам...

— Мама, чаму я цябе не бачу?..

— Вочкі табе засланіла. Але гэта пройдзе.

— Калі пройдзе?..

— Хутка.

— Можа, мамачка, заўтра?

— Дзён праз некалькі, дарагая.

— Калі гэта пройдзе, дык ты мне, мама, скажы. Бо вельмі ж сумна!..

У чаканні праходзілі дні і тыдні. Дзяўчынка пачала ўжо ўставаць з пасцелі. Навучылася вобмацкам хадзіць па пакоі; сама апраналася і распраналася, памаленьку ды асцярожна.

А зрок не вяртаўся.

Аднойчы яна сказала:

— Мама, праўда, што ў мяне блакітная сукенка?

— Не, дачушка, у цябе шэрая.

— Ты бачыш яе?

— Бачу, мілая.

— Так, як і ўдзень?

— Ага.

— Я таксама буду ўсё бачыць праз некалькі дзён?.. Не, можа, за месяц...

А таму, што маці нічога ёй не адказвала, малая гаварыла далей:

— Праўда, мама, што на дварэ ўвесь час дзень?.. А ў садзе — дрэвы, як і раней?.. Ці прыходзіць да нас белы коцік, што з чорнымі лапамі?.. Праўда, мама, што я бачыла сама сябе ў люстры?.. Дзе тут люстра?..

Маці падала ёй.

— Трэба глядзець сюды, дзе гладка, — гаварыла дзяўчынка, прыкладаючы люстра да твару. — Нічога не бачу, — сказала яна. — А ты, мама, бачыш мяне ў люстры?

— Бачу, рыбка мая.

— А як жа ты бачыш? — жаласліва ўскрыкнула малая. — Калі я не бачу сябе там, то там ужо нічога не павінна быць. А тая, што ў люстры, яна мяне бачыць ці не?

Ды маці расплакалася і выбегла з пакоя.

Калека найбольш любіла дакранацца рукамі да дробных рэчаў, распазнаваць іх.

Неяк маці прынесла ёй фарфоравую ляльку, прыгожа апранутую, за цэлы рубель. Дзяўчынка не выпускала яе з рук, дакраналася да ляльчынага носіка, вуснаў, вачэй, забаўлялася ёю.

Спаць лягла вельмі позна, усё думаючы пра сваю ляльку, якую палажыла ў скрынку, высланую ватай.

Ноччу маці прачнулася ад нейкага шораху ды шэпту. Схапілася з ложка, запаліла свечку і ўбачыла ў куточку сваю малую, што ўжо апранутая гуляла з лялькай.

— Што ты робіш, дзіцятка маё? — закрычала маці. — Чаму ты не спіш?

— Бо ўжо ж, мама, дзень, — адказала малая.

Дзень і ноч зліліся для яе ў адно — ужо назаўсёды...

Паступова памяць зрокавых уражанняў пачала ў дзяўчынкі згладжвацца. Чырвоная вішня стала для яе вішняй гладкай, круглай і мяккай, бліскучая манета была цвёрдым і звонкім кружочкам, пакрытым трошкі выпуклай разьбой. Малая ведала, што пакой большы за яе, дом большы за пакой, вуліца за дом. Аднак усё гэта неяк скарацілася ў яе ўяўленні.

Увага яе накіравалася на пачуцці дотыку, нюху ды слыху. Яе твар і рукі сталі такімі ўражлівымі, што, наблізіўшыся да сцяны, яна за некалькі цаляў адчувала лёгкі холад. Тое, што было далей, даходзіла толькі праз слых. Вось яна цэлымі днямі і прыслухоўвалася.

Яна пазнавала, як ідзе — шоргаючы нагамі — дворнік, які гаварыў пісклява і падмятаў двор. Ведала, калі едзе з дрывамі сялянскі воз, калі — рамізнік, а калі — кары, на якіх вывозяць смецце.

Найменшы шорах, пах, пахаладанне або пацяпленне паветра дзяўчынка абавязкова заўважала. З незразумелай хуткасцю яна падхоплівала гэтыя дробныя з'явы і з усяго рабіла вывады.

Аднойчы маці паклікала служанку.

— Яніхі няма, — сказала калека, як заўсёды, седзячы ў куточку. — Яна пайшла па ваду.

— А ты адкуль гэта ведаеш? — здзівілася маці.

— Адкуль?.. Я ж ведаю, што яна ўзяла ў кухні вядро, пасля пайшла на другі двор, напампавала вады. А цяпер гаворыць з дворнікам.

І сапраўды з-за паркана даходзіў лёгенькі падвойны водгалас гаманы, але такі невыразны, што толькі моцна натужыўшыся можна было яго пачуць.

Аднак нават такая абвостранасць другіх адчуванняў не магла замяніць дзяўчынцы зроку. Ёй не хапала ўражанняў, яна пачала сумаваць.

Ёй дазволілі хадзіць па ўсім доме, і гэта яе трошкі супакойвала. Абтупала малая кожны камень на двары, дакранулася да кожнай рыны і бочкі. Але найбольш прыемнымі былі ёй падарожжы да двух зусім розных светаў — у сутарэнне і на гарышча.

У сутарэнні паветра было халоднае, сцены вільготныя.

Прыглушаны грукат даходзіў зверху; іншае водгулле знікала. Для сляпое гэта была ноч.

А на гарышчы, асабліва ў акенцы, адбывалася зусім іншае. Шуму там было больш, чым у пакоі. Сляпая чула грукат вазоў з некалькіх вуліц; тут гуртаваліся крыкі з усяго дома. Твар яе авяваў цёплы вецер. Яна чула птушыны шчэбет, гаўканне сабак і пошум дрэў у суседнім садзе. Тут для яе быў дзень...

Мала гэтага. На гарышчы часцей, чым у пакоі, свяціла сонца, а калі дзяўчынка паварочвала да яго пагаслыя вочы, ёй здавалася, што яна штосьці бачыць. Ва ўяўленні прачыналіся цені формаў і колераў, вельмі невыразныя ды палахлівыя, і яна не магла што-небудзь прыгадаць...

Якраз у гэтыя дні маці яе пачала жыць разам са сваёй сяброўкай, заняла пакойчык у доме, дзе жыў пан Томаш. Абедзве жанчыны былі задаволены новай кватэрай, аднак для сляпой змена месца была сапраўдным няшчасцем.

Малая павінна была сядзець у пакоі. На гарышча і ў сутарэнне не можна было хадзіць. Не чула яна ні птушак, ні дрэў, на дварэ была страшэнная цішыня. Ніколі не заходзілі сюды ні гандляры старызнай, ні паяльшчыкі, ні смеццяры. Не пускалі сюды ні баб, што спяваюць набожныя песні, ні жабрака, які грае на кларнеце, ні шарманшчыкаў.

Адной прыемнасцю для яе было ўглядацца на сонца, якое не заўсёды свяціла аднолькава і вельмі хутка хавалася за дамамі.

Дзяўчынка зноў пачала сумаваць. Зблажэла за некалькі дзён, на твары з'явіўся выраз абыякавасці і амярцвення, які так здзівіў пана Томаша.

Не могучы бачыць, калека хацела, прынамсі, чуць розныя водгаласы. А дома было ціха...

— Беднае дзіця! — неаднойчы шаптаў пан Томаш, прыглядаючыся да малое.

«Калі б я мог што-небудзь зрабіць для яе!..» — думаў ён, бачачы, як дзіця з кожным днём блажэе ды марнее.

У гэты час надарылася такое, што адзін з сяброў мецэната судзіўся і, як заўсёды, даў пану Томашу дакументы свае судовай справы, каб той паглядзеў іх і дапамог, параіў. Праўда, пан Томаш ужо не выступаў у судах, але як вопытны юрыст умеў паказаць найбольш адпаведны шлях усёй справы і выбранаму ім адвакату дапамагаў парадамі.

Цяперашняя справа была заблытаная. Чым больш пан Томаш учытваўся ў дакументы, тым больш яго ў гэтую справу цягнула. У пенсіянеры прачнуўся адвакат. Ён не выходзіў ужо з кватэры, не правяраў, ці сцерлі пыл у салонах, а, зачыніўшыся ў сваім кабінеце, чытаў дакументы і рабіў нататкі.

Увечары стары мецэнатаў лёкай прыйшоў са штодзённым рапартам. Далажыў, што пані дактарыха з дзецьмі паехала на ўсё лета на дачу, што сапсаваўся водаправод, што дворнік Казімеж паскандаліў з гарадавым і пайшоў на тыдзень у кутузку. У канцы спытаўся: ці не захоча пан мецэнат убачыць толькі што нанятага дворніка?..

Аднак мецэнат, схілены над паперамі, курыў сігару, пускаў кольцы дыму, а на вернага слугу нават не паглядзеў.

На другі дзень пан Томаш яшчэ ўсё сядзеў над паперамі; пасля першай гадзіны паабедаў і зноў сядзеў. Яго румяны твар і сіваватыя бакі на сінім фоне шпалераў нагадвалі «эцюд з натуры». Маці сляпое дзяўчынкі і яе сяброўка, што вязала панчохі на машыне, дзівіліся з пана Томаша і гаварылі, што ён падобны на здаровага ўдаўца, які прывык ад рання да вечара драмаць над сваім пісьмовым сталом.

Тым часам мецэнат, хоць і заплюшчваў вочы, зусім не драмаў, а думаў пра справу.

Памешчык X. у 1872 годзе адпісаў свайму пляменніку па сястры фальварак, а ў 1875 годзе пляменніку па брату — камяніцу. Пляменнік па брату сцвярджае, што памешчык X. быў вар'ятам у 1872 годзе, а пляменнік па сястры даводзіць, што X. звар'яцеў толькі ў 1874 годзе. А муж роднай сястры нябожчыка прыводзіць несумненныя доказы, што X. і ў 1872-м, і ў 1875-м дзейнічаў па-вар'яцку, а ўсю сваю маёмасць яшчэ ў 1869 годзе, значыцца, яшчэ пры роўным розуме, адпісаў сястры.

Пана Томаша папрасілі ўстанавіць, калі X. сапраўды быў вар'ятам, а тады памірыць тры пасвараныя бакі, кожны з якіх не хацеў і слухаць пра ўступкі.

Калі мецэнат такім чынам марочыўся ў пераблытаных камбінацыях, здарыўся дзіўны, незразумелы выпадак.

На двары, пад самым акном пана Томаша азвалася — шарманка!..

Калі б нябожчык X. устаў з магілы, апрытомнеў і ўвайшоў у кабінет — дапамагчы адвакату разблытаць судовую справу, пан Томаш, напэўна, не адчуў бы таго, што ён адчуў цяпер!..

І хоць бы ўжо гэта была італьянская шарманка, з прыемным гучаннем флейты, добра настроеная, каб іграла яна штосьці прыгожае! Дзе там! — як на здзек, шарманка была сапсаваная, фальшыва іграла пошлыя вальсы і полькі, ды так гучна, што шыбы дрыжалі. У давяршэнне ўсіх бед труба, што час ад часу адгукалася ў ёй, рычэла раз'ятраным зверам.

Уражанне было магутнае. Мецэнат аслупянеў. Не ведаў, што думаць, што тут рабіць. Гатоў быў нават дапусціць, што ад чытання завяшчальных распараджэнняў псіхічна хворага памешчыка X. і ў самога яго ўсё пераблыталася ў галаве і вось пачаліся галюцынацыі.

Але ж не, гэта былі не галюцынацыі. Гэта была сапраўдная шарманка, з папсаванымі дудачкамі і вельмі гучнай трубой!

У сэрцы мецэната, мяккага, спагадлівага чалавека, прачнуліся дзікія інстынкты. Адчуў ён крыўду да прыроды, што не стварыла яго дагамейскім каралём, які мае права забіваць сваіх падданых, і падумаў, з якой прыемнасцю ён глушануў бы гэтага шарманшчыка!

А таму што ў людзей такое натуры, як у пана Томаша, разгневанасць вельмі лёгка пераходзіць ад дзёрзкіх парываў да жахлівых паступкаў, мецэнат, як тыгр, сігануў да акна і вырашыў аблаяць шарманшчыка апошнімі словамі.

Ужо ён выхіліўся з акна і раскрыў рот, каб гукнуць: «Ах ты лайдак!..» — ды тут пачуў дзіцячы голас.

Зірнуў насупраць.

Сляпая дзяўчынка танцавала па пакоі, плешчучы ладкамі. Бледны твар яе пакрыўся румянцам, вусны смяяліся, але, нягледзячы на гэта, з застылых вачэй градам каціліся слёзы.

У гэтым ціхім доме ў яе, няшчаснай, даўно ўжо не было такіх уражанняў! Якою цудоўнай з'явай здаваліся ёй фальшывыя тоны шарманкі! Які велікапышны быў рык трубы, ад якога мецэната ледзь не зваліў апаплексічны ўдар.

Мала таго — шарманшчык, убачыўшы радасць дзіцяці, пачаў прытупваць вялікім абцасам па бруку і час ад часу свістаць, як паравоз сустрэчнаму цягніку.

Божа, як ён цудоўна свістаў!..

У кабінет мецэната ўляцеў верны лёкай, цягнучы за сабой дворніка і крычучы:

— Я ж гаварыў, вяльможны пане, гэтаму нягодніку, каб ён выгнаў шарманшчыка! Казаў, што ён будзе мець ад вяльможнага пана даплату, што ў нас такая дамоўленасць... Ды гэта ж хам! Тыдзень таму назад прыехаў з вёскі і не ведае нашых звычаяў. Ну, а цяпер ты паслухай, — крычаў лёкай, тузаючы ашаломленага дворніка за плячо, — паслухай, што табе скажа сам вяльможны пан мецэнат!..

Шарманшчык іграў ужо штосьці трэцяе, таксама фальшыва і гучна, як два папярэднія танцы.

Сляпая дзяўчынка была ў захапленні.

Мецэнат павярнуўся да дворніка і па-свойму спакойна, хоць і збялелы, спытаўся:

— Паслухай, мой дарагі... А як жа цябе завуць?

— Павел, вяльможны пане.

— Дык вось, Павел, я буду плаціць табе дзесяць злотых у месяц, але ведаеш, мой дарагі, за што?..

— Каб ты ніколі не пушчаў у двор шарманшчыкаў! — паспяшаўся сказаць лёкай.

— Не, — запярэчыў пан Томаш. — За тое, каб ты час ад часу пушчаў шарманшчыкаў. Зразумеў?

— Што вы, пане, гаворыце?.. — гукнуў лёкай, пасмялелы ад незразумелага загаду.

— Ды тое, што ён, пакуль будзе служыць у мяне, павінен штодня пушчаць у двор шарманшчыкаў, — паўтарыў мецэнат, засунуўшы рукі ў кішэні.

— Не разумею пана! — сказаў лёкай, з прыкметнай кплівасцю здзівіўшыся.

— Бо ты дурны, мой дарагі! — дабрадушна сказаў яму пан Томаш. — Ну, а цяпер ідзіце працуйце, — дадаў ён.

Лёкай і дворнік выйшлі, і мецэнат заўважыў, што яго верны слуга шэпча штосьці дворніку на вуха, паказваючы пальцам на лоб...

Пан Томаш усміхнуўся і, нібы для пацверджання панурых домыслаў слугі, кінуў шарманшчыку дзесяць грошаў.

Затым ён узяў каляндар, знайшоў у ім спіс лекараў і запісаў на лістку адрасы некалькіх акулістаў. А таму, што шарманшчык павярнуўся цяпер да яго акна і за тую дзесятку пачаў прытупваць і высвістваць яшчэ мацней, што ўжо страшэнна раздражняла мецэната, пан Томаш узяў лісток з адрасамі лекараў і выйшаў, мармычучы:

— Беднае дзіця!.. Даўно ўжо мне трэба было ім заняцца...

Камізэлька

У некаторых людзей бывае цяга збіраць рэдкія рэчы, больш ці менш каштоўныя, колькі хто можа сабе дазволіць. У мяне таксама ёсць невялічкая калекцыя, сціплая, як звычайна спачатку.

Там мая драма, напісаная яшчэ ў гімназіі, на ўроках лацінскай мовы... Некалькі засушаных кветак, якія трэба будзе замяніць новымі. І яшчэ...

Здаецца, больш нічога няма, апроч адной старэнькай, зношанай камізэлькі.

Вось яна. Спераду спалавелая, ззаду працёртая. Многа плямаў, не хапае гузікаў, збоку дзірка, відаць, прапаленая папяросай. Аднак найцікавейшыя ў ёй сцяжкі. Тая, на якой спражка, укарочана і прышыта да камізэлькі зусім не па-кравецку, а даўжэйшая амаль на ўсю даўжыню паколата зубамі спражкі.

Гледзячы на гэта, адразу здагадваешся, што ўладальнік адзежыны з кожным днём больш ды больш худзеў і, нарэшце, дайшоў да такой ступені, калі камізэлька перастае быць неабходнай, затое патрэбным аказваецца высока зашпілены фрак з пахавальнай канторы.

Прызнаюся, што сёння я ахвотна адступіў бы каму-небудзь гэты шматок сукна, каб не мець лішняга клопату. Шафаў на калекцыі ў мяне яшчэ няма, а зноў жа не хочацца трымаць гэтую нядошлую камізэльчыну сярод уласных рэчаў. Быў аднак час, калі я купіў яе за значна большую цану, чым яна варта, і даў бы нават даражэй, калі б са мною таргаваліся. У чалавека бываюць такія хвіліны, што ён любіць акружаць сябе рэчамі, якія нагадваюць смутак.

Смутак гэты жыў не ў мяне, а звіў гняздо ў кватэры бліжэйшых суседзяў. Праз акно я мог кожны дзень бачыць, што робіцца ў іхнім пакоіку.

Яшчэ ў красавіку іх было трое: ён, яна і малая служанка, што спала, наколькі я ведаю, на куфэрку за шафай. Шафа была цёмна-вішнёвая. У ліпені, калі памяць мяне не падводзіць, іх засталося толькі двое: ён і яна, бо служанка перайшла да такіх паноў, якія плацілі ёй тры рублі за год і штодня варылі абед.

У кастрычніку засталася ўжо толькі яна — адна душою. Уласна кажучы, не зусім адна, бо ў пакоі было яшчэ нямала мэблі: два ложкі, стол, шафа... Але на пачатку лістапада непатрэбныярэчы былі прададзены з малатка, а ў яе з усёй мужавай спадчыны засталася камізэлька, якая цяпер у мяне.

Неяк у канцы лістапада суседка паклікала ў пустую кватэру гандляра старызнай і прадала яму свой парасон за два злотых і мужаву камізэльку за сорак грошаў. Пасля замкнула кватэру, паволі прайшла па двары, у браме аддала ключ дворніку, хвіліну паглядзела на сваё калісьці акно, на якое сыпаўся дробны сняжок, і — знікла за брамай.

На дварэ застаўся гандляр старызнай. Ён наставіў вялікі каўнер свае апранахі, пад паху ткнуў толькі што куплены парасон і, ахутаўшы камізэлькай чырвоныя ад холаду рукі, мармытаў:

— Гандаль, панове... Гандаль!..

Я паклікаў яго.

— Пан дабрадзей што-небудзь прадае? — спытаўся ён, уваходзячы.

— Не, я хачу ў цябе штосьці купіць.

— Відаць, вяльможны пан хоча парасон? — спытаўся жыд.

Ён кінуў на падлогу камізэльку, абтрос снег з каўняра і з намаганнем пачаў раскрываць парасон.

— О, файная штучка! — сказаў. — На такі снег — толькі такі парасончык... Я ведаю, што вяльможны пан можа мець зусім шоўкавы парасон, нават і два. Але такія — толькі на лета!..

— Колькі хочаш за камізэльку? — спытаўся я.

— Які камізэльку? — здзівіўся ён, відаць, падумаўшы пра сваю ўласную.

Ды раптам апамятаўся і хутка падняў з падлогі тую.

— За гэтую?.. Пан дабрадзей пытаецца пра гэты камізэлька?..

А потым, нібы з абуджаным падазрэннем, перапытаў:

— А навошта вяльможнаму пану такі камізэлька?

— Колькі ты хочаш за яе?

Гандляр бліснуў жаўтлявымі бельмамі, а кончык яго даўгаватага носа пачырванеў яшчэ больш.

— Вяльможны пан дасць... рублёвачку! — адказаў ён, разгортваючы перад маімі вачыма тавар такім чынам, каб паказаць усю яго бясспрэчную вартасць.

— Дам паўрубля.

— Паўрубля?.. Такая файная рэч?.. Не магу!

— Больш ні капейкі.

— Няхай сабе вяльможны пан здаровенькі жартуе! — сказаў ён, паляпваючы мяне па плячы. — Пан і сам ведае, што такі рэч варты. Гэта ж адзёжа не на малое дзіця, гэта на дарослыя асобы...

— Ну, як не можаш аддаць за паўрубля, дык ідзі сабе. Больш не дам.

— Няхай ужо вяльможны пан не сярдуе! — сказаў ён мякчэй. — Каб я так жыў, за паўрубля не магу, але я спашлюся на панскі розум... Пан сам мне скажа, што гэта варт, а я згаджуся!.. Лепш ужо няхай маё пяройдзе, але каб так было, як пан сказаў.

— Камізэлька не варта таго, што я табе даю.

— Паўрубля?.. Хай будзе паўрубля!.. — уздыхнуў ён, сунучы ў рукі мне камізэльку. — Няхай ужо будзе мая страта, абы я не пускаў са свае морды... такі вунь вецер!..

Ён паказаў рукою за акно, дзе клубілася завіруха. Я хацеў узяць грошы, але гандляр, відаць, штосьці прыпомніўшы, выхапіў у мяне камізэльку і пачаў хутка правяраць яе кішэнькі.

— Чаго ты там шукаеш?

— Можа, пакінуў што ў кішэні, не памятаю! — сказаў ён найзвычайнейшым тонам і, вяртаючы мне камізэльку, дадаў:

— Ці не даложыць пан дабрадзей хоць дзесятачку?..

— Бывай здароў! — сказаў я, адчыняючы дзверы.

— Нізенькі пану паклон!.. Дома ў мяне ёсць яшчэ вельмі добрае футра...

І яшчэ з-за парога, вытыркнуўшы галаву, спытаўся:

— А можа, вяльможны пан загадае прынесці авечых сыркоў?..

Хвілін праз некалькі ён зноў гукаў на дварэ: «Гандаль! Гандаль!..» Калі ж я выглянуў у акно, ён пакланіўся мне з сяброўскай усмешкай.

Снег пайшоў такі спорны, што амаль сутонілася. Я палажыў камізэльку на стале і задумаўся — то пра суседку, што выйшла за браму, невядома куды, то пра пакоік, апусцелы побач з маім, то зноў пра ўладальніка камізэлькі, снег над якім уздымаецца, нарастае ўсё таўсцейшым пластом...

Толькі тры месяцы таму назад я чуў, як яны ў светлы вераснёўскі дзень гутарылі між сабой. У маі яна аднойчы нават напявала штосьці, ён смяяўся, чытаючы «Святочны кур'ер». А сёння...

У нашу камяніцу яны перабраліся ў пачатку красавіка. Уставалі даволі рана, пілі чай з бляшанага самавара і разам выходзілі ў горад. Яна даваць урокі, ён — у кантору.

Гэта быў дробны чыноўнічак, які на сваіх начальнікаў аддзелаў глядзеў з такім здзіўленнем, як падарожнік на Татры. Затое павінен быў шмат працаваць, цэлымі днямі. Бывала, я назіраў яго і апоўначы, каля лямпы, згорбленага над столікам.

Жонка звычайна сядзела каля яго і шыла. Часамі, зірнуўшы на мужа, яна перапыняла працу і гаварыла, як быццам штосьці нагадваючы:

— Ну, хопіць ужо, лажыся спаць.

— А ты калі ляжаш?

— Я... вось толькі кончу некалькі шыўкоў...

— Ну... дык і я напішу некалькі радкоў...

Зноў абое схіляліся і рабілі кожны сваё. І зноў праз нейкі час яна гаварыла:

— Лажыся!.. Лажыся!..

Часамі на словы яе адказваў мой гадзіннік, б'ючы першую гадзіну.

Людзі гэта былі маладыя, ні прыгожыя, ні брыдкія, наогул спакойныя. Наколькі я памятаю, яна была значна шчуплейшая за мужа, які быў добра такі таўставаты. Сказаў бы я, што нават затоўсты, як на малога чыноўніка.

У кожную нядзелю, каля паўдня, яны выходзілі на шпацыр, трымаючыся пад ручку, і дадому вярталіся познім вечарам. Абедалі, відаць, у горадзе. Аднойчы я сустрэў іх каля брамы, што аддзяляе Батанічны сад ад парку Лазенкі. Яны купілі два куфлі выдатнага ліманаду і два вялікія пернікі; прычым выразы твару былі ў іх спакойныя, як у мяшчан, якія прывыклі за чаем есці гарачую шынку з хрэнам.

Наогул бедным людзям трэба няшмат для падтрымання душэўнай раўнавагі. Трохі яды, шмат работы і шмат здароўя. Астатняе неяк прыходзіць само па сабе.

Маім суседзям, здаецца мне, яды хапала, тым больш работы. Горш было са здароўем.

Неяк у ліпені ён прастудзіўся, зрэшты, не надта. Але пры гэтым чамусьці пачаўся яшчэ і кровацёк, ажно да страты прытомнасці.

Было гэта ноччу. Жонка, захутаўшы яго ў пасцелі, прывяла дворнічыху, а сама пабегла па доктара. Абышла пяцярых, а ледзь знайшла аднаго, і то выпадкова, на вуліцы.

Доктар, зірнуўшы на жанчыну пры мігатлівым святле ліхтара, палічыў патрэбным перш за ўсё супакоіць яе. А таму, што яна пахіствалася, відаць, ад стомы, а рамізніка на вуліцы не было, ён узяў яе пад руку і, на хаду, растлумачваў, што кровацёк яшчэ аніякі не доказ.

— Кровацёк можа быць гарлавы, страўнікавы, насавы, рэдка калі з лёгкіх. Зрэшты, калі чалавек заўсёды быў здаровы, ніколі не кашляў...

— О, толькі сяды-тады! — шапнула яна, спыніўшыся, каб перадыхнуць.

— Сяды-тады? Ну, гэта нічога. У яго, магчыма, лёгкі бранхіт.

— Ага... Гэта бранхіт! — паўтарыла яна, ужо ўголас.

— Запалення лёгкіх ніколі не было?

— Было, — адказала яна, зноў спыніўшыся.

Ногі яе крыху хісталіся.

— Але ж, відаць, ужо даўно? — падхапіў доктар.

— О, вельмі... вельмі даўно! — пацвердзіла яна паспешліва. — Яшчэ ў тую зіму.

— Паўтара года таму назад.

— Не... Але яшчэ перад Новым годам... О, ужо даўно!

— Ага!.. Якая цёмная тут вуліца, а неба да таго ж захмарана... — гаварыў доктар.

Яны ўвайшлі ў наш двор. Суседка з трывогай спыталася ў дворніка, што чуваць, і даведалася, што нічога. У кватэры дворнічыха таксама сказала ёй, што нічога не чуваць, а хворы драмаў.

Доктар асцярожна разбудзіў яго, агледзеў і таксама сказаў, што нічога.

— Я ж адразу сказаў, што нічога, — азваўся хворы.

— О, нічога! — паўтарыла яна, сціскаючы яго спацелыя далоні. — Я ж ведаю, што кровацёк можа быць страўнікавы або насавы. У цябе, відаць, насавы... Ты такі мажны, трэба больш рухацца, а ты ўсё сядзіш... Праўда, пан доктар, што трэба рухацца?..

— Праўда, праўда!.. Рух наогул патрэбны, але муж пані павінен некалькі дзён паляжаць. Ці нельга выехаць у вёску?

— Нельга... — сумна шапнула яна.

— Што ж... Гэта нічога. Калі так, застанецца ў Варшаве. Я буду наведваць яго, а пакуль што — няхай паляжыць, адпачыне... Калі ж кровацёк паўторыцца...

— Дык што, пане доктар? — спыталася, палатнеючы, жонка.

— Анічога. Муж адпачыне, а там зарубцуецца...

— Гэта... у носе? — спыталася яна, склаўшы перад доктарам рукі.

— У носе... разумеецца! Супакойцеся, калі ласка, а на ўсё іншае — божая воля. Добрай ночы!

Словы доктара так супакоілі жанчыну, што пасля некалькіх гадзін трывогі ёй стала весела.

— І нічога тут такога значнага! — сказала яна, ці то са смехам, ці то з прыплачам.

Укленчыла каля ложка хворага і пачала цалаваць яго рукі.

— Нічога значнага! — паўтарыў ён ціха і ўсміхнуўся. — На вайне з чалавека не столькі крыві выплывае, а потым ён усё-такі здароў!..

— Ты толькі нічога не гавары, — папрасіла яна.

На дварэ пачало світаць. Улетку, як вядома, ночы вельмі кароткія.

Хвароба цягнулася значна даўжэй, чым яны спадзяваліся. Муж ужо не хадзіў у кантору, ды з гэтым лішняга клопату не было, бо ён працаваў пазаштатна і адпачынку не трэба было браць, а вярнуцца на працу ён мог, калі спадабаецца, абы толькі месца было. Седзячы дома, ён адчуваў сябе лепш, і таму яна знайшла яшчэ некалькі ўрокаў на тыдзень, што дало ёй магчымасць сяк-так спраўляцца з выдаткамі.

У горад яна звычайна выходзіла ў восем гадзін. Каля першай гадзіны на колькі вярталася дахаты, каб зварыць мужу абед на прымусе, а потым зноў выбягала на нейкі час.

Затое вечары яны праводзілі разам. І яна, каб сядзець не так сабе, брала трохі больш шытва.

Неяк у канцы жніўня жанчына спаткалася з доктарам на вуліцы. Доўга хадзілі разам. Нарэшце яна схапіла доктара за руку і ўмольным голасам папрасіла:

— Але ж усё-такі заходзьце да нас. Можа, бог дасць!.. Кожны ваш візіт так яго супакойвае...

Доктар абяцаў, а яна вярталася дадому нібы заплаканая. Муж, у выніку вымушанага сядзення дома, таксама стаў раздражнёны і падазроны. Пачаў выгаворваць жонцы, што яна ўжо занадта клапоціцца пра яго, але ён усё роўна памрэ, а потым спытаўся:

— Доктар не казаў табе, што я і некалькі месяцаў не пражыву?

Жонка здранцвела.

— Што ты гаворыш? — спыталася яна. — Адкуль у цябе такія думкі?

Хворы ўзлаваўся.

— Ану, ідзі ты да мяне, ідзі! — крычаў ён, хапаючы яе за рукі. — Глядзі мне проста ў вочы і гавары: казаў табе доктар?

Як у гарачцы, ён утаропіўся ў яе. Здавалася, што ад такога позірку нават каменная сцяна прызналася б, калі было б у чым прызнавацца.

На твары жанчыны з'явіўся дзіўны спакой. У адказ на той дзікі позірк яна ўсміхалася лагодна. Толькі вочы былі як зашклёныя.

— Доктар сказаў, што нічога, — адказала яна, — толькі трэба табе трохі адпачыць...

Муж раптоўна пусціў яе, пачаў дрыжаць і смяяцца, а потым, махаючы рукой, сказаў:

— Ну, бачыш, які я нервовы!.. Конча трэба падумаць, што доктар не спадзяецца... Аднак... ты мяне пераканала... Я ўжо спакойны!..

І яшчэ весялей засмяяўся са сваіх сумненняў.

Зрэшты, такі прыступ падазронасці больш ніколі ўжо не паўтараўся. Жончын лагодны спакой быў для хворага найлепшым доказам таго, што стан яго нядрэнны.

Бо і чаго тут яму быць дрэнным?

Праўда, быў кашаль, аднак — гэта ж ад бранхіту. Часамі, ад доўгага сядзення, паказвалася кроў — з носа. Ну, як быццам павышалася тэмпература, што ж — нервы.

Наогул ён адчуваў сябе ўсё лепш ды лепш. Вельмі ж хацелася на далёкую праходку, але — крыху не хапала моцы. Прыйшоў нават час, што ён не захацеў удзень ляжаць на ложку, сядзеў на крэсле апрануты, гатовы на выхад, абы толькі пакінула часовае аслабленне.

Яго непакоіла толькі адна драбніца.

Аднойчы, надзяваючы камізэльку, ён адчуў, што яна неяк вельмі свабодная.

— Няўжо я ажно так зблажэў? — шапнуў ён.

— Нічога дзіўнага, што крышку пахудзеў, — адказала жонка. — Толькі ж ужо не трэба перабольшваць...

Муж уважліва паглядзеў на яе. Яна і вачэй не ўзняла ад работы. Не, такі спакой не мог быць прытворным!.. Жонка ведае ад доктара, што ён не такі ўжо хворы, няма чаго засмучацца.

У пачатку верасня стан нервовай узбуджанасці пачаў паўтарацца амаль штодня і надоўга.

— Глупства гэта! — гаварыў хворы. — На пераходзе ад лета на восень у самага найздаравейшага чалавека здараецца раздражненне, кожнаму трохі няможацца... Адно мяне толькі здзіўляе: чаму мая камізэлька штораз, то ўсё свабаднейшая?.. Страшэнна я, мусіць, пахудзеў і, само сабою, не магу быць здаровы, пакуль не патаўсцею зноў!..

Жонка пільна прыслухоўвалася да гэтага і павінна была прызнацца, што муж мае рацыю.

Хворы штодня ўставаў з ложка і адзяваўся, нягледзячы на тое, што без жончынай дапамогі не мог нічога надзець. Толькі яна і дамаглася ад яго, што замест пінжака апранаў паліто.

— Нічога дзіўнага, — гаварыў ён часта, гледзячыся ў люстра, — нічога дзіўнага, што я такі слабы. Як жа я выглядаю!..

— Ну, з твару чалавек заўсёды лёгка мяняецца, — сказала жонка.

— Гэта праўда, але ж я і на целе здаю...

— А можа, гэта толькі здаецца? — спыталася яна з вялікім сумненнем.

Ён задумаўся.

— Што ж, можа, і праўда... Бо нават... Некалькі дзён ужо я заўважаю, што камізэлька мая... штосьці...

— Ды пакінь ты! — перапыніла яго жонка. — Не мог жа ты растаўсцець...

— Хто ведае? Бо калі глядзець па камізэлі, то яно...

— Тады ж і мацнець ты таксама павінен.

— Ну, ты ўжо хацела б адразу... Спачатку трэба ж трохі папаўнець. Нават, скажу табе, і папаўнеўшы, не адразу паправішся... А што ты там робіш за шафай? — спытаўся ён раптам.

— Нічога. Шукаю ў шафе ручнік і не ведаю... ці ёсць чысты.

— Не пніся там ажно так, што аж голас мяняецца... Куфар цяжкі...

Куфар і сапраўды павінен быў важыць нямала, бо яна ажно зачырванелася. Але была спакойная.

З гэтага часу хворы ўсё больш ды больш увагі аддаваў сваёй камізэлі. Дзён праз колькі зноў паклікаў жонку і пачаў:

— Ну... глядзі. Сама пераканайся: учора я мог яшчэ прасунуць тут палец, вось тут... А сёння ўжо не магу. Я і праўда таўсцець пачынаю!..

А ўжо аднойчы радасць хворага была бязмежнай. Калі жонка прыйшла з урокаў, ён павітаў яе вясёлым позіркам, вельмі ўзрушаны:

— Паслухай, што за сакрэт я скажу табе... З гэтаю камізэлькай я трохі жульнічаў. Каб супакоіць цябе, я кожны дзень сцягваў паясок, і таму камізэля была цеснай... Такім чынам учора я дацягнуў гэты паясок да канца. Ужо непакоіўся, што сакрэт мой раскрыецца, а тут сёння... Ведаеш, што я табе скажу?.. Сёння я, клянуся табе, замест таго, каб сцягваць паясок, павінен быў трохі яго паслабаніць!.. Мне стала рашуча зацесна, хоць учора яшчэ было свабаднавата... Ну, цяпер і я веру, што папраўлюся... Сам ведаю!.. Няхай сабе доктар думае, што хоча...

Ад доўгай гутаркі ён так стаміўся, што павінен быў вярнуцца на ложак. Аднак там як чалавек, што без сцягвання паяска пачынае таўсцець, ён не лёг, але нібы ў мяккім крэсле асеў у жончыных абдымках.

— Вось так яно! — шаптаў. — І хто б спадзяваўся?.. Два тыдні ашукваў жонку, што камізэлька зацесная, а сёння яна і сапраўды сама зацесная!.. Вось яно як!..

І так, прытуліўшыся адно да аднаго, яны прасядзелі ўвесь вечар.

Хворы быў расчулены больш чым заўсёды.

— Бог мой! — шаптаў ён, цалуючы жончыны рукі. — А я ж думаў, што буду ўжо худзець да... канца. Два месяцы прайшло, а толькі сёння паверыў, што магу паправіцца. Каля хворых усе лгуць, а жонка найбольш. А камізэлька — яна не зманіць!..

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Сёння я, гледзячы на старую камізэльку, бачу, што над яе сцяжкамі працавалі дзве асобы. Ён — кожны дзень пасоўваў спражку, каб супакоіць жонку, а яна штодня — падкарачала паясок, каб падбадзёрыць мужа.

«Ці яны калі-небудзь сустрэнуцца зноў, каб расказаць адно аднаму ўвесь сакрэт з гэтаю камізэлькай?..» — думаў я, гледзячы на неба.

Неба ўжо амаль не было над зямлёю. Ішоў снег, такі густы ды халодны, што нават чалавечым прахам у магілах было холадна.

Хто ж аднак скажа, што за гэтымі хмарамі няма сонца?..

Стасевы прыгоды

Герой апавядання — асоба, крыху больш за локаць ростам, каля трыццаці фунтаў вагі, і жыве яна на свеце толькі паўтара года. Гэтую катэгорыю грамадзян людзі дарослыя называюць дзецьмі і наогул адносяцца да яе недастаткова сур'ёзна.

Таму я трохі пабойваюся рэкамендаваць чытачам маленькага Стася і перш за ўсё прашу іх быць цярплівымі. Дзіцёнак гэты такі прыгожы і чысты, што яго магла б пацалаваць кожная дама, якая носіць пальчаткі на чатыры гузікі. Валасы ў яго льняныя, вочы вялікія і сінія, кашулька зрэбная, а зубоў столькі якраз, колькі патрэбна, каб пайсці на свой хлеб. Апроч гэтага, ёсць у Стася калыска, на жаўтлявым фоне якое намаляваны чорныя і зялёныя кветкі, а таксама вазок, з адзіным недахопам — кожнае кола яго, сказаў бы, коціцца ў свой бок.

Я не змог бы суцешыцца, калі б усе названыя станоўчыя якасці не здабылі сімпатыі да Стася, які, на жаль, не мае якой-небудзь незвычайнай рысы. Стась — дзіця законнае, не падкідыш; не выяўляе ён нават найменшай здольнасці красці або іграць на якім-небудзь інструменце, яшчэ горш — няма ў яго ані крышачку дурнаватасці, якая дала б яму права лічыцца дзіцем знатнага роду.

Аднак дзіця гэта незвычайнае; прынамсі, так сцвярджаюць яго бацька, Юзэф Шарак, па прафесіі каваль, яго маці, Малгажата, да замужжа Ставіньская, і дзед Ставіньскі, млынар, ужо не лічачы кумоў, сяброў і ўсіх тых, хто быў на хрысцінах і не змог там застацца халодным.

Само Стасева нараджэнне залежала ад незвычайных камбінацый і фактаў. Перш за ўсё пану богу трэба было стварыць дзве сям'і — кавалёў Шаракоў і млынароў Ставіньскіх; па-другое — зрабіць так, каб у адной сям'і быў сын, а ў другой дачка; а па-трэцяе — сапсаваць у млыне адну жалезную штуковіну і для рамонту яе запрасіць маладога Шарака якраз у тую пару, калі Малгосіна сэрца распусцілася, нібы белы гарлачык на сажалцы яе таты. «Проста цуд!..» — як слушна гаварыла старая Гжыбіна, трохі знахарка, трохі жабрачка, а, як вядома, дзве такія спецыяльнасці даюць вясковым бабулям права разбірацца ў цудах.

Паколькі згодна аднагалоснага акрэслення шматвопытных жанчын Стась «пайшоў па маме», мы асмелімся першае слова сказаць пра яе. Гэта тым больш неабходна, што каваліха будзе выконваць ролю ў здарэнні, якое (прызнаемся з сумам) не будзе ні крымінальным злачынствам, ні раманам з гарачай малітвай пра помсту.

Каля грэблі, немаведама калі не гразкай, над вялікай сажалкай, у якой багата рос трыснёг і адлюстроўваўся прыбярэжны алешнік, стаяў млын. Стары, счарнелы будынак з маленькімі шыбкамі вокан; з правага боку яго былі два вялізныя колы, дзякуючы якім будынак гэты ўжо трыццаць гадоў тросся і клекатаў, наганяючы ў кашалёк уладальніка, Ставіньскага, шчодрыя грошы.

У млынара былі сын і дачка, якраз Малгося. Сына Ставіньскі паслаў у людзі, каб навучыўся добра пытляваць, а дачку трымаў дома. Ёй хапала ўсяго, бацька грошай не шкадаваў ні на дзявочыя ўборы, ні на хатнія патрэбы. Не хапала ёй толькі ласкі.

Стары не быў благім чалавекам, аднак халаднаватым, гаварыў мала і востра, увесь быў заняты справамі. Пільнаваў парабчукоў, каб не кралі людскога збожжа, клапаціўся, каб парсюкам, што парохквалі пад падлогай млына, спраўна адсыпалася дзесятая частка вотруб'я, падлічваў працэнты за пазычаныя грошы, што спаганяў, а што пускаў у рух...

У такіх умовах Малгося жыла толькі з прыродай, а кахала — свой млын... Калі яна ўдзень працавала ў агародзе або карміла курэй і вялікіх тлустых качак, а то пагладжвала кароў, якія на голас яе ішлі, як сабакі, — млын шумеў і тарахцеў сур'ёзныя, незвычайныя мелодыі. У тарахценні яго перагукваліся ўсе інструменты: скрыпкі, бубны, арганы; аднак ігралі яны штосьці такое, чаго ніводзін аркестр, ніводзін арганіст не змог бы паўтарыць.

Прырода здавалася Малгосі вельмі вялікім возерам, люстра якога даставала аж да неба, а кроплямі былі: вёскі, параскіданыя ў палях, алешнік, луг, млын, грушы на межах, кветкі ў яе агародзе, птушкі і яна сама... Часамі, прыглядаючыся да аблокаў, што выходзілі з-за чорнага тыну лясоў, алюстроўваліся ў сажалцы і ўцякалі за ўзгоркаваты далягляд, слухаючы шум ветру, што моршчыў ваду і збожжа на полі, слухаючы, як енчыць пад ветрам трыснёг на балоце, дзяўчына пыталася: ці не з'яўляецца яе жыццё толькі адлюстраваннем усяго, што яна бачыць і чуе, як тыя вобразы дрэў і неба, што адлюстроўваюцца ў хвалях сажалкі?.. Тады на вочы яе набягалі зусім беспрычынныя слёзы. Яна пацягвалася, як быццам з плячэй меліся вырасці крылы, якія падхопяць яе, панясуць аж пад воблакі, і спявала на невядомую мелодыю такое, чаго не чула ў ніводнай народнай песні. Ажно бацька выходзіў з млына замаркочаны і казаў:

— Што ты, дзеўка, спяваеш?.. Лепш памаўчала б, бо людзі ж смяюцца!..

Малгося сарамліва змаўкала, але затое сябар-млын паўтараў кожнае слова яе, кожную ноту, толькі што яшчэ складней ды прыгажэй. І як тут было не любіць яго, хоць і падобны ён да галавы несусветнага звера, асаджанай на мностве ног, хоць з яго зяпы патыхала гарачынёй і пылам, а выў ён і тросся так, нібы хацеў усіх людзей, што набліжаліся па грэблі, патрушчыць вялізнымі клыкамі!..

Святамі млын маўчаў. Толькі ржавыя сцяжкі на даху парыпвалі жаласна, а каля заставак шамацелі тонкія вадзяныя патокі, з плачам ападаючы на аслізлыя колы. Тады, калі летні вечар быў цёплы, Малгося сядала ў човен і выплывала на сярэдзіну вялізнай сажалкі, адкуль відаць быў толькі верх млына.

Тут, задумаўшыся над глыбінёй, у якой, нібы цені, праходзілі круглавокія рыбіны, яна прыслухоўвалася да пошуму аеру на астраўках, да пераклічкі вадзяных птушак, або схіліўшыся за борт лодкі, сачыла, як са дна сажалкі адна за адной выплываюць зоркі, а на паверхні хваляў дрыжыць доўгі сноп месячнага святла. Часамі яна бачыла танчэйшыя за павуцінне шаты, якія русалкі развешвалі на кроплях начное расы... Гэта фата... гэта плашч... а гэта павалочыстая сукня... Яна плыла туды, але вецер адганяў тыя шаты на луг, над якім раптам уставала цэлае возера сярэбрана-белай імглы, у якім кружыліся, танцавалі бляскі ды цені... Хто там гуляў і чаму яе не пускалі туды?..

Тым часам насоўвалася поўнач. Лодка пачынала дрыжаць, паміж аброслымі астраўкамі чуваць было ціхае плюхаценне, за трыснягом загараліся слабенькія таямнічыя агеньчыкі. Здрадлівая імгла засцілала Малгосі дарогу, і чутно было, як хтосьці шаптаў у астраўках: «Ага! Ага, не выйдзе дзяўчына адгэтуль!..»

Але над ёю, самотнай, апекаваўся верны прыяцель млын. Яго драбнашыбыя вочы кідалі раптам у заслону імглы агні, чорная, шматногая звярына пачынала трэсціся, і ў той момант да слыху атуманенай дзяўчыны далятала вядомае ёй пагукванне, голас, які спяшаўся, клічучы:

— Малгась!.. Малгась!.. Малгась!.. Малгась!..

Цяпер дзяўчына спакойна адкладала вясло, бо плынь, якая імкнулася ў вялізную зяпу млына, сама несла човен да заставак. Малгося лажылася на дне лодкі, як соннае дзіця ў лагодна пагойдванай калысцы, з усмешкай глядзела на слабенькія вогнікі, што злосна скакалі над балатамі, і на халодныя, вільготныя сеткі русалак, якія хацелі аблытаць яе. А стары млын усё больш ды больш злаваўся і крычаў: «Малгась!.. Малгась!.. Малгась!.. Малгась!..», непакоячыся за сваю дзяўчыну. Нарэшце нос лодкі торкаўся ў палі моста.

Неяк ноччу, выскачыўшы пасля такой вандроўкі на бераг, яна ўбачыла на мосце бацьку. Ён стаяў, абапёршыся на парэнчы, і ўважліва глядзеў, як вада прасяваецца цераз застаўкі. Малгосіна сэрца задрыжала ад думкі, што гэта і ён не спіць, думаючы пра яе, хоць з выгляду такі абыякавы. Узбегла на мост і, прытуліўшыся да бацькавага пляча, размарана спыталася:

— Каго ж гэта вы, татачка, выглядвалі тут?

— Думаў, што мужыкі рыбу крадуць, — адказаў стары і пазяхнуў. Пасля, пачухаўшыся, памалу павалокся ў хату.

Ніколі яшчэ Малгося не адчувала сябе такой самотнай, акінутай, як у той момант, і ніколі так моцна не хацелася, каб і яе хто-небудзь палюбіў. Цяпер ёй здавалася, што сталяр з мястэчка, скупы і брыдкі ўдавец, які еў за трох, грудзі ў якога плоскія, а ногі раскірачаныя, нібы вілы, што сталяр гэты — зусім прыстойны чалавек. А пра млынара, які арандаваў вятрак дзве мілі адгэтуль, часта смяяўся і наогул лічыўся прыдуркам, яна ўжо не магла думаць без хвалявання!.. Нават падобныя да прадаўгаватых мяхоў мукі бацькавы парабчукі, хлопцы грубыя і сварлівыя, у сённяшнім душэўным настроі здаваліся ёй асобамі з мноствам станоўчых якасцей, хоць месяцаў некалькі таму назад яна не магла глядзець на іх без агіды.

***

У гэтым цяжкім становішчы млын зноў вырашыў дапамагчы дзяўчыне, і вось аднойчы ўнутры яго штосьці лопнула — з вялікім трэскам... Ажно запыленыя мукой парабчукі пабялелі са страху, а Ставіньскі пляснуў шапку аб зямлю!.. Ваду як найхутчэй спынілі і пачалі раіцца, нават загаворваючы з людзьмі, што ехалі па грэблі. Ва ўсім доме запанаваў безлад. Хлопцы перабрэхваліся на мосце, даючы дрэнны прыклад праезджым. Стары не захацеў абедаць і пачаў лаяцца на чым свет стаіць, што вось і паміраць пара, а парсюкі, што жылі пад млынам, бачачы, што ніхто не падсыпае ім вотруб'я, скуголілі, як перад канцом свету.

У такім бязладдзі разоў са сто было названа прозвішча каваля Шарака, і нарэшце адзін з хлопцаў запрог каня і паехаў у бок горада. Малгосю ахапіў страх, як у той дзень, калі яна, прастудзіўшыся, чакала фельчара, што меўся паставіць ёй банькі. Яна прычасалася, абула новыя чаравікі і выбегла да млына, які, нарабіўшы столькі клопату ўсім, сам разваліўся над грэбляй і вышчарыў зубы — такі задаволены!..

Сцямнела, павеяў халодны вецер, і дзяўчына павінна была ісці ў свой пакойчык. Толькі лягла, а тут на дварэ затарахцела і нейкі чужы голас пачуўся ёй ад млына. «Ах, божачка!..» — падумала Малгося і, хуценька апрануўшыся, давай шукаць гарэлкі, распальваць у печы, падаграваць верашчаку з каўбасой. Хвілін праз пятнаццаць было гатова ўсё, з чым сонная служанка не справілася б і за гадзіну.

Тым часам каваль, агледзеўшы млын, як бабка-шаптуха хворага, увайшоў са Ставіньскім у хату. Ужо ў сенях Шараку пачуўся пах смажаніны, і чалавек ажно ўсміхнуўся, так прыемна было, што млынар шануе яго, да поўначы чакаючы з вячэрай. Здзівіўся аднак, убачыўшы ў хаце стол цудоўна застаўлены, з парай над посудам, і два крэслы абапал стала, а гаспадыні — анізвання!

Заклапочаны млынар чокнуўся з госцем, папрасіў частавацца, а сам еў моўчкі, па свайму звычаю. Толькі пасля вячэры азваўся:

— Малгась! Пашлі ў млын падушку і дзяругу, бо пан каваль будуць у нас начаваць.

Малгося выйшла зачырванелая, ажно самой ад гэтага сорамна. Са злосці на сябе камячыла рукамі фартух і глядзела пад ногі. Аднак калі падняла вочы і ўбачыла малады, вясёлы кавалёў твар і вочы, што паблісквалі з-пад чорных броваў, яна не вытрывала, пырхнула смехам і выбегла ў сені аддаць загад служанцы. Каваль таксама смяяўся, сам не ведаючы чаго, а ўвесь час заклапочаны Ставіньскі замармытаў пад нос:

— Ат, каза, дый толькі!.. Рэдка бачыць людзей, вось і хіхікае... Дурное яшчэ, васемнаццаць гадкоў...

На світанні наступнага дня Шарак узяўся за працу, але толькі ён паспеў прыладзіць кавадла, горан і мех — паклікалі снедаць. Упершыню ў жыцці Ставіньскі прызнаў, што дачка яго добрая гаспадыня, умее прыняць госця! А млынароўскае сэрца яго не магло не расхвалявацца, калі ён убачыў, як Малгося зацікаўлена млынам, як часта яна бегае туды, пра ўсё распытваючы Шарака. Менш падабалася яму тое, што каваль многа гаворыць, працуючы, а то і прыштукі паказвае, хапаючы голымі пальцамі распаленае да белага колеру жалеза. Аднак стары маўчаў, бачачы, што ў майстравых руках работа тая гарыць і што хоць хлопец любіць трохі пабалабоніць, куе ён так, што аж зямля стогне!..

Рамонт ішоў некалькі дзён. За гэты час каваль і млынароўна вельмі пасябравалі, а вечары праводзілі разам і толькі ўдваіх, бо супакоены Ставіньскі зноў пачаў займацца справамі і менш звяртаў увагі на дачку. І вось у апошні вечар, седзячы каля хаты на лаўцы, маладыя вялі такую гутарку, праўда, паціху, бо так ім было найзручней.

— Дык пан Юзаф жыве за паўмілі ад горада, на ўзгорку? — спыталася дзяўчына.

— Ага, ага! На ўзгорачку, што каля лугу. І плот-плецянік, і дрэў штук некалькі, — адказаў каваль.

— От каб там агарод быў! Я насадзіла б там буракоў, бульбы, фасолі і кветак, каб гэта маё было!

Каваль маўчаў, спусціўшы галаву.

— І хата ў пана Юзафа харошая. Гэта тая, што каля яе калодзеж з жураўлём?

— Вядома ж, тая, але не харошая, зусім не харошая!.. Бо няма каму яе даглядаць...

— Каб гэта мне давялося, — гаварыла дзяўчына, — дык я б яе пабяліла як след, на вокны — фіранкі і вазоны, у хаце павесіла б усе мае абразы... Чаму пан Юзаф так не зробіць — адразу было б весялей?..

Каваль уздыхнуў.

— Эх! — сказаў ён. — Каб гэта мы бліжэй жылі, дык Малгося мне дадала б ахвоты, параіла б, як што рабіць...

— Уга!.. Сама ўсё зрабіла б, калі пан Юзаф будзе ў кузні...

— Але ж у далеч такую, — сказаў каваль, беручы дзяўчыну за палец, — Малгося не пойдзе, пакінуўшы бацьку?

Цяпер замоўкла млынароўна.

— Страшэнна мне Малгося спадабалася, праўду кажу!.. Халера!.. Цяпер вось чалавек дахаты вернецца і сам сабе рады не дасць... А што Малгосі да таго!.. Ёй каб якога аконама?..

— Я ж ведаю, чаго пан Юзаф варты! — прыкрыкнула на яго дзяўчына, трохі адвярнуўшыся. — Пра ніякіх я аконамаў не думаю, толькі пра тое, каб...

Зноў замоўкла, але каваль цяпер ужо ўзяў яе за ўсю руку.

— Ну, — спытаўся ён раптам, — а пайшла б Малгося за мяне?..

Ёй нібы дух заняло.

— Я не ведаю!.. — адказала.

Шарак рыўком абняў яе і пацалаваў у расхіленыя вусны.

— Яшчэ чаго!.. Такія жартачкі!.. — сыкнула яна пакрыўджана, вырвалася з яго абдымкаў і, убегшы ў хату, замкнула за сабою дзверы.

Гэтай ноччу абое яны не заснулі.

Назаўтра былі закручаны апошнія балты і падняты застаўкі. Вада з шумам абрынулася на засохлыя з нудоты колы, якія захісталіся і пачалі круціцца. Млын ішоў як мае быць!..

Ставіньскі, каб не выдаць хвалявання, прыкусіў губу, аднак рукі яго дрыжалі ад радасці. Агледзеў усё, аблаяў парабчукоў, а тады ўжо запрасіў каваля ў хату, па грошы, і паставіў бутэльку мёду.

Калі ён выклаў на стол новенькія паперкі, Шарак пачухаў за вухам і неяк сумна ўсміхнуўся. Млынар заўважыў гэта.

— Што, сынок, — спытаўся ён, — табе і крыўдна яшчэ, што дваццаць тры рублі з кішэні маёй выпудзіў?

— За такі рамонт млына мне ад вас можна было б і дачку ўзяць! — шапнуў Юзаф.

— Што? — крыкнуў стары. — Хочаш дачку замест грошай?

— Мне б і тое, і тое...

Ставіньскі быстра зірнуў яму ў вочы.

— Але ж я за ёю грошай цяпер не дам, толькі пасля мае смерці, — сказаў ён.

— Мне жыць даўжэй, чым вам, — адказаў каваль і пацалаваў яго руку. — Без пасагу дзеўку вы ж не аддасце, а мне самому так сумна, асабліва зімою...

У адчыненым акне мільганулася Малгосіна галава.

— Ану, ідзі сюды! — паклікаў бацька.

— Я не пайду, — адказала дзяўчына, засланіўшы вочы, — няхай татка самі ўсё вырашаюць!..

Ставіньскі паківаў галавой.

— Ой, каваль, каваль! — сказаў ён. — Часу ты тут, бачу, дарма не траціў. Што ж, калі такая ўжо божая воля, дык аддам я табе дзяўчыну, бо майстар ты добры, і, ведаю, з дастаткам... Толькі дзіця маё не крыўдзь, бо гэтага я табе не дараваў бы...

Праз некалькі тыдняў адгулялі Малгосіна вяселле з кавалём — папелі, папілі, наскакаліся. Пры выпадку памірылася двух, даўно пасвараных суседзяў, а пасварылася чатырох. Адзін з парабчукоў Ставіньскага, трохі падпіўшы, кляўся, што з вялікага гора ўтопіцца, але абмежаваўся яшчэ большай выпіўкай. Затое адзін гаспадар, які даўно меў намер адмовіцца ад гарэлкі, уваліўся нехаця ў сажалку, за што яго жонка добра такі паўшчувала. Ужо ў першы дзень вяселля сталяр з раскірачанымі, як вілы, нагамі і вечны рагатун, уладальнік ветрака, два канкурэнты на Малгосю, пачалі даводзіць знаёмым і незнаёмым, што дзяўчына з ганьбай, а бацька яе ліхвяр, і таму ў млыне іхнім страшыць і збожжа ў памольнікаў прападае з мяхоў. Кожны з гэтых няўдалых канкурэнтаў бажыўся, што ніколі не ажаніўся б з млынароўнай... А маладыя тым часам паехалі да каваля...

Тут Малгося выдатна спраўдзіла свае абяцанні. Пабяліла хату, апляла яе дзікім вінаградам, упрыгожыла ўсярэдзіне абразамі і мэбляй і завяла прыгожы агарод на ўзгорку, што спускаўся да ракі. Пад яе наглядам пабольшаў ды вылюдзеў кавалёў набытак, хата выглядала як шляхецкі дворык, а сам Шарак справіў сабе новы скураны фартух, такі вялікі, што з яго можна было б выкраіць двух ладных варшавякаў і засталося б яшчэ трошкі на варшавянку...

***

У такіх клопатах і прайшоў для маладое пары год. Вясной прыляцелі буслы, аселі ў старой буслянцы на гумне, пачалі клекатаць, клекатаць і, нарэшце, выклекаталі маленькага Стася. У гэты дзень каваль не пайшоў у кузню, а дзед Ставіньскі прыехаў за мілю з гакам верхам без сядла і расплакаўся, як бабёр, убачыўшы поўненькага, ружовага ўнука, які страшэнна галёкаў, а на ручках і ножках яго было столькі ж ямак, колькі і костачак.

У такіх выпадках шаноўныя дамы асланяюць вокны тоўстымі шторамі, наймаюць на дапамогу сабе розных мамак, штучных і натуральных, і некалькі тыдняў адпачываюць у вышываным негліжэ, як быццам гэта яны стварылі свет, прымаюць віншаванні паняў і паноў, якія шэпчуцца каля іх па-французску. Таму, аднак, што ўсе гэтыя цырымоніі былі Малгосі невядомыя, яна праз двое сутак узялася за працу, а дзед пахварэў за яе — разумеецца, ад радасці. За некалькі дзён ён грунтоўна ўведаў свайго ўнука, адкрыў у ім вялікія здольнасці да млынарскае справы і першы прызнаў, што яму яшчэ не здаралася бачыць такога, як Стась, разумнага дзіцяці, нават сярод шляхецкіх дзяцей!..

А немаўлёнак тым часам праходзіў цікавую, поўную таямніцаў пару найранейшага маленства, няясныя ўспаміны якога мы калі-нікалі бачым у снах, якія прыадчыняюць дзверы падсвядомага жыцця.

Уявіце сабе простага чалавека, якога раптам засыпалі справамі ўсёй грамадскасці. Там і пытанні мастацтва, і прамысловасці, філасофскія і сельскагаспадарчыя, там злачынствы і подзвігі, а паміж імі мноства спраў, ад якіх залежыць яго ўласнае існаванне. Яму трэба ўсё гэта прывесці да ладу, свае справы аддзяліць ад чужых, у гэтую гадзіну навучыцца, што трэба рабіць у наступную і не ўпасці пад цяжарам працы!..

У гэтым становішчы аднойчы апынуўся Стась. Пасля доўгага сну, які папярэднічаў свядомаму жыццю, на яго абрынулася паводка ўражанняў. Паветра раздражняла яго скуру і лёгкія, у вочы скакалі барвы белыя, шэрыя, блакітныя, зялёныя, чырвоныя — ва ўсіх камбінацыях і адценнях, а разам з імі тысячы формаў ажыўленых або мёртвых. Ён чуў людскую гутарку, ляскат свае калыскі, булькатанне закіпаючай вады, гудзенне мухаў і паскавытванне шчанюка Курты. Ён адчуваў ціск пялёнак, хваляванне тэмпературы, што мянялася штохвілінна, нарэшце голад, прагу, санлівасць і рух сваіх канечнасцей. Усё гэта, бязладнае, хаатычнае, настырлівае, кіпела ў глыбіні яго маленькай, толькі што абуджанай істоты. Хлопчык не ўмеў паказаць, адкуль прыходзіць голад, а адкуль белы колер або грукат малатоў у кузні. Адчуваў толькі стому і пахныкваў, дрыжучы ад холаду. Адна пацеха была ў яго — сон, які яму зачаста абрывалі, і магчымасць ссаць. І ссаў ён, як тая п'яўка, ссаў і крычаў, а дарослыя людзі ківалі галовамі над яго бездапаможнасцю. Вы чулі? Бездапаможным называлі асобу, якая трапіла ў такі страшэнны вір і павінна была вырашаць столькі спраў!..

У гэтую пару Стась яшчэ не адрозніваў сваю маці ад самога сябе і, калі яму вельмі хацелася есці, ссаў вялікі палец свае нагі — замест матчыных грудзей. З яго смяяліся, хоць мы і ведаем людзей дарослых і разумных, якія замест сваёй капеечнай палачкі могуць узяць чужыя рублёвыя галёшы...

Пасля цяжкай працы і шматтыднёвых вопытаў Стась дайшоў да вялікіх вынікаў. Яму ўдалося ўлавіць розніцу паміж сваёй нагой і краем калыскі, нават паміж матчыным лонам і сеннічком. У гэты час ён быў ужо вельмі разумны. Ведаў, што голад дакучае яму з боку ног, што ў адным месцы галавы гуртуецца ўсялякі шолам, у другім — усе колеры, а трэцяе месца смокча, ссе.

Праз некалькі месяцаў ён зрабіў яшчэ больш адкрыццяў. Адрозніваў ужо здарэнні дрэнныя ад добрых і рэчы прыгожыя ад брыдкіх. Раней усмешка і плач, зморшчванне лба і выцягванне рук або ног ішлі адно за адным без усялякага ладу; ён карыстаўся імі як пачынаючы ігрок клавішамі фартэпіяна, — той датыкаецца да іх, не ведаючы, што з гэтага выйдзе. Цяпер Стась смяяўся, убачыўшы маці, якая карміла яго; плакаў пасля купання, супраць якога пратэставалі ўсе яго двухногія інстынкты, моршчыўся — убачыўшы пялёнкі, што не давалі яму свабодна рухацца, а да гаршчочка з падсалоджаным малаком выцягваў ручкі і ножкі.

Цяпер у ім пачалі ўзнікаць сімпатыі і антыпатыі, страхі і спадзяванні. Ён любіў Курту, таму што шчанюк быў цёплы, лізаў яго і датыкаўся аксамітна-мякенькай мордай. Баяўся цемры, у якой можна было выцяцца; тужыў па садзе, дзе дыхаецца на ўсе грудзі і дзе мілагучны пошум дрэў, паўтараючы матчыны песні, закалыхваў яго. Колеры шэрыя нагадвалі цвёрдую падлогу або не заўсёды сухі сеннічок і таму не падабаліся яму. Затое колеры чырвоныя і блакітныя, прадметы бліскучыя — узбуджалі смех. Ён ужо ведаў, што агеньчык свечкі, хоць і прыгожы і скача, няветла абыходзіцца з дзіцячымі пальцамі. Памятаў таксама, што бацькавы ногі цвёрдыя, чорныя і большыя за ўсяго Стася, а матчыны ножкі такія нізкія, што пачынаюцца і канчаюцца каля самай зямлі.

Да маці ён адчуваў любоў бязмежную, бо ад яе было найбольш прыемнасцей. А бацька карыстаўся Стасевай сімпатыяй таму, што ў яго былі вусы і найспакуслівейшая на свеце рэч — гадзіннік. Затое татавы пяшчоты не спакушалі яго; той меў звычай якраз тады забаўляць малога, калі яму хацелася спаць або есці, бязлітасна калоўся шорсткай барадой і вялізнымі нязграбнымі рукамі ціскаў яго маладыя, кволыя костачкі. Было толькі адно, з-за чаго Стась, убачыўшы бацьку, часамі працягваў ручкі і смяяўся: гэта — гойданне. Праўда, нязручна было малому ў гэтых магутных руках, але затое як яны высока падкідалі яго, які рабіўся вецер навокал, як растрасаў яго валасы і паддзімаў кашульку!..

Стась умеў ужо забаўляцца і сваволіць. Часамі маці брала яго на калені, а бацька сядаў насупраць і прасіў:

— Ідзі, Стась, да мяне, ідзі!..

Той як быццам ідзе, выцягвае рукі, але раптам адварочваецца і — хоп! — тварыкам у маміна плячо. І ўжо таго Стася няма, зусім-зусім няма ў хаце, — прынамсі, сам ён нікога не бачыць!

Часамі бацька стаўляў яго на стале і трымаў пад пашкі, а маці хавалася. Маці схаваецца за бацьку з правага боку, а Стась — шмыг галаву направа і ўжо знайшоў яе... Схаваецца маці за бацьку з левага боку, а Стась — шмыг галоўку налева і зноў знайшоў яе. Дзіця забаўлялася б так увесь дзень, але што ж, калі бацьку трэба было ісці ў кузню, а маці да сваіх кароў! Тады малога клалі ў калыску і ў хаце паднімаўся такі крык, што ажно Курта пачынаў брахаць!..

Часамі хлопец станавіўся на галаве, аднак неўзабаве ўцяміў, што гэта нязручна і што хадзіць чалавеку найбольш адпаведна на карачках. Дзякуючы такой хадзе ён пераканаўся, што сцены, крэслы і печ не сядзяць у яго воку, але дзесьці навонкі, значна далей, чым на даўжыню рукі.

Магутна ўзрасталі мускульныя сілы, што прымушала яго да пэўнай працы. Часцей за ўсё гэта датычылася пераварочвання зэдліка, біцця лыжкай па падлозе і пагойдвання калыскі. А таму, што нейкі час яны спалі ў ёй з Куртам, шчанюк, убачыўшы пагойдванне, ускокваў на сяннічок і лажыўся сабе, як граф! Гэтае нахабнае злоўжыванне правамі даводзіла Стася да зайздрасці, і ён крычаў датуль, пакуль сабаку не праганялі і самога яго не клалі ў калыску.

Пасля яго пачалі вучыць вельмі нялёгкаму майстэрству — хадзіць. Хлопца забаўляла тое, што ён так высока ўздымаецца над зямлёй; але ж разумеў ён і спалучаную з гэтым небяспеку і вельмі рэдка рызыкаваў ісці без дапамогі старэйшых. Тады ён спачатку станавіўся, потым падымаў левую руку і правую нагу, выгінаў яе ўсярэдзіну і правым краем ступні — плясь аб зямлю! Тады паднімаў правую руку і левую нагу, выгінаў яе ўсярэдзіну, падкручваў пальцы і левым краем ступні — плясь аб зямлю! Зрабіўшы некалькі такіх складаных рухаў, ён ані на крок не кранаўся з месца, затое галава ў яго кружылася і хлопец падаў. У той час думалася яму, што хоць хада на дзвюх нагах і даспадобы чалавечаму самалюбству, толькі поўзанне на карачках мае практычнае значэнне. Убачыўшы, як хтосьці ходзіць на дзвюх нагах, ён адчуваў нешта падобнае да таго, што адчувае сур'ёзны чалавек, апынуўшыся сярод тых, што ходзяць па канаце. З гэтай прычыны ён вельмі шанаваў Курту, які карыстаўся ўсімі чатырма канечнасцямі, і марыў хлопец толькі пра тое, каб дараўнаць свайму сябру ў беганні.

Бачачы незвычайнае развіццё духоўных і фізічных уласцівасцей малога, бацькі пачалі думаць пра яго адукацыю. Навучылі яго гаварыць «тата», «мама» і «Курта», які нейкі час называўся таксама як «тата»; купілі яму высокае крэселка з папярэчынай і падарылі прыгожую ліпавую лыжку, якою Стась з бяды мог бы і галаву накрываць. Бацька, ва ўсім пераймаючы маці, хацеў таксама зрабіць свайму першынцу падарунак і з гэтай мэтай прынёс аднойчы цудоўную нагаечку на казінай ножцы. Калі Стась узяў у рукі гэты каштоўны падарунак і пачаў абгрызаць чорны раздвоены капыцік, маці спыталася ў бацькі:

— Навошта ты, Юзік, прынёс гэта?

— А на Стасіка.

— Як гэта? Ты яго будзеш лупцаваць?

— А чаму не, калі ён будзе такі самы свавольнік, як я.

— Вы бачылі яго! — закрычала маці, атульваючы сына. — Адкуль жа ты ведаеш, што ён будзе свавольнік?..

— Няхай толькі не будзе... я б яму тады паказаў!.. — адказаў дабрадушна каваль.

А таму, што якраз цяпер Стась пачаў крычаць, мама ўзлавалася і схілілася да татавай думкі. Бацькі ўжо больш не спрачаліся — павесілі нагайку на сцяне, паміж святым Фларыянам, які з немаведама якога часу тушыў нейкі пажар, і гадзіннікам, які ўжо дваццаць год дарма намагаўся добра ісці.

***

Незалежна ад першых прынцыпаў маральнасці, што апіралася на казінай ножцы, каваль пачаў старацца сыну настаўніка. Праўда, у вёсцы быў стары настаўнік, але той займаўся больш пісаннем даносаў і дэгустацыяй моцных напіткаў, чым букваром і дзецьмі. Сяляне і жыды пагарджалі ім, а што ўжо казаць пра Шарака, які і не думаў нагружаць настаўніка вучобай свайго сына, а адразу звярнуўся да арганіста.

«Цяпер Стасіку пятнаццаць месяцаў, — думаў каваль, — гады праз тры маці навучыць яго чытаць, а праз чатыры — трэба яго аддаць арганісту...»

Толькі чатыры гады!.. Трэба ўжо сёння пастарацца пра ласку ў божага слугі, які галіўся, як ксёндз, насіў доўгі чорны сурдут, гаварыў гартанна, сяды-тады ўжываючы лацінскіх слоў з касцельнай службы.

Не зацягваючы справы, Шарак аднойчы запрасіў арганіста да Шуліма на мядок. Напоўнены павагай, касцельны маэстра высмаркаўся ў клятчастую хустку, адкашляўся і, з выглядам чалавека, які хоча выступіць з пропаведдзю супраць алкагольных напіткаў, сказаў Шараку, што сёння, і заўтра, і ва векі вякоў гатоў хадзіць з ім да Шуліма на чарку.

Арганіст быў ганарлівы, лёгка раздражняўся, а перш за ўсё — са слабой галавою. Ужо пры першай бутэльцы пачаў штосьці бэрсаць, а пры другой расчуліўся і паведаміў Шараку, што лічыць яго амаль роўняю.

— Яно, ты бачыш... Божа моцны!.. Яно так. Мне, арганісту, мехам надзімаць, і табе, кавалю... божа моцны!.. таксама мехам... Дык вось... ты ўжо і ведаеш, што я хачу сказаць? Ды тое, што каваль і арганіст — браты... Ха, ха!.. Браты!.. Я, арганіст, і ты — капцюх!.. Misereatur tui omnipotens Deus!^[6]

Шарак, заўсёды вясёлы, за чаркай рабіўся панурым. Ён не змог ацаніць кампліменты свайго сабутэльніка і адказаў так гучна, што і Шулім і яшчэ дзядзькоў некалькі пачулі:

— Браты — не браты!.. Каваль — ён хутчэй да слесара падобны, а арганіст... вядома ж, арганіст — да старца!..

— Што?.. Я — да старца? — закрычаў абражаны арганіст, пранізваючы позіркам каваля.

— Ды яно так!.. Вы ж і моліцеся за грошы, і граеце прыгажэй, калі вам хто...

Шарак не дакончыў, бо ў гэты момант атрымаў бутэлькаю па цемені, ажно асколкі шкла пырснулі ў столь, а ліпкая медавуха разлілася па твары і святочным адзенні каваля.

— Дзяржы яго! — гукнуў пакрыўджаны, не ведаючы, ці абцірацца, ці даганяць арганіста, які драпануў па лініі, як яму здавалася, найкарацейшай, аднак жа і звілістай.

Прысутныя кінуліся разбараняць. Выкінулі за дзверы арганіста, а каваля пачалі разважаць, бо ён ажно калаціўся са злосці.

— Я пакажу табе, божая дудачка! — крычаў Шарак, убачыўшы праз акно фізіяномію арганіста, больш чым заўсёды ўрачыстую.

— Юзэф!.. Кум!.. Пане каваль!.. — сунімалі яго пасрэднікі. — Пакіньце вы! Што вам злавацца на п'янага?.. Ён жа дурны, сам не ведае, што робіць...

— Я яго задушу, разбойніка!..

— Пакіньце, пане Шарак!.. Што там душыць?.. Душыць не кожнага можна... Ён жа асоба духоўная, першы адразу ж пасля ксяндза!.. Яшчэ вас бог за гэта пакарае...

— Нічога мне не будзе! — адказаў каваль.

— Вам, можа, і нічога... Ды ў вас жа жонка, малое!..

Апошнія словы паўплывалі цудоўна. Падумаўшы пра жонку і дзіця, раз'юшаны каваль супакоіўся і нават намагаўся прыглушыць у сабе жаданне помсты. Што праўда, дык праўда, — арганіст ідзе адразу пасля ксяндза; а што, калі адлупцуеш яго, а пан бог узлуецца і на жонцы або на дзіцяці адплоціць за крыўду?..

Выйшаў ён з карчмы страшэнна сумны.

«Ох, гэтыя дзеці, — думаў, — колькі з імі клопату!.. У мяне ж толькі адзін, а ўжо трэба галаву марочыць, шукаць настаўніка, на чарку траціцца... Ды яшчэ мяне за гэта на людзях ганьбяць, а я не магу адплаціць, бо за дзіця баюся... Ой, Стах, Стах!.. Каб ты ўжо хоць ведаў потым, колькі я за цябе адпакутаваў!.. Дай бог, каб хоць ужо баба не лаяла!

Дома без крыку не абышлося, але з таго часу Шарак яшчэ больш любіў свайго сына, пра адукацыю якога думаў так рана, з-за чаго вось і пляшку мёду на галаве расхвасталі. Прастадушны каваль за некалькі месяцаў забыўся пра сваю крыўду, але ж надта прыкра было, што пасварыліся з арганістам, вучоным мужам, які адзін мог пакіраваць выхаваннем сынка, што ўжо сам хадзіў, мог гаварыць і наогул выказваў незвычайныя здольнасці.

Тым часам прыйшло лета, а разам з ім і хвіліна, у якую неспадзявана добра меліся закончыцца кавалёвы бацькоўскія клопаты...

***

Аднойчы маці палажыла Стася ў садзе пад грушай, падаслала яму дзяружку, падгарнула кашульку і кажа:

— Спі тут, хлопчык, і не дзярыся, ягадка мая найсаладзейшая з усіх, якія толькі пан бог стварыў і сонейка выграла!.. А ты, Курта, лажыся каля яго і пільнуй, каб яго курыца не дзюбнула, або пчала не ўджаліла, ці нейкі нядобры чалавек не зрок. Я пайду палоць буракі, а як вы тут не будзеце добра сябе паводзіць, дык вазьму частаколіну і ўсе вам костачкі пералічу!..

Але толькі ад думкі такое — пра страшнае пакаранне — яна схапіла хлопца на рукі, затуліла, нібы ад крыўды якое ратуючы, пачала цалаваць, калыхаць на руках і прыгаворваць пяшчотным голасам:

— Гэта каб я цябе частаколінай!.. Гэта Курту, сабачага сына, а не цябе!.. Мой ты клубочак, мой галубочак... сынулечка мой адзіны, залаты!.. А ты не смейся, Курта, кудлач ты!.. Не прыплюшчвай свае слепакі, не матлашы хвастом, бо я хутчэй з цябе, сам ведаеш, тры скуры здзерла б, чым на яго, майго Стасіка роднага, хоць галіначку абламала... Лю-лі, лю-лі, лю-лі!..

А Курта хвост пад сябе падгарнуў, зяпу ад гарачыні разявіў, язык чырвоны, як хустку, налева высалапіў. Сабака кемлівы, хітры!.. Сам сабе думае: «Гавары здарова, а я што ведаю, то ведаю. Колькі разоў прыходзілася Стасеў сеннічок сушыць, столькі разоў яму так пападала, што ажно ў кузні чуваць было!..»

Так сабе думаў брахлівы Курта, аднак маўчаў, бо ведаў, што за ўсе довады найлепшы бывае кій, якім усе сямейнікі, а гаспадыня першая, адказвалі на сабакавы прэтэнзіі.

А Стась тым часам цёр вочы тлустымі жменькамі, а льняную галаву так і прыкладваў да мамінага пляча. Каб толькі мог разважліва гаварыць, дык і сказаў бы ёй:

— Калі ўжо кладзеш, дык і кладзі, бо пасля гаршка малочнай кашы чалавеку спаць так хочацца!..

Хлопец ужо і сам, па сваёй ахвоце заснуў бы, але матцы здавалася, што яго трэба закалыхаць, і яна калыхала, спяваючы:

Толькі калі ўжо ён пацяжэў на руках і прымасціўся галоўкай паміж плячом і грудзьмі, яна палажыла яго на дзяружку, тузанула Курту за мокры язык і, азіраючыся, пайшла ў свае буракі.

Зрэбная дзяружка, а пад дзяружкай зямля здаліся Стасю халаднаватымі і цвёрдымі пасля маміных абдымкаў. Ногі яго выдатна спалі, а галоўка раптам прахапілася, і ён узняўся на тлустых ручках. Хацелася зірнуць, дзе маці, а можа, і паплакаць услед? Але таму, што Стась быў яшчэ малы, добра разглядацца не ўмеў, ён, замест таго каб глядзець наперад, глядзеў пад сябе, на траву. Тым часам Курта добрасумленна лізнуў яго раз і другі раз па загарэлым твары і пачаў шукаць у галаве, ды так шчыра, што Стась упаў на левы бок і падлажыў сабе пад шчаку тоўсценькі локаць. Хацеў яшчэ прыўстаць, нават успёрся рукой на дзяружцы, намагаючыся разблытаць ножкі. Але ў гэты самы момант пальцы яго ручкі разбегліся, вішнёвыя губкі растуліліся, вочы заплюшчыліся надта хутка, — ён заснуў. У ягоным узросце сон бывае дужы, як здаравенны мужчына: паложыць чалавека раней, чым пачне з ім дужацца...

Тады ад нядаўна скошанай сенажаці, дзе доўгімі радамі стаялі задуменна насупленыя і пукатыя копы, павеяла ветрам, гарачым, як подыхі сонца. Вецер паказытаў прысадзістыя копы, пасвістаў у дуплах спарахнелых вербаў, што дарэмна стараліся адпалохаць яго памахваннем галінак, працадзіўся цераз пляцень і павалокся па кавалёвым агародзе. Зялёнае бацвінне буракоў з чырвонай аблямоўкай, танклявы кроп і пёрыстая пятрушка пачалі трэсціся, як ад ліхаманкі, відаць, са злосці, бо гэта гультаі — не любяць, каб іх зачапалі. А раскудлачаны бульбоўнік, яркія сланечнікі і бледна-ружовыя макаўкі пачалі ківацца, як жыды ў сваёй школе-бажніцы, абураныя, відаць, легкадумнасцю ветру, які адганяў пчол ад вулляў, а самой кавалісе перакруціў на галаве чапец, нягледзячы на тое, што хоць ёй і дваццаць адзін год, а ўсё ж Стасева маці і гаспадыня ўсяго, што ёсць у агародзе, у хаце, у хляве і на полі!..

— Ах, свавольнік, свавольнік!.. Ах, што ён тут вырабляе! — наракалі чырвонагаловыя макаўкі, загледжаныя ў неба сланечнікі і буйны бульбоўнік.

А круглыя лісточкі грушы, пад якою маці палажыла Стася, як старанныя нянькі, шапталі:

— Ціха, ціха, ціха!.. Вы ж мне дзіця разбудзіце!..

Курце, які любіў дзейнічаць, і, калі чаго лепшага не было, дык хоць парасят пацягаць за адвіслыя вушы, цяпер было нудна.

«Што гэта за парадак у свеце, — думаў ён. — Дзеці толькі спяць, гаспадыня забаўляецца зрываннем лісця, дрэвы, замест сумленна працаваць, ківаюцца ды шалясцяць, бусел надрываецца клёкатам, а гаспадар з хлопцамі не робяць у кузні нічога, толькі мехам дзьмуць ды куюць?.. Ён малым малатком па кавадле: дзінь, дзінь, дзінь, дзінь!.. а хлопцы вялікімі малатамі па жалезе: бум, бум, бум, бум!.. Ажно іскры ляцяць. Я стаяў перад кузняй, дык бачыў...»

І, смуткуючы ад усеагульнай ляноты, працавіты Курта паваліўся на бок, аж зямля застагнала, распластаўся і ногі выцягнуў, а каб лепш выказаць сваю пагарду да ўсяго свету, прыплюшчыў вочы, толькі б нічога не бачыць...

Тады перад позіркам яго нястомнай душы распасцерлася поле гаспадаровай капусты, дзе жыравала мноства зайцоў, якія перабіралі лапкамі і настаўлялі вушы, як пальцы...

— Ох, і дам жа я вам дыхту, нягоднікі! — гаўкнуў Курта і давай ганяць шкоднікаў на ўсе бакі!..

Ганяўся, ганяўся, а поле распасціралася бясконца, зайцы размнажаліся, як кроплі навальнічнага дажджу, а гаспадар, гаспадыня і хлопцы, гледзячы на яго беганіну, крычалі: «Ай, Курта, які працавіты сабака, ні хвіліны не адпачыне!..»

А Курта выпрастаўся і так ужо бег, што ажно хвост, не паспяваючы за ім, застаўся недзе далёка ззаду. Ледзь дыхаў Курта, але пёр.

Раптам над галавой разаспанага сабакі пачала кружыцца муха і лаяцца тоненькім галасочкам:

— Ах ты, кудлач, абібочына!.. Наеўся парасячага цеста, увесь свет варушыцца на сонцы, а ты ляжыш, як калода, дрэмлеш!..

Сабака прачнуўся і ляснуў зубамі на муху:

— Бачылі дармаедку!.. Вякае, што ляжу, а я тут зайцоў з капусты ганяю!..

Не хочучы траціць час на абарону сваёй годнасці, ён выцягнуўся яшчэ выгадней і — вярнуўся да карыснай дзейнасці. А муха ўсё кружылася над ім, хоць ён і моршчыўся, і кіпцюры настаўляў.

— Ах ты, кудлач, гультаіна!.. — пішчала яна. — Сказалі табе дзіця даглядаць, а ты тут адсыпаешся, завала!..

З гэтага моманту кроп і пятрушка, бульбоўнік, мак і сланечнік, вецер у небе, дыханне соннага Стася, буслы на адрыне і малаты ў кузні — усё паўтарала ў такт:

— Курта гультай!.. Курта гультай!.. Курта гультай!..

Аднак працавіты Курта выцягнуўся пад грушай і ўсё ганяў ды ганяў тых зайцоў!

***

Пакуль Стась і Курта хораша спалі сабе пад подыхі цёплага ветру, каваліха абабрала вусеняў з капусты, прапалола буракі і пачала рваць у рэшата салату на полудзень. Зелейка гэтае жыло сабе ў кутку агарода, каля пляценніка ад дарогі. Гаспадыня асцярожна прыкленчыла і, выбіраючы маладыя лісты, думала, як гэты салат усцешыцца, калі яго адмыюць у гарачай вадзе ад пылу, пальюць воцатам і акрасяць салам...

Нарвала ўжо з палавіну рэшата, амаль столькі ўжо, колькі трэба, і тут на дарозе пачулася шалясценне дробнай, павалочыстай хады і пастукванне кія ў зямлю. Разам з гэтым каваліха пачула як быццам гутарку.

— Супакоішся ты ў мяне калі-небудзь ці не? — пытаўся стомлены жаночы голас.

Кавалісе здалося, што ў адказ на гэтыя словы пачуўся невыразны шэлест, як быццам хтосьці цягнуў кій па пяску. Пасля зноў некалькі крокаў і пастукванне, спалучанае з тым асаблівым шэлестам.

— Сукін сын! — гаварыў злосны голас. — Так ты мне дзякуеш, што я табе столькі свету паказала!.. Згніў бы недзе пад плотам або згарэў, як грэшная душа, каб не я... Дурань!..

Зноў зашалясцела.

— І дурны, вядома ж. З пастухамі табе найлепш кампанаваць, а не са мной... Вось тады ўжо ты быў бы разумны, каб цябе сабакі пагрызлі або хто-небудзь на свіных касцях паламаў. Клышаногі!..

Каваліха выпрасталася і за некалькі крокаў ад плота ўбачыла на дарозе згорбленую бабуліну з кіем у руцэ. На плячах у старое была поўная чагосьці дзяруга, а з-пад хусткі вылезла некалькі сівых касмылёў, якія трэсліся разам з галавой.

— Каго гэта вы, матуля, так лаеце?.. Гжыбіна!.. — гукнула, смеючыся, Шарачыха.

Старая павярнулася да яе.

— Гэта вы, каваліха? — спыталася, падыходзячы да плота. — Пахвалёны вам!.. А я якраз хацела і да вас зайсці. Ад бацькі слова. Зусім забылася б з-за гэтага юды!..

Кажучы гэта, яна ўзняла свой кій і страсянула ім.

— А што ж там тата мне наказвалі? — хутка спыталася Шарачыха.

— Ды вось... блытаецца ў маіх нагах і не толькі не памагае, але ж яшчэ перашкаджае хадзіць. За тое, што я яго з гною падняла!..

— А што татка наказваў вамі? — нецярпліва паўтарыла каваліха. — Былі вы сёння ў млыне?..

— Ды была, была... Лажыся, падлюга! — злосна сказала яна свайму кію, кінуўшы яго на край пляценніка. — Замаўляла Салтысіку ліхаманку, што калоціць яго ўжо другі тыдзень, а па дарозе ўчора зайшла ў млын.

— Татка здаровыя?..

— Уга!.. Толькі казаў, каб Малгося заўтра прыехала да яго са Стасікам, а ваш — каб таксама быў у нядзелю ў млыне...

Бабуля, відаць, забыўшыся пра свой кій, абаперлася на плот і гаварыла далей:

— Яно, бачыце, так: гэты ваш арганіст, Завада, зямлю купляе і хоча ў Ставіньскага, ну, у таты вашага, пазычыць пяцьсот злотых. Быў у сераду ў млыне і прасіў, але Ставіньскі кажа: «А чаму гэта я вам буду грошы пазычаць, калі васпан пакрыўдзіў каваля і ў злосці з ім?..»

— Добра татка сказалі яму! — перапыніла Шарачыха.

— Тады арганіст кажа яму: «Я з кавалём паміруся і буду сына яго вучыць». А стары яму: «Ну дык памірыся, васпан». А той на гэта: «Калі ж баюся я ў кузню зайсці, бо ён мяне аддубасіць. У вас я быў бы смялейшы, яшчэ б і пару бутэлек мёду паставіў, каб памірыцца...»

— Круцель! — перапыніла каваліха. — А ці даўно ён казаў, што ў святой бібліі напісана: кавалі і камінарнікі ад Каіна і ад Хама паходзяць, з іх нараджаюцца братазабойцы?.. Каб ён удушыўся!..

— Ну, а калі ў святой бібліі так напісана, дык арганіст не вінават, — сказала старая.

— Брэша! — усхадзілася каваліха. — Мы і самі ведаем, дзе што стаіць... Ад Хама паходзяць мужыкі, а мой жа не мужык, а ад Каіна — туркі, а мой жа не турак. Нікога не забіў!..

Гжыбіна любіла пахваліцца сваімі ведамі пра «патомкаў Хама», але цяпер яна далікатна маўчала, памятаючы, што справу мае з асобай пісьменнай, а да таго ж — з дачкой млынароў Ставіньскіх!

— Зайдзіце ў хату, адпачніце, — сказала раптам гасцінная Шарачыха, гледзячы на стомленую старую.

— Не магу, — адказала бабуля і схапіла свой кій. — Трэба ісці да Матэвушыхі, карову абкурыць, бо апушыла... Ну, — дадала яна, страсянуўшы кій, — а ты мне добра спраўляйся рэшту дарогі, а то я цябе...

— Што вы гаворыце? — спыніла яе каваліха.

— А як мне не гаварыць?.. Няхай, зладзюга, проста падскаквае, а не валачэцца, як п'яны...

— Гэта вашы ногі, бабуля, не спраўляюцца, кій не паможа!

— Ат! — нецярпліва махнула бабуля рукой. — Хадзілі ж яны восемдзесят гадоў, чаго ж ім цяпер падводзіць?.. Заставайцеся з богам!..

— Ідзіце з богам! — сказала ўслед бабулі каваліха.

Калі яна засталася адна, зноў узлавалася на арганіста.

«Бачылі вы, — думала, — чалавека майго пакрыўдзіў, вопратку яму папляміў, а цяпер ужо хоча мірыцца, калі грошы спатрэбіліся... Няма дурных! — шапнула, пагразіўшы кулаком у той бок, дзе шэрая званіца. — І грошай не дастанеш, і зямлі не купіш, і яшчэ я табе на людзях усё выгавару!.. Скулу табе, жабрацкі павадыр!..»

Хочучы як найхутчэй выказаць свае меркаванні мужу, яна пераскочыла цераз плот і пабегла ў кузню. Ёй здавалася, што ўвесь свет ужо ведае пра арганіставу крывадушнасць, бо нават пукаты, палаплены мех зласней, чым заўсёды, соп і сыпаў з зяпы гаручыя іскры.

Малгося выклікала мужа і перадала яму прынесеную бабуляй вядомасць.

— І дзякуй богу, калі арганіст хоча памірыцца, — адказаў дабрадушна замурзаны асілак, праслухаўшы жончын расказ.

Маладая гаспадыня ажно рукі заламала ад жаху.

— І ты і з ім памірыўся б? — гукнула яна.

— Само сабой...А хто будзе вучыць Стасіка? Можа, прафесар?..

— Ты з ім памірышся за тое, што ён табе на мазгаўні разбіў бутэльку?

— Дык жа не мазгаўня лопнула, а бутэлька...

— За тое, што ён цябе капцюхом назваў, з камінарнікам параўнаў?

— Калі я не памыюся, дык і капцюх. Усе пра гэта ведаюць, а ты найраней, — гаварыў каваль, не цямячы, чаго яна так расхадзілася.

Шарачыха страсянула галавой.

— Галоўка мая бедная! — залямантавала. — Во, долечку я сабе выбрала!.. Хіба ж ты мужчына?.. Твой жа бацька з маім дзядзькам у войску служыў, а ў цябе аніякага гонару?.. Я баба, — гаварыла яна задыхана, — а вочы яму выдзерла б, а ты мірыцца хочаш?.. Гэта ты — муж Ставіньскай, жонку з гнязда шляхецкага ўзяў, а сораму ў вачах няма?..

Каваль нахмурыўся.

— Чаму гэта ўжо і сораму няма? — мармытнуў ён.

— Бо з арганістам мірыцца хочаш...

— А чаму гэта я хачу?

— Ты толькі што сам гэта казаў?

— Чаму казаў?.. Гэта ты казала, што бацька так загадаў, ну, а нам яго слухаць належыцца...

— А ці ж мой татка — твой бацька?.. Не табе яго трэба слухаць, а мне... Ты не павінен мірыцца з арганістам, калі б я нават і хацела па таткаваму загаду...

Паколькі хлопцы ў кузні, чуваць было трохі, пачалі ўжо вадзіцца за чубы, кавалю захацелася туды, да працы, а можа, проста вызваліцца ад клапатлівай гутаркі з жонкай, і таму ён сказаў энергічна:

— Ну, калі так, дык і не будзе міру з арганістам! Бацька як сабе хоча, мне ўсё роўна. А я не хачу!.. Не буду мірыцца!.. Не паеду ў нядзелю ў млын, і ты заўтра не паедзеш са Стасікам — не!..

— А вось жа і я заўтра паеду, і ты ў нядзелю наедзеш! — перабіла жонка.

— Ну? — спытаўся Шарак і хацеў ужо ўзяцца рукой пад бок, але ў пару стрымаўся.

— Абое будзем у млыне, і няхай арганіст прыедзе, але на тое, каб ён пры людзях пачуў, што я яму скажу!.. Вось так!..

Муж зірнуў на яе скрыва, можа, хацеў нават плюнуць праз зубы, аднак устрымаўся і, пачухаўшы галаву, пабрыў у кузню. Там хлопцы яшчэ валтузіліся, аднак Шараку лягчэй было супакоіць іх, чым толькі што зразумець сваю жонку.

Калі каваліха вярнулася ў сад, Стась ужо не спаў, а качаўся з Куртам. Маці пацалавала шустрага хлопчыка і пакінула яго пад наглядам сабакі, а сама пайшла з салатам у хату, канчаць абед. Амаль да ночы яна ўсё рыхтавалася да заўтрашняга падарожжа, строіла планы адпомсты. Абы ўдалося, дык арганіст будзе зняслаўлены навек!

***

Назаўтра ў кавалёвай хаце мітусня пачалася на досвітку. Гаспадыня на двое сутак ішла да бацькі, вось і трэба было грунтоўна агледзець гаспадарку. Здавалася, што ўсё навокал адчувала яе адыход. Курта неяк мала еў і ўсё бегаў навокал Стася. Каровы, адыходзячы на пашу, рыкалі вельмі жаласна, а парсюкі ажно выварочвалі дзверы хлеўчука, так ім хацелася развітацца з гаспадыняй.

Звыш таго, трэба было раней падрыхтаваць абед і ўсё сварыцца з мужам, які раз-пораз прыходзіў з кухні і мармытаў:

— Якога ліха ісці дарма! Калі будзем мірыцца з арганістам, дык хадзем у млын, а не будзем мірыцца, дык і не трэба ісці. Навошта нажываць яшчэ большага ворага?.. Яшчэ пракляне нас у касцёле і агонь на хату накліча або хваробу на нас і на жывёлу?..

Тады каваліха брала мужа за руку і, вытурваючы з хаты, гаварыла:

— Толькі ўжо ты не мяшайся... У цябе кавальскае сэрца, а ў мяне шляхецкі розум, і я так дагаджу арганісту, што хутчэй ён згарыць ад сораму, чым мы ад пажару!..

Пасля абеду, памыўшы разам з дзеўкай посуд, Шарачыха яшчэ раз абышла ўсе закуткі, прычым яе джыганула пчала, ды так, што ажно слёзы закруціліся ў вачах. Потым яна выцягнула на двор вазок, палажыла на дно яго сеннічок, на сеннічок падушачку, а зверху Стася і, пацалаваўшы мужа, рушыла ў дарогу.

Уся гэтая падрыхтоўка страшэнна ўзрадавала Курту, а калі ўжо гаспадыня ўзяла ў рукі дышаль, сабака як ашалеў. Скокнуў спачатку да Стася і здзёр з яго галавы хусцінку, потым амаль не адарваў кавалю вус, а калі той шугануў яго ад сябе, Курта з вялікай сілай кінуўся на гаспадыню і ледзь не перакуліў яе.

Такое бурнае праяўленне радасці не пайшло Курце на карысць. Бо каваліха раптам прыпомніла, што нельга пакідаць усё без сабакі, і загадала ўзяць яго ў хату. Дзеўка Магда з немалым намаганнем занесла Курту ў кухню, але сабака ў момант выскачыў на двор праз акно і разгуляўся яшчэ больш. У выніку гэтага бедаку папала ад гаспадыні хусткай па мордзе, пад бок нагой ад гаспадара, па спіне нейкім кіем — ад дзеўкі, пасля чаго яго занеслі ў хлеў і зачынілі на затычку. Сабака выў так страшэнна, што не адна баба, пачуўшы ў полі гэтае выццё, падумала пра набліжэнне бяды і загадзя памалілася за душы нябожчыкаў.

Дзень быў спякотны. Там і сям на небе стаялі белыя аблачынкі, нібы раздумваючы, дзе ім схавацца ад гарачыні. Пад нагамі Шарачыхі і пад коламі вазка ціха пасквервалі зярняты цёплага пяску. Незаўважальны ў небе жаўранак вітаў сваім шчэбетам падарожнікаў, маці і сына, а з калосся цікаўна выхіляліся мак і васількі, як быццам хочучы праверыць, ці не едзе хто знаёмы.

Малгося стала і азірнулася. Вунь іхні дом на ўзгорку — як у зялёнай сукенцы ад дзікага вінаграду. Вунь журавель схіліўся над калодзежам: відаць, Магда бярэ ваду. Каля кузні стаіць нейкі чалавек з конікам, але каваль іх, відаць, яшчэ не заўважыў, бо малаты грукочуць няспынна, а праз увесь гэты грукат ды бразгат чуваць жаласнае скавытанне Курты...

Як на малюнку ўсё! Шарачыха, паглядзеўшы на той малюнак, як быццам сілы набралася і, цягнучы свой вазок, весела збегла з узгорка.

Дарога была крутая і пакручастая. Раз-поразу ўздымаліся ўсё большыя ды большыя ўзгоркі. Найвышэйшы — цераз бярозавы гай, які так блізка ўнізе, што, здаецца, рукой дастанеш, схопіш за галінку. А ў сапраўднасці трэба туды тупаць з паўгадзіны.

Памалу хата і кузня зніклі, нават Куртаў лямант змоўк. Пясок паглыбляўся, сонца прыпякала яшчэ больш, воблакі стаялі на адным месцы, як пустыя паромы пры беразе Віслы, і толькі ўсё іншы ды іншы жаўранак жадаў вандроўнікам шчаслівай дарогі.

У Шарачыхі было цяпер так добра на душы, што нават і злосць на арганіста праходзіла. А каб і праўда памірыцца з ім?..

— Не дачакаецца! — мармытнула яна. — Не дзеля гэтага я пакутую ў спякоце, каб зарабіць яму пяцьсот злотых...

А Стась ляжаў сабе ў вазку, зачараваны новымі ўражаннямі. Упершыню перад яго вачыма быў неабмежаваны далягляд і невымерная глыбіня сіняга неба. Ён не ўмеў яшчэ пытацца, што гэта, ані здзіўляцца, толькі адчуваў сябе незвычайна. Зямля, па якой ён дагэтуль хадзіў, знікла; куды ні зірнеш — неба. Хлопцу здавалася, што ён ляціць, топіцца ў велічы, якую не ўмеў яшчэ назваць прасторай. Душа яго поўнілася зместам неакрэсленым і спакойным.

Ён быў як анёл — толькі крылы і галава, насіўся ў бязмежжы, не памятаў мінулага, не думаў пра будучыню, але ў кожнай хвіліне адчуваў бясконцасць. Такую форму павінна мець вечнае жыццё.

Раптам далягляд засланіла мноства зялёных галінак, вазок апынуўся ў цяні. Яны ўехалі ў лес і набліжаліся да найвышэйшага ўзгорка.

Спёка, цяжкі вазок і злосць на арганіста паўздзейнічалі на каваліху. Яна адчула стому. Хацела сесці паміж дрэў і адпачыць, але баялася апазніцца ў дарозе, а да таго ж... у лесе... Калі б яна была адна, лесу не пабаялася б, а Стасева прысутнасць настройвала яе на асцярожнасць... Хоць пра ваўкоў і разбойнікаў ніхто тут не чуў. Ды маладзіца спалохалася б і зайца, каб той выскачыў...

Ах, гэты лес!.. Расцягнуўся — на дзесяць малітваў... Хоць бы ўжо Курту з дому ўзяла, было б весялей... Ён там плакаў недзе, зачынены, і ў гэты час нават сабачая крыўда лягла на душы каваліхі цяжарам.

Ах, каб жа хутчэй выехаць з гэтага лесу!.. Каб хоць на той узгорак узабрацца!.. Шарачыха зняла хустку і палажыла яе на вазку. Малая палёгка. Пот аплываў яе патокамі, а разам з імі ападалі і сілы. Ёй здавалася, што да ўзгорка, відаць, не дацягне, а што ўжо казаць пра тое, каб узняцца на яго!

Перад самым узгоркам, направа ад каваліхі, з лесу выходзіла іншая дарога, і вось якраз цяпер на той бакавой дарозе пачуўся ляскат лёгкай брычкі. Шарачыха павесялела — цяпер яна, прынамсі, не будзе адна!.. Пайшла хутчэй і неўзабаве ўбачыла штосьці накшталт двухколкі, вельмі спраўнай, са скураною стрэшкай. У гэтую рысорную двухколку быў запрэжаны прыгожы гнеды конь; усярэдзіне сядзеў нейкі пан, якога Шарачыха не паспела добра ўбачыць, бо экіпаж якраз павярнуў на шлях і аказаўся задам перад ёю.

«Ой, каб ты ж мяне ды падвёз!..» — падумала каваліха, аднак не паспела папрасіцца, хоць і ішла блізка за дрындулетам.

У гэтай двухколцы, такой адмысловай, ехаў пан Лоскі, памешчык і гмінны суддзя. Ён вяртаўся з суда дахаты і напэўна ж ахвотна падвёз бы стомленую і прыгожую жанчыну, калі б заўважыў яе. Як на тую бяду, пан суддзя сядзеў глыбока задуманы і не толькі не заўважыў Шарачыху на паваротцы, але нават не чуў яе паспешлівага дыхання.

Падарожнікі дабраліся да падножжа ўзгорка. Двухколка валаклася памалу; следам за ёю каваліха цягнула свой цяжар.

Да вяршыні ўзгорка было крокаў з дзвесце, — нялёгка. І каваліха вырашыла зрабіць сабе палёгку за кошт каня. Доўга не думаючы, яна прычапіла дышаль свайго вазка да восі двухколкі.

План быў цудоўны: прычэплены дышаль трымаўся выдатна, вазок са Стасем ехаў яшчэ лепш, а маладзіца хоць трохі перадыхнула. Толькі б на ўзгорак!..

Сама яна ішла за вазком і, паддаўшыся стоме, аберуч моцна трымалася за яго край. Было ёй значна лягчэй, так лёгка, што ахвотна прайшла б такім чынам удвая даўжэйшую дарогу, чым з дому ў млын. Ды што ты зробіш, калі на гэтым свеце чалавечыя радасці вельмі хутка праходзяць!.. Яны праехалі ўжо да палавіны ўзгорка... Яшчэ толькі крокаў з пяцьдзесят да вяршыні... Дзякуй табе, конічак, што ты нас сюды ўзвалок!.. Пара ўжо і адчапіць вазок ад двухколкі...

Конь раптам пайшоў рыссю, і двухколка, а за ёю вазок і Стась — падаліся з узгорка ўніз!..

Шарачыха акамянела. Пакуль паспела крыкнуць «стойце!» — суддзёва двухколка і Стасеў вазок былі ўжо ў даліне.

— Ратуйце! — заенчыла маладзіца, бегучы за імі з распасцёртымі рукамі. Маланкай у галаве яе прамільгнула думка, што вазок можа перакуліцца ад любога каменя...

Але вазок плыў у пяску, як у пуху, малыя колцы круціліся і вілялі, як шалёныя, Стась ад хуткай язды быў надзвычай задаволены... Суддзя, нічога не ведаючы, быў не менш за Стася вясёлы, а конь яго, якому раптам палягчэла, ажно пырхаў ад радасці і ледзь не рваўся ў галоп.

Спачатку Шарачысе здавалася, што яна дагоніць уцекачоў, што яе хоць пачуюць. Ды дзе там... Спынілася, хочучы крыкнуць з усіх сіл, хоць бы і лёгкія лопнулі. Аднак толькі раскрыла рот — і голас у яе замёр... Убачыла, як штосьці ўпала з вазка. Дабегла бліжэй, — толькі хустка... Конь запаволіў... Яна наблізілася яшчэ больш. Ужо выразна ўбачыла Стасеву галоўку і ручкі, што так хораша ляжаць уздоўж...

— Стасічак мой!.. Ратуйце!..

Вазок закалыхаўся і пакаціўся яшчэ хутчэй. Ужо і ручак малога не відно, і галоўка ледзь заўважаецца, ужо і вазок усё меншы ды меншы...

Шарачыха не магла зразумець, чаму гэта перад канём не вырасце земляны вал, чаму неба не перагародзіць дарогу, чаму дрэвы не перасцігаюць двухколку. Колькі птушак сядзіць у гнёздах, бачыць матчын адчай, аднак ніводная не ляціць на дапамогу. Каб хоць якая адна птушачка крыкнула таму пану «стой!», каб хоць каторы камень у такую цяжкую хвіліну прачнуўся ад вечнай дрымоты. Дарма! Усё маўчыць...

Яна зірнула на неба. Над самай яе галавой вавёрка спакойна абгрызае шышкі. Воблакі стаяць на адным месцы. Сонца смажыць, як і раней... Зірнула на дарогу, а там — двухколка ўжо невыразная, а вазок ледзь-ледзь жаўцеецца. Здавалася, што ў тым няшчасным вазку ляжыць яе сэрца, гвалтоўна вырванае з грудзей, і павезлі яго бязлітасна, богведама куды, а яно прывязана да яе ніткай, што ўсё танчэйшая ды танчэйшая. Яшчэ хвіліна — і нітка лопне, а разам з ёю і сэрца, і жыццё беднай маці!

Двухколачка паступова ўсё меншала і знікала паміж раскалыханай зеляніны дрэў. Ужо ён такі, як птушка... Цяпер на момант прапаў, потым зноў паказаўся... Зноў знік...

Шарачыха працерла вочы, поўныя пылу і слёз. Нічога не відно!.. Выбегла на сярэдзіну дарогі. Нічога... Перайшла на другі бок... Штосьці ўдалечыні мільганула, ды раптам знікла... Зняможаная ўшчэнт, прыціснутая цяжарам болю, яна ўпала тварам на зямлю і, скруціўшыся ў клубок, пачала выць, як самка, ад поўных грудзей у якой адарвалі малое.

Тады на ўзгорку, дзе яе напаткала бяда, паказаўся конік у аглаблях, за ім — набожна выбрытая фізіяномія чалавека, які сядзеў у невялікай, але вельмі траскучай брычцы. Шарачыха не чула траскатні, не бачыла, што нехта едзе, але затое ён, той падарожны, заўважыў скурчанага на дарозе чалавека і спыніў каня.

«П'яная ці мёртвая? — падумаў урачыста выбрыты падарожнік. — Халеру падхапіла ці хто-небудзь забіў?.. Ехаць далей ці вярнуцца?..»

Гледзячы з вышыні свайго сядзення на юдаль чалавечай роспачы, ён баяўся разбойнікаў, халеры і судоў і ўжо за лейцы пацягнуў, каб павярнуць назад, ды тут яму згадалася Евангелле, дзесяты раздзел ад святога Лукаша, тое месца, што чытаецца на дванаццаты тыдзень пасля сёмухі, «Пра параненага і самарытаніна»: «І падышоўшы, перавязаў раны яго, паліўшы іх алеем і віном; і пасадзіўшы на асла свайго, прывёз у гатэль і там меў клопат аб ім».

Дзякуючы гэтаму ўспаміну брычка пакацілася наперад, аднак вельмі паволі і асцярожна, аж да жанчыны. Потым брычка спынілася, і самарытанін, што сядзеў у ёй, выхіліўшыся, злёгку штурхануў каваліху канцом пугаўя.

— Гэй, вы! — гукнуў. — In nomine Patris et...^[7]

Шарачыха ўсхапілася і, гледзячы шалёнымі вачыма ў паголены твар падарожнага, шапнула:

— Пан арганіст?..

— Ды я! — адказаў ён. — А што здарылася?

— Стась мой загінуў!.. Ах, божачка!.. — заенчыла яна і абаперлася на край брычкі.

— Як жа гэта?.. Цыганы яго ўкралі?.. Божа моцны!..

Шарачыха сяк-так расказала, што здарылася.

— Ат! Пасмейся, пані, з гэтага! — закрычаў арганіст. — Гэта якраз нейкі шляхціц ехаў... Божа моцны!.. Ну, а такія дзяцей не крадуць. Сядай, пані, у брычку! Et cim spiritu Tuo...^[8]

— А чаго?

— Як гэта — чаго? Божа моцны!.. Будзем шукаць хлопца, і амэн!..

— Ён ужо, можа...

— Што ўжо, можа? Пані думае, што ён нежывы? А каго ж я тады вучыць буду?.. Калі я павінен вучыць яго, калі ён будзе мець, божа моцны, шэсць год, дык хлопчык аніяк не памрэ на другім годзе... In saecula saeculorum...^[9]

Арганіставы довады, а больш за ўсё яго лацінская мова былі такія непераможныя, што каваліха моўчкі села ў брычку і пакорліва памясцілася на козлах, тварам да арганіста. Але верны, хоць і гарачы, слуга святога касцёла не мог згадзіцца з гэтым.

— Прашу вас вельмі... Божа моцны! — ускрыкнуў ён. — Вельмі прашу на сядзенне, а я на козлікі пайду... Introibo ad altare Dei...^[10]

— Пане арганіст, ды што ж вы робіце?..

— Так!.. Быў бы я, божа моцны, чалавек зусім без адукацыі, каб пані, жонка і дачка маіх сяброў, сядзела на козлах... Я кірую канём, я сядаю на козлах... Sicum erat in principio...^[11]

Шарачыха выканала загад арганіста, не асмельваючыся зірнуць яму ў вочы. Гэта ж яна дзеля таго, каб дапячы яму, выбралася сёння ў дарогу!.. Але бог, які дбае пра слуг сваіх, пераблытаў планы адпомсты і зрабіў так, што якраз арганіст і выбавіць яе з бяды.

— Ведаеце, пані Шаракова, што, — гаварыў высакародны апякун, — у мяне, божа моцны, ёсць інтарэс ад ягомасця ксяндза да пана Лоскага, таго, што гмінны суддзя, але раней я завязу паню ў мястэчка і там даведаемся ад жыдоў, які мясцовы шляхціц ездзіць у двухколцы з крытым верхам. Тады мы знойдзем Стасіка, тады забяром яго і я дастаўлю паню з дзіцем у млын. Indnlqentiam absolutionem ef remissionem paccatorum nosstrorum...^[12]

Але Шарачыха ўжо не слухала яго праграмы, абвешчанай тонам пропаведзі, — абапёршыся тварам на рукі, яна горка заплакала. Гэта яе супакоіла трохі.

Праз паўгадзіны брычка прыехала на рыначны пляц мястэчка — пад акампанемент палясквання пугай і многіх лацінскіх слоў, якімі шчадрэй чым заўсёды сыпаў усхваляваны арганіст.

***

Пан Лоскі — мужчына сярэдніх гадоў, сумленны і прыстойны; пры гэтым было ў яго шмат разважлівасці, ніштаваты маёнтак і ангельскія бакі. Невялікая лысіна сведчыла пра тое, што гэты добры грамадзянін павінен быў змоладу неаднойчы прабіваць сцяну галавой і наогул не весці набожнага жыцця. Ды акалічнасць такая не падрывала пашаны, якою ён карыстаўся ў суседзяў, а для жонкі ён быў, дзякуючы гэтаму, яшчэ даражэйшы, бо гэта прымешвала да іх шчаслівага сямейнага жыцця трошачкі крыўды за мінулае і страху за дзень заўтрашні.

Калі яго выбралі гмінным суддзёй, пан Лоскі спраўляўся з гэтым абавязкам так, што ўсе былі задаволены. Не хочучы адрываць людзей ад працы, ён заказаў сабе элегантную крытую двухколку на рысорах і ў суд за дзве мілі ездзіў адзін. І таму, калі ён вяртаўся з пасяджэнняў надта позна, пані яго мела звычай пытацца нехаця:

— У суседзяў спыняўся?

— О не! — адказваў ён. — Вяртаюся проста з канцылярыі.

— Ах! — гаварыла пані, у душы шкадуючы, што ў тую яго судовую канцылярыю з ім не ездзіць фурман або хоць які хлапчук.

Мы не размінёмся з праўдай, дадаўшы, што і суддзёвы знаёмыя, а найбольш дык дамы ў пэўнай меры падзялялі сумненні пані Лоскай адносна бязгрэшных паводзін яе мужа. Слава, аднойчы набытая, трывае вечна!

У той дзень, калі адбыўся вядомы нам выпадак на дарозе, пан Лоскі вяртаўся дадому каля другой гадзіны папаўдні. Спраў у судзе было сёння няшмат, дома чакалі яго суседзі, некалькі чалавек, вось ён і спяшаўся. У той момант, калі Шарачыха прычапіла вазок да двухколкі, ён раздумваў над працэсам паміж двума гаспадарамі за курыцу, пасля пачаў думаць, як будзе забаўляць гасцей, і ў галаву яму не прыйшло, што ён можа стаць нявіннай прычынай кавалішынага гора і развесяліць сваіх гасцей.

Калі кончыўся лес, дарога ў суддзёў маёнтак збочыла з гасцінца ўлева. Лоскі спакойна павярнуўся на яе і апынуўся ў чыстаполіцы. У адным месцы некалькі чалавек капала роў, і суддзя заўважыў, што людзі гэтыя з вялікім ажыўленнем паказваюць адзін аднаму на яго двухколку.

Пасля ён сустрэў бабу з хлопчыкам, якія спыніліся на дарозе і так паразяўлялі раты, як быццам мелі намер праглынуць гнедага каня разам з брычкай. Такія адзнакі ўвагі вельмі лесцілі пану суддзі, які з задавальненнем пераканаўся, што яго любімы экіпаж пачынае звяртаць на сябе ўвагу.

Стась, спачатку захоплены хуткай яздой і падскокваннем вазка, засумаваў і заснуў, відаць, снючы Куртава свавольства і маміны пацалункі. Неўзабаве двухколка, стукнуўшыся аб парожак варот, уз'ехала на дзядзінец.

На верандзе пад стрэшкай, у кветках, пані суддзіха ў кампаніі дам і мужчын чакала мужа. Суддзя заўважыў іх і, хочучы пад'ехаць з шыкам, вырашыў акружыць вялікі газон. Падцягнуты ляйчынамі, конь пачаў падкідаць угару прыгожую галаву і ў такт перабіраць нагамі. Суддзя, не хочучы быць горшым за яго, таксама напружыў ногі, прыгожа выпрастаўся з выглядам сапраўднага джэнтлымена.

І сапраўды, разлік на эфект апраўдаўся. Калі ён, акружаючы газон, апынуўся насупраць веранды, уся кампанія пачала пляскаць далоньмі, крычаць «брава!» і праяўляць усялякія адзнакі задавальнення.

Лоскі яшчэ мацней падцягнуў ляйчыны, конь ускінуў галаву яшчэ спрытней, двухколка і прычэплены да яе вазок з дзіцем каціліся яшчэ больш урачыста, а захопленыя гледачы аж вар'яцелі ад весялосці. Ды гэта ўжо здзівіла суддзю, тым больш тады, калі ён заўважыў, што нават яго стары слуга кусае губы, каб не зарагатаць.

— Брава! Брава!.. Віншуем!.. Ха, ха, ха!.. — крычалі мужчыны.

Лоскі спусціўся з брычкі і аслупянеў, убачыўшы, што дамы глядзяць на яго з двухсэнсавым выразам твараў, а жонка, светлая бландзінка, сапраўдны анёл дабрыні, усміхаецца неяк незразумела, з прыкметнымі слязінамі ў вялікіх, лагодных вачах.

— Завядзі каня ў канюшню! — сказаў слузе разгублены гаспадар.

— А з гэтым, пане, што будзем рабіць? — спытаўся стары франт, паказваючы сурвэткай на вазок.

Лоскі азірнуўся і ледзь не самлеў, убачыўшы рэч, што мела вельмі мала агульнага з яго становішчам мужа і абаронцы справядлівасці. Недарэчная справа яшчэ больш заблытвалася па той прычыне, што ў сям'і панства Лоскіх сваіх дзяцей не было.

— Віншуем са знаходкай! — крычалі мужчыны.

— Зрабіце вы мяне хоць засядацелем! — крычаў васьмідзесяцігадовы былы палкоўнік, стары халасцяк.

Дамы адразу ж абкружылі вазок, у якім Стась прачнуўся і пачаў плакаць.

— Цудоўнае дзіця! — гаварыла адна.

— Якое далікатнае!

— Відаць, з год ужо будзе, — дадала трэцяя.

— Дык жа суддзя якраз два гады працуе для агульнага дабра! — грымнуў палкоўнік.

— Але ж, панове, гэта памылка!.. — апраўдваўся як не сваім голасам няшчасны суддзя.

— У такім адрасе не павінна быць памылкі! — перапыніў яго непапраўны палкоўнік. — Ды што тут гаварыць, хлопец прыгожы, як на малюначку!

Выкарыстаўшы сумятню, пані Лоская шмыганула ў пакой. Праз некалькі хвілін яна выйшла адтуль з дужа чырвонымі вачыма, але спакайнейшая, нібы пагоджаная з лёсам. За ёю валюхалася старая, тоўстая ключніца.

Калі суддзіха дрыготкімі рукамі выняла Стася з вазка і аддала яго ключніцы, бедны муж незвычайна пакорлівым голасам спытаўся:

— Што ты з ім думаеш рабіць?

— Не аддам жа я яго парабкам... — адказала ціха жонка з адценнем дакору ў голасе.

Пачуўшы гэта, маладыя пані пачырванелі, старэйшыя пераглянуліся, нават мужчыны пасур'ёзнелі, а палкоўнік сказаў:

— Ну, дарагая пані Лоская, жарты жартамі, а вы добра зробіце, калі накорміце хлопца, які напэўна ж галодны. Само сабой, трэба будзе перадаць у прыход і войту, бо гэта ж відавочнае непаразуменне, а бацькі гэтага мальца павінны быць недзе ў страшэнным непакоі.

А тым часам ключніца, прыглядаючыся да малога, мармытала:

— Дальбожачка, наш пан, і ўсе крошкі пабраў!.. Наш пан быў такі самы, калі яму было адзін год!.. Я ж памятаю: нос, вочы, нават радзімка на шыі... Такі саменькі! Ну, гэта не мужыцкае дзіця...

Каб перапыніць прыкрую гамонку, суддзіха лёгка падштурхнула гаваркую кабеціну на ганак і загадала ёй дзіця накарміць і памыць. Госці ўжо адышлі ад першага ўражання, і ўсе пачалі наракаць на верагодную няўважлівасць нейкай нянькі, што прычапіла вазок да двухколкі, і спачуваць гору бацькоў. Суддзя падтакваў ім, намагаўся здагадацца, у якой вёсцы яму прычапілі малога, а калі гутарка перайшла на іншую тэму і жонка супакоілася, прынамсі, з выгляду, Лоскі пакінуў гасцей на хвілінку, а сам пабег у гардэробную.

Там ключніца, абагнаўшыся ад служанак, трымала хлопчыка на каленях і карміла яго булкай з малаком. Стась еў, а сам неспакойна азіраўся па незнаёмым пакоі, нібы шукаючы маці. Калі суддзя ўвайшоў, хлопец, убачыўшы мужчыну, працягнуў рукі і кінуўся раптам наперад, закрычаўшы пяшчотным голасам:

— Тата!.. Тата!..

— Голас крыві!.. Дальбожачка! — крыкнула ключніца. — Ах, што за разумнае дзіця... Увесь, як пан.

Суддзя наблізіўся да малога, уважліва паглядзеў на яго, далікатна дакрануўся да загарэлага тварыка, а потым, азірнуўшыся направа і налева, пацалаваў Стася. Ключніца амаль плакала ад замілавання, а сам ён выйшаў у сені.

У сэрцы яго прачыналася дзіўнае пачуццё. Ён быў расчулены, неспакойны, і, разам з тым, задаволены і горды. Стась падабаўся яму больш, чым якое-небудзь іншае дзіця.

На калідоры ён сустрэў жонку, аднак не смеў зірнуць ёй у вочы. Бачачы гэта, яна падала яму руку і ціха сказала:

— Я ўжо не злуюся.

Лоскі моцна прыціснуў яе да грудзей і раптам выйшаў на ганак, баючыся, каб яна не заўважыла яго ўзрушэння.

***

Субота ў малых мястэчках бывае днём цішыні і адпачынку. Па гэтай прычыне пан бурмістр мястэчка X., пані бурмістрыха і натарыус, іхні прыяцель, папоўдні выйшлі на шпацыр.

Бурмістр, чалавек малы і пукаты, ішоў спераду. Правую руку, у якой трымаў палачку, залажыў за плечы; левую, сагнутую ў локці, нёс перад сабой такім чынам, як касцельны дзед пад час імшы нясе падносік, збіраючы ў прыхаджанаў грошы на храм. Да таго ж ён увесь час усміхаўся і прыплюшчваў вочы; людзі казалі, што ён робіць так, каб «не ведаць, адкуль падае», разумеецца, на тую працягнутую руку.

Крокаў некалькі ззаду ішоў натарыус, высокі, стараваты халасцяк, з паняй бурмістрыхай пад ручку. Мы вельмі сумняваемся, каб такі спосаб праходжвацца здзіўляў каго-небудзь у мястэчку. Усе прывыклі да яго, не выключаючы самога бурмістра, які быў заўсёды задаволены і думаў толькі пра тое, каб «густа падала».

У гонар гэтай тройкі мясцовых славутасцей каля драўляных дамоў рыначнага пляца пазяхала, спраўляючы шабас, некалькі жыдоў, а там, дзе стаяла сапсаваная помпа, лена чухаўся сабака, сухарэбрыца якога выразна сведчыла пра мясцовы дабрабыт.

У той момант, калі бурмістр, бурмістрыха і натарыус падыходзілі да канца рыначнага пляца, на іх ледзь не наляцела арганістава брычка. Пан бурмістр ажно ўбок адскочыў, а пан натарыус, відаць, ад хвалявання, паправіў свой каўнерык.

Якраз тады брычка спынілася насупраць натарыуса.

— Ягомасць звар'яцеў, ці што, чаго так разагнаўся?.. — спытаўся натарыус.

— Laudetur Jesus Christus!^[13] — адказаў арганіст, даткнуўшыся пугаўём да шапкі.

Бурмістр заўважыў заплаканую Шарачыху, падышоў да брычкі і, як заўсёды, з усмешкай спытаўся:

— А чаго ж гэта? Няшчасце якое здарылася? Памёр нехта?.. Пажар?..

— Як непрытомны! — працягваў сваё натарыус. — Ледзь не пабіў мяне і Ю..., значыцца, пані бурмістраву.

— Сыночак мой прапаў... Стасічак мой! — закрычала каваліха, зноў заліваючыся слязамі.

— Хто гэтая жанчына? — спыталася пані бурмістрыха.

— Здаецца, што гэта будзе дачка млынара Ставіньскага, — растлумачыў натарыус.

— Ага... Ставіньшчанка, а цяпер кавалёва. Ой, памажыце мне знайсці яго, паночкі мае залаценькія! — гаварыла Шарачыха, трасучыся ў брычцы ад плачу.

— Хі, хі, хі! — засмяяўся бурмістр. — Ёсць чаго плакаць!.. Ты ж такая маладая, дасць табе бог яшчэ з дзесяцёра!..

— Andre, soyer cinvenable!^[14] — асекла яго пані бурмістрыха, якая калісьці вучылася ў губернскім інстытуце.

— Ой, ратуйце мяне, паночкі мае залаценькія! — енчыла каваліха і, перахіліўшыся з брычкі, працягнула рукі, нібы хацела абняць спачатку пані бурмістрыху, а тады яе мужа.

Аднак пані бурмістрыха, што закончыла інстытут, з абурэннем адступілася, а не менш абражаны муж яе закрычаў:

— Што за панібрацтва, да ліха матары!.. Ты не ведаеш, хто я?..

— Ды ведаю, што вы — вяльможны бурмістр. Памажыце мне знайсці майго сыночка... Я ўжо і не ведаю, колькі яго не бачыла! Горачка маё, можа, дзе вываліўся з вазка і нехта наедзе на яго!

— А мне што да гэтага? — спытаўся бурмістр. — Ідзі сабе да стражніка!.. Яна думае, што я буду за яе галапупцам бегаць!.. Ты чуў, натарыус?

Слова «галапупец» абразіла каваліху. Вочы яе абсохлі, твар пачырванеў.

— А навошта ж вы бурмістр? — закрычала яна. — Можа, не дзеля таго, каб бедным людзям дапамагаць у няшчасці?.. Гэта мой Стасік галапупец?.. І пан жа быў такі самы, а ён калі-небудзь, абы знайшоўся...

У гэтым месцы плач заглушыў яе словы.

— Нявопытная жанчына! — мармытаў арганіст, відаць, думаючы пра тое, што бурмістр з працягнутай рукой існуе не для таго, каб памагаць бедным людзям у няшчасці.

Так ці інакш, але ў выніку злоснага выбуху каваліхі становішча стала б вельмі неспрыяльным, калі б не ўмяшаўся натарыус, у якога бывалі справы са Ставіньскім. Ён спыніў сварку і папрасіў арганіста расказаць, што адбылося са Стасем.

Тым часам вакол брычкі, як быццам з-пад зямлі, вырас цэлы натоўп жыдоў, і арганіст, як прапаведнік які, растлумачыў усім прысутным Стасеў выпадак. Калі ён ў канцы спытаўся ў прысутных узнёслым голасам, ці не ведае хто пана, у якога крытая рысорная двухколка, адзін жыд закрычаў:

— Я ведаю! Гэта пан Лоскі, суддзя...

— Божа моцны! — усклікнуў арганіст. — Дык я ж гэта да яго інтэрас меў і немаведама чаго сюды заехаў!..

Кажучы гэта, ён павярнуў каня.

— Хутчэй, хутчэй жа, кумочак сардэчны! — гаварыла каваліха, тузаючы арганіста за крысо доўгага сурдута.

На брычку абапёрся жыд ісказаў:

— Пані Шарачыха! Вы ж памятайце, што гэта я сказаў... Я заўтра ў кузню прыйду...

— А гэта што яшчэ за шахер-махер? — абурыўся арганіст. — Я і сам выдатна ведаў, што пан Лоскі ездзіць у суд крытаю двухколкай, на гнядым кані...

— Дык навошта вы пыталіся, калі самі ведалі? — закрычаў узлаваны жыд.

— Не хачу апраўдвацца перад кожным лахмеем! — адказаў ганарліва арганіст, хочучы крануцца з месца.

— Едзьма ўжо, едзьма, — прасілася Шарачыха.

— Ай, вай, які вялікі пан! — крычаў жыд, хапаючыся за лейцы. — Пан арганіст! Я пану штосьці скажу!.. Можа, пан прыходзіў бы да мяне кожную нядзелю іграць на шарманцы?..

Натоўп вакол брычкі выбухнуў рогатам. Горды арганіст збялеў, удараны ў найбольш чулае месца свайго гонару, а ў вачах яго бліснула жаданне помсты. Ён узняўся на козлах і, выпрастаўшы сваю доўгую постаць, закрычаў магутным і ўрачыстым голасам:

— Лейбусь!.. Я хрышчу цябе... In nomine Patris...^[15]

— Ай, вай!.. Нягоднік! Свіное вуха!.. — закрычаў натоўп, разбягаючыся па рыначным пляцы.

У гэты момант арганіст сцебануў каня і брычка пакацілася ў клубах пылу, пад рогат і лаянку натоўпу.

Ехалі спорнай рыссю хвілін з дзесятак. Шарачыха раз-поразу ўставала і, пахістваючыся на дрыготкай брычцы, глядзела на дарогу.

— Пан арганіст!..

— А што?

— Гэта далёка?

— З мільку будзе, хутка даедзем!

Конік быў дужы і шустры, але ўжо і на яго гладкай поўсці пачалі паказвацца плямы поту.

— Эй, малы! — падахвочваў яго арганіст.

Часамі пыл, што валокся за імі, як хвост, параўноўваўся з брычкай, забягаў наперад і тры пары вачэй засыпваў дробным пяском. Тады конік апускаў галаву паміж каленяў і пырхаў, арганіст праціраў вочы тоўстым рукавом, і толькі бедная маці глядзела на дарогу, не прыкрываючы павекаў.

— Пан арганіст!..

Арганіст ведаў ужо, пра што яна, і адказваў, не чакаючы пытання:

— Вунь там, паміж дрэвамі!.. Бачыце?.. Хвілін за некалькі даедзем.

Павярнулі направа. Некалькі чалавек капалі ў полі роў. Вазок спыніўся.

— Эй, людзі! — гукнуў арганіст, махнуўшы аднаму з іх.

Чалавек палажыў лапату і пайшоў да брычкі. Шарачышына сэрца калацілася, як малаты ў кузні, як быццам вазок імчаўся, хоць ён і стаяў.

— Пан вярнуўся дахаты? — спытаўся арганіст у чалавека, што падыходзіў.

— Ага!

— А вазка вы за ягонай двухколкай не бачылі?

— Ага, бачылі.

— І дзіця было там?

— Мусіць, было, бо нештачка ўсярэдзіне траслося.

— Шчыра дзякуем!

— Едзьце здаровы!.. Яно ваша?

— Не маё... гэтай пані! — адказаў арганіст, паказваючы пугаўём назад.

— Пан арганіст, — азвалася каваліха.

— Чаго?

— Пусціце мяне з брычкі... Я пехатой пайду, бо мне здаецца, што хутчэй зайду...

— Не балбачыце, пані, дарма... Эй, малы!

— Ой, божа мой, божачка!.. Ці ж знайду я яго!.. — шаптала каваліха, укленчыўшы на дрыготкім дне брычкі.

Конь імчаўся галопам. Можа, з вярсту ад маёнтка арганіст заўважыў нешта шэрае, што хутка кацілася ад аднаго краю дарогі да другога. Калі пад'ехалі бліжэй, ён пазнаў сабаку, які з апушчанай галавой бег перад брычкай.

— Курта! — гукнуў арганіст. — Глядзі, пані, ваш Курта тут!

Сабака, убачыўшы каваліху, заякатаў, загаўкаў, пачаў скакаць то да брычкі, то да храпы каня, які пырхаў ды абганяўся як мог. Верны сабака, выпушчаны з хлява, прыбег следам Стасевага вазка ажно сюды.

— Усё ідзе добра! — сказаў арганіст, напяўшы лейцы.

Брычка спынілася каля дваровай брамы.

Каваліха саскочыла з брычкі, ступіла некалькі крокаў і раптам абаперлася аб шула брамы — так закружылася галава. Арганіст узяў яе за руку, і так яны пайшлі да дома ўслед за Куртам, які ўсё гаўкаў, скакаў і круціўся вакол самога сябе.

Усе паны якраз сядзелі на верандзе, абедалі. Падарожныя затрымаліся каля плота, нясмела гледзячы туды, дзе панства, а Курта раптам ірвануўся ў той бок.

За ім пабегла каваліха. Задыханая, з узнятымі рукамі яна ўпала на калені пры канцы стала, дзе на прыполе ў ключніцы сядзеў Стась — жывы, выспаўся і ўсміхаецца.

— Пайшоў прэч ты, нягоднік! — перапалохана крычала ключніца на Курту, які намагаўся ўскочыць на яе прыпол.

— Маці! Маці! — загаманілі паны, гледзячы, як жанчына, паваліўшыся на зямлю, з крыкам цалавала пухкія Стасевы ножкі.

Перапынілі абед, паўставалі і падышлі да таго канца стала, дзе адбывалася пацешная сцэна: дзве жанчыны сварыліся за дзіця.

Шарачыха хацела забраць сваё, а ключніца не аддавала.

— Гэта мой сын! Мой Стасічак! — крычала маці.

— Ды хто вы такая? — крычала, мацуючыся з ёю, ключніца. — Таксама... нахабства!.. Хапае такое далікатнае дзіця, нібы аполец сала!

— Бо гэта маё!..

— Што ваша?.. Гэта сын нашага пана, тут усе вам скажуць!.. Такі прыгожанькі... Во, бачыце... Пан прыйшоў... Аддай пану хлопца!..

Усе госці адкрыта смяяліся.

— На табе, паны смяюцца, — не супакойвалася ключніца, — а гэта ж панаў сын!.. Падобненькі!.. Пайшоў прэч, сабачая морда! — зноў закрычала яна на Курту.

Шарачыха, не ўстаючы з каленяў, павярнула галаву і здзіўлена паглядзела на таго, каго назвалі Стасевым бацькам. Паглядзела і сказала з наіўнаю прастатой:

— Не быў бы ён такі прыгожанькі, каб быў вашага пана. Гэта сын каваля... Юзафа Шарака!..

Тут азваўся арганіст і сваёй урачыстай мовай пацвердзіў, што згубленае дзіця, якое пры святым хрышчэнні атрымала імя Станіслаў, з'яўляецца законным сынам Юзафа і Малгажаты з дома Ставіньскіх-Шаракоў.

Вестку, якая выплыла з такой важнай крыніцы, пані Лоская ўспрыняла з вялікім задавальненнем; затое пан суддзя ўсміхнуўся, нібы з'еўшы мыла.

— Фью, фью! — свіснуў стары палкоўнік і дадаў: — Пайшло!..

Суддзя скрывіўся яшчэ больш і абыякава махнуў рукой.

— Я вельмі рад, — сказаў ён, — што бедны хлопец так хутка знайшоў сям'ю!..

— Гэта нагадвае мне байку пад назвай «Ліса і вінаград», — дадаў палкоўнік.

Жанчыны прыкусвалі губы, суддзя круціўся, як на шпільках, арганіст нічога не разумеў, а Шарачыха не чула, занятая Стасем.

Лішне было б гаварыць, што арганіста прымусілі яшчэ раз расказаць, як яно здарылася са Стасем.

Налітаваўшыся з маці, усе смяяліся цяпер са здарэння, за выключэннем ключніцы, якой вельмі забалела тое, што Стась — не сын яе пана.

— Ды такі ж разумны!.. Ды такі ж прыгожы!.. Нават з радзімкай на шыі, — мармытала старая.

***

Каб усё закончыць як найдакладней, скажам, што арганіст, уладзіўшы з суддзёй справу ягомасця ксяндза, завёз Шарачыху да бацькі і там трэці раз расказаў вядомую гісторыю перапалоханаму Ставіньскаму. Выехаўшы з млына ў той самы дзень, чацвёрты раз расказаў яе кавалю, а пяты — ксяндзу.

У нядзелю, пасля імшы, Ставіньскі з дачкой і ўнукам, а таксама ўсе парабкі высыпалі на мост, прыгледзецца да таго, як з боку горада ў аднаконнай брычцы — о, дзіва! — каваль Шарак сядзеў побач з арганістам Завадам, як родныя браты.

Стары млынар выступіў перад двума паміранымі ворагамі з доўгай і нуднай прамовай пра неабходнасць прабачыць адзін аднаму, што было тут ужо зусім лішнім. Пасля паклікаў усіх на абед, а затым уручыў арганісту пяцьсот злотых беспрацэнтнай пазыкі на тры гады. У выніку гэтага арганіст часта паўтараў людзям павучальную сентэнцыю:

— Дарагія браты! Калі я прыгадваю сваё жыццё, мне дакладна відно, як гэта літасцівы пан бог ніколі не пакідае людзей такіх, як я — добрасумленных і справядлівых. In saecula saeculorum!..^[16]

У панядзелак арганіст быў ужо пры касцёле, Шарак у кузні, Стась забаўляўся з Куртам на двары, пад наглядам Магды, а каваліха працавала ў агародзе.

Каля поўдня перад іхнім домам спынілася фурманка, з якое нейкі нетутэйшы чалавек зняў прыгожае каштанавае цялятка з белай зорачкай на лбе. Паколькі малы чацвераногі выразна баяўся разгаўканага сабакі і не хацеў ісці, фурман узяў яго адной рукой за карак, другой за хвост і такім спосабам падвёў да здзіўленай Шарачыхі.

— Што гэта?.. Адкуль гэта?.. — спыталася гаспадыня.

— А гэта вам пані Лоская падарыла на пасаг для вашага хлопчыка, — адказаў чалавек.

— Юзік!.. Магда!.. Сюды хадзіце! У Стася будзе карова!.. З маёнтка яму прыслалі, — крычала захоплена жанчына, цалуючы цялятка, якому не менш захоплены Курта патрохі аскубаў хвост.

Такім эпілогам закончылася Стасева прыгода.

Цені

Калі на небе датляваюць сонечныя промні, з зямлі вынырвае змярканне. Змярканне — гэта вялікая армія ночы, тысячы нябачных калонаў, мільярды салдат. Магутная армія, што спакон веку змагаецца са святлом, разбягаецца кожнай раніцы, перамагае кожны вечар, пануе ад захаду да ўсходу сонца, а днём, разбітая, сядзіць у схованках і чакае.

Чакае ў горных безданях і гарадскіх сутарэннях, у лясным гушчары і ў глыбінях цёмных азёраў. Чакае, хаваючыся ў спрадвечных пячорах зямлі, у шахтах, у равах, у закутках дамоў, у шчылінах камяніц. Разгоненая і як быццам адсутная, яна напаўняе ўсе схованкі. Сядзіць у кожнай адтуліне кары на дрэвах, у складках чалавечай вопраткі, ляжыць пад найменшай пясчынкай, чапляецца за найтанчэйшую павуцінку — чакае. Выпуджаная з аднаго месца, імгненна пераносіцца на іншае, карыстаючыся кожнай нагодай, каб вярнуцца туды, адкуль яе прагналі, уціснуцца на незанятае месца і заліць сабою ўсю зямлю.

Калі згасае сонца, армія змяркання густымі шэрагамі высоўваецца са сваіх схованак, ціхая і асцярожная. Запаўняе калідоры дамоў, сені і дрэнна асветленыя лесвічныя пляцоўкі; з-пад шафаў і сталоў выпаўзае на сярэдзіну пакоя і абсядае фіранкі; праз акенцы сутарэнняў і вокны дамоў вылазіць на вуліцы, у глухім маўчанні штурмуе сцены і дахі, дзе, затаіўшыся ў шчытах, цярпліва чакае, калі на захадзе паблекнуць ружовыя аблокі.

Яшчэ хвіліна, і раптам сарвецца агромністы выбух цемры — ад зямлі і да неба. Звяры пахаваюцца ў логавах, чалавек уцячэ дахаты; жыццё, як расліна без вады, скурчыцца і пачне ўсыхаць. Барвы і формы расплывуцца ў небыцці; трывога, памылка і віна запануюць над светам.

У такія хвіліны на пусцеючых вуліцах Варшавы з'яўляецца дзіўная чалавечая постаць, над галавой якое — агеньчык. Хутка бяжыць па тратуары, як быццам цемра гоніцца за ім, пры кожным ліхтары спыняецца на момант і, запаліўшы вясёлае святло, знікае, як цень.

І так вось кожны дзень. Ці на палях вясна, духмяная ад кветак, ці хмарыцца ліпеньская навальніца, ці разгуляныя па асенніх вуліцах вятры ганяюць едкі пыл, ці зіма завірушыць снягамі — ён заўсёды, абы звечарэла, бяжыць са сваім агеньчыкам па тратуарах, запальвае агні, а потым, як цень, знікае.

Адкуль ты з'яўляешся, чалавеча, і дзе хаваешся так, што мы не бачым тваіх рысаў, не чуем твайго голасу? Ці ёсць у цябе жонка або маці, што чакае, калі ты вернешся? Або дзеці, якія, паставіўшы ў кут твой ліхтарык, узлазяць на твае калені і абдымаюць цябе за шыю? Ці ёсць у цябе сябры, якім ты расказваеш пра свае радасці і беды, або хоць знаёмыя, з якімі ты мог бы пагутарыць пра штодзённыя навіны?

Ці ёсць наогул які-небудзь дом, дзе цябе можна было б знайсці? Ці ёсць імя, якім цябе можна было б аклікнуць? Ці ёсць патрэбы і пачуцці, якія рабілі б цябе такім самым, як мы, чалавекам? Ці ты і сапраўды істота бясформенная, маўклівая і няўлоўная, што з'яўляецца толькі на змярканні, запальвае святло, а потым знікае, як цень?

Мне сказалі, што гэта і сапраўды чалавек, нават далі яго адрас. Я пайшоў у той дом і спытаўся ў дворніка:

— Ці ў вас тут жыве той, што запальвае вулічныя ліхтары?

— У нас.

— А дзе?

— У тым вунь закутку.

Закутак быў замкнёны. Я пацікаваў у акно, аднак убачыў толькі тапчан каля сцяны, а побач з ім, на высокім кіі, ліхтарык. Самога ліхтарніка не было.

— Скажыце, прынамсі, як ён выглядае.

— А хто яго ведае, — адказаў дворнік, паціснуўшы плячыма. — Я сам яго добра не ведаю, — дадаў ён, — бо цэлымі днямі дома яго не бывае.

Праз паўгода я прыйшоў сюды другі раз.

— А сёння ліхтарнік дома?

— Дзе там! — сказаў дворнік. — Няма і не будзе. Учора яго пахавалі. Памёр.

Дворнік задумаўся.

Распытаўшы яго, куды мне ехаць і як знайсці, я паехаў на могілкі.

— Пакажыце мне, калі ласка, дзе тут учора пахавалі ліхтарніка?

— Ліхтарніка? — перапытаў далакоп. — А хто яго ведае. Учора было трыццаць пасажыраў.

— Ён жа пахаваны ў сектары найбяднейшых.

— Такіх звалілася аж дваццаць пяць.

— Ды ён жа быў у непафарбаванай труне.

— Такіх прывезлі шаснаццаць.

Такім чынам, я ні твару ліхтарніка не ўбачыў, ні прозвішча не пачуў, нават магілы яго не знайшоў. І ён пасля смерці застаўся для мяне тым самым, кім быў пры жыцці: істотай, што з'яўлялася толькі на змярканні, безгалосай і няўлоўнай, як цень.

У змроку жыцця, дзе род людскі мітусіцца навобмацак, дзе адны разбіваюцца на перашкодах, іншыя спадаюць у бездань, а пэўнай дарогі не ведае ніхто, дзе на аблытанага забабонамі чалавека палюе няшчасны выпадак, галеча, нянавісць, — на цёмным бездарожжы жыцця таксама завіхаюцца ліхтарнікі. Кожны з іх нясе агеньчык над галавой, кожны на сваёй сцежцы запальвае святло, жыве ў невядомасці, працуе неацэнены, а потым знікае, як цень...

Жывы тэлеграф

У час візіту ў сірочым прытулку пані графіня заўважыла на калідоры незвычайную сцэну: чатыры хлопцы вырывалі адзін у аднаго падзёртую кнігу, даволі жвава лупцуючыся кулакамі.

— Мне здаецца, дзеці, што вы б'яцеся? — крыкнула спалоханая дама. — За гэта ніводзін з вас не атрымае пернічка і да таго яшчэ будзе стаяць на каленях.

— Бо гэта ён, проша пані, забраў у мяне «Рабінзона»! — апраўдваўся адзін хлопец.

— Лухта, гэта ён! — запярэчыў другі.

— Бачыш, як ты лжэш! — крыкнуў трэці. — Гэта ты забраў у мяне «Рабінзона».

Манашка растлумачыла даме, што, хоць тут і пільны нагляд, падобныя выпадкі здараюцца даволі часта, бо дзецям хочацца чытаць, а кніжак у прытулку няма.

У сэрцы графіні затлела нейкая іскра. Паколькі, аднак, паню стамляла думанне, яна пастаралася забыцца пра гэта. Толькі ў салоне пана саветніка, дзе прынята было гаварыць пра рэчы набожныя і дабрачынныя, графіня расказала пра выпадак у прытулку і пра тое, як растлумачвала яго манашка.

Саветнік, слухаючы графіню, таксама пранікся незвычайным пачуццём і, як быстрэйшы ў думанні, вырашыў, што трэба было б паслаць сіротам кніжак. Прыгадаў нават, што ў шафе ці ў скрыні тлее ў яго мноства друкаванага слова, якое ён купляў калісьці сваім дзецям... Аднак пан саветнік быў зацяжкі, каб корпацца ў нейкай старызне.

Увечары саветнік быў у пана З., усё жыццё якога праходзіла ў аддаванні дробных паслуг чалавецтву, асабліва яго ніжэйшым пластам. Хочучы зрабіць прыемнасць пану З., саветнік расказаў яму, што графіня ўбачыла ў прытулку і пачула там ад манашкі, дадаўшы са свайго боку, што варта было б пастарацца пра кнігі для сірот.

— Ды гэта ж прасцей за ўсё! — выгукнуў пан З. — Зайду заўтра ў рэдакцыю «Кур'ера» і паўплываю на іх, каб зрабілі аб'яву.

Назаўтра пан З. прыбег, задыханы, у рэдакцыю, на прамілы бог просячы, каб яна заклікала грамадскасць ахвяроўваць кнігі для сірот.

Ён трапіў вельмі дарэчы, бо ў нумары якраз не хапала некалькі радкоў з якой-небудзь сенсацыйнай весткай. І таму рэферант чуллівага аддзела прысеў і напісаў:

«Чародка дзяцей, якімі апякуецца грамадскасць, пакутуе ад недахопу кніг. Малеча тужыць. Памятайце пра душы галодных!»

Праз некалькі дзён, у нядзелю, каля зачыненых дзвярэй рэдакцыі я сустрэў бедна апранутага чалавека, з рукамі чорнымі, як у камінара, з худой дзяўчынкай, што трымала пакунак старых кніг.

— Чаго вы хацелі?

Чалавек зняў шапку і нясмела адказаў:

— Мы, проша пана, прынеслі некалькі кніжак для тых галодных, што вы пісалі пра іх...

А худая дзяўчынка зрабіла кніксен і зачырванелася, наколькі гэта дазволіла ёй малакроўе.

— Як вас завуць? — спытаўся я ў чалавека, узяўшы тыя кнігі.

— А навошта вам гэта? — спытаўся ён разгублена.

— Павінны ж мы надрукаваць, хто кнігі даў.

— Ой, не трэба! Я ж бедны чалавек з капялюшнай фабрыкі... Не, не трэба...

І ён пайшоў са сваёю благенькай дачкой.

Побач са мной стаяў вучоны, прафесар фізікі, і таму, відаць, мне прыйшоў на думку тэлеграф зусім новай канструкцыі.

Галоўнай станцыяй быў сірочы прытулак, бакавой — рабочы з капялюшнай фабрыкі; калі адзін даў сігнал «увага», другі адразу ж адказаў. Калі адзін пажадаў, другі — прынёс.

А мы, усе іншыя, выконвалі функцыю тэлеграфных слупоў.

Міхалка

Работа на чыгунцы закончылася. Падрадчык выплаціў што каму належала, каго змог — ашукаў, і людзі пачалі разыходзіцца натоўпамі, кожны ў сваю вёску.

У карчме, што стаяла паблізу ад чыгуначнага палатна, да паўдня стаяў гоман. Хто напаўняў абаранкамі кайстру, хто купляў дахаты гарэлку, хто — напіваўся на месцы. Пасля парабілі клункі з дзяругаў, павесілі тыя клункі цераз плечы і пайшлі, гукаючы:

— Бывай здароў, дурны Міхалка!

А ён застаўся.

Застаўся на шэрым полі і не глядзеў услед сваім людзям, а на бліскучыя рэйкі, што беглі кудысьці далёка, далёка! Вецер раздзьмухваў яго цёмныя валасы, расхрыстваў яго белую сярмягу і здалёк даносіў апошнія гукі песень.

Неўзабаве за кустамі ядлоўцу пахаваліся дзяружкі, сярмягі і круглыя шапкі. Нарэшце і песні замоўклі, а ён усё стаяў з заложанымі за спіну рукамі, бо не было куды ісці. Нібы ў таго зайца, што якраз цяпер сігаў цераз рэйкі, і ў яго, мужыцкага сіраты, гняздо было ў полі, а свіран — дзе бог дасць.

За пясчаным узгоркам пачуўся свіст, заклубіўся дым, загрукацелі колы. Рабочы цягнік затрымаўся перад незакончанай станцыяй. Дзябёлы машыніст і яго маладзенькі памочнік саскочылі з паравоза і пабеглі ў карчму. Таксама зрабілі і змазчыкі. Застаўся толькі інжынер, які задуменна прыглядаўся да пустой ваколіцы і прыслухоўваўся да шамацення пары ў паравозным катле.

Дзяцюк ведаў інжынера, ён нізенька пакланіўся яму.

— А, гэта ты, дурны Міхалка! Што ты тут робіш? — спытаўся інжынер.

— Нічога, пане.

— Чаму не вяртаешся ў вёску?

— Няма мне, пане, чаго.

Інжынер пачаў напяваць, а потым сказаў:

— Едзь у Варшаву. Там заўсёды работа знойдзецца.

— Я ж не ведаю, дзе гэта.

— Сядай на платформу, дык і даведаешся.

«Дурны Міхалка» ўзабраўся, як кот, на платформу і сеў на горбе камення.

— А грошы ў цябе трохі ёсць? — спытаўся інжынер.

— Ёсць, пане, рубель, і сорак грошаў, і злотых дзесятачкамі...

Інжынер зноў пачаў напяваць і азірацца па ваколіцы, а ў паравозе ўсё нешта бурчэла. Нарэшце з карчмы выбегла абслуга цягніка з бутэлькамі і скруткамі. Машыніст і памочнік селі на паравоз і — паехалі.

Праз нейкую мілю ад станцыі, на павароце, паказаліся дымы над стрэхамі беднай вёскі на балоцістай нізіне. Убачыўшы вёску, Міхалка ажыў. Пачаў смяяцца, гукаць (хоць бы яго не пачулі з такое адлегласці), махаць шапкай... Але змазчык, які сядзеў на тамбуры, прыкрыкнуў на яго:

— Чаго ты там выхіляешся! Яшчэ звалішся к чорту...

— Гэта ж, пане, наша вёска, тая вунь!..

— А ваша, дык і сядзі спакойна, — адказаў змазчык.

Міхалка сеў спакойна, як яму загадалі. Толькі на сэрцы было неяк нудна, і ён пачаў маліцца. Ах, як ён ахвотна вярнуўся б у сваю вёску, злепленую з гліны і саломы, туды, дзе навокал балота!.. Ды не было чаго. Хоць і называлі яго «дурным», ён усё ж разумеў, што ў свеце людзі менш паміраюць з голаду і з начлегам лягчэй, чым у вёсцы. О, у свеце хлеб бялейшы, на мяса можна хоць паглядзець, больш дамоў і людзі не такія бедныя, як у іх.

Міналі станцыю за станцыяй, затрымліваючыся дзе даўжэй, дзе карацей. На заходзе сонца інжынер загадаў накарміць дзецюка, а ён за гэта нізенька пакланіўся.

Пачалі ехаць па зусім новых аколіцах. Тут не было залітых балотаў, а ўзгоркаватыя палі, звілістыя, быстрыя рэчкі. Пазнікалі курныя хаты і плеценыя з лазы гумны, паказаліся прыгожыя двары і мураваныя будынкі, лепшыя, чым у іх касцёлы або корчмы.

Ноччу спыніліся каля горада, які стаяў на гары. Здавалася, што дамы лезуць адзін на адзін, а ў кожным столькі святла, колькі зорак на небе. На цэлай сотні пахаванняў не ўбачыш столькі свечак, колькі ў гэтым горадзе...

Штосьці вельмі хораша іграла, людзі хадзілі натоўпам, смеючыся і рагочучы, хоць была ўжо такая позняя ноч, што ў вёсцы пачуў бы толькі голас нячысціка і брэх растрывожаных сабак.

Міхалка не заснуў. Інжынер загадаў даць яму фунт каўбасы і булку хлеба, а потым — прагнаў яго на іншую платформу, якая везла пясок. Тут было мякка, як у пуху. Але дзяцюк не лажыўся, а сядзеў на кукішках, еў каўбасу з хлебам, ажно вочы лезлі наверх, і думаў:

«Глядзі, якія дзіўныя рэчы бываюць на свеце!..»

Гадзін некалькі пастаялі, а пад ранне цягнік крануўся і памаленьку паехалі. На адной станцыі, у лесе, пастаялі даўжэй, а змазчык сказаў дзецюку, што інжынер, відаць, вернецца назад, бо па яго прыйшла тэлеграма.

І сапраўды, інжынер паклікаў дзецюка.

— Мне трэба ехаць назад, — сказаў ён. — А ты паедзеш адзін у Варшаву?

— Ці я ведаю, — шапнуў дзяцюк.

— Ды ўжо ж не загінеш сярод людзей?

— Для каго я, пане, загіну, калі ў мяне анікога няма!..

І сапраўды, для каго ён меў загінуць!

— Ну дык едзь, — сказаў інжынер. — Там каля самай станцыі будуюць новыя дамы. Будзеш насіць цэглу і не памрэш з голаду, калі не сап'ешся. Пасля, можа, і палепшае. На ўсякі выпадак на табе рубель.

Дзяцюк узяў рубель, абняў інжынера за калені і сеў на сваю платформу з пяском.

Неўзабаве паехалі.

У дарозе ён спытаўся ў змазчыка:

— Пане, далёка адгэтуль да нашай станцыі?

— Міляў, відаць, пад сорак. Ці я ведаю!

— Пане, а пешкі доўга ішоў бы?

— Тыдні, можа, са тры. Зрэшты, не ведаю.

Страшэнны жах ахапіў дзецюка. І чаго ён, бедны, папёрся так далёка, што аж тры тыдні трэба дахаты ісці!..

У іхняй вёсцы часта расказвалі пра аднаго хлопца, як яго падхапіў вецер і хутчэй, чым паспееш перахрысціцца, панёс, а праз дзве мілі шпурнуў, ужо мёртвага, на зямлю. Ці ж з ім не тое самае стала? Ці ж гэтая машына, якое старыя людзі баяцца, не горшая яшчэ і за вецер?.. А дзе яна яго выкіне!

Ад гэтай думкі Міхалка ўхапіўся за борт платформы і заплюшчыў вочы. Адчуў, як яго нясе, як страшна гудзе, як вецер хвошча яго па твары і смяецца: «го-го-го!.. хі-хі-хі!..»

Падхапіла яго бура, падхапіла!.. Толькі што не ад маці, не ад бацькі, не ад роднай хаты, а сірату з чыстаполіцы.

Ён разумеў, што нешта з ім не так, але нічым не мог сам сабе памагчы. Дрэнна яму, будзе, напэўна, яшчэ горш, але таму, што бывала ўжо дрэнна, горш і найгорш, ён расплюшчыў вочы і перастаў трымацца за борт. На ўсё божая воля. На тое ён бедны мужык, каб цягаць бяду на карку, а ў сэрцы — страх і смутак...

Паравоз прарэзліва засвістаў. Міхалка зірнуў наперад і ўбачыў воддаль цэлы лес дамоў, аслоненых дымам.

— Недзе гарыць? — спытаўся ён у змазчыка.

— Гэта Варшава!..

Дзецюка зноў сціснула за сэрца. Як ён асмеліцца ўвайсці ў гэты дым?

Станцыя. Міхалка злез з платформы. Пацалаваў у змазчыка руку і, разглядзеўшыся, памалу пайшоў да тое крамы, дзе на шыльдах былі намаляваны куфлі з чырвоным півам і зялёная гарэлка ў бутэльках. Не выпіўка яго туды прыцягвала, а штосьці іншае.

За карчмой відаць было — будуецца дом, а перад тымі шыльдамі стаялі муляры. Ён прыгадаў параду інжынера і падышоў — спытацца пра работу.

Муляры, хлопцы хвацкія, забруджаныя вапнай і цагляным пылам, самі зачапілі дзецюка.

— Хто ж ты такі?.. Адкуль жа ты?.. Як тваю маці завуць?.. Хто табе шапку такую пашыў?

Адзін цягнуў яго за рукаво, другі насунуў шапку на вочы. Разоў некалькі закружылі яго на адным месцы, дык ён і не ведаў ужо, з якога боку прыйшоў.

— Адкуль жа ты, хлопча?

— Я, пане, з Вільчалыкаў, — адказаў Міхалка.

Ён гаварыў неяк нараспеў, твар яго быў перапалоханы, і муляры дружна зарагаталі.

Міхалка стаяў сярод іх і, хоць і крыўдна трохі было, таксама смяяўся.

«Глядзі, якія вясёлыя хлопцы!..»

Гэты ягоны смех і прастадушны выгляд выклікалі ў муляраў прыхільнасць. Яны супакоіліся, пачалі яго распытваць. Калі ж сказаў, што шукае працы, паклікалі за сабой.

— Дурны, падла, але, здаецца, добры хлопец, — сказаў адзін з майстроў.

— Трэба яго ўзяць, — дадаў другі.

— А ўступнае дасі? — спытаўся ў Міхалкі чаляднік.

— Ды я ж не ведаю, як гэта?

— Паставіш гарнец гарэлкі, — растлумачыў другі.

— Або возьмеш ад нас прачуханца! — дадаў, смеючыся, трэці.

Падумаўшы, Міхалка сказаў:

— Яно, вядома, лепш узяць, чым даваць...

Мулярам і гэта спадабалася. Зноў разоў два насунулі яму шапку на вочы, але гарэлкі не дамагаліся і прачуханца не далі.

Так яны весела дайшлі да месца і ўзяліся за працу. Майстры ўзлезлі на высокае рыштаванне, а дзеўкі і падлеткі пачалі насіць цэглу. Міхалку, як навічка, паставілі перамешваць лапатай вапну з пяском.

Так ён стаў мулярам.

Назаўтра яму далі на дапамогу дзеўку, такую ж бедную, як і ён. Усяго і вопраткі ў яе было, што старая хустка, дзіравая спадніца і кашуліна — божа, злітуйся! Прыгожай яна не была. Смуглявая, сухая з твару, нос кароткі, задзёрты, нізкі лоб. Але Міхалка быў непераборлівы. Як толькі яна з'явілася каля яго з лапатай, ён зацікавіўся ёю, як хлопец дзяўчынай. А як зірнула на яго з-пад спалавелай хусткі, адчуў, што ў грудзях пацяплела. Ён нават так асмялеў, што спытаўся:

— Адкуль жа вы? Далёка ад Варшавы? Даўно працуеце з мулярамі?

Распытваючы, ён казаў ёй «вы». Але таму, што яна пачала гаварыць яму «ты», дык і ён ёй «ты».

— Не бяры так цяжка, — казаў ён, — я ўжо і за цябе, і за сябе зраблю.

І рабіў так шчыра, што ажно пот з яго ліўся, а дзеўка толькі коўгала лапатай па версе, туды ды назад.

З таго часу яны хадзілі ўдваіх увесь дзень, і заўсёды асобна. Часамі да іх далучаўся адзін чаляднік. Дзеўцы ўсялякага нагаворыць, з дзецюка накпіць — толькі і ўсяго. Увечары Міхалка заставаўся начаваць у камяніцы, якую яны муравалі, бо не было яму куды ісці, а яго сяброўка ішла ў горад разам з іншымі і з тым чаляднікам, які ўвесь час лаяў яе, а то і па карку даваў.

— Нешта не любіць ён дзеўку, — сам сабе гаварыў Міхалка. — Але нічога не зробіш: на тое ён і чаляднік, каб нас падштурхоўваць...

Затое ўжо сам ён стараўся за ўсю тую крыўду рабіць дзяўчыне палёгку. Увесь час працаваў за сябе і за яе. Снедаючы, дзяліўся з ёю хлебам, а ў абед купляў ёй баршчу за пяць грошаў, бо ў дзеўкі амаль ніколі не было за што купіць.

Калі іх прызначылі насіць цэглу наверх, дзяцюк не мог ужо выручаць сваю сяброўку, бо тут прыглядаліся майстры.

Аднак па гнуткіх дошках рыштаванняў хадзіў ён за ёю след у след і вельмі ж баяўся, каб яна не спаткнулася і цэгла не прываліла яе!

Бачачы такую яго заклапочанасць, той чаляднік пакепліваў з Міхалкі і паказваў на яго іншым. Тыя таксама смяяліся і крычалі зверху:

— На, дурань, на!..

Неяк апоўдні чаляднік паклікаў дзяўчыну ўбок, чагосьці ўсё ад яе дамагаўся, нават і штурхануў мацней, чым заўсёды. Пасля той гутаркі яна падышла да Міхалкі заплаканая і спыталася, ці не пазычыць ён ёй дваццаць грошаў.

Чаго б у яго для яе не было! Ён хуценька развязаў вузельчык, дзе былі грошы, яшчэ прывезеныя са станцыі, і адлічыў ёй, колькі прасіла.

Дзяўчына занесла дваццаць грошаў чалядніку, і з той пары не было амаль ніводнага дня, каб дзяцюк не рабіў ёй тых безнадзейных пазыкаў. Потым аднойчы нясмела спытаўся ў яе:

— Навошта ты даеш грошы гэтаму нелюдзю?

— Ды так ужо, — адказала дзеўка.

Неяк раз чаляднік пасварыўся з пісарам і пакінуў працу. Мала таго, што сам пакінуў, дык яшчэ і дзяўчыне загадаў, нібы служанцы якой, зрабіць тое самае — ісці за ім.

Дзяўчына завагалася. Аднак, калі пісар прыгразіў, што калі яна не дабудзе да вечара, дык ён не заплаціць ёй за ўвесь тыдзень, — зноў узялася за працу. Беднаму чалавеку капейка, так цяжка заробленая, не можа не быць дарагой.

Чаляднік узлаваўся.

— Ідзеш ты, сука, — крычаў ён, — ці не ідзеш?

— Як жа я пайду, калі яны не хочуць заплаціць? За рубля таго хоць спадніцу якую купіла б!..

— Ну, дык цяпер, — гыркнуў чаляднік, — на вочы мне не паказвайся, на парог мой не ступі, бо затаўку насмерць!..

І пайшоў у горад.

Увечары, як заўсёды, муляры разышліся. У новым доме застаўся начаваць Міхалка, а з ім — дзяўчына.

— Не пойдзеш? — спытаўся здзіўлены дзяцюк.

— Куды ж я пайду, калі ён сказаў, што прагоніць...

Толькі цяпер Міхалка пачаў здагадвацца.

— Дык гэта ты з ім жыла? — спытаўся з крыўдай у голасе.

— Ага, — сарамліва шапнула дзяўчына.

— І яму аддавала ўвесь заработак, хоць ён і біў цябе?

— Але.

— А чаму ж ты так брыдка рабіла?..

— Бо любіла яго, — ціха адказала дзеўка, хаваючыся за слупы рыштавання.

Дзецюка нібы хтосьці нажом укалоў. Недарма людзі з яго смяяліся!..

Міхалка падсунуўся да дзяўчыны.

— А цяпер не будзеш яго любіць? — спытаўся ён.

— Не, — адказала яна і пачала горка плакаць.

— Будзеш толькі мяне любіць?

— Але.

— Я не буду цябе біць і грошай тваіх забіраць не буду.

— Вядома ж!

— Са мной табе будзе лепш!..

Дзеўка не адказала нічога, а толькі плакала яшчэ шчырэй і ўся траслася.

Ноч была халодная і сырая.

— Холадна табе? — спытаўся дзяцюк.

— Холадна.

Яна плакала, а ён пасадзіў яе на горбе цэглы. Зняў сярмягу і атуліў дзяўчыну, а сам застаўся ў адной кашулі.

— Не плач!.. Не плач! — гаварыў. — Толькі адну ноч так прасядзіш. Ёсць жа ў цябе рубель, вось заўтра і ноймем кватэру, а спадніцу я за свае табе куплю. Толькі не плач...

Аднак дзеўка не звяртала ўвагі на тое, што ён ёй гаварыў. Яна ўзняла галаву і прыслухоўвалася. Ёй здавалася, што з вуліцы чуваць знаёмую хаду.

Той хтосьці наблізіўся. Пачаў свістаць і гукаць:

— Дахаты ідзі! Ты!.. Дзе ты там?

— Я тут! — адказала дзяўчына ўсхапіўшыся.

Выбегла на вуліцу, дзе стаяў чаляднік.

— Я тут! — паўтарыла.

— А грошы ёсць? — спытаўся чаляднік.

— Ёсць! Во яны... На! — сказала, падаючы яму рубель.

Чаляднік схаваў рубель у кішэню. Тады схапіў дзеўку за валасы і пачаў біць, прыгаворваючы:

— Другім разам слухайся, бо на парог не пушчу... Рублём не адкупішся!.. Слухайся!.. Слухайся! — паўтараў ён, лупцуючы яе кулакамі.

— А божа ж мой!.. — крычала дзеўка.

— Слухай!.. Слухай, што я кажу...

Ды раптам ён пусціў дзяўчыну, бо адчуў, што за карак яго ўчапілася магутная рука. Сяк-так павярнуў галаву і ўбачыў Міхалкавы раз'ятраныя вочы.

Чаляднік быў хлопец хват, ён чарпануў Міхалку кулаком па лабаціне, ажно ў таго ў вушах зазвінела. Аднак чаляднікаў карак не выпусціў, нават сціснуў яго мацней.

— Задушыш мяне, зладзюга ты... дык пабачыш тады! — хрыпата застагнаў чаляднік.

— А ты не бі яе! — сказаў дзяцюк.

— Не буду, — мармытнуў той, высалапіўшы язык.

Міхалка пусціў руку, а чаляднік ажно захістаўся. Глытнуў разоў колькі паветра, а потым сказаў:

— Не хоча, каб я біў яе, дык няхай са мною не ходзіць... Хоча любіць — хай любіць, але я б'ю, бо ўжо такі мой звычай!.. Што з тае дзеўкі, якую нельга біць?.. Няхай ідзе да ліхаматары!

— І пойдзе... Падумаеш! — сказаў дзяцюк.

Але дзяўчына злавіла Міхалку за рукі.

— Пакінь ты ўжо, — гаварыла яна, дрыжучы і абдымаючы яго. — Не лезь у нашы справы...

Дзяцюк анямеў.

— А ты дадому ідзі, — сказала дзеўка чалядніку, узяўшы яго пад руку. — Навошта, каб хто з цябе тут кпіў на вуліцы...

Чаляднік вырваўся ад яе і, смеючыся, сказаў:

— Ідзі сабе да яго! Ён цябе біць не будзе... Ён жа табе і грошы даваў...

— Ат! Пакінь ты!.. — узлавалася дзеўка і пайшла.

— Бачыш, з бабай трэба як з сабакам! — сказаў чаляднік, паказаўшы на дзеўку рукой. — Лупцуй яе, а яна за табой у агонь палезе...

І знік. Толькі ў начной цішыні чуўся ягоны злосны смех.

Дзяцюк стаяў, глядзеў ім услед, прыслухоўваўся. Потым вярнуўся да рыштавання і паглядзеў на тое месца, дзе толькі што сядзела дзеўка.

Галава кружылася, а грудзі не маглі злавіць паветра. Толькі што яна сказала яму, што будзе любіць і — узяла ды пайшла. Толькі што ён быў такі шчаслівы, толькі што было тут так добра з жывою істотай, да таго ж з дзяўчынай, а цяпер — так пуста і сумна!

Чаму яна пайшла?.. Вядома ж, таму, што так ёй хочацца, так падабаецца!.. І нічога ён тут не зробіць, хоць і добры, і дужы!.. Інстынктыўна ён шанаваў дзяўчыну за яе адданасць чалядніку, не злаваўся, што парушыла дадзенае яму абяцанне, не збіраўся сілай навязваць ёй свае пачуцці. Але, нягледзячы на ўсё гэта, так шкадаваў яе, так шкадаваў!..

Раз'едзенымі вапнай рукамі ён выцер вочы і падняў сваю сярмягу, раскінутую на горбе цэглы і яшчэ як быццам цёплую. Выйшаў на вуліцу, пастаяў.

Нічога не відно, толькі ў імгле пабліскваюць чырвоныя агеньчыкі ліхтароў.

Міхалка вярнуўся ў халодныя сцены і лёг на зямлі. Але не змог заснуць, цяжка ўздыхаў у самоце, тужачы па сваёй дзяўчыне.

Па сваёй, бо яна ж сама сказала, што будзе толькі яго любіць!

Назаўтра дзяцюк, як заўсёды, узяўся за працу.

Але праца не спорылася. Стомлены быў, дый дом гэты абрыдаў неяк. Дзе ні ступі, да чаго ні дакраніся, на што ні зірні — усё нагадвала дзяўчыну, горкае расчараванне. Людзі таксама кпілі з яго:

— Ну што, дурны Міхалка, праўда, што дзеўкі ў Варшаве дарагія?

Дарагія, ой, дарагія! Дзяцюк патраціў на сваю ўсё, што сабралася, сам галадаў, нічога сабе не справіў, ніякай ласкі ад яе не паспытаў, і так яшчэ брыдка яго пакінула.

Дрэнна было яму, сорамна. І таму, калі пачуў, што ў іншых месцах Варшавы такім, як ён, лепш плацяць, упершыню пайшоў туды.

Ішоў Міхалка за адным чаляднікам, які абяцаў завесці яго на вуліцу, дзе будуюць найбольш дамоў.

Выйшлі яны раненька і добры кавалак дарогі валакліся да Віслы. Убачыўшы мост, дзяцюк ажно рот разявіў. На гэты момант і дзеўка вылецела з галавы.

Каля вартаўнічай будкі ён завагаўся.

— Што з табой? — спытаўся чаляднік.

— Не ведаю, пане, ці мяне тут прапусцяць? — адказаў Міхалка.

— Дурань ты! — грымнуў на яго чаляднік. — Калі хто-небудзь зачэпіць цябе, дык скажы, што ідзеш са мною.

«І праўда ж», — падумаў дзяцюк і здзівіўся, што такі адказ раней не прыйшоў яму ў галаву.

Пасля ён здзіўляўся, убачыўшы купальні і баркі: як гэта яны не топяцца ў вадзе, хоць і вялікія, і не хацеў даць веры, што ўвесь мост — з чыстага жалеза.

«Тут, відаць, нейкае ашуканства, — думаў ён. — Столькі жалеза, пэўна ж, і на ўсім свеце няма!..»

Ішлі яны так, чаляднік і Міхалка, адзін за адным, цераз мост, па адной вуліцы, па другой. Каля замка дзяцюк зняў шапку і перахрысціўся, думаючы, што гэта касцёл. Каля кляштара бернардынаў яго амаль не задушыў амнібус. Каля фігуры маткі боскай перад багадзельняй ён хацеў стаць на калені і памаліцца, ледзь той чаляднік адцягнуў яго.

На вуліцах гоман, брычкі адна за адной, процьма людзей. Міхалка адным саступаў дарогу, на другіх натыкаўся і аж бялеў са страху, каб часам не адлупцавалі. Нарэшце ў галаве яго ўсё пераблыталася — і ён згубіў чалядніка.

— Пане!.. Пане!.. — пачаў крычаць у адчаі і паляцеў цераз вуліцу.

Нехта затрымаў яго, кажучы:

— Ціха ты, сабака!.. Тут крычаць не можна!

— Дык жа пан мой прапаў!

— Які пан?

— Чаляднік.

— Ну ж і пан!.. А куды табе трэба?

— Туды, дзе дом муруюць...

— Які дом?

— Такі... з цэглы, — адказаў дзяцюк.

— Ат, дурань!.. Дык жа і тут дом муруюць... І там вунь! І тут!

— Ды я ж не бачу...

Яго ўзялі за плячук і пачалі паказваць.

— Во, глядзі! Тут адзін дом будуюць... Тут другі...

— Ага! Ага! — сказаў Міхалка і пайшоў да таго другога, бо не трэба было перабягаць цераз вуліцу.

Дабраўшыся на месца, ён спытаўся пра чалядніка. Аднак не знайшоў яго тут, і яму паказалі на іншы дом. Але і там пра чалядніка Настазія ніхто не чуў; трэба было ісці далей.

Такім чынам ён абабег некалькі вуліц і аглядзеў дзесятка паўтара пачатых будоўляў, сам сабе думаючы, дзе ж цяпер жывуць тыя людзі, якім дамы яшчэ толькі будуюцца.

Паступова ён аддаляўся ад цэнтра горада. Гоман на вуліцах цішэў, прахожых было менш, брычак амаль не відно. Затое ўсё больш ды больш рыштаванняў, горбаў цэглы і чырвоных сцен.

Дзяцюк страціў надзею знайсці чалядніка і падумаў пра работу.

Зайшоў у двор нейкай новабудоўлі пры дарозе, спыніўся сярод рабочых і пачаў прыглядацца. Час ад часу ён далучаўся да гутаркі, а то і памагаў сяму-таму. Каму цэглу складаць паможа, каму ражку падасць, а тым, што вымешвалі вапну, сказаў, як гэта належыцца рабіць. І паказаў, ажно майстра абляпаў з ног да галавы.

— Што ты тут круцішся, вахлак? — спытаўся ў яго пісар.

— Работы, пане, шукаю.

— Няма тут для цябе работы.

— Няма цяпер, дык, можа, потым знойдзецца. А вам жа не шкодзіць, калі я каму дапамагу.

Прайдоха пісар адразу ўцяміў, што дзяцюк без капейкі. Ён выняў сваю кніжыцу і аловак, пачаў перакрэсліваць, падлічваць і ўрэшце зрабіў ласку — прыняў Міхалку.

Людзі казалі, што зарабляў ён на ім дваццаць грошаў у дзень — чыста.

Тут Міхалка працаваў да восені. З голаду не памёр, за начлег не плаціў, аднак нават ботаў сабе не купіў. Толькі і ўсяго, што разоў колькі напіўся ў нядзелю, як парсюк. Хацеў нават вэрхалу нарабіць у карчме, але часу ў яго не хапіла, бо ўзялі ды выкінулі за дзверы.

Дом рос на вачах. Яшчэ муляры не закончылі флігеляў, а фасад ужо быў пад дахам, атынкаваны, ашклёны, нават і людзі пачалі ўсяляцца.

Пад канец верасня задажджыла. Працу спынілі і ўсіх чорнарабочых звольнілі. У ліку такіх быў і Міхалка.

Пісар кожны тыдзень трошкі не дадаваў яму, кажучы, што аддасць зараз. Калі ж прыйшоў канчатковы разлік, дзяцюк, хоць і непісьменны, уцяміў, што пісар яго, відаць, абдурыў. Даў яму тры рублі, а належалася з пяць ці з шэсць.

Міхалка ўзяў тры рублі, зняў шапку і пачаў чухаць галаву, пераступаючы з нагі на нагу. Але пісар быў так заняты сваёю кніжыцай, што доўга не заўважаў дзецюка, а потым нарэшце спытаўся:

— Ну, што табе яшчэ трэба?

— Відаць, пане, мне больш належыцца, — пакорліва сказаў дзяцюк.

Пісар зачырванеўся. Палез да Міхалкі, штурхануў яго грудзьмі і сказаў:

— А пашпарт у цябе ёсць?.. Хто ты такі?..

Міхалка змоўк, а той далей:

— Ты думаеш, можа, хамула, што я цябе ашукаў?

— Ага...

— Дык пайшлі са мной у паліцыю, там я табе дакладна пакажу, што ты злодзей і прайдзісвет...

Пашпарт і паліцыя ўстрывожылі Міхалку. І ён сказаў:

— Няхай вам, пане, крыўда мая пойдзе на здароўе!

І пакінуў будоўлю.

А таму, што і пісару не вельмі карцела ў паліцыю, справа закончылася толькі пагрозай...

Дзяцюк апынуўся цяпер нібы ў чыстаполіцы. Прайшоў сваю вуліцу, другую, трэцюю, усюды заходзячы, дзе бачыў чырвоныя сцены і некалькі слупоў, убітых у зямлю. Аднак работа была ўжо або закончана, або канчалася, а калі ён пытаўся, ці не прымуць яго, дык нават не адказвалі.

Пралазіў ён так дзень, другі, абмінаючы гарадавых, каб не спыталіся пра пашпарт. Сталовай з цёплай ядой не знайшоў, харчаваўся толькі крывяной каўбасой, салам, хлебам, селядцом, запіваючы гарэлкай.

Ён ужо страціў рубель, нічога людскага не спажыўшы. Спаў пад плотам і сумаваў па людзях, бо не было з кім словам перакінуцца.

Падумалася дзецюку, а ці не лепш вярнуцца дахаты. Пытаўся ў прахожых, дзе тут чыгунка. Пайшоў туды, куды паказвалі, і трапіў на чыгунку, але не на сваю.

Убачыў нейкую вялікую станцыю, многа людзей, дамы каля станцыі, а рэйкаў не было.

Разгубіўся страшэнна, спалохаўся, не ведаючы, што да чаго. А потым ужо нейкая добрая душа растлумачыла яму, што ёсць яшчэ тры чыгункі, аднак — за Віслай.

Цяпер Міхалка ўспомніў, што ішоў сюды цераз мост. Пераначаваўшы ў нейкім раўку, пачаў пытацца пра дарогу да моста. Расказалі яму дакладна, дзе ісці проста, дзе налева, а дзе направа і дзе павярнуць. Запомніў усё, але як пачаў ісці і паварочваць, дык трапіў да Віслы, але моста не знайшоў.

Дык і вярнуўся ў горад. На бяду пачаўся дождж. Людзі хаваліся пад парасоны, а ў каго не было — той уцякаў. Пад такім ліўнем Міхалка не асмельваўся пытацца пра дарогу.

У самы найбольшы дождж ён згорбіўся пад сцяной, застыўшы ў сваёй прамоклай сярмязе, і пацяшаў сябе тым, што хоць босыя ногі пад ліўнем адмыюцца.

Калі ён стаяў так, збялеўшы, а вада па доўгіх валасах аплывала яму за кашулю, каля яго спыніўся нейкі пан.

— Жабрак? — спытаўся ён.

— Ды не.

Пан прайшоў трохі наперад і зноў спытаўся, вярнуўшыся:

— Але ж есці хочацца?

— Ды не.

— І не холадна?

— Ды не.

— Дурань нейкі! — мармытнуў пан. А потым: — Але ж грыўню ўзяў бы?

— Калі б пан даў, дык узяў бы.

Пан даў і пайшоў сабе, штосьці мармычучы.

Пасля ён зноў спыніўся, паглядзеў на мужыка, нібы вагаючыся, аднак урэшце пайшоў назусім.

Міхалка трымаў у жмені манеціну і думаў, здзіўлены:

«Глядзі, якія тут бываюць добрыя паны!»

І падумаў раптам, што такі добры пан мог бы паказаць яму і дарогу да моста!.. Аднак ужо было позна.

Ноч пачалася, запалілі ліхтары, а дождж прыпусціўся гусцейшы. Дзяцюк шукаў вуліцу, каб найцямнейшую. Павярнуў туды, сюды. Заўважыў новабудоўлі і пазнаў раптам вуліцу, дзе раней працаваў.

Тут вось канчаецца брук. Тут паркан. Там склад вуголля, а там яго дом. У некалькіх вокнах гарыць святло, а праз адчыненыя вароты відаць незакончаныя флігелі.

Дзяцюк увайшоў у двор. Дзе-дзе, а тут яму належыцца начлег. Ён жа сам гэты дом будаваў.

— Гэй! Гэй! А куды ты? — гукнуў за ім з ганка чалавек у доўгім кажусе.

Відаць, ужо было холадна на дварэ.

Міхалка павярнуўся.

— Гэта я, — сказаў ён. — Іду спаць у сутарэнне.

Чалавек у кажусе абурыўся:

— Тут што — жабрацкі гатэль, каб вам начаваць?

— А я ж тут рабіў усё лета, — збянтэжыўся дзяцюк.

У сенцах паказалася вартаўнікова жонка, непакоячыся пра мужа.

— Што тут робіцца?.. Хто гэта?.. Можа, злодзей? — спыталася яна.

— Ды не. Толькі вось гэты кажа, што ён тут працаваў, што і начлег яму належыцца... Дурнаваты!..

У Міхалкі загарэліся вочы, ён засмяяўся і падбег да вартаўніка.

— Дык вы з нашай вёскі? — спытаўся радасна.

— А чаму гэта? — здзівіўся вартаўнік.

— Бо так на мяне гавораць у нашай вёсцы... Бо я — дурны Міхалка!

Вартаўнікова жонка захіхікала, а сам ён паціснуў плячыма і сказаў:

— Што ты дурны, дык гэта відно. Аднак я не з вёскі, а з горада... З Лапаў!^[17] — дадаў ён такім тонам, што пасумнелы дзяцюк ажно ўздыхнуў.

— Уга! Гэта ж, відаць, такі самы вялікі горад, як Варшава?

— Такі — не такі, — адказаў вартаўнік, — а ўсё ж горад нішто сабе.

Ён памаўчаў, а потым:

— А ты, само сабой, каціся адгэтуль, бо спаць тут няможна.

Дзяцюк і рукі апусціў. Ён жаласна зірнуў на вартаўніка і спытаўся:

— Куды ж я пайду ў такі лівень?

Трапнасць гэтай заўвагі ўразіла вартаўніка. І сапраўды — куды ж ісці ў такую навальніцу?

— Што ж, — сказаў ён, — заставайся тады, калі лівень. Толькі глядзі, каб ноччу красці не захацелася. А ўранку на самым золаку ўцякай, каб гаспадар не ўбачыў. Бо гэта быстры пан!

Міхалка падзякаваў, пайшоў у флігель і вобмацкам залез у знаёмае сутарэнне.

Расцёр ацэплыя рукі, выкруціў мокрую сярмяжыну і лёг на цаглянай крошцы і стружках, якіх калісьці нанасіў сюды.

Горача яму не было, наадварот — нават трохі холадна і мокра. Аднак ён з маленства прывык да галечы і на цяперашнюю невыгоду зусім не зважаў. Горш было ад думкі: а што далей? Ці шукаць працы ў Варшаве,ці вяртацца дахаты? Калі шукаць працы, дык дзе ды якое? А як дахаты вяртацца, дык як і чаго?

Голаду ён не баяўся. Было ж яшчэ два рублі, ды, зрэшты — што той голад — навіна для яго?

— Ат, што бог дасць, — шапнуў ён.

Перастаў непакоіцца пра заўтрашні дзень, цешыўся сённяшнім. На дварэ цурболіць дождж. Дрэнна было б цяпер у раўку, а тут жа так здорава!

І заснуў, як стомлены мужык, які, калі яму што сніцца, кажа, што гэта душы нябожчыкаў яго наведвалі.

А заўтра... Будзе што бог дасць!

Зранку распагодзілася, нават і сонца бліснула. Міхалка яшчэ раз падзякаваў вартаўніку за начлег і пайшоў. Быў ён зусім бадзёры, хоць ад учарашняга дажджу валасы зляпіліся, а сярмяга ўдубянела, як скураная.

Пастаяў трохі перад варотамі, раздумваючы, куды падацца, улева ці направа? Заўважыў паблізу адчыненую карчму і зайшоў туды паснедаць. Выпіў добрую чарку гарэлкі і весялейшы пабрыў туды, дзе відаць было рыштаванне.

«Ці працы шукаць?.. Ці дахаты вяртацца?..» — таўкліся ў галаве яго думкі.

Раптам аднекуль непадалёку пачуўся гук, нібы коратка загрымела, потым другі раз — мацней.

Дзяцюк зірнуў туды.

Крокаў з дзвесце направа відаць быў верх рыштаванняў, а над імі як быццам чырвоны дым...

Штосьці там адбылося. Міхалку ахапіла цікаўнасць. Пабег туды, коўзаючыся і пляхаючы па лужынах.

На незабрукаванай вуліцы, дзе зрэдку стаялі дамы, мітусіліся ўстрывожаныя людзі. Крычалі і паказвалі рукамі на незакончаную будоўлю, каля якой ляжалі дошкі, паламаныя слупы і свежы друз. Над усім гэтым уздымаўся чырвоны пыл.

Міхалка падбег бліжэй. Там ужо ён убачыў, што здарылася. Абваліўся новы дом.

Адна сцяна рассыпалася зверху да нізу, а другая — на большую палавіну.

У разбураных сценах тырчалі вушакі і аконныя рамы, а бэлькі перакрыццяў абваліліся, пагнуліся ды паламаліся, як трэскі.

У вокнах суседніх дамоў паказаліся перапалоханыя жанчыны. А на вуліцы, апроч рабочых, было толькі чалавек некалькі. Вестка пра здарэнне яшчэ не дайшла да цэнтра горада.

Першы апомніўся галоўны майстар.

— Ніхто не загінуў? — спытаўся ён, дрыжучы.

— Здаецца, не. Усе якраз снедалі.

Майстар пачаў падлічваць сваіх, аднак увесь час памыляўся.

— Чаляднікі тут?

— Тут!

— А памочнікі?

— Тутака!

— Енджэя няма! — азваўся адзін.

Прысутныя на момант анямелі.

— Так, ён быў усярэдзіне...

— Трэба яго шукаць! — сказаў майстар ахрыплым голасам.

І пайшоў да абваленага дома, а за ім некалькі смялейшых.

Міхалка машынальна падышоў таксама.

— Енджэй!.. Енджэй!.. — гукаў майстар.

— Адыдзіцеся, пане! — перасцерагалі яго. — Гэтая сцяна ледзь-ледзь трымаецца.

— Енджэй!.. Енджэй!..

З сярэдзіны дома адказаў енк.

У адным месцы сцяна была раздзёрта на шырыню дзвярэй. Майстар забег з другога боку, зазірнуў і схапіўся за галаву. Пасля як шалёны папёр у горад.

За сцяной круціўся ў пакутах чалавек. Абедзве нагі раструшчыла і прыціснула бэлька. Над ім вісела недаразваленая сцяна, якая трэскалася ўсё больш ды больш, вось-вось гатовая абваліцца.

Адзін з цесляроў пачаў разглядацца навокал, а скамянелыя ад жаху рабочыя пазіралі яму ў вочы, гатовыя ратаваць, калі што яшчэ можна зрабіць.

Паранены сутаргава крутануўся і стаў на руках. Гэта быў селянін. Губы яго былі чорныя ад болю, твар — шэры, а вочы пазападалі. Глядзеў на людзей, што стаялі непадалёку, стагнаў, але прасіць ратунку не асмельваўся. Гаварыў толькі:

— Божа мой!.. Божа літасцівы!..

— Сюды нельга зайсці! — глуха сказаў цесля.

Натоўп адступіўся.

Сярод людзей стаяў Міхалка, перапалоханы, відаць, больш за ўсіх.

Страхоцце, што з ім рабілася!.. Адчуваў увесь боль прыціснутага, ягоны жах, адчай, а разам з тым — нейкую сілу, якая штурхала яго наперад...

Здавалася, што ў гэтым натоўпе ніхто, а толькі ён адзін павінен ратаваць чалавека, які прыйшоў сюды з вёскі на заработкі. І ў той момант, калі іншыя гаварылі самі сабе: «пайду», ён думаў:

«Не пайду! Не хачу!..»

Азірнуўся з бояззю. Стаяў ён спераду, найбліжэй да сцяны.

— Не пайду! — шаптаў і... падняў друк, які ляжаў амаль пад нагамі.

У натоўпе пачуўся шэпт:

— Зірніце!.. Што ён робіць?..

— Ціха!

— Божа добры, злітуйся! — гукаў паранены, рыдаючы ад болю.

— Іду! Іду!.. — сказаў Міхалка і... пайшоў у руіны.

— Абодва загінеце! — крыкнуў цесля.

Міхалка быў ужо каля прыціснутага. Убачыў яго раструшчаныя ногі, лужыну крыві, і ў вачах яго пацямнела.

— Браце мой! Браце! — шаптаў паранены, абдымаючы яго за калені.

Дзяцюк падсунуў друк пад бэльку і адчайным рыўком падважыў яе. Пачуўся трэск, а з вышыні трэцяга паверха звалілася некалькі кавалкаў цэглы.

— Валіцца! — закрычалі, разбягаючыся, рабочыя.

Але Міхалка не чуў, не думаў, нічога не адчуваў. Дужым плячом ён зноў падпёр свой друк і ўжо зусім адсунуў бэльку з раструшчаных ног няшчаснага чалавека.

Зверху пасыпаліся кавалкі цэглы. Заклубіўся чырвоны пыл, запаўняючы сярэдзіну будынка. За сцяной чулася нейкая тузаніна. Паранены застагнаў мацней, а потым раптам змоўк.

У праёме раздзёртай сцяны паказаўся Міхалка — прыгорблены, ён цяжка нёс чалавека. Паволі перабраўся цераз мяжу небяспекі і, спыніўшыся перад натоўпам, сказаў з наіўнай радасцю:

— Едзе!.. Едзе!.. Толькі адзін яго бот там застаўся!..

Рабочыя падхапілі параненага, які самлеў, і асцярожна занеслі ў найбліжэйшыя вароты.

— Вады! — крычалі.

— Воцту!

— Па доктара!..

Міхалка павалокся за імі, думаючы:

«Глядзі, якія добрыя людзі ў гэтай Варшаве!..»

Убачыўшы, што рукі яго акрываўлены, памыў іх у лужыне і падышоў да варот, каля якіх ляжаў паранены. Усярэдзіну не палез. Што ён, доктар? Што ён — паможа?..

Тым часам на вуліцы збіралася ўсё больш ды больш людзей. Беглі цікаўныя, ляцелі рамізнікі, здалёк пачуліся нават званкі пажарнікаў, якім таксама хтосьці паведаміў.

Новы натоўп ужо такіх, якім толькі падавай цікавыя ўражанні, тоўкся каля варот, а гарачэйшыя прабіваліся наперад, каб самому ўбачыць крывавае відовішча.

Аднаму з такіх Міхалка, які стаяў каля варот, перашкаджаў.

— Ану, адсунься! Разявіўся тут! — крыкнуў ягомасць, убачыўшы, што босы мужык не вельмі адступае ад націску яго рукі.

— А што? — спытаўся Міхалка, здзіўлены гэтай раз'юшанасцю.

— Ты што такі за тып? — закрычаў цікаўны. — Што гэта, паліцыі няма, каб разагнаць такіх лайдакоў?..

«О, тут трымайся!..» — падумаў дзяцюк і спалохаўся, каб часам не трапіць у кутузку.

І ён, каб не наклікаць бяды, палез далей у натоўп...

Праз некалькі хвілін ад варот пачалі гукаць таго, хто вынес няшчаснага з руінаў.

Ніхто не адгукнуўся.

— Як ён выглядае? — пыталіся людзі.

— Гэта мужык. У белай сярмязе, круглай шапцы і босы...

— Няма там такога на вуліцы?..

Пачалі шукаць.

— Быў тут такі, але пайшоў, — крыкнуў нехта.

Разбеглася паліцыя, разбегліся рабочыя і... не знайшлі Міхалку.

Заўвагі

1

Карэц — даўнейшая мера, каля 129-ці кілаграмаў.

(обратно)

2

Кантаніст — салдацкі сын, выхаванец ніжэйшай вайсковай школы.

(обратно)

3

Клеманс фон Меттэрніх (1773-1859) — аўстрыйскі князь, дзяржаўны дзеяч і дыпламат.

(обратно)

4

Тут — у сэнсе ад аднаго начальніка да другога.

(обратно)

5

Прага — правабярэжная частка Варшавы.

(обратно)

6

Няхай над табой злітуецца ўсемагутны бог! (лац.).

(обратно)

7

У імя айца і... (лац.).

(обратно)

8

І з духам тваім... (лац.).

(обратно)

9

Навекі вякоў... (лац.).

(обратно)

10

І набліжуся да божага алтара... (лац.).

(обратно)

11

Падобна да таго, як было спачатку... (лац.).

(обратно)

12

Дараванне, пазбаўленне і адпушчэнне грахоў нашых... (лац.).

(обратно)

13

Пахвалёны Езус Хрыстус! (лац.).

(обратно)

14

Анджэй, вядзіце сябе прыстойна! (франц.).

(обратно)

15

У імя айца... (лац.).

(обратно)

16

На векі вякоў!.. (лац.)

(обратно)

17

Лапы — гарадок на Беласточчыне..

(обратно)

Оглавление

На вакацыях

Антэк

Грахі маленства

Шарманка

Камізэлька

Стасевы прыгоды

Цені

Жывы тэлеграф

Міхалка

*** Примечания ***