КулЛиб - Классная библиотека! Скачать книги бесплатно 

Выбраная проза [Іван Бунін] (fb2) читать онлайн


 [Настройки текста]  [Cбросить фильтры]
  [Оглавление]

Іван Бунін, Аляксандр Купрын Скарбы сусветнай літаратуры


Бунін I., Купрын A. Выбраная проза / Пер. з рус. мовы Я. Скрыгана, Л. Салаўя; Прадм. Ф. Куляшова. — Мн.: Маст. літ., 1992.— 588 с.— (Скарбы сусвет. літ.). Наклад: 4100 асобнікаў.


Іван Бунін

Перавал


Ноч даўно, а я ўсё яшчэ цягнуся па гарах к перавалу, цягнуся пад ветрам, сярод халоднага туману, і безнадзейна, але пакорліва ідзе за мною на повадзе стомлены конь, пазвоньваючы пустымі стрэмямі.

На змярканні, адпачываючы пад шатамі хваёвых лясоў, за якімі пачнецца гэты голы, пустэльны пад'ём, я глядзеў у бясконцую глыбіню пада мною з тым асаблівым адчуваннем гордасці і сілы, з якім заўсёды глядзіш з вялікай вышыні. Яшчэ можна было распазнаць аганькі ў пацямнелай даліне далёка ўнізе, на ўзбярэжжы цеснага заліва, які, сігаючы к усходу, усё шырэў і, падымаючыся туманна-блакітнаю сцяною, забіраў паўнеба. Але ў гарах ужо наставала ноч. Цямнела шпарка, я ішоў, набліжаючыся да лясоў, — і горы вырасталі ўсё змрачней і велічней, а ў прагалы паміж іх адгор'ямі з бурнаю імклівасцю навальваўся косымі, доўгімі воблакамі густы туман, гнаны бураю зверху. Ён зрываўся з пласкагор'я, якое ўкрываў велічэзнаю рыхлаю навалаю, і сваім рушэннем як бы павялічваў змрочную глыбіню прадоння паміж гарамі. Ён ужо ўкрыў дымам лес, насоўваючыся на мяне разам з глухім, глыбокім і бязлюдным гудзеннем хвояў. Пацягнула зімовай свежасцю, панесла снегам і ветрам... Настала ноч, схіліўшы галаву ад ветру, я доўга ішоў пад цёмнымі шатамі горнага бору, што несканчона гудзеў у тумане.

«Скора перавал, — гаварыў я сабе, — скора я буду ў зацішку, за гарамі, у светлым, людным доме...»

Але праходзіць паўгадзіны, гадзіна... Кожную хвіліну мне здаецца, што перавал за два крокі ад мяне, а голы і камяністы пад'ём не канчаецца. Ужо даўно асталіся ўнізе хваёвыя лясы, даўно мінулася нізкарослае, крывое кустаўё, і я чую, што стаміўся і пачынаю мерзнуць. Мне ўспамінаецца некалькі магіл сярод хвояў непадалёк ад перавалу, дзе пахаваны нейкія дрывасекі, скінутыя з гор зімняю бураю. Я чую, на якой дзікай і бязлюднай вышыні я знаходжуся, адчуваю, што вакол мяне толькі туман, абрывы, і думаю: як прайду я міма адзінокіх камянёў-помнікаў, калі яны, як чалавечыя фігуры, зачарнеюць сярод туману? ці хопіць у мяне сілы спусціцца з гор, калі я ўжо і цяпер трачу ўяўленне пра час і месца!

Наперадзе нешта цьмяна чарнее сярод варушкога туману... нейкія цёмныя ўзвышэнні, падобныя на пазасынатых мядзведзяў. Я прабіраюся сярод іх, з аднаго каменя на другі, конь, зрываючыся і ляскаючы падковамі па мокрых галяках, ледзьве дзярэцца за мною, — і раптам я заўважаю, што дарога зноў пачынае паволі падымацца ўгору! Я пачынаю спяшацца, і на мяне нападае адчай. Я ўвесь дрыжу ад напружанасці і стомы, адзежа мая ўся прамокла ад снегу, а вецер так і пранізвае яе наскрозь. Ці не крыкнуць? Але цяпер нават пастухі збіліся ў свае гамераўскія хаціны разам з козамі і авечкамі — хто пачуе мяне? І я жахліва азіраюся:

— Божа мой! Няўжо я заблудзіў?

Позна. Бор глуха і сонна гудзе наводдаль. Ноч робіцца ўсё больш таямнічая, і я чую гэта, хоць не ведаю ні часу, ні месца. Цяпер патух апошні агеньчык у глыбокіх далінах, і сівы туман пачынае панаваць над імі, ведаючы, што прыйшоў яго час, доўгі час, калі здаецца, што ўсё вымерла на зямлі і ўжо ніколі не настане раніцы, а будуць толькі большаць туманы, ахутваючы велічныя ў сваёй паўночнай варце горы, будуць глуха гусці лясы па гарах і ўсё гусцей ляцецьме снег на пустэльным перавале.

Закрываючыся ад ветру, я паварочваюся да каня. Адзіная жывая істота, што асталася са мною! Але конь не глядзіць на мяне. Мокры, азяблы, згорбіўшыся пад высокім сядлом, якое няўклюда тарчыць на яго спіне, ён стаіць, пакорліва апусціўшы голаў з прыціснутымі вушамі. І я злосна тузаю повад, і зноў падстаўляю твар на мокры снег і вецер, і зноў упарта іду насустрач ім. Калі я сілюся разгледзець тое, што абкружае мяне, я бачу толькі сівую імклівую імглу, якая слепіць снегам. Калі я ўслухоўваюся, я распазнаю толькі свіст ветру ў вушах і аднастайнае бразганне за спінаю: гэта стукаюць страмёны, б'ючыся адзін аб адзін...

Але дзіва — мой адчай пачынае ўмацоўваць мяне! Я пачынаю ступаць смялей, і злосны дакор камусьці за ўсё, што я цярплю, радуе мяне. Ён ужо пераходзіць у тую змрочную і ўстойлівую пакору ўсяму, што трэба стрываць, каб асалоду дала нават безнадзейнасць...

Вось нарэшце і перавал. Але мне ўжо ўсё роўна. Я іду па роўным і гладкім стэпе, вецер гоніць туман доўгімі космамі і валіць мяне з ног, але я не хачу гэтага знаць. Па адным толькі свісце ветру і па тумане чуецца, як глыбока завалодала позняя ноч гарамі, — ужо даўным-даўно спяць у далінах, у сваіх маленькіх хацінках маленькія людзі; але я не спяшаюся, я іду, сціснуўшы зубы, і ціха кажу каню:

— Ідзі, ідзі. Будзем плесціся, пакуль не звалімся. Колькі ўжо было ў маім жыцці гэтых цяжкіх і адзінокіх перавалаў! Як ноч, насоўваліся на мяне няшчасці, пакуты, хваробы, здрады каханых і горкія крыўды сяброўства — і наставаў час разлукі з усім, з чым зрадніўся. І, сабраўшыся з духам, зноў браў я ў рукі свой падарожны кій. А пад'ёмы да новага шчасця былі высокія і цяжкія, ноч, туман і бура сустракалі мяне на вышыні, жудасная адзінота абступала на перавалах... Але — хадзем, хадзем!

Спатыкаючыся, я валакуся як у сне. Да раніцы далёка. Цэлую ноч давядзецца спускацца к далінам і толькі на золку ўдасца, магчыма, заснуць дзе-небудзь мёртвым сном, — сціснуцца і адчуваць толькі адно — асалоду цяпла.

Дзень зноў абрадуе мяне людзьмі і сонцам і зноў надоўга падманіць мяне... Недзе ўпаду я і ўжо назаўсёды астануся сярод ночы і завірухі на голых і ад веку пустэльных гарах?


1892-1898


Антонаўскія яблыкі

I

...Успамінаецца мне ранняя пагодлівая восень. Жнівень быў з цёплымі дожджыкамі, што ўсё роўна як назнарок выпадалі на сяўбу, — з дожджыкамі ў самую пару, пасярод месяца, перад святам Лаўрэна. А «восень і зіма ў дабры жывуць, калі на Лаўрэна вада ціхая з дожджыкам». Потым у бабіна лета павуціння многа села на поле. Гэта таксама добры знак: «Многа цянётнікаў на бабіна лета — восень ядраная»... Памятаю свежую, ціхую раніцу... Памятаю вялікі, увесь залаты, падсохлы і парадзелы сад, памятаю кляновыя прысады, тонкі водар паападаных лістоў і — пах антонаўскіх яблыкаў, пах мёду і восеньскай свежасці. Паветра такое чыстае, як бы яго зусім няма, па ўсім садзе чуюцца галасы і рыпяць калёсы. Гэта тархане, мяшчане-садоўнікі, нанялі мужыкоў і насыпаюць яблыкі, каб уночы адпраўляць іх у горад — абавязкова ўночы, калі гэтак хочацца ляжаць на возе, глядзець у зорнае неба, адчуваць пах дзёгцю ў свежым паветры і слухаць, як ціхенька парыпвае ў цемры доўгі абоз па вялікай дарозе. Мужык, што насыпае яблыкі, есць іх з сакавітым хрустам адно за адным, але ўжо такая завядзёнка — ніколі мешчанін не абарве яго, а яшчэ скажа:

— Еш, еш, колькі хочаш — чаго там! Калі выбіраюць мёд — усе яго п'юць.

І халаднаватую цішыню раніцы парушае толькі раздабрэлае квахтанне драздоў на каралавых рабінах у гушчыні саду, галасы ды гулкі грукат яблыкаў, якіх насыпаюць у дзежкі і паўасьмінкі. У парадзелым садзе далёка відна дарога да вялікага будана, усыпаная саломаю, і сам будан, каля якога мяшчане завялі за лета цэлую гаспадарку. Усюды моцна пахне яблыкамі, тут — асабліва. У будане змайстраваны пасцелі, стаіць стрэльба паядынка, пазелянелы самавар, у кутку — пасудак. Каля будана валяюцца рагожы, скрыні, усялякія старыя манаткі, выкапана земляная печ. У поўдзень на ёй варыцца найлепшы кулеш з салам, увечары грэецца самавар, і па садзе, паміж дрэвамі, рассцілаецца доўгаю палосаю блакітнаваты дым. У святочныя ж дні каля будана — цэлы кірмаш, і за дрэвамі сюд-туд мільгаюць жаночыя святочныя ўборы. Тоўпяцца бойкія дзеўкі-аднадворкі ў сукенках, якія моцна пахнуць фарбаю, прыходзяць «панскія» ў сваіх прыгожых і грубых, дзікунскіх гарнітурах, маладая старасціха, цяжарная, з шырокім сонным тварам і важная, як халмагорская карова. На галаве ў яе «рагі» — косы вылажаны з бакоў макаўкі і завязаны некалькімі хусткамі, так што галава здаецца вялізная; ногі ў чаравіках з падкоўкамі, стаяць тупа і моцна; безрукаўка — плісавая, фартух — доўгі, а андарак — чорна-ліловы з палоскамі цаглянага колеру і аблямаваны ў падоле шырокім залатым «празументам»...

— Гаспадарлівая кабеціна! — кажа пра яе мешчанін, ківаючы галавою. — Пераводзяцца цяпер такія...

А хлапчукі ў белых кужэльных кашулях і ў кароценькіх портачках, з белымі голымі галовамі, усё падыходзяць. Ідуць па двое, па трое, дробна перабіраючы босымі ножкамі, і косяцца на калматага сабаку, прывязанага да яблыні. Купляе, вядома, адзін, бо і куплі тае ўсяго на капейку або на яйка, але пакупнікоў многа, гандаль ідзе бойка, і сухотлівы мешчанін у доўгім сурдуце і ў рыжых ботах — вясёлы. Разам з братам, картавым, шустрым блазнам, які жыве ў яго «з ласкі», ён гандлюе з жартамі, з прымаўкамі і нават часамі «тне» на тульскім гармоніку. І да вечара ў садзе тоўпіцца народ, чуецца каля будана гамана і смех, а часамі і тупат скокаў...

Пад ноч у пагоду робіцца вельмі холадна і росна. Надыхаўшыся на гумнішчы жытнёвымі пахамі новай саломы і мякіны, бадзёра ідзеш дадому на вячэру паўз садовы вал. Галасы на вёсцы або рыпенне варотаў чуюцца ў халаднаватым змярканні вельмі ясна. Цямнее. І вось яшчэ пахі: у садзе — вогнішча, і моцна цягне духмяным дымам вішнёвага сучча. У цемрыве, у глыбіні саду — казачная карціна: нібы ў куточку пекла, палае каля будана барвовае полымя, акружанае цемраю, і нечыя чорныя, быдта выразаныя з чорнага дрэва сілуэты ходзяць вакол вогнішча, між тым як велічэзныя цені ад іх слізгочуць па яблынях. То па ўсім дрэве ляжа чорная рука на некалькі аршынаў, то вельмі ярка нарысуюцца дзве нагі — два чорныя слупы. І раптам усё гэта слізгане з яблыні — і цень упадзе па ўсіх прысадах, ад будана да самай брамкі...

Позна ўночы, калі на вёсцы патухнуць агні, калі ў небе ўжо высока яркне брыльянтавае сямізор'е Стажараў, яшчэ раз збегаеш у сад. Шастаючы па сухім лісці, як сляпы, дабярэшся да будана. Там на палянцы крыху святлей, а над галавою бялее Млечны Шлях.

— Гэта вы, паніч? — ціха пытаецца нехта з цемнаты.

— Я. А вы не спіце яшчэ, Мікалай?

— Нам няможна спаць. А ўжо, мабыць, позна? Вунь, здаецца, пасажырскі цягнік ідзе...

Доўга прыслухоўваемся і распазнаём дрыжанне ў зямлі. Дрыжанне пераходзіць у шум, расце, і вось, нібы ўжо за самым садам, усё мацней і мацней выбіваюць гаманлівы такт колы; грукочучы і стукаючы, нясецца цягнік... бліжэй, бліжэй, усё больш моцна і сярдзіта... І раптам пачынае сціхаць, глухнуць, нібы прападаючы ў зямлю...

— А дзе ў вас стрэльба, Мікалай?

— А вунь каля скрыні.

Ускінеш угору цяжкую, як лом, паядынку і з маху стрэліш. Барвовае полымя са страшэнным трэскам блісне ў неба, аслепіць на імгненне і патушыць зоры, а бадзёрае рэха колцам грымне і раскоціцца па гарызонце, далёка-далёка заміраючы ў чыстым і чуйным паветры.

— Ух, здорава! — скажа мешчанін. — Пужанеце, пужанеце, паніч, а то проста бяда! Ізноў усю дулю каля рова абтрэслі...

А чорнае неба расчыркваюць агністымі палоскамі падучыя зоры. Доўга глядзіш у яго цёмна-сінюю глыбіню, перапоўненую сузор'ямі, пакуль не паплыве зямля пад нагамі. Тады страпянешся і, хаваючы рукі ў рукавы, скоранька пабяжыш па прысадах дадому... Як холадна, росна і як хораша жыць на свеце!


II

«Ядраная антонаўка — на вясёлы год». Вясковыя справы найлепшыя, калі антонаўка ўрадзілася: значыцца, і збожжа ўрадзіла... Успамінаецца мне ўраджайны год.

Ледзьве толькі на золак, калі яшчэ крычаць пеўні і па-чорнаму дымяцца хаты, расчыніш, бывала, акно ў халаднаваты сад, напоўнены лілаватым туманам, праз які ярка блішчыць сям-там ранішняе сонца, і не вытрываеш — загадаеш скоранька сядлаць каня, а сам пабяжыш умывацца на ставок. Дробнае лісце бадай што ўсё асыпалася з прыбярэжных лазін, і сучча прасвечвае на блакітным небе. Вада пад лазінамі стала празрыстая, ледзяная і нібы цяжкая. Яна імгненна праганяе начную ляноту, і, памыўшыся і паснедаўшы ў чалядні з работнікамі гарачай бульбы і чорнага хлеба з буйной сырой соллю, з асалодаю адчуваеш пад сабою слізкую скуру сядла, праязджаючы па Выселках на паляванне. Восень — пара фэстаў, і народ у гэты час прыбраны, давольны, выгляд вёскі зусім не той, як у другую пару. Калі ж год ураджайны і на гумнішчах узвышаецца цэлы залаты горад, а на рэчцы звонка і рэзка гагочуць уранні гусі, дык у вёсцы і зусім не дрэнна. Да таго ж нашы Выселкі спрадвеку, яшчэ з дзедавых часоў, славіліся «багаццем». Дзяды і бабулі жылі ў Выселках вельмі падоўгу, — першая прыкмета багатай вёскі, — і былі ўсе высокія, вялікія і белыя, як галубы. Толькі і чуеш, бывала: «Скажы ты, — вунь Агапа восемдзесят тры гадкі адтупала!» — або такія размовы:

— І калі гэта ты памрэш, Панкрат? Нябось табе гадоў сто будзе?

— Як кажаце, паночку?

— Колькі табе гадоў, пытаюся!

— А не ведаю, паночку.

— Ды Платона Апалонавіча ты памятаеш жа?

— Як жа, паночку, — добра памятаю.

— Ну, от бачыш. Табе, значыцца, аніяк не менш як сто.

Дзед, які стаіць перад панам выцягнуўшыся, пакорліва і вінавата ўсміхаецца. Што ж зробіш, — вінаваты, зажыўся. І ён, мабыць, яшчэ больш зажыўся б, каб не аб'еўся ў Пятровіцу цыбулі.

Памятаю я і старую яго. Усё, бывала, сядзіць на лаўцы, на ганку, сагнуўшыся, трасучы галавою, задыхаючыся і трымаючыся за лаўку рукамі, — усё пра нешта думае. «Пра дабро сваё нябось», — гаварылі бабы, бо «дабра» ў яе ў куфрах было, праўда, многа. А яна быдта і не чуе; падслепавата глядзіць кудысьці ўдалеч з-пад густа прыўзнятых броваў, трасе галавою і нібы намагаецца ўспомніць нешта. Вялікая была бабуля, уся нейкая цёмная. Андарак — ледзь не мінулага стагоддзя, хадакі — нябожчыцкія, шыя — жоўтая і высахлая, кашуля з палатнянымі гесткамі заўсёды белая-белая, — «акурат хоць у дамавіну кладзі». А каля ганка вялікі камень ляжаў: сама купіла сабе на магілку, таксама як і саван — найлепшы саван, з анёламі, з крыжамі і з малітваю, надрукаванаю па краях.

У дапасунку да дзядкоў і бабулек былі і двары ў Выселках: цагляныя, будаваныя яшчэ дзядамі. А ў багатых мужыкоў — у Савела, у Ігната, у Дрона — хаты былі на дзве-тры прыбудовы, бо дзяліцца ў Выселках яшчэ не было моды. У такіх сем'ях разводзілі пчол, ганарыліся жарабцом-біцюгом сіва-жалезнай масці і трымалі сядзібы ў парадку. На гумнішчах цямнелі густыя і буйныя каноплі, стаялі ёўні і сушні, крытыя ў адзін грэбень; у пуньках і свіронках былі жалезныя дзверы, за якімі стаялі сувоі палатна, калаўроты, новыя кажухі, наборная збруя, посуд, акаваны меднымі абручамі. На варотах і на саньках былі выпалены крыжы. І, памятаю, мне часамі здавалася, што вельмі добра быць мужыком. Калі, бывала, едзеш сонечным ранкам па вёсцы, усё думаеш пра тое, як добра касіць, малаціць, спаць на гумнішчы ў сціртах, а ў свята прачнуцца разам з сонцам, пад густы і музыкальны звон царквы ў сяле, умыцца каля бочкі і надзець чыстую кужэльную кашулю, такія ж самыя порткі і абуць незнашоныя боты з падкоўкамі. Калі ж, думалася, дадаць да гэтага здаровую і прыгожую жонку ў святочным убранні ды паездку на абедню, а пасля абед у барадатага цесця — абед з гарачаю баранінаю на драўляных талерках і з сітнікамі, з сотавым мёдам і брагаю, — дык большага і жадаць нельга!

Парадак сярэдняга дваранскага жыцця яшчэ і на маёй памяці, — вельмі нядаўна, — меў шмат агульнага з парадкам багатага мужыцкага жыцця па сваёй гаспадарнасці і вясковым старасвецкім дабрабыце. Такая, напрыклад, была сядзіба цёткі Ганны Гарасімаўны, якая жыла ад Выселак вёрст за дванаццаць. Пакуль, бывала, даедзеш да гэтай сядзібы, ужо зусім развіднее. З сабакамі на павадках ехаць прыходзіцца ціха, дый спяшацца не хочацца, — так весела ў чыстым полі ў сонечны і халаднаваты дзень! Мясцовасць роўная, відаць далёка. Неба лёгкае і такое прасторнае і глыбокае. Сонца ззяе збоку, і дарога ўбітая пасля дажджоў калёсамі, замаслілася і блішчыць, як рэйкі. Вакол раскідаецца шырокімі клінамі свежая, пышназялёная азіміна. Выпырхне адкуль-небудзь каршунок у празрыстым паветры і замрэ на адным месцы, трапечучы вострымі крылкамі. А ў ясную далеч бягуць вельмі добра відныя тэлеграфныя слупы, і драты іх, як срэбраныя струны, слізгочуць па схіле яснага неба. На іх сядзяць каршункі, — акурат чорныя значкі на нотнай паперы.

Прыгону я не ведаў і не бачыў, але, памятаю, у цёткі Ганны Гарасімаўны адчуваў яго. Уз'едзеш на двор і адразу адчуваеш, што тут ён яшчэ як мае быць жыве. Сядзіба — невялікая, але ўся старая, моцная, абкружаная стогадовымі бярозамі і лазою. Надворных будынкаў — невысокіх, але гаспадарных — безліч, і ўсе яны як злітыя з цёмнага дубовага бярвення пад саламянымі стрэхамі. Вылучаецца велічынёй ці, лепш кажучы, даўжынёй толькі пачарнелая чалядня, з якой выглядаюць апошнія магікане дваровага саслоўя — нейкія старэнькія дзядкі і бабулі, лядашчы кухар у адстаўцы, падобны на Дон-Кіхота. Усе яны, калі ўз'язджаеш на двор, падцягваюцца і нізка-нізка кланяюцца. Сівы фурман, што ідзе ад карэтнага хлява ўзяць каня, яшчэ каля хлява здымае шапку і па ўсім двары ідзе з голаю галавою. Ён у цёткі ездзіў фарэйтарам, а цяпер возіць яе да абедні — зімою ў вазку, а летам у моцных, акаваных жалезам драбінках, накшталт тых, у якіх ездзяць папы. Сад у цёткі славіўся сваёй запушчанасцю, салаўямі, галубкамі і яблыкамі, а дом — страхою. Стаяў ён на чале двара, каля самага саду, — ліпы галлём абдымалі яго, — быў невялікі і прыземісты, але здавалася, што яму і веку не будзе — так важна глядзеў ён з-пад свае незвычайна высокае і тоўстае саламянае страхі, пачарнелае і зацвярдзелае ад часу. Мне яго пярэдні фасад уяўляўся заўсёды жывым: нібы старэчы твар глядзіць з-пад вялізнай шапкі ўпадзінамі воч — вокнамі з перламутравымі ад дажджу і сонца шыбамі. А з бакоў гэтых воч былі ганкі — два старыя вялікія ганкі з калонамі. На франтоне іх заўсёды сядзелі раздабрэлыя галубы, між тым як тысячы вераб'ёў дажджом перасыпаліся са страхі на страху... І ўтульна адчуваў сябе госць у гэтым гняздзе пад блакітным асеннім небам!

Увойдзеш у дом і перш за ўсё пачуеш пах яблыкаў, а пасля ўжо другія: старой мэблі з чырвонага дрэва, сушанага ліповага цвету, які з чэрвеня ляжыць на вокнах... Ва ўсіх пакоях, — у лёкайскай, у зале, у гасцёўні, — халаднавата і змрочна: гэта ад таго, што дом абкружаны садам, а верхнія шыбы вокан каляровыя: сінія і ліловыя. Усюды цішыня і чысціня, хоць, здаецца, крэслы, сталы з інкрустацыямі і люстры ў вузенькіх і вітых залатых рамах ніколі не краналіся з месца. І вось чуецца пакашліванне: выходзіць цётка. Яна невялікая, але таксама, як і ўсё наўкола, дужая. На плечы ў яе накінуты вялікі персідскі шалік. Выйдзе яна важна, але прыветліва, і зараз жа пад бясконцыя размовы пра даўнейшчыну, пра спадчыну, пачынаюць паяўляцца пачастункі: спярша «дулі», яблыкі, — антонаўскія, «бельбарыня», баравінка, «пладавітка», — а пасля найцудоўнейшы абед: уся наскрозь ружовая вараная шынка з гарошкам, фаршыраваная курыца, індык, марынады і чырвоны квас — моцны і салодкі-салодкі... Вокны ў сад паднятыя, і адтуль вее бадзёрым восеньскім халадком...


III

За апошнія гады адно падтрымлівала згасальны дух паноў — паляванне.

Раней такія сядзібы, як сядзіба Ганны Гарасімаўны, былі не навіною. Былі і такія, што ўжо разбураліся, але ўсё яшчэ жылі на шырокую нагу сядзібы з вялізным маёнткам, з садам на дваццаць дзесяцін. Праўда, пааставаліся некаторыя з такіх сядзіб яшчэ і да гэтага часу, але ў іх ужо няма жыцця... Няма троек, няма верхавых «кіргізаў», няма ганчакоў і хартоў, няма чэлядзі і няма самога ўладальніка ўсяго гэтага — пана-паляўнічага накшталт майго нябожчыка швагруся Арсеня Сямёнавіча.

З канца верасня нашы сады і гумны пусцелі, надвор'е зазвычай крута мянялася. Вецер цэлымі днямі рваў і тузаў дрэвы, дажджы палівалі іх з ранку да ночы. Часамі пад вечар між пахмурных нізкіх хмар прабівалася на захадзе трапяткое залацістае святло нізкага сонца; паветра рабілася чыстае і яснае, а сонечнае святло да слепкасці блішчала паміж лістоты, паміж галля, якое жывою сеткаю хадзіла і хвалявалася ад ветру. Холадна і ярка ззяла на поўначы над цяжкімі свінцовымі хмарамі рэдкае блакітнае неба, а з-за гэтых хмар павольна выплывалі хрыбты снегавых гор-воблакаў. Стаіш каля акна і думаеш: «Ану ж бог дасць, распагодзіцца». Але вецер не пераставаў. Ён калаціў сад, рваў касмыль дыму, што бесперастанку бег з коміна чалядні, і зноў наганяў злавесныя касмылі попельных воблакаў. Яны беглі нізка і шпарка — і хутка, як дым, затуманьвалі сонца. Патухаў яго бляск, закрывалася акенца ў блакітнае неба, а ў садзе рабілася пустэльна і сумна, і зноў пачынаў імжыць дождж... перш ціха, асцярожна, пасля ўсё гусцей і, нарэшце, ператвараўся ў лівень з бураю і цемраю. Наставала доўгая, трывожная ноч...

З такой калатнечы сад выходзіў бадай што зусім голы, засыпаны мокрым лісцем, і нейкі прыцішаны, прысмірнелы. Але затое да чаго прыгожы ён быў, калі зноў наставала ясная пагода, празрыстыя і халодныя дні пачатку кастрычніка, развітальнае свята восені! Непаападаныя лісты цяпер будуць вісець на дрэвах ужо да першых зазімкаў. Чорны сад будзе прасвечваць на халодным блакітным небе і пакорліва чакаць зімы, прыграваючыся ў сонечным бляску. А поле ўжо рэзка чарнее ўзаранай зямлёю і ярка зелянее закучараўленай азімінаю... Пара на паляванне!

І от я бачу сябе ў маёнтку Арсеня Сямёнавіча, у вялікім доме, у зале, поўнай сонца і дыму ад люлек і папярос. Народу многа, — усе людзі загарэлыя, з абветранымі тварамі, у паддзёўках і ў высокіх ботах. Толькі што вельмі добра паабедалі, расчырванеліся і ўзбуджаны шумлівай размовай пра паляванне, але не забываюцца дапіваць гарэлку і пасля абеду. А на дварэ трубіць рог і завываюць на розныя галасы сабакі. Чорны хорт, улюбёнец Арсеня Сямёнавіча, узлазіць на стол і пачынае зжыраць з талеркі рэшткі зайца пад соўсам. Але раптам ён страшэнна вішчыць і, перакульваючы талеркі і чаркі, зрываецца са стала: Арсень Сямёнавіч, выйшаўшы з кабінета з бізуном і з рэвальверам, нечакана аглушае залу стрэлам. Зала яшчэ больш напаўняецца дымам, а Арсень Сямёнавіч стаіць і смяецца.

— Шкада, што прамахнуўся! — кажа ён, гулліва смеючыся вачыма.

Ён высокі ростам, хударлявы, але шыракаплечы і стройны, а з твару — красун-цыган. Вочы ў яго блішчаць дзіка, ён вельмі спрытны, у шаўковай малінавай кашулі, у аксамітных нагавіцах і ў высокіх ботах. Напалохаўшы і сабаку, і гасцей стрэлам, ён жартаўліва-важна дэкламуе барытонам:

Пара, пара сядлаць нам жвавага данца
І звонкі рог за плечы перакінуць! —
і голасна кажа:

— Ну, аднак, не будзем траціць залатога часу!

Я цяпер яшчэ адчуваю, як прагавіта і лёгка дыхалі маладыя грудзі холадам яснага і сырога дня пад вечар, калі, бывала, едзеш з шумлівым кагалам Арсеня Сямёнавіча, узбуджаны музыкальным лямантам сабак, пушчаных у чарналессе, у які-небудзь Чырвоны Бугор або ў Грымучы Востраў, які ўжо адной сваёй назвай хвалюе паляўнічага. Едзеш на сярдзітым, ладным і прыземістым кіргізе, моцна стрымліваючы яго павадамі, і адчуваеш сябе злітым з ім бадай што ў адно. Ён пырхае, просіцца на рысь, гучна шамаціць капытамі па глыбокіх і лёгкіх дыванах чорнай асыпанай лістоты, і кожны гук гулка разлягаецца ў пустым, сырым і свежым лесе. Гаўкнуў недзе далёка сабака, яму захлёбіста і жаласліва адказаў другі, трэці — і раптам увесь лес зазвінеў, нібы ён увесь шкляны, ад бурнага брэху і крыку. Моцна грукнуў сярод гэтага тлуму стрэл — і ўсё «заварылася» і пакацілася кудысьці ўдалеч.

— Гані-і! — загаласіў нехта адчайным голасам на ўвесь лес.

«А — ані!» — аддаецца ў галаве п'янючая нецярплівасць. Нокнеш на каня і, як апантаны, памчышся па лесе, ужо нічога не разбіраючы па дарозе. Толькі дрэвы мільгаюць перад вачыма ды лепіць у твар гразёю з-пад конскіх капытоў. Выскачыш з лесу, убачыш на зеляніне стракатую, расцягнутую па зямлі ганню сабак і яшчэ больш наддасі кіргіза напярэсцігі зверу, — па руні, па ворыве і жытнішчы, пакуль, нарэшце, не перакінешся ў другі востраў і не знікне з воч гання разам са сваім шалёным брэхам і стогнам. Тады ўвесь мокры і, калоцячыся ад напружання, асадзіш успененага, у хрыпоце каня і прагавіта глытаеш ледзяную сырасць лясной даліны. Удалечы заміраюць крыкі паляўнічых і брэх сабак, а навокал цябе — мёртвая цішыня. Напалову аголены гонкі лес стаіць нерухома, і здаецца, што ты трапіў у нейкія запаветныя палацы. Моцна пахне ад нізін грыбной сырасцю, перагноеным лісцем і мокрай карою. І сырасць ад нізін чуваць усё больш і больш, у лесе халаднее і цямнее... Пара на начлег. Але сабраць сабак пасля палявання цяжка. Доўга і безнадзейна трубяць рагі ў лесе, доўга чуецца крык, лямант і віск сабак... Нарэшце, ужо зусім у цемры, увальваецца чарада паляўнічых у маёнтак якога-небудзь бадай што незнаёмага халасцяка-пана і напаўняе гоманам увесь двор, на якім пачынаюць свяціць ліхтары, свечкі і лямпы, вынесеныя насустрач гасцям з дому.

Здаралася, што ў такога гасціннага суседа паляўнічыя жылі па некалькі дзён. Толькі бралася на золак, як па ледзяным ветры і першым мокрым зазімку ехалі ў лясы і ў поле, а на змярканні зноў вярталіся, усе ў гразі, з расчырванелымі тварамі, прапахлыя конскім потам, шэрсцю запаляванага звера, — і пачыналася п'янка. У светлым і людным доме вельмі цёпла пасля цэлага дня на холадзе ў полі. Усе ходзяць з пакоя ў пакой у парасшпільваных паддзёўках, беспарадкава п'юць і ядуць, гаманліва пераказваючы адзін аднаму свае ўражанні ад забітага старога воўка, які, аскаліўшы зубы, закаціўшы вочы, ляжыць з адкінутым убок пушыстым хвастом сярод залы і фарбуе сваёй бледнай і ўжо халоднаю крывёю падлогу. Пасля гарэлкі і яды адчуваеш такую салодкую стомленасць, такую лагоду маладога сну, што нібы праз ваду чуеш гаворку. Абветраны твар гарыць, а заплюшчыш вочы — уся зямля так і паплыве пад нагамі. А калі ляжаш у пасцель, у мяккую пярыну, дзе-небудзь у кутнім старасвецкім пакоі з абразамі і лампадаю, замільгаюць перад вачыма прывіды агніста-стракатых сабак, па ўсім целе заные адчуванне, што ты гарцуеш, і не заўважыш, як патанеш разам з усімі гэтымі вобразамі і адчуваннямі ў салодкім і здаровым сне, забыўшыся нават, што гэты пакой быў некалі малельняю старога гаспадара, імя якога агорнута нядобрымі прыгоннымі легендамі, і што ён памёр у гэтай малельні, можа, нават на гэтым жа ложку.

Калі здаралася праспаць паляванне, адпачынак быў асабліва прыемны. Прачнешся і доўга ляжыш у пасцелі. Ва ўсім доме — цішыня. Чуваць, як асцярожна ходзіць па пакоі садоўнік, распальваючы печы, і як дровы трашчаць і страляюць. Наперадзе — цэлы дзень спакою ў маўклівым па-зімоваму ўжо маёнтку. Не спяшаючыся адзенешся, павандруеш па садзе, знойдзеш у мокрым лісці выпадкова забыты халодны і мокры яблык, і чамусьці ён здасца вельмі смачны, зусім не такі, як другія. Пасля возьмешся за кнігі — дзедаўскія кнігі ў тоўстых скураных пераплётах, з залатымі зоркамі на саф'янавых абкладках. Слаўна пахнуць гэтыя падобныя на царкоўныя трэбнікі кнігі сваёй пажаўцелай тоўстай шурпатай паперай! Нейкай прыемнай кіславатай цвіллю, старадаўнімі духамі... Цікавыя і заўвагі на іхніх палях, буйна і з круглымі мяккімі росчыркамі зробленыя гусіным пяром. Разгорнеш кнігу і чытаеш: «Думка, вартая старажытных і новых філосафаў, цвет розуму і пачуцця сардэчнага...» І міжволі захопішся і самой кнігай. Гэта — «Дваранін-філосаф», алегорыя, выданая гадоў сто таму назад фундатарам нейкага «кавалера многіх ордэнаў» і надрукаваная ў друкарні прыказа грамадскага апекавання, — апавяданне пра тое, як «дваранін-філосаф, маючы здольнасць і час разважаць, да чаго розум чалавечы ўзносіцца можа, займеў некалі жаданне стварыць план свету на шырокім месцы свайго сельбішча»... Пасля наткнешся на «сатырычныя і філасофскія творы пана Вальтэра» і доўга ўпіваешся мілым і манерным сказам перакладу: «Панове мае! Эразм напісаў у шастымнадзесяць стагоддзі пахвалу дурасці (манерная паўза, — кропка з коскаю); вы ж загадваеце мне ўхваліць перад вамі розум...» Пасля ад кацярынінскай старажытнасці пяройдзеш да рамантычных часоў, да альманахаў, да сентыментальна-напышлівых і доўгіх раманаў... Зязюля выскоквае з гадзінніка і насмешліва-журботна кукуе над табою ў пустым доме. І паволі ў сэрца пачынае закрадвацца салодкая і незразумелая туга...

Вось «Тайны Алексіса», вось «Віктор, альбо Дзіця ў лесе»: «Б'е поўнач! Святая цішыня заступае месца дзённага шуму і вясёлых песень пасялян. Сон распасцірае змрочныя крылы свае над паверхняю нашага паўшар'я; ён страсае з іх змрок і мары... Мары... Як часта доўжаць яны токма пакуты злашчаснага!..» І замільгаюць перад вачыма любыя старадаўнія словы: скалы і дубровы, бледны месяц і адзінота, здані і прывіды, «ероты», ружы і лілеі, «свавольствы і гарэзлівасць маладых дурасліўцаў», лілейная рука, Людмілы і Аліны... А вось часопісы з імёнамі Жукоўскага, Бацюшкава, ліцэіста Пушкіна. І тужліва ўспомніш бабку, яе паланезы на клавікордах, яе млявае чытанне вершаў з «Яўгенія Анегіна». І старадаўняе летуценнае жыццё паўстае перад табою... Добрыя дзяўчаты і жанчыны жылі некалі ў дваранскіх маёнтках! Іх партрэты глядзяць на мяне са сцяны, арыстакратычна-прыгожыя галоўкі ў старадаўніх прычосках пакорліва і цнатліва апускаюць свае доўгія вейкі на тужлівыя і пяшчотныя вочы...


IV

Пах антонаўскіх яблыкаў знікае з панскіх маёнткаў. Гэтыя дні былі так нядаўна, а між тым мне здаецца, што з таго часу прайшло ці не цэлае стагоддзе. Перамерлі бабулькі з дзядкамі ў Выселках, памерла Ганна Гарасімаўна, застрэліўся Арсень Сямёнавіч... Настае царства дробнамаянтковых, збяднелых да жабрацтва. Але добра і гэтае жабрацкае дробнамаянтковае жыццё!

Вось я бачу сябе ў вёсцы, у глыбокую восень. Дні стаяць сіняватыя, пахмурыя. Раніцаю я саджуся ў сядло і з адным сабакам, са стрэльбаю і з рогам еду ў поле. Вецер звоніць і гудзе ў рулі стрэльбы, вецер моцна дзьме насустрач, часамі з сухім снегам. Цэлы дзень я вандрую па пустэльных раўнінах... Галодны і адубелы, варочаюся я на змярканні ў маёнтак, і на душы робіцца так цёпла і хораша, калі замільгаюць агеньчыкі Выселак і пацягне з двара сядзібы пахам дыму, жытла. Памятаю, у нас у доме любілі ў гэты час пасядзець шараю гадзінаю, не запальваць агню і весці ў цемнаце гутарку. Увайшоўшы ў дом, я заўважаю, што зімовыя рамы ўжо ўстаўлены, і гэта яшчэ больш настройвае мяне на мірны зімовы лад. У лёкайскай работнік распальвае печ, і я, як у дзяцінстве, саджуся на кукішкі каля кучы саломы, якая рэзка пахне ўжо зімовай свежасцю, і гляджу то на распаленую печ, то на вокны, за якімі, сінеючы, сумна памірае змрок. Пасля іду ў чалядню. Там светла і людна: дзяўчаты шаткуюць капусту, мільгаюць секачы, я слухаю іхні дробны, дружны стук і дружныя, маркотна-вясёлыя вясковыя песні... Часамі заедзе які-небудзь дробнамаянтковы сусед і надоўга завязе мяне да сябе... Добра і дробнамаянтковае жыццё!

Дробнамаянтковы прачынаецца рана. Моцна пацягнуўшыся, устае ён з пасцелі і скручвае тоўстую папяросу з таннага чорнага тытуню ці проста з махоркі. Бледнае святло ранняй лістападаўскай раніцы асвятляе просты, з голымі сценамі кабінет, жоўтыя і закарэлыя шкуркі лісіц над ложкам і прысадзістую фігуру ў нагавіцах і ў непадпяразанай касаваротцы, а ў люстэрку відаць заспаны твар татарскага складу. У цемнаватым, цёплым доме мёртвая цішыня. За дзвярыма ў калідоры храпе старая кухарка, якая жыла ў панскім доме яшчэ дзяўчынкаю. Гэта, аднак, не перашкаджае пану хрыпла крыкнуць на ўвесь дом:

— Лукер'я! Самавар!

Пасля, надзеўшы боты, накінуўшы на плечы паддзёўку і не зашпільваючы каўняра ў кашулі, ён выходзіць на ганак. У зачыненых сенцах пахне псінаю; нехаця пацягваючыся, з віскам пазяхаючы і ўхмыляючыся, акружаюць яго ганчакі.

— Пайшлі-і! — павольна, паблажлівым басам гаворыць ён і цераз сад ідзе пад гумно. Грудзі яго шырока дыхаюць рэзкім паветрам рання і пахам схаладалага за ноч, аголенага саду. Паскручваныя і пачарнелыя ад марозу лісты шамацяць пад ботамі ў бярозавых прысадах, высечаных ужо напалавіну. Вырысоўваючыся на нізкім цьмяным небе, спяць натапыраныя галкі на вільчаку гумна... Слаўны будзе дзень на паляванне! І, суняўшыся пасярод прысадаў, барынь доўга глядзіць у асенняе поле, на пустэльную зеляніну руні, па якой бадзяюцца цяляты. Дзве гончыя сучкі павіскваюць каля яго ног, а Залівай ужо за садам: пераскокваючы па колкім жытнішчы, ён нібы кліча і просіцца ў поле. Але што зробіш цяпер з ганчакамі? Звер цяпер у полі, на першым ворыве, на чарнатропе, а ў лесе ён баіцца, бо ў лесе вецер шамаціць лісцем... Эх, каб хартоў!

У гумне пачынаецца малацьба. Паволі разганяючыся, гудзе барабан малатарні. Лена нацягваючы пастронкі, упіраючыся нагамі па загноеным крузе і пагойдваючыся, ідуць коні ў прывадзе. Пасярод прывада, варочаючыся на лавачцы, сядзіць паганяты і аднатонна пакрыквае на іх, заўсёды б'ючы пугаю толькі аднаго бурага, які лянуецца больш за ўсіх і зусім спіць на хаду, балазе вочы ў яго завязаны.

— Ну, ну, дзяўчаты, дзяўчаты! — строга крычыць паважны падавальшчык, надзяваючы шырокую кужэльную кашулю.

Дзяўчаты скоранька падмятаюць ток, бегаюць з насілкамі, мётламі.

— З богам! — кажа падавальшчык, і першы пук старноўкі, пушчаны на пробу, з гудзеннем і віскам пралятае ў барабан і раскамлычаным веерам узлятае з-пад яго ўгору. А барабан гудзе ўсё больш настойліва, работа закіпае, і неўзабаве ўсе гукі зліваюцца ў агульны прыемны гул малацьбы. Барынь стаіць каля варотаў гумна і глядзіць, як у яго цемры мільгаюць чырвоныя і жоўтыя хусткі, рукі, граблі, салома, і ўсё гэта мерна варушыцца і мітусіцца пад гул барабана і аднастайны крык і свіст паганятага. Амеці воблакамі ляцяць у вароты. Барынь стаіць, увесь стаўшы шэры ад іх. Часта ён паглядае ў поле... Скора-скора забялее поле, скора накрые яго зазімак...

Зазімак, першы снег! Хартоў няма, паляваць у лістападзе няма на што; але настае зіма, пачынаецца «работа» з ганчакамі. І вось зноў, як у старыя часы, з'язджаюцца дробнамаянтковыя адзін да аднаго, п'юць на апошнія грошы, цэлымі днямі прападаюць у снежных палях. А ўвечары на якім-небудзь глухім хутары далёка свецяцца ў цемры зімняй ночы вокны флігеля. Там, у гэтым маленькім флігелі, плаваюць клубы дыму, цьмяна гараць лоевыя свечкі, настройваецца гітара...

На змярканні буйны вецер загуляў,
Мне шырокія вароты расчыняў, —
пачынае хто-небудзь грудным тэнарам. І астатнія няскладна, прыкідваючыся, што яны жартуюць, падхопліваюць з тужлівай, безнадзейнай зухаватасцю:

Мне шырокія вароты расчыняў,
Белым снегам шлях-дарогу замятаў...

1900


Залатое дно

I

Цішыня — і запусценне. Не збядненне, а запусценне.

Не спяшаючыся бягуць коні сярод зялёных узгорыстых палёў; ласкава вее насустрач вецер, і закалышліва звіняць песні жаваранкаў, зліваючыся з аднастайным тупатам капытоў. Вось з аднаго з узгоркаў яшчэ раз паказалася далёка на гарызонце нізкім сіняватым сілуэтам станцыя. Але, павярнуўшыся праз хвіліну, я ўжо не бачу яе. Цяпер наўкруга каламажкі — толькі папары, збажына і лагчынкі з дубовым хмызняком...

— Ну, што новенькага, Карней? — пытаюся я ў фурмана, маладога загарэлага мужыка з разумнымі, крыху прыжмуранымі вачыма.

— Новенькага? — стрымана адказвае Карней, не паварочваючыся. — Новага ў нас нічога няма.

— Значыць, жывяце па-старому?

— Гэта правільна. Дрэнна жывём...

Не шмат чаго новага пазнаю я і ў маёнтку ў сястры, дзе я заўсёды раблю прыпынак па дарозе да Крыніц. Здаецца, што яшчэ год таму назад сядзіба не была такая ліхая. Падлога і столь у зале яшчэ больш пакасіліся і пацямнелі, галінкі запушчанага кветніка лезуць у вокны, дашчаныя стрэхі службаў серабранеюць і сям-там трэскаюцца... А па двары, трымаючы за повад худога стрыгуна, запрэжанага ў вадавозку, ледзьве клыпае падслепаваты і глухі Анціпка, і парассыханыя колы вадавозкі часамі так неймаверна вішчаць, што нельга слухаць.

— Дык дрэнныя, кажаш, справы? — пытаюся я ў сястры, якая задуменна глядзіць некуды ўдалеч, на ўзгоркі за лугамі і рэчкаю.

— Зусім, зусім дрэнныя! — скоранька, як бы нават з ахвотаю, сцвярджае сястра. — Калі б быў капітал, то яшчэ, можа, можна было б і паправіцца. Зямля — гэта ж сапраўднае залатое дно. Але банк, банк!

— Затое цішыня якая! — кажу я.

— Гэтага-то хоць адбаўляй! — з пахмурнай іроніяй згаджаецца пляменнік-студэнт. — Сапраўды, цішыня, і чортведама якая, каб яна згарэла, цішыня! Усё роўна як перасохлы ставок. Здалёк — хоць карціну пішы. А падыдзі — тхланню панясе, бо вады ў ім на вяршок, а бросні — на два сажні, і карасі ўсе перадохлі... Дно дык, сапраўды, залатое, толькі да яго сам чорт не дакапаецца!


ІІ

Дарога вывіваецца перш па пералесках. Пасля прападае ў вялікім калагрываўскім заказніку. У даўнія часы яна далёка агінала яго; цяпер ездзяць напрасткі, па двары сядзібы, якая раскінулася абапал ляснога рова сваім здзічэлым садам і мураванымі службамі. Як толькі ў лес урываецца пазвоньванне шамкоў, з сядзібы абзываецца на яго пахмуры брэх сабак, якія вядуць свой род ад тых лютых псоў, што вартавалі некалі не менш лютае і пахмурае жыццё старога Калагрывава. Пакуль каламажка, з брэхам наўздагон, з грукатам коціцца па мастках цераз равы, гляджу на груды цэглы, што пааставаліся ад згарэлага дома і патанулі ў пустазеллі, і думаю пра тое, што зрабіў бы стары Калагрываў, калі б убачыў нахабнікаў, якія гарцуюць па двары яго сядзібы! У дзяцінстве я чуў пра яго сапраўдныя жахі. Адна з каханак спрабавала апаіць яго нейкімі вядзьмарскімі травамі — ён пасадзіў яе сваім судом у манастыр. Калі абвясцілі волю, ён «крануўся розуму», як казалі, і з таго часу бадай што ніколі не паказваўся з дому. Паволі бяднеючы, ён начамі, дрыжучы ад страху, што яго заб'юць, сядзеў у шапачцы з мошчаў угодніка і моцна чытаў заклёны, псалмы і пакаянныя малітвы свайго тварэння. Увосень аднойчы яго знайшлі ў малельнай мёртвага...

— Не ведаеш, не прадалі яшчэ? — пытаюся я ў Карнея.

— Прадалі, — кажа ён. — І прадалі, кажуць, за нішто! Жыве тут аконам ад наследнікаў, а яму што ж? Не сваё добрае. Без гаспадара, вядома, і быдла — сірата. А зямля тут — проста залатое дно!

— Добрая?

— Аршын чарназёму. А лес які!

Праўда, лес найлепшы. Горка і свежа пахне бярозамі, весела аддаецца пад разложыстым галлём пазвоньванне шамкоў, птушкі соладка звіняць у зялёным гушчары... На палянках, густа пазарастаных высокаю травою і кветкамі, прасторна стаяць стогадовыя бярозы па дзве, па тры з аднаго кораня. Перадвечаровае залацістае святло напаўняе іх цяністыя вяршыні. Унізе, паміж белымі стваламі, яно блішчыць яркімі доўгімі промнямі, а па ўзлеску бяжыць насустрач каламажцы стальнымі прасветлінамі. Прасветліны гэтыя трапечуцца, зліваюцца, усё шырэюць. І вось зноў мы ў полі, зноў вее салодкім водарам жытнёвага красавання, і прыпражныя на бягу хапаюць пучкі сакаўнога цырбуння...

— А вунь і Батурына, — насмешліва кажа Карней.

І я ўжо разумею яго.

— Што ж, і тут дрэнна?

— Ды ўжо маладыя паехалі. А старая дом прадае. Дайшла да апошняга.

— А як бы зірнуць туды?

— Ды скажыце, што нібы дом сабе ў Крыніцы напытваеце...


III

У Батурыне — гэта вялікая вёска, але ўжо вядома, што такое «панская» вёска! — у Батурыне ціха. Сумна льсніцца на сонцы мелкі доўгі ставок жоўтаю гліністаю вадою; баба каля кучы гною б'е пранікам па мокрым шэрым палатне... З плаціны дарога падымаецца пад гору паўз батурынскі сад. Сад яшчэ да гэтага часу густы і маляўнічы, і, як на ідылічным пейзажы, стаіць за ім шэры вялікі дом пад бурым іржавым дахам. Але сядзіба, сядзіба! Цэлая паэма запусцення! Ад варыўні асталіся толькі сцены, ад чалядні — раскрыты шкілет без вокан, і ўсюды, да самых парогаў, падступілі лапухі і глухая крапіва. А на «чорным» ганку стаіць і з страхам глядзіць на мяне слязлівымі вачыма нейкая бабуля. Зразумеўшы з маіх няўдалых тлумачэнняў, што я хачу паглядзець дом, яна спяшаецца папярэдзіць паню.

— Я далажу, далажу, — мармыча яна, ідучы ў цёмныя сенцы.

Баліць, мабыць, Батурынай пасля такіх дакладаў! І праўда, калі праз некалькі хвілін адчыняюцца дзверы, я бачу разгублены старэчы твар, вінаватую ўсмешку блакітных пакорлівых воч... Робім выгляд, што мы вельмі радыя адно аднаму, што гэты агляд дома — рэч самая звычайная, і Батурына ветлівым жэстам запрашае зайсці, а другою рукою стараецца зашпіліць каўнер свае цёмнае кофтачкі з таннага новага паркалю.

Мармычучы нешта прытворнае, я ўваходжу ў пярэднюю... О, ды гэта ж проста катух! Цёмна, душна, сцены закураны дымам махоркі, якую паліць колішні стараста Батурыных, Дрон, што не пакінуў двара і да гэтага часу... Направа — дзверы ў яго каморку, проста — пакой бабулек, цьмяна асветлены акном з падвойнымі рамамі, з вясёлкавымі ад старасці шыбамі...

— Мы ж у прыбудоўцы цяпер жывём, — вінавата паясняе Батурына. — Вы ж ведаеце, якія гады пайшлі, дый цяплей тут зімою...

— Але, можа, я турбую вас?

Старая трасе галавою і глядзіць незразумела і запытальна.

— Ці не турбую я вас? — гавару я мацней.

Пачуўшы, Батурына скоранька ўсміхаецца.

— Не, не, — адказвае яна з ветлай прабачлівасцю. — Калі ласка.

І адчыняе дзверы ў калідор...

Яшчэ больш пахмура ў гэтых пустых пакоях! Першы, у які я зазіраю з калідора, быў некалі кабінетам, а цяпер ператвораны ў камору: там скрыня з соллю, дзежка з пшаном, нейкія бутлі, пазелянелыя падсвечнікі... У наступным, былой спальні, высока стаіць пусты і вялізны, як саркафаг, ложак... І старая адстае ад мяне і астаецца ў каморы, нібы нечым заклапочаная. А я паволі праходжу ў вялікую гулкую залу, дзе ў кутках звалены кнігі, запыленыя акварэльныя партрэты, ножкі сталоў... Галка раптам зрываецца з крыва павешанага над ломберным столікам люстэрка і на ляту нырае ў разбітае акно... Уздрыгнуўшы ад нечаканасці, я адступаю да шкляных дзвярэй на рассохлы балкон, ледзьве адчыняю іх — і прыкрываю вочы ад нізкага яркага сонца. Які вечар! Як усё цвіце і зелянее, абнаўляючыся кожную вясну, як соладка буркуюць у густым вішняку, пераблытаным з бэзам і шыпшынаю, пакорлівыя галубкі, верныя сябры раскіданых абшарніцкіх гнёздаў!


IV

Вечар у полі сустракае нас цэлым архіпелагам пышных залаціста-ліловых воблакаў на захадзе, незвычайнай пяшчотаю і яснасцю далечыні.

— Дзядзечка, дай серніка! — крычыць адзін з хлапчукоў, якія пасуць на папарах коней, і, ускочыўшы з мяжы, бягом даганяекаламажку.

Але Карней суровы і задуменны. Ён з асалодаю перацягвае хлапчука пугаю і нямоцна пакрыквае на коней.

«Пра што ён думае?» — думаю я, гледзячы на яго выцвілую на сонцы шапку.

І Карней злёгку паварочваецца на сядзенні і, гледзячы задуменнымі вачыма за мільганнем падкоў у прыпражніка, пачынае гаварыць...

— Усім не мёд, — кажа ён. — Не адным панам... Храсцьянскі банк, бач, памагае! Але не, у доўг не пражывеш! Купяць мужыкі сто — дзвесце дзесяцін, — канешне, хаўрусам, не разлічыўшы на сілу, і заблытаюцца, і намагаюцца згрызці адзін аднаго. А пойдзе калатнеча — справа і зусім згадзіцца, і хоць ты вешайся!

— Аднак, — кажу я, — багатых паноў асталося тры-чатыры на павет, — значыць, разыходзіцца зямля па народзе.

— Па гарадскіх купчыках ды па крамніках, — папраўляе Карней. — Па іх, а не па народзе... Да таго ж зямля без сапраўднага гаспадара астаецца: ім жа абы толькі купіць, балазе дзешава, а жыць жа яны там не будуць! Ну, вось іх, чарцей, і прыціснуць бы ў цесным месцы!

— Варта было б?

Але Карней адводзіць вочы ўбок.

— Папаіць пара, — кажа ён дзелавым тонам.

— На Варгле папоім.

— Ну, на Варгле дык на Варгле... Гэй, не рана!

Свяжэе, і вечаровы бляск меркне. Меланхалічна засінелі палі, далёка-далёка на гарызонце заходзіць за край зямлі вялізным мутна-малінавым шарам сонца. І нешта старарасейскае ёсць у гэтай маркотнай карціне, у гэтай сінючай далечы з мутна-малінавым шчытом. Вось ён яшчэ больш пацямнеў, вось ад яго астаўся толькі сегмент, паслядрыготная агністая палоска... Шпарка падае сіняваты змрок летняй ночы, нібы хто нябачна сее яго; у лужках ужо холадна, як у сутарэнні, і рэзка пахне роснаю зелянінаю, — толькі сяды-тады павявае аднекуль цяплом... У змроку мільгаюць прыдарожныя лазінкі, і на іх, надзьмуўшыся, спяць крумкачы... А на ўсходзе паволі паказваецца вялікая галава бледнага месяца.

Да чаго маркотныя здаюцца ў гэты час цёмныя вёсачкі, мёртвую цішыню якіх абуджае голас рысораў і шамкоў! Да чаго глухая і пустэльная здаецца старая вялікая дарога, даўно забытая і няезджаная! Дзякуй богу, хоць месяц узыходзіць! Усё ж весялей...


V

Варгол — нежылы хутар нябожчыцы цёткі, стэпавая вёсачка на месцы знесенай дзедавай сядзібы і вялікага сяла, тры чвэрткі якога пайшло ў Сібір, на новыя месцы. Дарога доўга ідзе пад спуск; калі ўжо становіцца зусім светла ад месяца, каламажка порстка падкочваецца па густой роснай траве да адзінокага флігеля на схоне катлавіны сярод узгоркаў. Звон шамкоў замірае, і нас абступае магільнае маўчанне.

— Ну і глуха ж тут! — кажа Карней, злазячы з козлаў, і голас яго нязвычна гучыць каля пустых сцен. — Пасядзіце тут на ганку, а я коней папаю і аброку ім дам.

І паволі вядзе, падымаючы звон шамкамі, коней з гары да калодзежа. А я падымаюся на драўляны ганак і саджуся на прыступку...

Але вусцішна тут, у гэтай катлавіне, з усіх бакоў замкнёнай узгоркамі, якія спускаюцца да перасохлага рэчышча Варгла, і бледна асветленай ненадзейным месячным святлом! Пусты шырокі двор пераходзіць у мужыцкі выган, а за выганам чарнее сем прыземістых хацінак, якія глыбока затаілі ў сабе сваё начное жыццё...

— Карней, — кажу я, як толькі Карней паказваецца з коньмі з-пад гары, — трэба ехаць! Паедзем ступою, а пакормімся ўжо дома.

Карней спыняецца.

— Хіба занудзіліся?

— Занудзіўся. Ну яго к чорту... Едзьма...

— Гэта яшчэ любата, — гаворыць Карней насмешліва. — Вы б увосень або зімою заехалі!

— І як вы толькі жывяце тут?

Карней скручвае цыгарку, гледзячы ў зямлю, і доўга маўчыць. Пасля стрымана адказвае:

— Жывём пакуль што...

— Як гэта «пакуль што»? А пасля што ж?

— Пасля — што бог дасць. Усё што-небудзь ды будзе.

— Што ж?

— Ды што-небудзь будзе... Не век жа тут сядзець, чарцям аборкі віць! Разыдзецца народ па другіх мясцінах альбо яшчэ як...

— А як?

Пры месячным святле ясна відзён Карнееў твар, але, апускаючы галаву, ён нахмурвае бровы і адводзіць вочы ўбок.

— Як жа іначай?

— Там відаць будзе, — адказвае Карней ужо зусім пахмура. — Паедзем, пане, не рана!

І моўчкі лезе на козлы.


1903


Вясёлы двор

I

Маці Ягора Мінаева, печніка з Пажэні, да таго была сухая ад голаду, што суседзі звалі яе не Аніссяй, а Качаргою. Празвалі і двор яе — ахрысцілі ў насмешку вясёлым...

Ягор, як гаварылі ў Пажэні, увесь удаўся ў Мірона, у нябожчыка бацьку свайго: такі ж пустабрэх, брыдкі на слова і заядлы курэц, толькі дабрэйшы характарам.

— Сусед ён найлепшы, — гаварылі пра яго, — пячнік добры, а дурань, нічога нажыць не можа.

Заработкі ў Ягора заўсёды былі дрэнныя, надзел яго не выходзіў са здачы. Хата яго, вялізная, няскладная, з кожным годам усё больш і больш згнівала, развальвалася без догляду. Раз ён прынёс аднекуль і наляпаў знадворку на яе скасабочаную сцяну, на трухлявае бярвенне, вялікую салдацкую мішэнь — чорнаю фарбаю надрукаванае на белым папяровым аркушы тулава, са стрэльбаю на плячы, у шапцы набок, з вытрашчанымі вачыма. А от паправіць страху, пазатыкаць пазы, пералажыць печ, комін пачысціць — на гэта ў яго дагадкі не хапала, і зімою ў хаце ваўкоў можна было марозіць: па ўсіх кутках нарасталі снежныя шапкі. Даўным-даўно па аскабалку парасцягвалі б усю гэтую шушамяць добрыя людзі. Ды перашкаджала Анісся.

Ягор быў бялявы, лахматы, не вялікі, але шырокі, з высокімі грудзьмі. Хадзіў Ягор у аблезлай, блакітнай ад часу і цяжкай ад поту гімназічнай шапцы, у кужэльнай кашулі з абтрапаным, злямцаваным каўняром, у абвіслых, працёртых і выцягнутых на каленях портках, у лапцях, абпаленых вапнаю. Усюды многа і без толку балбатаў ён, заўсёды смактаў люльку, да слёз надрываючыся пакутлівым кашлем, і адкашляўшыся, бліскаючы запухлымі вачыма, доўга аддыхваўся, сіпеў, насіў сваімі заўсёды паднятымі грудзьмі. Кашляў ён ад тытуню — паліць пачаў з васьмі гадоў, — а глыбока дыхаў ад расшырэння лёгкіх, і, калі дыхаў, усё раскрывалася, паказвалася ў расшпіленую манішку бурая палоска загару, якая рэзка вылучалася на мярцвяна-бледным целе. Пачварныя былі яго рукі: вялікі палец правае рукі падобны на абмарожаную куксу, пазногаць гэтага пальца — на звярыны кіпець, а ўказальны і сярэдні пальцы — карацейшыя за безыменны і мезены: у іх было толькі па адным суставе. Але спрытна мяў ён гэтымі тугімі куксамі попел у хліпучай люльцы, кашляў надрывіста, але нібы з асалодаю нават: «а-а, так яго і так!» Гледзячы на яго, не верылася, што бываюць мацеры ў такіх хрыпуноў і людзей, брыдкіх на слова. Не верылася, што Анісся яго маці.

Дый нельга было верыць. Ён бялявы, шырокі, яна — сухая, вузкая, цёмная, як мумія; стары андарак матляецца на тонкіх і доўгіх нагах. Ён ніколі не разуваецца, яна вечна босая. Ён увесь хворы, яна за ўсё жыццё не хварэла ні разу. Ён пустабрэх, часам баязлівец, часам, з кім можна, смелы, нахабны, яна маўклівая, роўная, пакорлівая. Ён бадзяка, любіць народ, бяседы, выпіўкі, — што б ні рабіць, абы нічога не рабіць. А яе жыццё праходзіла ў вечнай адзіноце, у поседах на лаве, у бясконцым адчуванні нудотнай пустаты ў жываце і бясконцай тугі, з якой яна ўжо зжылася: «Зямля забыла мяне, грэшную!» Адзіным апраўданнем такой забыўчывасці была, як думала Анісся, неабходнасць сцерагчы, зберагаць Ягору хату: усё думала, — вось жа, не маладзенькі ўжо, вось жа, прыйдзе да розуму, ажэніцца. Пяшчотна і соладка туманілі ёй галаву мары пра гэта незбытэчнае шчасце. А ён заўсёды цвердзіў адно: «Давеку не жанюся! Цяпер я — вольны казак, а ажэнішся — клапаціся аб жонцы. Ды прападзі яна пропадам!..» Ён не прызнаваў ні сям'і, ні ўласнасці, ні радзімы.

Наняцца куды-небудзь, працаваць не давала Аніссі, апроч хаты, яшчэ і тая бяда, што вельмі слабая была яна, дый слепавокая ў дадатак. Шмат гадоў хадзіў па лаве каля яе, па лаве, на якой прабыла яна гэтулькі доўгіх дзён, стары, чорны з золатам, певень: яна сядзіць і думае, падпіраючы тонкаю рукою шчаку, а ён пахаджвае, клюе мух па цьмяных, сабраных з кавалачкаў шыбах. Раз ткнулася яна да акна, — нехта ехаў па вёсцы з шамкамі, — а певень як дзеўбане ў левае вока ёй! І вока выцекла, запалае павека сцягнула, асталася адна шэрая шчылінка... Раней сеяла яна каноплі на агародзе, брала пасконне, церла пяньку: усё быў сякі-такі прыбытак. Але Ягор і агарод здаў. Раней на падзёншчыну прымалі яе — да дробнага панка Панаева, што за вярсту ад Пажэні. Ды пачалі крыўдаваць дзяўчаты, — старая качарга работу адбівае! — пачалі нагаворваць аконаму, нібы ўсё ў яе, сослепу, з рук валіцца, пачалі тайком засоўваць крадзеныя з панскага саду яблыкі ў тую хустачку, у якую, ідучы на работу, завязвала яна свой сняданак — акраец чэрствага хлеба...

Замуж выйшла Анісся рана — рана адна на свеце асталася. Кахаць Аніссі ў маладосці не было каго. Але і не кахаць не магла яна. Не ўсведамляючы таго, што ёй хочацца аддаць каму-небудзь душу, выходзіла яна за Мірона, — таксама печніка, распрыгоненага дваровага, — і кахала яго доўга, цярпліва, бо, скінуўшы неўзабаве пасля вяселля ад пабояў, доўга пазбаўлена была магчымасці на дзяцей перанесці сваю любоў. У хмелі Мірон бываў буйны. Так жа бывае: цвярозы дзіцяці не пакрыўдзіць, а нап'ецца — хоць святых з хаты вынось. Б'е вокны, ганяецца за сынам і жонкаю з дубінкаю. «Ну, зноў у Мінаевых хрэсны ход пайшоў! — гаварылі суседзі, радуючыся такой забаве. — І вясёлы ж двор, дальбог!» Калі нехаця пачынаў ён перапрошваць, працверазіўшыся, хутка здавалася яна на ласкавае слова, толькі ціха гаварыла скрозь слёзы: «Што ж, з цябе ж будуць людзі смяяцца, калі калекаю мяне зробіш!»

Усё ж пасля Міронавай смерці нават такое мінулае пачало здавацца шчасцем Аніссі. Так, калісьці былі і маладосць, і сямейнае жыццё, і гаспадарка ў яе; быў муж, былі дзеці, былі радасці і нягоды — усё як у людзей... Дваццаць гадоў таму назад замёрз Мірон, — ні з таго ні з сяго ўвязаўся п'яны за чужым абозам у Ліўны, — і многа ночаў прабыла яна без сну, седзячы ў цёмнай хаце на тапчане, успамінаючы і думаючы; але ніхто не ўведаў яе дум. Усіх памерлых дзяцей аплакала яна горкімі слязьмі, але аплакала таксама тайком, у адзіноце. Беднасць, якая разбурыла ўшчэнт яе двор, часта вымушала яе кланяцца суседзям, прасіць іх памагчы дзеля сіраты-сына, пакуль малы ён быў; але ніколі не асмельвалася яна напамінаць людзям, што ў былыя часы памагала і яна ім. І выйшла так, што ў Пажэні нікому і не верылася, што жыла яна некалі па-людску. Спадзявалася яна адпачыць хоць пад старасць, за сынам. Мужык ён выйшаў добры, — на словах толькі бессаромны і гарачы, не тое што бацька нябожчык. Рукі ў яго залатыя, гаварыла яна, яшчэ б як жылі, калі б не кінуў ён дома!

Гэташняй зімой нават Пажэнь здзівіў Ягор: усяго маглі чакаць ад яго, але толькі не таго, што раптам кіне ён сваю справу і ні з таго ні з сяго, — вось як Мірон за чужым абозам, — пойдзе, усім на пасмешышча, у залатары ў Маскву. Але і ў Маскве прабыў ён без году тыдзень. Думала часамі Анісся, у самае сэрца кранутая весткаю аб яго прочках, што, быць можа, дзеля яе вечнага голаду, дзеля добрых заработкаў, з затоенаю думкаю паправіць сваё жыццё пайшоў Ягор. Але вось ён нечакана вярнуўся, — абтрапаны, без капейкі грошай; начаваў тры ночы дома, але і двух слоў талковых не сказаў ні з суседзямі, ні з маткаю, — быў нейкі хоць і не сумны, але разгублены; нават не здолеў растлумачыць як след, чаго цягаўся ў Маскву, — сказаў толькі: «Ды ай вялікай бяды?» — і зноў знік.

У маі наняўся ён вартаваць Ланское, лес абшарніка Гур'ева, што ад Пажэні вёрст за пятнаццаць. Палажылі яму андынарыю, ды толькі тры рублі на месяц. А што такое тры рублі? Тое купі, другое купі... на запалкі нават не хапае... І, наняўшыся, Ягор зусім перастаў памагаць мацеры.

У Пятровіцу, даеўшы апошнюю скарынку вельмі цяжка пазычанага хлеба, наважыла яна, нарэшце, пабыць у Ланскім, пабачыцца з сынам, праведаць яго, а галоўнае, хоць крыху падмацавацца. Даядала яна хлеб з вялікаю асцярогаю — і ўсё слабела, слабела. Не ў меру пачало хіліць у сон, дрыжаць у вачах, звінець у вушах; пачалі пухнуць ногі, пачала гнясці неадчэпная мара: паесці чаго-небудзь гарачага з соллю. Боязна было сказаць сабе: пайду. Ды навялі на думку, разгаварылі, настроілі падарожнікі. Зайшлі яны напіцца — бабулька і маладая; хадзілі ў Гур'ева памінаць нябожчыка. Бабульцы нябожчык быў сынам, маладой — мужам. І вось усе трое разжалобіліся яны, разгаварыліся пра сваю жаночую долю, пра мужоў, сыноў. Маладая — буйная, з вялікім бледным тварам і вялікімі шэрымі вачыма навыкат, добра і стройна надзетая — у новы гарсэт з карычневага саматканага сукна са зборкамі ззаду, у чырвоную шарсцяную спадніцу і ў боцікі, з чорнаю аксаміткаю, аздобленаю белымі гузікамі, на шыі — тая ўсё маўчала. Бабулька, сухенькая, чысценькая, стомлена-ажыўленая, гаварыла бесперастанку, а маладая за ўвесь час толькі раз, проста і не спяшаючыся, уставіла сваё слова: калі бабулька запнулася, забылася горад, куды загналі ў салдаты яе меншага сына.

— Тры тыдні таму назад схавалі, ягамосцейка, — ласкава гаварыла бабулька Аніссі. — З'ездзіў у горад, быў страхата як вясёлы, а прыехаў дадому, пагнаў коней на начлег, дзвюх дзесяцін да Шчэдрынскага хутара не дагнаў, — мы праз Шчэдрына, праз яго поле гавяда ганяем, — вярнуўся. Прыйшла я з палотнамі, бачу, ляжыць ён на печы, кажухом накрыўся... «Паміраю, кажа, мамка, захварэў я. Пагнаў учора на начлег, дзвюх дзесяцін да Шчэдрынскай мяжы не дагнаў — панесла на мяне нібы як холадам, дрыжыкі пранялі, ледзьве назад дайшоў, ногі падгінаюцца...»

Анісся ўздыхнула, і на вока яе набегла сляза. «Дзіця хоць сляпое, а маці роднай дарагое, — падумала яна і ўздыхнула ад тужлівай пяшчоты да сына. — Пайду, што там ні будзе, не чужая ж я яму...» А бабулька гаварыла далей, выціраючы куткі тонкіх, зморшчаных, сцягнутых у жменькі губ худымі цвёрдымі пальчыкамі:

— Што тут, ягадка, рабіць? Дала я яму дзве просвіркі, адну за здароўе, другую за вечны спачын. З'еш, кажу, сынок, можа, палягчэе. На трэці дзень ён і заве мяне: «Матулька, балазе сёння дзень харошы, павадзеце мяне, а то тут, у хаце, дух цяжкі». Павялі мы яго ў гумно, пасадзілі на салому, самі адлучыліся на хвілінку — аўцу стрыгчы. Трохі счакаўшы, прыходзім, а ён ужо і галаву схіліў, ледзьве дыша: дагэтуль твар чырвоны, як сукно, быў, а тут ужо ад ілба бялець пачаў. Прыўзнялі мы яго, а ён ужо сканаў. Не дачакаўся, значыць, нас...

І Анісся задумалася. Расчуленая гутаркаю, поўная горнасці, матчынай пяшчоты і матчынай журлівасці, пачала яна раіцца з падарожнікамі, што ёй рабіць: ісці ці не? Калі ўжо ісці, дык ці не лепш з розумам ісці, не дзеля таго толькі, каб праведаць, а каб на ўсё лета астацца? Вунь, кажуць, ён цяпер на андынарыі жыве; а на андынарыі і яна пракорміцца, — не аб'есць жа, ды ці многа ёй і трэба...

Бабулька сказала:

— Ды яно як сказаць? — не ўгадаеш, як лепш, ягамосцейка. Мой Ціхан не то што другія. Такі ўжо самавіты быў: адзін на свеце разумны і замыслівы! А паслухаеш наўкол, — праўда, не тыя сыны цяпер пайшлі, не раўня майму, несуверныя... Ну, а ўсё-такі я пайшла б. Мая гаворка — ідзі.

— Ён не можа не карміць мацеры, — дадала маладая.

І Анісся павесялела.

— Такі ж пайду, — сказала яна нерашуча. — Ён жа толькі самотлівы ў мяне, а ніхто лядайкага не скажа, — не забіяка, не п'яніца. От толькі дома не любіць сядзець... А мне галаднавата, дый нуда заела. Часамі думаеш: хоць бы захварэў, ці што, усё дома пажыў бы... Мужык ён добры, ды, вядома, рабочы чалавек, крыўдлівы. У мяне адна душа, у яго другая. Прыйдзеш, думаецца, а ён возьме дый пакрыўдзіцца...

Правёўшы падарожнікаў, яна доўга аглядала пустую хату: ці нельга прадаць чаго? Але ўсё багацце яе было ў старым куфэрку, дзе зберагаўся адзіны Ягораў падарунак, — хустка на пахаванне, купленая ў манастырскай краме ў Задонску, вялікая белая палатняная хустка, уся ўсеяная чорнымі чарапамі, паскладанымі крыж-накрыж чорнымі касцьмі і чорнымі надпісамі: «Святы божа, святы крэпкі...» Грэх прадаваць такую рэч, дый шкада, праўду сказаць: прынёс Ягор свой падарунак са шчырым жаданнем парадаваць маці, выпіўшы... Ну, ды сам жа вінаваты, думала яна, — забыўся на матку, да крайнасці давёў. А бог міласлівы, ён бачыць, што цяжка: пахаваюць і без хусткі, з беднай жанчыны на тым свеце спаганяць не будуць... І пайшла прадаваць хустку. Тоне ў збажыне, у лазняку Пажэнь. Адна мураваная хата багатыра Абакумава далёка відна. Яна на падмурку, накрыта бляхаю, з квяцістымі мальвамі, з агародчыкам. У нядзелю пайшла Анісся да Абакумава. Абакумаў пранікліва агледзеў хустку сваімі татарскімі вочкамі, пазваў матку, змрочную, тоўстую, азызлую старую жанчыну ў ватовым кабаце і ў валёнках.

— Колькі ж просіш? — паволі выходзячы з хаты, спадылба аглядаючы ганак і горбячыся, непрыветліва папыталася старая.

Анісся, адчуваючы нядобрае, пачала хваліць хустку, паказваць тавар на від — накінула яе на плечы, прайшлася. Абакумаў, падумаўшы, пасырычыў «два арлы» — грыўню; пасля, усміхнуўшыся, дадаў яшчэ дзесятку — «за манеру». Анісся паківала галавою і пайшла дадому, нават не зняўшы з сябе хусткі. А дома, седзячы ў гэтай жалобе, доўга разглядвала яго канцы сваім адзіным вокам, нешта абдумваючы. Пасля ўзлакацілася на стол, ужо нічога не думаючы, а толькі слухаючы звон у вушах... У пазах стала засела некалі многа прасянага зерня. Яна выкалупала з паўжмені, з'ела. Пасля схавала хустку ў куфэрак, лягла на вялікія голыя нары каля вялікае, патрэсканае печы, калі яшчэ не змерклася як мае быць, кажучы сабе: трэба хутчэй заснуць, а то не дойдзеш, трэба выйсці як мага раней ды, адыходзячы, не забыць замкнуць куфэрак, зачыніць юшку на выпадак грому...

Прадумаўшы ўсю ноч скрозь сон нешта трывожнае, неадчэпнае, паперабіраўшы нагамі, — пяклі іх скочкі, казыталі мухі, — заснула яна моцна толькі пад раніцу. Прачнулася, калі ўжо развіднела — і хваравіта абрадавалася дню, таму, што яна жывая, што ідзе ў Ланское, пачынае нейкае новае, можа, добрае жыццё... Бог літасцівы — адчуваць сябе на белым свеце, бачыць раніцу, любіць сына, ісці да яго — гэта шчасце, салодкае шчасце... З сярэдзіны прыперла яна дзверы ў сенцах адназубымі вілкамі, уткнуўшы іх у зямлю, знайшла ў кутку кіёк, абгаджаны вераб'ямі, пералезла цераз абваленую сцяну... На зялёным выгане каля сажалкі, да якой чыкільгалі прыказчыкавы гусі, доўгімі шэрымі палосамі ляжала на бель пасланае палатно. Машка Бычок, рабая, здаровая дзеўка, наваліўшы па скручаным, мокрым, цяжкім сувоі на кожны канец каромысла, ішла насустрач, уся віляючыся, дробна перабіраючы белымі дужымі нагамі па зеляніне. Анісся падумала: «Дзякуй богу, з поўным насустрач...»

Увесь травень, увесь чэрвень перападалі дажджы. Збажына і трава сёлета найлепшыя. Блытаючыся худымі ступакамі і андараком па межах, пазарастаных травою і кветкамі, мераючы кіем сцежкі сярод жытоў, аўсоў і грэчкі, радавалася, па прывычцы, Анісся на ўраджай, хоць ужо даўно не было ёй ніякай карысці ад ураджаяў. Жыты былі высокія, хваляваліся, ласніліся, толькі сям-там сінела валошка ў іх. Высыпалі і цьмяна серабрыліся сакаўныя, глянцавітыя сцяблом аўсы. Кліны грэчкі ў цвеце малочна ружавелі. Дзень быў воблачны, вецер дзьмуў мяккі, але моцны, — у сон уганяў пчол, перашкаджаў ім, блытаў іх, санліва стомленых, абдаваў пахам гэтага мёду. І ці то ад ветру, ці то ад гэтага паху млява кружылася галава. Ішла Анісся сцежкамі, межамі, каб скараціць дарогу, але, калі мінавала панаеўскія лагчыны і выбралася на процілеглую гару, выйшла ў чыстае поле, адкуль далёка відаць, — аж да станцыі на гарызонце, — здагадалася, што дала круку.

Ад самага таго часу, як выйшла з дому, адчувала яна, што трэба абдумаць галоўнае: ці дома Ягор, ці застане яна яго? І ўсё збівалася з тропу, усё не магла сабрацца з думкамі. Цяпер дзве галубкі, крокаў за дзесяць адна ад аднае, па адной лініі, дробна і спорна беглі перад ёю ўздоўж дарогі і не давалі думаць. Яна доўга, пакуль не падняліся яны, не магла зразумець, што гэта такое: галубкі зусім пад колер дарогі, толькі спінкі з бруснічным бляскам. Яны любасна, гулліва семянілі, пасля лёгка ўзляцелі, распусціўшы шэрыя хвасты з белаю аблямоўкаю, і зноў селі, зноў пабеглі. Анісся махнула на галубак кійком: затрапятаў лёгкі свіст крылаў, але не прайшло і хвіліны, як зноў убачыла яна іх, і зноў яны беглі скоранька і аднастайна. Яны мучылі, стамлялі яе, але і краналі сваёю прыгажосцю, бесклапотнасцю, пяшчотнай любасцю адна да аднае. Колькі гадоў яе чорна-зялёнаму, у клетку, андараку, бруднай, сатлелай на высахлым целе кашулі, цёмнай, у жоўтым гарошку хустцы? Старасць, худоба, гора так не пасуюць да прыгажосці галубак, кветак, урадлівай зямлі, якая забыла яе, да жабрацтва збяднелую жанчыну, — і яна хваравіта адчувала гэта. Яна зноў няспрытна і нясмела махнула на галубак. Галубкі ўзляцелі — і яна пастаяла, пачакала, пакуль яны зніклі...

Яна не паддавалася, але хіліла ў сон. Ісці па ўбітай коламі дарозе яшчэ лягчэй, чым па мяккіх сцежках, ступаць босымі нагамі па цёплай зямлі так соладка. Але махалі, махалі на гарызонце крыламі прывідныя ветракі. А ўзнімеш вочы на воблачнае неба — плыве, плыве шкляны чарвячок, плывуць шкляныя мушкі, і ніяк не зловіш, не ўтрымаеш іх на месцы: толькі спыніш вока, а чарвячок ужо слізгануў некуды — і зноў плыве ўгору, слізгаціць, падымаючыся, і множацца, множацца мушкі... Яна пачынала ісці паволі і перадыхала: «Ой, не дайду! Цішэй трэба...» І зноў ішла, і зноў, сама таго не заўважаючы, пачынала спяшацца...

Цёплы вецер, што дзьмуў з поўдня, убок, нёс над прасторам шэра-зялёных раўнін песні жаваранкаў, водар кветкавага пылу. Мякка, густа і пяшчотна сінелі далёкія вёскі, пералескі. Вунь у далёкай далечы справа, за палямі і вяршынямі, відна царква Знамення, роднага і ўжо даўно забытага сяла. Вунь налева, яшчэ далей, за Варгольскімі лугамі — бедныя стэпавыя вёсачкі: Каменка, Сухія Брады, Рабінкі... Неба зацягвалі велічэзныя, але лёгкія і дзівотлівыя, лілова-дымчастыя воблакі. Яны збіраліся па гарызонтах у сіняватыя хмаркі, і туманава-блакітнымі палосамі апускаўся з іх дождж. А нябачныя ветракі ўсё махалі і махалі крыламі нават і ў гэтых палосах... Хіба легчы, падрамаць? Але не, нельга: пасля адпачынку яшчэ цяжэй ісці і працаваць, яна добра ведае гэта па доўгай практыцы. Ды вунь і едзе нехта... Паказалася наперадзе тройка. Яна пачала разглядаць яе і ажывілася. Тройка, уся ў мядзяных бляхах, у дарагой наборнай збруі, набліжалася паволі, стрымліваючы гуллівую сілу. Гняды караннік, высока задраўшы галаву, ішоў ступою, цёмна-арэхавыя прыпражныя, выгінаючы ільсняныя шыі і бадай што кранаючыся параздзіманымі ноздрамі дарогі, плылі. Прыжмурыўшы вочы, заваліўшыся ў задок каламажкі, лена млеў малады фурман, у плісавай безрукаўцы, у палавой кашулі, у гарадской шапцы, у замшавых рукавіцах... Нейкі асаблівы выгляд у гэтых гладкіх панскіх коней, нейкі асаблівы смачны пах у гэтых каламажак: мяккай скуры, лакаваных крылаў, цёплай калёснай мазі, перамешанай з пылам... А вось пачынаецца зялёна-алавянае гарохавае поле, таксама панскае. Ад тройкі Анісся перайшла на мяжу, пакасілася на гарох, правяла вачыма прыўзняты задок каламажкі... Ды не, гарох яшчэ і не набракаў. Калі б набрак, наелася б да ахвоты — і не ўбачыў бы ніхто! І, зморшчыўшы твар, паглядзела Анісся на неба, туды, дзе адчувалася за больш светлымі і цёплымі воблакамі сонца: няйначай, едзе фурман да цягніка на станцыю, што прыходзіць у гадзіну, — у людзей акурат полудзень...

Яна забылася на ветракі — ветракі пачалі махаць цішэй. Яна ішла і ішла; мяжа, уся ўсыпаная белымі краскамі, бегла ёй пад ногі, белыя кропкі красак дрыжалі. А недзе на ўсе лады весела сварыліся бабы — перабівалі адна адну звонкія бабскія галасы. Яна ясна чула кожны з іх, нават з нейкай непрыемнасцю сачыла, як яны мяняліся, пераходзілі на скорагаворкі, ускрыквалі. Але ўвагі ім не давала, — справа прывычная слухаць гэтыя, што не існуюць, галасы! — думала сваё што папала, усё яшчэ не маючы сілы сабрацца падумаць пра Ягора: думала то пра муку нейкую, што ў некага пазычала, ды так і не аддала, то пра тое, што ўчора ў суседкі цяля зжавала ўвесь падол кашулі, якая вісела на плецяні, то пра сваю блізкую смерць... «Пасаромелася б, пасаромелася б!» — звонка крычалі бабы. «Трэба сесці», — адказвала ім Анісся ў думках і ўсё чакала кімсьці прызначанага для адпачынку месца. Кім яно прызначана? Богам? «Не, сынам, Ягорам!» — крыкнуў нехта. Яна ўздрыгнула, матнула галавою, праганяючы дрымоту...

І па мяжы, і ў рове пад мяжою — усюды пярэсцілі краскі. Адчуваючы, што не дабрацца ёй да прызначанага месца, Анісся села адразу, дзе папала. Бабы змоўклі. «Добра!» — падумала яна. І з задуменна-тужлівай усмешкай пачала рваць кветкі; нарвала, набрала ў сваю цёмную грубую руку вялікі стракаты пук, пяшчотны, найхарашэйшы, пахучы, ласкава і жаласліва гледзячы то на яго, то на гэтую ўрадлівую, толькі да яе аднае абыякавую зямлю, на сакаўны і густы зялёна-алавяны гарох, пераблытаны з пунсовым мышыным гарошкам. Бабы маўчалі, ветракі зніклі. Цяпер яна плыла, плыла, як той шкляны чарвячок, па паветры. Вунь удалечы, у гаросе, буданчык вартаўніку, пакуль што яшчэ пусты: залезці б у яго і — спаць... Вецер нёс над палямі закалышлівыя выцінанкі жаваранкаў, гублялася ў полі зялёная мяжа. Нямала расло на ёй рамонак, залатой курынай слепаты, аксамітна-ліловых мядзведжых вушак, маліновай канюшыны. Прыплюшчваючы вочы, Анісся шчыкала асцінкі то з мядзведжых вушак, то з канюшынных шапачак; нудзіла, пякло губы, а ў асцінках былі свежыя кропелькі горкага мёду. Раптам сэрца замерла — холадам абліло галаву, адабрала плечы, заныла ў іх і па ўсім целе прайшла тая жудасная, як бы перадсмяротная, млосная хваля, што накочваецца на чалавека, які высока ўзляцеў на гушкалцы, раптам сарваўся і ляціць уніз. Пераламаўшы сябе, ускочыла Анісся з мяжы, з прымятага ў вільготнай траве месца, і ледзь не пабегла. Да дрыжыкаў у руках і ў нагах захацелася застаць сына, штосьці сказаць яму, перахрысціць на розвіт...

За гарохам пайшлі папары. Мужыкі аралі іх. Яна слаба крыкнула, ці праўда, што ўлева паваротка на Гур'ева, а направа ў Ланское? «У Ланское!» — таксама крыкам абазваўся вялікі босы стары чалавек, які расшпіліў пад сваёй першабытна-густой барадою каўнер доўгае кашулі, падкладка якой чарнела ад пылу і поту. «А напіцца, родны, няма чаго?» Ён, хістаючыся, спатыкаючыся ў баразне, падышоў у гэты час з сахою да мяжы і, абіваючы бліскучы сашнік аб дзёран, суняўся. «Можна», — сказаў ён. Яна падняла з мяжы збанок, накрыты шапкаю, і прыпала да вады, косячыся на ступакі старога. Ён быў страшны, падобны на лесавіка ці балотніка: вялізная галава, зеленавата-жоўтыя кудлы, такая ж барада, фіялетавы ў рабацінні твар і зусім зялёныя вочы, якія злосна паблісквалі з-пад калматых і рэдкіх броваў; ступакі ж яго — колеру буракоў — нагадвалі сашнікі. Але адразу відаць — рэдкай дабраты чалавек... Яна напілася, хацела папытацца, ці няма хлеба, — і не магла, не здолела...

Цяпер яна ўспомніла мясцовасць. Аставалася да Ланскога вярсты дзве, і яна не спускала воч з вялікага дрэва, якое адзінока бялела ствалом сярод мора закаласаванай пшаніцы каля ўзлеску, — са старой бярозы, што круглілася сваёю вяршыняю, серабрыстай ад ветру, на воблачна-дымчатым небе. За пшаніцаю, за бярозаю паказаўся шаўкавісты бярозавы хмызняк, цёмна-зялёны. Мясціна тут стэпавая, роўная, здаецца вельмі глухая: нічога не бачыш, апроч неба і бясконцага хмызняку, калі ўваходзіш у Ланское. Усюды буйна зарасла зямля, а тут дык проста непралазны гушчар. Трава — у пояс; дзе кусты — не пракосіш. У пояс і краскі. Ад красак — белых, сініх, ружовых, жоўтых — мірсціцца ў вачах. Цэлыя палянкі заліты імі, такімі прыгожымі, што толькі ў бярозавых гаях растуць. Збіраліся хмары, вецер нёс песні жаваранкаў, але яны губляліся ў няспынным рушлівым шалясценні і ў шуме. Ледзьве пазнавалася сярод кустоў і пнёў закінутая дарога. Соладка пахла трускалкамі, горка — суніцамі, бярозаю, палыном. Анісся спяшалася, спатыкаючыся, блытаючыся ў кветках і травах. Вось і вартоўня. Але вісіць на яе дзверцах вялікі рыжы замок. І, убачыўшы яго, Анісся раптам зморшчыла твар і загаласіла.

Але галасіць на бягу было цяжка. Закалацілася сэрца, стала горача, слёзы не давалі глядзець. І яна сунялася. Наўкруга — палын, лапухі, крапіва, у крапіве — хатка без страхі. З лапухоў вылез сабака, чорна-сівы, шэравусы, з гнойнымі вачыма, з адсечаным хвастом і адсечанымі, у кроў раз'едзенымі ўсялякай машкарою вушамі. Ён падняў гэтыя абрубкі і глуха забрахаў — нейкім асаблівым, лясным брэхам. Яна стала і не краналася з месца, глухла ад стуку свайго сэрца, Сабака паглядзеў на яе — і змоўк, адвярнуўся. І доўга абое стаялі ў нерашучасці: ён не ведаў, ці брахаць далей, яна — ці падыходзіць?

— Ягорка! — слаба крыкнула яна.

Ніхто не абазваўся. Сабака падумаў і брахнуў яшчэ раз. Пасля апусціў свае абрубкі — і галава яго стала круглая, добрая, жаласлівая. Памахваючы тоўстым, кароткім хвастом, ён падышоў да Аніссі, зірнуў ёй у вочы. «Э, ды і ты старая! — абыякава сказаў яго позірк. — Ну, нам з табою дзяліць няма чаго...» І, адышоўшы, сабака рассеяна падняў заднюю нагу на куст дробных ярка-жоўтых рысак і, не зрабіўшы нічога, лёг, разявіў, па прывычцы, зяпу і часта задыхаў, матаючы галавою, адбіваючыся ад шэра-лімоннай, што ліпла да вуха, мухі. І зноў стала сумна, ціха і глуха вакол. Бег па кустах шаўкавісты шум і шорах, аднастайна і крыштальна звінела ў іх аўсянка, жаласліва цокалі і пераляталі з месца на месца, з былінкі на былінку шэранькія чаканкі, нібы шукаючы і ўсё не знаходзячы нечага. Вартоўня была вельмі малая і старэнькая; замест страхі рос па яе столі высокі бледна-серабрысты бур'ян... Хістаючыся, плачучы, блытаючыся ў лапухах, Анісся падышла да дзверцаў, пашукала над вушаком — ці няма ключа. Не знайшла — і здагадалася: адагнула дужку замка, — ён, вядома, быў не замкнёны, — і пацягнула за клямку, пераступіла высокі парог...

Есці — пра гэта нават думаць не хацелася. Усё плыло навокал яе, смутна і горача гаманіла. Праз сілу яна агледзелася ўсё-такі — і пераканалася, што нідзе няма і адзінае скарыначкі хлеба. Пасля, палажыўшы пук завялых красак на сяк-так збіты са старых дошак і свежых бярозавых слупкоў столік, які коса стаяў у кутку на пагорыстай сіняй зямлі, села на лаву каля століка і, не крануўшыся, прасядзела да самага вечара. Яна тупа чакала чагось — не то сына, не то смерці, — сонна глядзела на гнілыя сцены, на бадай што разваленую печ. Слабае святло прабівалася ў акенца над столікам. Далей, дзе было другое, без рамы, заткнёнае кажушком, клоччамі бруднай аўчыны, згушчаўся змрок. У змроку скакалі па зямлі маленькія жабкі.

«Можа, мне мірсціцца?» — падумала Анісся, — і прыгледзелася: не, не мірсціцца, самыя сапраўдныя жабкі...

Уся столь парасла грыбкамі — часта віселі яны, — тонкія сцяблом, як нітачкі, уніз аксамітнымі каптурыкамі, — чорнымі, жалобнымі, каралавымі, — лёгкімі, як істужкі, яны ператвараліся ў слізь пры самым маленькім дотыку. Хіба паесці? Не, памрэш — і расцягнуць тады суседзейкі хату ў Пажэні па бервянцы... А больш есці няма чаго. Маленькі злівачак стаяў на падаконніку, накрыты дошчачкаю. Яна падняла яго: у злівачку загудзела вялікая страшная муха; паднесла дошчачку да вока, пачала разглядаць: так і ёсць, абразок. Грахаводнік Ягор, за тое і не дае яму бог шчасця! Яна перахрысцілася, ледзьве падняўшы руку, пацалавала дошчачку і палажыла яе на столік; падумала, што памірае, — і яшчэ раз перахрысцілася, прымушаючы сябе выказаць уздыханнямі і асабліва павольнымі, стараннымі рухамі рукі ўсю пакорлівасць сваю богу, усё сваё замілаванне перад славай і сілай яго, усе надзеі свае на яго міласэрнасць... На загнетцы адслоненае печы, на кучы попелу стаяла патэльня з прысохлымі да яе прыгаркамі яечні: відаць, Ягор з птушыных яек рабіў, — шалупайкі каля патэльні валяліся стракатыя. Анісся падумала: чым жывіцца чалавек, як тхор, жыве. Усё больш хіліла на сон, у трызненне, бегла пад ногі дарога разам з тройкамі і галубкамі... Анісся адкідвала назад галаву — і на хвілінку магла апамятацца, праганяла прывід і тую трывожную зыбаватасць, у якую ўсё глыбей апускалася яна. Вецер санліва і глуха шамацеў каля сцен, у крапіве, праносіўся па бур'яне на столі. У акенца відны былі вяршаліны кустоў, што санліва варушыліся, — бледныя на крэйдава-свінцовым фоне хмар. Цямнела, наставаў вечар...

Яна разумела, што пачынаецца дождж, шуміць вецер, даносіць аднастайна павышаны і паніжаны звон куставой аўсянкі: ці-ці-ці-ці-ці-і... Дзесьці млява крычалі гракі: таксама на дождж, на вечар... Але, усё разумеючы, яна спала, спала — і памірала, і ўяўленне яе, не паслухмянае ёй, нястрымна працавала. Ах, ды Ягор жа ідзе на кірмаш, — трэба дагнаць яго! І яна бачыла кірмаш. Там гамана, гаворка, парыпванне вазоў, іржанне коней, народ валіць валам — і ўсё п'яныя, страшныя; б'е, грыміць аркестрыён на гушканках, кругам ляцяць на драўляных конях дзеўкі ў чырвоных гарсэтах і хлопцы ў канарэечных кашулях — і ад гэтага робіцца нядобра, млосна... Душна, цяжка, а Мірон, малады, вясёлы, з адкінутай на патыліцу шапкай, прадзіраецца да яе праз натоўп, нясе цэлае бярэмя гасцінцаў — пернікаў, жованкі, ласункаў — і не дае ёй дапіць пляшкі квасу, толькі што адкаркаванай квасніком, дзедам, які араў папар; Мірон крычыць: «Запрагай хутчэй, трэба Ягорку дагнаць!..» Вось які ты, Мірон, кажа яна яму, ніколі ты не шкадаваў мяне ў маладосці, а цяпер от і смерць прыйшла... у полі вецер, хмаркі, дробны дождж, дзеўкі картопель капаюць, — не, Міронка, відаць, трэба легчы скарэй... Як лунацік, хістаючыся, шэпчучы, паднялася Анісся з лавы, выцягнула з акенца кажушок, згарнула, паклала на лаву, у галовы... У клубах ныла і дрыжала, сэрца так замірала, што здавалася, нібы вісіць яна ў паветры, што няма ў яе ног, ёсць толькі тулава, як у таго страшнага салдата, што чарнее на хаце ў Пажэні. Скоранька, стараючыся не ўпасці, лягла яна і заплюшчыла вока. Лава плаўна паляцела ў бездань...

Яна спала, паміраючы ў сне. Твар яе, твар муміі, быў спакойны, здранцвелы. Прайшоў дождж, вечаровае неба ачысцілася, у лесе, у полі ўсё змоўкла. Вечаровы матылёк трапятліва-бязгучна праплыў у паветры. Сталі відны ў сутонні па зямлі толькі белыя краскі. Ззаду вартоўні дробным прыгожым узорам да чарнаты зелянелі вярхі хмызняку — на аранжава-пунсовай каламуці, што пераходзіла вышэй у празрыста-лімонную, лёгкую пустату. Супроць вартоўні, на бескаляровым, папяловым небе стаяў поўны, ясны, але не яркі месяц, які не даваў яшчэ святла. І глядзеў ён проста ў аконца, каля якога ляжаў не то мёртвы, не то яшчэ жывы першабытны чалавек. У другое, без шкла, без рамы, дзьмуў цёплы вецер...


II

Ягор у дзяцінстве, у юначасці быў то гультаяваты, то жвавы, то смехатлівы, то сумны — і заўсёды вельмі вялікі манюка, без усякай патрэбы. Раз ён знарок аб'еўся блёкату — ледзьве малаком адпаілі. Пасля ўзяў за звычку плявузгаць, што павесіцца. Дзед-пячнік Макар, заўзяты сур'ёзны п'яніца, пры якім працаваў ён, пачуў аднаго разу гэтую брахню, даў яму добрую аплявуху, і ён зноў, як бы нічога і не было, кінуўся мясіць нагамі гліну. Але праз нейкі час пачаў плявузгаць пра тое, што павесіцца, яшчэ з большым выхваляннем. Аніяк не верачы таму, што ён вешаецца, ён аднойчы такі спраўдзіў свой намер: працавалі яны ў пустым панскім доме, і вось, астаўшыся адзін у гулкай панскай зале з залітымі вапнаю падлогаю і люстэркамі, па-зладзейску азірнуўся ён, у адну хвіліну зашмаргнуў рэмень на аддушніку — і, закрычаўшы ад страху, павесіўся. Вынялі яго з пятлі без прытомнасці, адхадзілі і так адматалі галаву, што ён лямантаваў, захлібаўся, як двухгадовы. І з таго часу надоўга забыўся і думаць пра пятлю.

Ён рос, убіраўся ў сілу, рабіўся мужчынам, хварэў, п'янстваваў, працаваў, балбатаў, швэндаўся па павеце, толькі сяды-тады ўспамінаючы пра кінуты двор і пра матку, якую чамусьці называў сваёю дакукаю; жыццё, як ні бесталкова марнатравіў ён яго, вельмі падабалася яму, і калі нападалі на яго хвіліны стомленасці, разбітасці і тае душэўнае каламуці, калі ён гаварыў: «Белы свет не мілы мне!» — то яму і ў галаву не прыходзіла, што ёсць тут сувязь з яго блазенскім плявузганнем аб самагубстве. І так ён дажыў да трыццаці гадоў, да тае зімы, калі ні з сяго ні з таго пайшоў ён у Маскву, звязаўшыся нечакана з залатарамі, якія адпраўляліся туды...

З Масквы варочаўся ён п'яны і ўзрушаны. Адчуваючы ўсю недарэчнасць свае паездкі і як бы рыхтуючыся да таго адпору, які ён дасць кожнаму, хто будзе называць яго залатаром, ён да капейкі прапіўся ў дарозе, вылазячы на кожнай станцыі і нахабна праціскаючыся ў натоўпе да буфета. І вось тут, седзячы ў вагоне, які матляўся і патанаў у дыме, ён, ледзь не ўпершыню пасля гісторыі ў пустым панскім доме, пачаў зноў плявузгаць тое, што плявузгаў некалі, пачаў даводзіць суседзям па лаўцы, мужыкам-пільнікам, што ён павінен павесіцца. І зноў ніхто не даў веры яго словам, і зноў, праспаўшыся, забыўся ён на сваю балбатню.

Дома, у родных мясцінах, пасля Масквы, пасля таго непрывычнага жыцця, якім жыў ён там, пасля п'янства і ўзбуджанасці ў дарозе, усё здалося яму да таго будзённым, што ў яго нават прапала ахвота адбрэхвацца ад насмешлівых роспытаў, навошта гэта падарожнічаў ён у Маскву. Выгляд свайго разбуранага двара, выгляд вельмі не падобнай на ранейшую, высахлай і нязвычна ціхай, крыху ўтрапёнай мацеры не зрабіў на яго ніякага ўражання. Нехаця пражыўшы дома трое сутак, пайшоў ён у Гур'ева, на панскі двор, — прасіцца за вартаўніка ў Ланское. Быў сонечны сакавіцкі дзень, дарога перш раставала, пасля, — калі сонца схілілася на бязвоблачным небе на захад і залатою слюдою заблішчалі пад ім снежныя палі, а на паўднёвы ўсход пазелянела лёгкая і празрыстая далеч, — пачала дарога падмярзаць, прыемна хрумсцець пад лапцямі, і прыемна, спакойна, у лад з гэтым доўгім, ясным і спакойным днём, адчуваў сябе і Ягор. Ён падняўся на спаласаваную ледзянымі каляінамі бліскучую гару ў сяле, узышоў на панскі двор. Сонца мірна, па-вясноваму ўжо, дагарала супраць яго, за рэчкаю; па-вясноваму мітусіліся і пішчалі вераб'і ў залаціста-зялёна-шэрым пруцці, у кустах бэзу каля панскага дома, які выразна вырысоўваўся белізною сцен і рудою бляшанаю страхою на зеленаватым небе. На ганку стаяла пакаёўка і вытрасала самавар. — Паноў дома няма, — сказала яна, — у горад паехалі; можа, прыедуць сёння ўвечары, можа, і не... І Ягор неяк адразу звяў, занудзіўся; пастаяў сярод зружавелага двара ў нерашучасці і паклыпаў у чалядню. У чалядні моцна пахла кіслаю капустаю; на лаве каля стала сядзеў работнік Гарасім, чорны грубы мужык, прымацоўваў пугу да пугаўя і сварыўся з сваёю жонкаю Мар'яю, якая прымасцілася на нарах каля печы з дзіцянём на руках. Ягор увайшоў, страсянуў галавою і сеў. На паклон яму адказалі, але сварыцца не перасталі. Дзіця драла ручкамі кофтачку ў мацеры, шукаючы грудзей; Мар'я, маленькая, смуглявая, не спускаючы блішчастых воч з мужа і не заўважаючы, чаго шукала дзіця, гаварыла, і Ягор хутка зразумеў, што сварка пачалася за брытву, якая належала Мар'інаму брату, за тое, што Гарасім камусьці даў гэтую брытву.

— Сваю перш нажыві, — гаварыла Мар'я, бліскаючы злоснымі вачыма. — Тады і давай, калі нажывеш. Жабрак чортавы!

— Я з табою ніякага інтарэсу мець не хачу і гаварыць не стану, — цвёрда і размерана гаварыў Гарасім, раздзімаючы ноздры. — Скандалу не смей зачынаць: у людзей свята заўтра.

— Рота ты мне не смееш затыкаць, — гаварыла Мар'я са смеласцю чалавека, які ведае, што на яго баку праўда.

— Маўчы лепш, — адказваў Гарасім, стараючыся ўтрымацца на цвёрдым тоне.

— Не фарсі, не вельмі цябе баюся!

— Пачакай, дзеўка, пабаішся! Заступнікаў не надта многа!

— Што ж, паплачу на ўдачу. Пешага сокала і галкі шчыпаюць. Не навіна...

Ягор, прывыкшы бадзяцца па чужых хатах і жыць чужым жыццём, любячы скандалы, любячы слухаць сваркі, спачатку зацікавіўся і гэтаю сваркаю. Але раптам і ад сваркі стала нудна яму...

— Нешта Масква скора надакучыла! — сказала Мар'я, нагадваючы мужу яго паездку ў Маскву, паездку, такую ж недарэчную, як і Ягорава паездка, хоць і не так ганебную, бо Гарасім ездзіў шукаць месца на концы. — Нешта скора заявіўся! Відаць, вас такіх от нямала там лынды б'е!

— Ты лепш, сука, свайго клопату пільнуйся, — адказаў Гарасім. — Ты вунь які кулеш змастачыла на абед сёння? Свінням, ці што, мясіла? Дык тут жа не свінні ненажэрныя!

— За мною падглядаць няма чаго, — абазвалася Мар'я. — Ты лепш за сваёю Гашкаю, за сваімі шкурамі, палюбоўніцамі, глядзі.

Ягор хацеў схлусіць, якая рэдкая і дарагая была ў яго брытва, — і паленаваўся, прамаўчаў. Ён падняўся з месца і падумаў: «А конча павешуся я! Ну іх усіх... куды далей!..» Ён паволі падышоў да Гарасіма, які закурваў цыгарку, пацягнуўся да яго з люлькаю. Не гледзячы на яго, той падаў бадай што дагарэлую запалку. Ягор, апякаючы пальцы, запаліў і стаў каля дзвярэй.

— Гашка нябось трошкі больш за цябе робіць! — гаварыў Гарасім, не ведаючы, што сказаць.

— А можа, і мне за табою, за чортам, не соладка, — адказвала Мар'я. — Дзесяць гадоў варочаю!

— А-а! Бач, актрыса якая!

— Аднае картоплі па тры чыгуны трэскаеце! Увесь жывот на чыгунах сарвала...

Ягор не даслухаў і выйшаў.

Вясну і пачатак лета ён прабыў у Ланскім. Пэўнасць становішча перш радавала яго. Вечна думаць пра тое, ці будзе заработак, вечна бадзяцца, шукаць гэтага заработку і, як-ніяк, гнуць хрыбет — гэта ўжо да чорта надакучыла. А тут работы няма ніякай, спі колькі хочаш, пенсія і андынарыя ідуць ды ідуць... Але дні ішлі — і ўсё больш рабіліся падобныя адзін на аднаго, рабіліся ўсё даўжэйшыя і даўжэйшыя; трэба было марнатравіць іх, а ў лесе, у адзіноце, як іх змарнатравіш? І, спасылаючыся на тое, што ў яго на плячах старая маці, хворая і галодная, Ягор панадзіўся хадзіць на панскі двор выпрошваць пенсію і андынарыю наперад, а выпрасіўшы, прапіваць і тое і другое з прыяцелем, гур'еўскім кавалём. Ён адчуваў цяпер нешта накшталт таго, што адчувала ў апошнія часы Анісся: хісткасць ва ўсім целе, няпэўную трывогу і асаблівую бязладнасць у думках. На змярканні ён пачаў дрэнна бачыць, пачаў баяцца набліжэння змрокаў — было вусцішна ў гэтым маўклівым хмызняку; усюды, дзе клаўся вечаровы змрок, уяўляўся ледзь бачны, няўлоўны ў абрысах, але ад таго яшчэ больш страшны, вялікі шараваты чорт. І чорт гэты не спускаў з Ягора воч, паварочваў за Ягорам галаву, куды б ні ішоў Ягор. І таму што здавалася, што гэта ён, чорт, прымушае ўспамінаць пра пятлю, пра вяроўку, пра тоўстае сучча старой бярозы ў пшаніцы, то стала страшная і колішняя, што раней была такая простая, думка пра пятлю. І Ягор зусім забыўся на лес — пачаў дняваць і начаваць у Гур'еве. На людзях, нават тады, калі ён толькі што выходзіў з гэтых глухіх стэпавых мясцін, буйнай збажыны і хмызняку на дарогу ў сяло, адразу рабілася лягчэй.

Вось і ў той дзень, калі ішла ў Ланское Анісся, пабрыў Ягор у Гур'ева. Ад ягад моцна трэсла вечарамі, ён ведаў гэта. Але есці не хацелася — і, выйшаўшы з хаты, ён доўга лазіў на каленях па кустах, па красках і травах, доўга еў суніцы і трускалкі, часамі вельмі спелыя, часамізусім зялёныя, цвёрдыя... Пасля не спяшаючыся пайшоў у сяло.

«Галоўная рэч — хлеба трэба разжыцца», — думаў ён, выходзячы з лесу за гадзіну да таго, як прыйшла туды Анісся.

Дзе ён будзе разжывацца, ён не ведаў, ды мала і спадзяваўся на разжыву. Але ж трэба было апраўдаць тое, што ён пакідае лес. І папраўдзе, дрэнныя былі яго справы наконт хлеба. «Ну, ды дрэнныя ці не дрэнныя, але ж не першая воўку зіма!» — гаварыў ён сабе, разлата ступаючы па дарозе лапцямі, смокчучы люльку, кашляючы і гледзячы ўдалеч запухлымі, бліскучымі вачыма.

Гур'ева сяло вялікае, старадаўняе, з прасторнымі выганамі, з двума млынамі, — вадзяным і ветраком, — стаіць на рэчцы, тоне ў цэлых плоймах лазняку, асінніку, і гракоў у гэтых зарасніках — незлічоныя тысячы. «Такога сяла, — гаварыў Ягор, — ні ў адной Амерыцы не знойдзеш!» Перад вечарам, калі ён падыходзіў да сяла, над сялом прашумела не доўгая, але моцная навальніца, як відаць, не першая за дзень. Ярка чарнелі дарогі сярод зялёнай муравы па выгане, на якім злева, каля панскай сядзібы, стаяла старая царква, абітая бляхаю, каля царквы — новае мураванае вучылішча, пасярэдзіне — гуртавы свіран, магазын, а справа — цяжкі вятрак і ўтульны мельнікаў двор. Дзьмуў вецер, але ветраковы крылы нерухома стаялі ў воблачным небе. Заўсёды шэрыя, яны былі цяпер цёмныя, сырыя. Са страхі магазына падалі кроплі; хлапчукі, што пасвілі коней па зялёнай мураве, сядзелі пад магазынам у мокрых світках.

«Дзівосы, — думаў Ягор, кіруючыся да ветрака і абмяркоўваючы, як заўсёды, тое, што выпадкова трапляе ў галаву. — Беспярэстанку тут дождж. Месца прывольнае, на агароды, праўду кажучы, — чысты скарб...»

Яшчэ рана было, а ўжо гналі парассыпаны па выгане стракаты статак. Перадвечаровае сонца лінулася на хвіліну далёка за сялом, за рачною далінаю, якраз супроць вучылішча, бліснула на новай, падобнай на цынкавую, страсе яго, на залачоным крыжы царквы, зрабіла статак яшчэ больш стракаты і зноў патухла, схавалася ў воблаках. Царква ў Гур'еве грубая, нявідная, нейкая чужая ўсяму, вучылішча мае выгляд валасной управы, вятрак няўклюдны, цяжкі, меле рэдка. Будзённа шумелі, гамавалі без толку гракі ў лазняку па рэчцы. Бег, роў і мэкаў статак, перакрыкваючыся, ганяліся за авечкамі бабы з накінутымі на галаву падоламі... Там, у Ланскім, у вартоўні без страхі, сярод глухога хмызняку, красак і бур'яну, памірала, знясіленая да апошняга, ціхая Ягорава маці. А ён стаяў чагосьці сярод выгану ў Гур'еве, думаў абы-што, чакаў чамусьці, пакуль прагоняць статак. Статак прагналі — і ён доўга глядзеў на двух спутаных мокрых коней, якія шчыпалі траву і цяжка пераскоквалі з месца на месца спутанымі пярэднімі нагамі. Пераводзячы люльку з кутка ў куток у роце, цяжка дыхаючы, кашляючы і сплёўваючы, ён няўцямна вадзіў вачыма па выгане, у думках лаяў дурнем царкоўнага старасту, які абабіў старую мураваную царкву бляхаю, глядзеў на магазын. Прыціснуўшыся да сцяны магазына, сядзелі на вялікім белым камені хлапчукі ў мокрых падраных світках. Каля іх стаяла жарабё-трацяк. На яго капала са страхі: зверху яно было цёмнае, знізу светла-рыжае, сухое... Ягор нявесела ўсміхнуўся і, слізгаючы, раз'язджаючыся па гразі лапцямі, пабрыў да млынаровай хаты.

Як заўсёды, гаспадары не кінулі на Ягора ніякай увагі. І, як заўсёды, гэта ані кропелькі не збянтэжыла яго. Ён пераступіў парог хаты, трасянуў, у знак прывітання, галавою, сваёю гімназійнаю шапкаю, якая пляската ляжала на белых кудлах, і сеў на палок, пачаў набіваць люльку ядучым махорачным пылам, выварочваючы сцёрты кісет. Стары млынар гнуўся на лаве каля стала, тупа, упёршыся далонямі ў лаву, глядзеў на рукі свае маладое цяжарнае бабы, Алены, якая прасявала над сталом муку. Алена слыве ў Гур'еве красуняю за сваю дужасць і белы каровін твар. А сам млынар малы і лысы, галавасты, нягеглы. Ён багаты, а кажушак на ім падраны, зашмальцаваны, цёмны, — рэзка вылучаецца новы чырвоны рукаў гэтага кажушка. Нос у яго падобны на мухамор, вялікія адкрытыя ноздры сталі ад нюхальнай табакі цёмна-зялёныя і аксамітныя. Гледзячы на муку, якая шэрым пылам сыпалася з-пад рэшата, ён абыякава папытаўся ў Ягора:

— Што, хіба занудзіўся ў лесе?

— Чаго ж мне нудзіцца, — не спяшаючыся адказаў Ягор. — Інтэрас маю ў сяле...

І, саскочыўшы з нараў, падышоў да загнеткі, адчыніў засланку і па пояс залез у цёмную гарачую глыбіню печы.

— Патрэба ёсць, — глуха крыкнуў ён адтуль, выцягваючы сваімі куксамі пякучы жар з попелу і забіваючы яго ў люльку.

Алена, падсяваючы, спрытна пляскаючы рэшатам у далоні і трасучы шырокім задам, цераз плячо пакасілася на Ягора. «Усю печ выстудзіць, злыдзень!» — падумала яна. Але Ягор, добра ведаючы такія думы, прыняў, вылезшы з печы, самы бесклапотны выгляд. І, зацягваючыся, растраўляючы сабе ноздры ядучым пахам і жарам асінавага вугалю і з пакутліваю асалодаю кашляючы, зноў спакойна ўсеўся на нарах. «Ці, можа, пайсці? — думаў ён няўцямна. — Ды чорт з імі, пасяджу яшчэ трохі... Жаруць, жаруць, па два разы на тыдзень хлеб рашчыняюць і ўсё не нажаруцца», — няўцямна думаў ён, гледзячы то на хлебную дзяжу каля печы, накрытую старою світкаю, то на жаўтаватую атласную муку, што доўгаю горкаю, накшталт века дамавіны, расла на стале, то на Алену. Тоўстыя рукі яе, закасаныя па локаць, былі зацярушаны мукою; на пальцах блішчалі мядзяныя і срэбраныя пярсцёнкі. Падол шарсцяной чырвонай спадніцы Алена падняла і заткнула за пояс, тоўстыя ногі ў мужчынскіх ботах пад шэраю кашуляю паставіла цвёрда і, крыху адваліўшыся назад, выстаўляючы свой страшны жывот, мерна трэсла задам.

— Хлеба я не разжывуся ў цябе паўакрайчыка? — папытаўся Ягор, сплёўваючы сліну, што беспярэстанку набягала на яго белыя ад голаду і люлькі губы.

Алена прамаўчала. Анютка, яе дзяўчынка з балячкамі на губах і веерам падстрыжанымі на лбе цвёрдымі валасамі, усё лезла, навальваючыся на стол, пальчыкам праводзячы ў муцэ палоскі. Прамаўчаўшы на Ягорава папытанне, Алена раптам звонка пляснула дзяўчынцы ў лоб далоняю. Дзяўчынка адвалілася, бразнулася на лаву і загаласіла.

— Сказала, не коўзайся ў муцэ! — крыкнула Алена сваім грубым аднадворніцкім голасам.

— А от я яе ножыкам зараз зарэжу, — сказаў, уваходзячы ў хату, Салтык, малады работнік у кароткім кажушку і ў белым фартуху, які толькі што прыехаў з поля, дзе ён падкошваў край пабітага градам аўса.

І пачаў вешаць на сцяну, на драўляны крук, убіты паміж бярвення, цяжкі новы хамут з белымі гужамі і аброць, на бліскучых цуглях якой зелянела недаедзеная канём травяная пена.

Выгляд у Салтыка, які нядаўна адбыў салдатчыну, быў самаздаволены, твар, з невялічкімі бачкамі, загарэлы, прыемны, грудзі шырокія, салдацкая шапка ссунута на патыліцу. На грудзіне фартуха былі буйна вышыты чырвоныя літары. І Ягор, якому Салтык толькі кіўнуў, падумаў: «Мабыць, Аленка і вышывала. Дый дзяўчынка, канешне, яго. Нездарма ж пляскалі языкамі, што ён яе яшчэ да салдатчыны ўправіўся аблапашыць. Дурань млынар! Я б з яе шкуру спусціў ды на пяла расцягнуў!»

Ён, хрыпучы, насіў грудзьмі, паказваючы ў распорку абтрапанай манішкі рудую палоску загару на мярцвяна-бледным целе. Бледны быў і азызлы твар яго. Ён быў цяжка хворы, але чуць сябе хворым даўно ўвайшло ў прывычку, ён не звяртаў на гэта аніякай увагі. Ніяк не крыўдзіла яго і тое, што на яго, хворага, галоднага, нават і паглядзець уважліва ніхто не хоча. Не адчуваў ён і злосці да Алены, калі думаў: «Я б яе шкуру на пяла расцягнуў», — хоць расцягнуць мог бы. Але глухое раздражненне не толькі супроць гэтага багатага і сумнага двара, але і супроць усіх гур'еўцаў усё-такі сядзела ў ім, гняло і прымушала думаць нешта такое, што не паддавалася рабоце розуму, дакучліва круцілася ў галаве, як сцёртая гайка. Ён ужо даўно асвойтаўся з тым, што часта ішлі ў ім адразу два рады адчуванняў і думак: адзін — звычайны, просты, а другі — трывожны, хваравіты. Спакойна, нават самаздаволена думаючы пра тое, што трапіць на вочы, што выпадкова прыйдзе на розум, часта мучыўся ён у гэты ж самы час і дарэмным жаданнем абдумаць нешта другое. Ён зайздросціў часамі сабакам, птушкам, курам: яны нябось ніколі нічога не думаюць! Цяпер яму і хацелася і не хацелася сядзець у млынара. Але што ж рабіць, калі не сядзець, куды ісці? У лес, у хмызняк, у змрок, дзе ўсюды мірсціцца гэты шэры чорт?

Алена запаліла над сталом вісучую лямпу, якая загарэлася бледна-зялёным агнём: яшчэ светла было за вокнамі. Салтык не спяшаючыся дастаў з кішэні портак плісавы кісет, не спяшаючыся скруціў і зляпіў папяросу, ікнуў і, прапусціўшы ў шкло лямпы саломіну, запаліў, сеў на лаве.

— Падсявай, падсявай, — кінуў ён Алене, зацягваючыся. — Нешта піражка хочацца.

— А ражна не хочацца? — папыталася Алена, гаворачы з Салтыком тым асаблівым, як бы грубым тонам, якім гавораць пры народзе толькі з палюбоўнікамі.

— Іх, пірагі, таксама трэба ўмець з розумам пячы, — сказаў Салтык, далёка сплёўваючы. — Трэба табе каталог выпісаць. Калі я ў Ціфлісе служыў, дык нам гаспадыніна дачка заўсягды выпісвала каталог, па якім можна ўсё згатаваць. Вось і ты — пашлі ў Маскву пісьмо, пакладзі ў яго марку сем капеек і напішы: так, бо, і так, вышліце мне ўсіх магчымых каталогаў.

— І то праўда, — абазваўся стары. — Ты, вядома, усё знаеш, дзе якія людзі, дзе якія гарады...

Ягор пакасіўся і падумаў: «Якія гарады! Многа ён, дурань, ведае, акрамя свайго Ціфлісу! От я б яму нарасказваў...» Яму вельмі захацелася паспрачацца і каб у гэтых спрэчках ён выйшаў і разумнейшы, і талкавіцейшы, і бывалейшы за Салтыка. Але жаданне папрасіць хлеба і яшчэ нешта, чаго ён не мог вызначыць, звязвала яго, заўсёды смелага і балбатлівага, ставіла ў тупік — і перад кім жа! — перад мужыкамі, якіх ён нават і параўноўваць ніколі не хацеў з печнікамі, цеслярамі, малярамі! Ён толькі незалежна адкашляўся і, пасмоктваючы патухлую люльку, прыкідваючыся рассеяным, пачаў слухаць: што гэта яшчэ брэша Салтык?

— Як жа мне не знаць! — сказаў Салтык. — Ды я не тое што, я, як толькі восень, конча падамся зноў туды! Там цяпер самы калбень ідзе, — сказаў ён, мелькам зірнуўшы на Алену і ўсміхнуўшыся. — Ды дальбог: весялосць, гулянне — кожын божы дзень, з васьмі раніцы да дзвюх ночы. Асабліва ў курсавых, у Пяцігорску, у Кіславодску, у Вісінтуках...

— Значыць, нудзіцца не маюць права, — уставіў стары і дастаў з кішэні кажушка партабак.

— Ну, толькі там з грашыма добра, — далей гаварыў Салтык, не слухаючы старога. — Без грошай туды лепш і не паказвайся. Там толькі віно нічога не каштуе. Там кожны грузін вялізны вінаграднік мае. Вязуць на рынак у бочках — так і плешчацца.

— Маюць капітал здабываць яго, вось і плешчацца, — сказаў Ягор. — А ўжо ж і гэтую справу знаем не горш за цябе, — прамармытаў ён, адчуваючы, што яго зноў пачынае ламаць, трэсці, і неадчэпна думаючы пра кажушак, якім ён зусім дарэмна заткнуў акно ў вартоўні замест таго, каб надзець яго, здагадацца, што пад вечар пасля дажджу будзе холадна.

Але Салтык не абазваўся і на гэтую заўвагу.

— Там, брат, — гаварыў ён, невядома да каго звяртаючыся, — якія бульвары, сады! Сад князя Чалыкова на тры квадратныя вярсты цягнецца! Толькі з-за аднаго дрэнна: там, ноч прыйшла, без буркі ні кроку: холад. А ў гарах заўсягды снег, круглы год не пераводзіцца...

«Дурань! — падумаў Ягор. — Без буркі! А папытайся ў яго, якая такая бурка — ні ялды, кіслая шэрсць, не ведае...»

— Бурка, яна, брат, мядзведжая, ідзе ты мог яе паглядзець? — нечакана для самога сябе сказаў ён уголас.

І заплюшчыў вочы. «Нуда цяпер у маім бліндажы... І дарэмна, ядрона маць, не ўзяў я кажуха!» — падумаў ён, гледзячы на зялёны агонь лямпкі, на лілаватае паветра за вокнамі, у якіх сек зноў, пачаўшыся, дождж, і ўспамінаючы аднастайнае цвырканне куставых аўсянак, жаласлівае цоканне чаканак.

— Па гарах там усюды сцежкі пароблены, — гаварыў Салтык. — Чаркес які-небудзь разгоніцца... ляціць, гарцуе — як толькі галава цэлая! А зірнеш на горы здаля — як хмары находзяць. Да таго ж і з дзяўкамі не блага. Там да дзявок пайсці — па таксе, за заходзіны трыццаць капеек. Ты от стары чалавек, а яна цябе можа кожная распякчы.

— Не, цяпер не гаджуся, — адказаў стары, варушачы плячыма, пачухваючы іх аб кажух, што коўзаўся на лапатках. — А раней я, праўда, да дзявок ласы быў! Мог з імі добра абысціся.

Ягор усміхнуўся і хацеў быў расказаць, як адзін пячнік бабровым струмянём апаіў, атуманіў, спакусіў генералаву дачку, — расказаць і даць зразумець, што пячнік гэты быў не хто іншы, як ён сам. Але перабіла Алена.

— Годзі, брахун! — крыкнула яна тым прытворным тонам, якім здаровыя бабы, што маюць старога мужа, прыкрываюць сваю ахвоту да вострых размоў. — Годзі, сараматнік! Стары чалавек, а шчо брэша! Табе вунь на кладах прыпірышча даўно гатова! Дзвюх жонак пахаваў!

— А я што? — сказаў стары. — Я нічога.

— Народ там прыгожы, не прыніжаны, — далей гаварыў Салтык. — Ёсць там старыя па сто гадоў жывуць...

Ягор і на гэта хацеў запярэчыць: жывуць-то жывуць, а на якое ліха, скажыце, калі ласка? Але зноў яго перабілі.

— Ну, пра гэта ты пакінь! — сказаў стары. — Узяць хоць бы, прыкладам, мяне такога от: жыву я семдзесят гадоў, шашнаццаць чалавек свае крыві пахаваў, а пражыў бы да ста гадоў, ад мяне зноў бы ж пайшлі плады... Дзе ж тады жыць? І то народу развялося да гібла, а тады проста елі б адзін аднаго, як рыба ў моры. От прыходзіў да мяне стары з таго боку, — сто пяць кажа. А ўпусціў шапку — падняць не можа.

— Гэта панскі гэты? Дзіва што! — весела крыкнула Алена. — Па ваду сам яшчэ ходзіць! Трапяткі дзед!

— Не горшы за маю старую, — сказаў Ягор. — Любажыўная старая! А я яе карміць павінен, дбаць пра яе...

— А от кажуць жа разумныя людзі, — сказаў стары, — можна, кажуць, век пражыць, а як памрэш, не будзеш падлежаны ні гніць, ні тлець. Толькі, кажуць, не трэба разгарачонае стравы есці. Я калі ў паноў жыў, дык там паніч быў, на дохтара вучыўся. Быў ён мне дарагі прыяцель і, бывала, часта баяў, быдта кожны чалавек можа сваё цела захаладзіць, і, як памрэ, цела тлець не будзе, а будзе ў дух выпаветрывацца.

— Ну, гэта дарэмна брэшуць, — запярэчыў Салтык.

— Кнігі, значыць, даказваюць.

— Кнігі! — ухмыльнуўся Салтык. — Ці то ж можна з халоднаю крывёю жыць?

Ягор, пакрыўджаны абыякавасцю, якой была сустрэта яго заўвага пра матку, зноў умяшаўся і на гэты раз ужо зусім смела.

— А рыба? — папытаўся ён. — Можа ж яна з халоднаю крывёю жыць і пладніцца?

Салтык павярнуў да яго галаву.

— Але-е! — сказаў ён насмешліва.

І раптам рашуча загаварыў:

— Рыба! Ды ты паглядзі, як яна, рыба гэтая, нырца дае, вывіжоўвае ў вадзе! Ухітруешся хіба ты так? Ты от мелеш — яна з халоднаю крывёю, а вытрасі яе на бераг: выпаветрыцца яна ці не? Нікуды яна не можа выпаветрыцца!

Ягор раптам разгарачыўся.

— А я так скажу, — крыкнуў ён, — а я табе скажу, што нашаму брату, рабочаму чалавеку, нельга без гарачае стравы! Ты вунь мурло наеў, табе добра брахаць! А я без яды захварэць магу! Я, можа, калі б есці не хацеў...

— Ну, і выйшлі абодва дурні! — закрычаў і стары, падымаючыся. — Цярплівасці ў нас не хапае, вось і не можам захаладзіць! А вы зірнеце, як святыя вунь, угоднікі вунь, якія богу вунь дагаджалі, ды не елі, не пілі, як яны вунь рабілі? Як Ларывон вунь святы рабіў? Мог жа ён тры гады аднэю рэдзькаю жывіцца?

— Значыць, па-твойму выходзіць, і мая старая святая будзе? — крыкнуў Ягор, выхопліваючы люльку з рота. — Яна вунь таксама не есць, не п'е... У нас вунь нават і рэдзькі твае няма...

— Пастойце, — сказаў Салтык, — пачакайце грызціся!

І, павярнуўшыся да старога, нечакана стаў на Ягораў бок:

— Значыць, і мы з табою маглі б святымі парабіцца? Ахаладзілі б сваё цела, нажэрліся б рэдзькі, дый усяго б клопату?

— Ды будзе вам брахаць! — мацней за ўсіх закрычала Алена, кідаючы рэшата. — Балабоны!

— Дый праўда! — падхапіў стары. — Надта многа ведаеце! Бога не забывайце! Ён, брат, за такія рэчы не спускае нам, дурням!

Алена з нахмураным тварам падышла да палка і, косячыся на хустку, на якой сядзеў Ягор, тузанула яе і злосна крыкнула:

— Пусці-тка! Усеўся на тараноўку — і хоць бы што! Нябось і дадому пара, няма чаго да вячэры даседжваць!

— Гэта не твой клопат, — запярэчыў Ягор, — я і сам свой час ведаю. Вячэра твая мне без патрэбы, а пагаварыць ты мне не можаш забараніць. От пасяджу яшчэ трохі і пайду...

Дождж прайшоў, вечаровае неба ачысцілася, у сяле было ціха, хаты цёмныя: да Ільі не запальваюць агню летам, вячэраюць перад ганкам, на каменні, у лёгкім змярканні. Выйшаўшы ад млынара, Ягор спыніўся, нават папытаўся ў сябе: ці не вярнуцца ў Ланское? — і павярнуў у сяло, у тую вялікую вуліцу, што цягнецца паміж дварамі па ўзгорку над рэчкаю. У лёгкім сутонні наўкол камення каля парогаў сядзеў народ без шапак, хлёбаючы з драўляных місак хто цуру, хто малако. Але Ягор, праходзячы міма і косячыся, дрэнна распазнаваў, хто вячэрае: у вачах мітусілася, па целе прабягала ліхаманка, у мыслях было трывожнае бязладдзе. Вельмі хацелася яму абдумаць тое, пра што спрачаліся ў млынара: усе глупства гаварылі там, адзін ён мог бы сказаць што-небудзь талковае, калі б яму не перашкаджалі разабрацца ў думках. Вельмі хацелася вырашыць і яшчэ нешта — неадкладнае, нешта самае галоўнае... Але што? Галава яго моцна працавала. Ціфліс мяшаўся ў галаве з рыбаю, Салтык з Аніссяю, пытанне пра тое, ці можна нічога не есці і захаладзіць сваё цела, нельга было вырашыць таму, што не давала спакою злосць супроць Алены, яе шырокага зада і аднадворніцкага голасу. І Ягор скоранька ішоў па вуліцы, баючыся, што не застане каваля дома, што каваль ляжа спаць, што зноў не ўдасца ні пагаварыць у ахвоту, ні давесці, што ў млынара ўсе глупства гаварылі... Але каваль быў дома.

Каваль быў горкі п'яніца і таксама думаў, што разумнейшага за яго ва ўсім сяле нікога няма, што і п'е ён толькі па прычыне свайго розуму. Хіба яму трэба было кавалём быць! Ён усё жыццё не мог прымірыцца з сваёю доляю, люта ненавідзеў сяло і халодна-злы быў у цвярозым стане, раз'юшаны рабіўся, калі яму ўдавалася папіць дзён тры-чатыры ўзапар. Ён хадзіў тады з калёсным ключом у руцэ, усчынаў скандалы з кожным, хто сустракаўся, рагатаў пад акном у крамніка, які спяваў кожнае свята ў царкве, выклікаючы яго пазмагацца ў спевах. А не дык ішоў у вучылішча экзаменаваць хлапчукоў па законе божым і гразіўся настаўніцы на месцы забіць яе ключом за адзіную памылку. З пахмелля ён быў прыгнечаны. У такім стане і застаў яго Ягор.

Ён сядзеў каля кузні, на ўзгорку ля рэчкі, над плёсам, супроць вадзянога млына. Слаба пунсавеў захад за ім, там, дзе сыходзіўся з цёмнаю зямлёю празрыста-зеленаваты небасхіл. Яшчэ светла было над плёсам, што сталлю ляжаў на лузе. Але той бераг, дзе млын, быў ужо зусім цёмны: толькі па адлюстраванні ў плёсе можна было здагадацца, што там дрэвы. І, седзячы каля кузні, паставіўшы локці на калені, думаў каваль пра тое, да чаго дурныя былі нашы генералы ў часе вайны з японцамі. От, напрыклад, у такі вечар... ці доўга было японцам усутыч падысці да нашых войскаў? Нябось генералы нашы гэтыя, разумнікі гэтыя, глядзелі ў свае падзорныя трубы за рэчку, на бераг, у цемру, дзе нічога не відаць, калі трэба было глядзець зусім не туды, а ў рэчку, дзе адсвечваецца кожнае дрэва і ўсе прасветліны паміж дрэвамі... Думку гэту каваль зараз жа выказаў Ягору, як толькі той падышоў і сеў на ўзгорку поруч з ім. А Ягор, абрадаваўшыся, што ў каваля ёсць тытунь, што каваль з пахмелля і думае, значыць, зусім не пра генералаў, паглядаў у бакі, кашляў і чакаў, калі, нарэшце, дадумае каваль сваю думку. Як і ў Ягора, мярцвянае было цела ў каваля, кашулю ў якога ўсё загольваў ззаду вецер, кашулю паркалёвую, але вельмі старую, прапаленую, у дробных дзірачках. Быў і каваль калматы, але не так, як Ягор, а так, як бываюць калматыя майстравыя, рабочыя. Страшэнна чорныя і масляністыя былі яго валасы, яго барада, смуглявы і масляністы твар, хваравіта перакошаныя бровы і блішчастыя вочы. Дзьмуў ветрык, па зацямнелай рэчцы ішла рабізна; каваля трэсла. Але раптам ён устаў і, наступаючы ботам на бот, пачаў скоранька разувацца, раздзявацца.

— Ты што, з глузду з'ехаў? — крыкнуў Ягор, са страхам гледзячы на худое крэйдавае цела, што забялела ў святле захаду, калі каваль, ускудлаціўшы валасы, сарваў з сябе кашулю. — Ты што, з глузду з'ехаў? Ды ў цябе сэрца зойдзецца ў вадзе ў такую халадэчу!

— Дзіва што! — крыкнуў каваль хрыплым басам.

І раптам зарагатаў, скінуўшы порткі разам з ісподнікамі і разганяючыся, каб плюхнуцца ў ваду:

— Бла-га-сла-ві, ула-ды-ка-а!

Ён добра ведаў, што ледзяная вада імгненна дасць яму рашучасць. У вадзе, і папраўдзе, зайшлося ў яго сэрца, але ён не даў яму патачкі: ён пырхаў, даваў нырца, плаваў... Не пападаючы зуб на зуб, выскачыў ён на бераг, няёмка і скоранька надзеў порткі на мокрае цела, улез у кашулю і, улазячы, цвёрда сказаў Ягору, што дубянець не збіраецца, што яго душа даражэйшая за колы. Якія колы, гэта Ягору не трэба было тлумачыць: ён імгненна сцяміў, што ляжаць у каваля нечыя колы, прывезеныя ў направу, і што трэба як ні можна хутчэй захапіць перадкі і бегчы да млынара, які тайком гандлюе гарэлкаю, каб залажыць іх яму. І не прайшло і паўгадзіны, як ужо сядзеў Ягор з кавалём у кузні, каля маленькае бляшанае лямпкі, пастаўленай на горан, поруч з пляшкаю і гаршчочкам халоднае пшановае кашы, за ажыўленаю гаворкаю пра тое, ці можна, жывячыся адною рэдзькаю, папасці ў святыя, ці можна захаладзіць сваё цела, каб не тлела яно пасля смерці...

А на другую гадзіну ночы, пры месяцы, які заходзіў за бледна бліскучаю збажыною, Ягор, хістаючыся і размахваючы рукамі, хутка ўваходзіў у Ланское. Нібы пругкія хвалі неслі цяпер яго цела. Раса серабрылася па мокрых, пахучых, густых красках і травах. Мацней за ўсё пахла найлепшаю Ягораваю раслінаю — палыном. Доўгія цямнелі цені ад хмызняку, які блішчаў вяршалінамі пад скіраваным на поўдзень месяцам. І палосы святла і ценяў сярод іх стваралі нешта казачнае п'яным вачам, як у казцы, светлая была далёкая далячынь за хмызняком, за палямі, над якімі ўжо дрыжала ў серабрыстай празрыстасці вялікая ружова-залатая зорка. Шоргаючы па росных лапухах і напяваючы, смела падышоў Ягор да дзвярэй, рвануў за ручку — і спыніўся на парозе свае маленькае, ледзьве відное хаты. Мёртвае маўчанне стыла ва ўсім свеце ў гэты перадранішні час. Мёртвае маўчанне напаўняла і вартоўню. І ў гэтым маўчанні, у сонным рэдкім святле, нерухома чарнела нешта на лаве пад абразамі. І, прыгледзеўшыся, Ягор раптам закрычаў такім страшным сіплым голасам, што з лямантам выскачыў з лапухоў стары чорна-сівы сабака...


III

Гур'еў падарыў на пахаванне чырвоную паперку. Усё было спраўлена як мае быць — як бы і не Аніссі была такая пашана.

Паволі, з вялікімі прамежкамі, пачынаючыся звонка, жаласліва, але ўсё больш строга, падалі гукі са званіцы. Паданне гэтае раптоўна, нястройна абрывалася тэрцыяй баса і альта. І наставала доўгае маўчанне: чулася толькі, — з-за ракіт па дарозе ў Ланское, — працяглае, усё бліжэйшае і бліжэйшае царкоўнае пяянне: на дарозе сустрэлі поп і дзяк калёсы, у якіх везлі Аніссю з Ланскога. З двара сядзібы і па вуліцы над узгоркам беглі на выган бабы. З дзіцем на руках, спатыкаючыся, спяшалася Мар'я. Стаялі на парозе млынар без шапкі і млынарыха. Дзьмуў заходні вецер, а з-за рэчкі зноў находзіла, цьмяна сінела дажджавая хмара.

Трохі пукацістая дарога паміж ракітамі, пры ўездзе ў Гур'ева. І невялікі натоўп, на чале з кавалём у чорнай цяжкай паддзёўцы, які нёс на галаве доўгае века дамавіны і на хаду пахмура спяваў, здалёк здаваўся высокі, вырысоўваючыся на воблачным небе. Бялела тканіна, што накінута была на века, і развейвалася на ветры. Ішлі з нагі на нагу, але ўжо можна было распазнаць, што гэтыя цёмныя фігуры з паблытанымі ад ветру валасамі валакуць на ручніках доўгую скрыню, чорную з аранжавым абадком па краях. Паважна чуліся галасы папа і дзяка. Як заўсёды, марудзілі ў дарозе, спыняліся, махалі кадзілам і, палохаючы саміх сябе словамі, паўтаралі адно і тое самае — то злавесна, то з пакорлівасцю. Усё рабілася так, каб выходзіла ўрачыста і грозна. А тая, дзеля каго гэта рабілася, і цяпер была такая ж пакорлівая, простая, як і пры жыцці. Цёмная і сухая была яна; маленькая стала яе высахлая галоўка, укрытая новаю чорнаю хустачкаю. На грудзях яе жаўцеў драўляны абразок. Парча ўкрывала да паловы невялікую чорную скрыню, дзе яна знайшла спакой, — парча, знак царскасці. І парча гэтая была да таго старая, да таго брудная і дзіравая: божа, колькіх яна ўкрывала ўжо! Дзяк гур'еўскі, шэра-сівы чалавек, які трывожна думаў толькі пра пасеку сваю, усім сваім гнутым станам і кароткім, але шырокім тварам падобны на звера. Жоўтавалосы поп, слабасільны, слабавольны, заўсёды п'янаваты, шапялявіць. Рызы, епітрахілі іх да таго пазношваны, што срэбранае шыццё, падолы, калошы — усё ў поўнай адпаведнасці з гразкімі або пыльнымі дарогамі, з калёсамі і дробнаю, спарахнелаю саломаю ў вазах.

І на выгане, дзе пасвіўся панскі статак, поп не вытрываў урачыстасці: пачаў спяшацца, мармытаць, паглядаць на панскага быка: бык гэты бадучы, уходаў нядаўна пастушка. Паглядаў поп і на вартоўню каля царкоўнай агароджы: на ганку вартоўні стаяла кашолка, накрытая абрусам, а ў кашолцы ў той былі «папоўскія харчы»: сітныя пірагі, смажаная курыца, пляшка гарэлкі — тое, што належыць служкам за пахаванне, апроч грошай. І скоранька правёў поп зграмаджаны натоўп у царкоўныя вароты. Вецер развейваў тонкія русыя валасы, шыі тых, што неслі дамавіну, былі чырвоныя, нацёртыя ручнікамі, твары заклапочаныя. Больш жа за ўсіх стараўся здавацца заклапочаным Ягор, што ішоў з ручніком цераз плячо ў галавах дамавіны.

А ў царкве ўсе крыху спалохаліся. Прыціхлі — і чулася толькі шорганне, тупат: асцярожна апускалі дамавіну на дол. Вызваляючы з-пад расы мяккія, дрыготкія, маленькія рукі, раздаў поп кароткія, тонкія свечкі, раздрабняючы ярка і залаціста гаручы пук іх. І, раздаўшы, моцна і прывычна пачаў служэнне. І замільгалі складзеныя для малення пальцы, галовы, што ўзмахваліся і кланяліся. Моцна маліліся старыя жанчыны, падымаючы вочы да іканастаса. Блішчалі рассеяныя па натоўпе агеньчыкі, размахвалася, дыміла кадзіла. Кадзілі, абыходзячы вялікімі крокамі труну, кланяліся Аніссі, скоранька гаварылі на ўрачыстай мове, даўно забытай яе жабрацкай радзімай, нястройна і прытворна-пакорліва пелі, выказваючы замілаванне, што роўная яна цяпер царам і ўладарам, выказваючы надзею, што супакоіцца яна цяпер разам з духамі праведных. Але ўжо не чула Анісся гэтых суцяшэнняў. Ні крывінкі не было ў яе блакітнаватым твары. Заплюшчылася ліловае павека яе правага вока, запякліся, зліпліся і падсохлі тонкія губы. І ледзяны лоб яе ўжо быў увенчаны вянцом найвышэйшае славы — залачонаю паперкаю. І ў шыза-васковай, празрыстай руцэ яе, у пакурчаных пальцах, пад пазногцямі якіх кропкамі цямнела мёртвая кроў, панавала ўжо Сцішанасць...

Ягор, гледзячы ў труну, хрысціўся размашыста і часта. Ён іграў тую ролю, якую належала яму каля дамавіны мацеры. Ён моргаў, як бы гатовы заплакаць, кланяўся нізка, нахіляючы свечку, што капала, моцна заціснутая ў яго куксе. Але далёка былі думкі яго, і, як заўсёды, у два рады ішлі яны. Няясна думаў ён пра тое, што вось жыццё яго пераламалася — пачалося нейкае не такое, цяпер ужо зусім вольнае. Думаў і пра тое, як будзе ён абедаць на магіле — не спяшаючыся і з толкам...

Так і зрабіў ён, засыпаўшы матку зямлёю, еў і піў, пакуль мог. А пад вечар, тут жа, каля магілы, скакаў усім на пацеху, — нягегла выкручваў лапці, кідаў шапку на зямлю і хіхікаў, строіў дурня; напіўся так адчайна, што ледзь не сканаў. Піў ён і на другі дзень, і на трэці... Пасля зноў настала ў жыцці яго будзёншчына.

Гэтая будзёншчына была ўжо не тое, што раней. Пастарэў ён і паддаўся — за адзін месяц. І многа памагло таму адчуванне нейкай дзіўнай волі і адзіноты, што ўвайшло ў яго пасля смерці мацеры. Пакуль жывая была яна, маладзейшы здаваўся ён сам сабе, нечым яшчэ звязаны быў, некага меў за спінаю. Памерла маці — ён з Аніссінага сына стаў проста Ягорам. І зямля — уся зямля — нібы апусцела. І без слоў сказаў яму нехта: ну, дык як жа, га?

Ён не думаў пра гэтае пытанне — толькі адчуваў яго. І нічога асаблівага не заўважылі на твары яго тыя хлапчукі з Пажэні, з якімі начаваў ён на начлезе пад чацверты дзень жніўня, вёрстаў за тры ад Пажэні, каля адхону чыгункі. Ён толькі раптоўна прачнуўся на золаку і раптам сеў, пабляднеўшы.

— Што ты, дзядзька Ягор? — спалохана крыкнуў хлапчук, што ляжаў з ім поруч.

Ягор, бледны, слаба ўсміхнуўся.

— Так... нешта здалося, — прамармытаў ён. І зноў прылёг.

Было яшчэ рана. Ішоў туманны, перадвосеньскі дождж над апусцелымі палямі. Ягор ляжаў, прыкрыўшыся кажушкам, паліў і, кашляючы, паволі расказваў паразбуджваным хлапчукам, як ён, не баючыся ніякіх судоў, кінуў сваё месца, пайшоў з Ланскога. Расказваючы, ён да кожнага слова дадаваў мацернае слова. А расказаўшы, пачаў прыслухоўвацца да шуму таварнага, што прыбліжаўся, цягніка. Шум рос і набліжаўся ўсё больш грозна і паспешліва. Ягор спакойна слухаў. І раптам сарваўся з месца, ускочыў наверх, па адхоне, ускінуўшы пашарпаны кажушак на галаву, і плячом ткнуўся пад грамаду цягніка. Паравоз штурхнуў яго лёгенька ў шчаку. І Ягор крутнуўся, галавою паляцеў на насып, а нагамі на рэйкі. І, калі скаланаючы зямлю, аглушаючы, пранёсся цягнік, убачылі хлапчукі, што тузаецца, курчыцца поруч з рэйкамі нешта страшэннае. У пяску курчылася тое, што было за імгненне перад тым Ягорам, курчылася, паліваючы пясок крывёю, падкідаючы ўгору дзве тоўстыя куксы — дзве нагі, што наводзілі жах сваёю кароткасцю. Дзве другія нагі, ублытаныя акрываўленымі анучамі, у лапцях, ляжалі на шпалах. А па пустым, восеньскім полі, у тумане дробнага дажджу, ужо трывожна крычаў на вецер, да наступнае будкі медзяны ражок вартавога...

Вось гэтак па-рознаму скончылі свае дні гаспадар і гаспадыня «вясёлага» двара ў Пажэні.


Капры, 12.1911


Цвыркун


Гэтую невялікую гісторыю расказаў рымар Цвыркун, які ўвесь лістапад працаваў разам з другім рымарам, Васілём, у пана Рэмера.

Лістапад стаяў цёмны і гразкі, зіма ўсё не ўсталёўвалася. Рэмеру з яго маладою жонкаю, якія нядаўна пасяліліся ў дзедавай сядзібе, было нудна, і вось яны пачалі хадзіць вечарамі з свайго яшчэ забітага дома, дзе толькі ўнізе, пад калонамі, быў адзін больш-менш людскі жылы пакой, у стары флігель, у скасаваную кантору, дзе зімавала птаства і мясціліся рымары, работнік і кухарка.

Увечары пад Увядзенне круціла непраглядная мокрая завіруха. У прасторнай і нізкай канторы, некалі беленай мелам, было вельмі цёпла і сыра, моцна смярдзела махоркаю, бляшанаю лямпаю, што гарэла на варштаце, шавецкім варам, палітураю і мятнаю кіслінёю шкуры, кавалкі і абрэзкі якой, разам з інструментамі, новаю і старою збруяю, хамуцінаю, потнікамі, дратваю і медным наборам навалены былі і на варштаку і на затаптанай, засмечанай падлозе. Смярдзела і птушкаю з цёмнае прыбудоўкі, але Цвыркун і Васіль, якія начавалі ў гэтым смуродзе і кожны дзень гадзін да дзесяці сядзелі ў ёй з сагнутымі спінамі, былі, як заўсёды, вельмі давольныя сваім памяшканнем, асабліва тым, што Рэмер не шкадуе паліва. З вузенькіх падаконнікаў капала, на чорных шыбах пабліскваў і рэзка бялеў ліпучы мокры снег. Рымары старанна працавалі, кухарка, невялікая жанчына ў кажушку і ў мужыцкіх ботах, намёрзшыся за дзень, адпачывала на прадраным крэсле каля гарачае печы. Яна грэла спіну і, не зводзячы воч з лямпкі, слухала гудзенне ветру, які калаціў часамі ўвесь флігель, пастукванне па хамуце, які рабіў Васіль, і старэча-дзіцячае дыханне лысага Цвыркуна, які корпаўся над паўшорамі і ў цяжкаватыя хвіліны варушыў чырвоным кончыкам языка.

Лямпачка, аблітая газаю, стаяла на самым краі варштата і якраз пасярэдзіне работы, каб відней было абодвум, але Васіль раз-пораз падсоўваў яе да сябе сваёю здароваю, жылістаю, смугляваю рукою, закасанаю па локаць. Сіла, упэўненасць у сіле адчуваліся ва ўсёй паставе гэтага чорнавалосага чалавека, падобнага на малайца, — у кожнай выпукліне яго мускулістага цела, што выдавалася пад тонкаю, нібы сатлелаю кашуляю, некалі чырвонаю, і заўсёды здавалася, што Цвыркун, маленькі і, нягледзячы на вонкавую бадзёрасць, увесь разбіты, як усе дваровыя людзі, пабойваецца Васіля, каторы ніколі нікога не баяўся. Здавалася гэта і самому Васілю, што ўзяў сабе ў моду, як бы жартам, на пацеху другім, пакрыкваць на Цвыркуна, які нават памагаў яму ў гэтым жарце.

Васіль, трымаючы паміж каленямі, прыкрытымі зашмальцованым фартухом, новы хамут, абцягваў яго цёмна-ліловаю тоўстаю скураю, адною рукою моцна забіраючы яе і туга напінаючы на дрэва клешчамі, а другою вымаючы са сціснутых губ цвікі з медзянымі плешкамі, утыкаючы іх у наколы, загадзя зробленыя шылам, і пасля з аднаго маху спрытна і моцна заганяючы малатком. Ён нізка нагнуў сваю вялікую галаву ў чорных, вільготна-кучаравых валасах, перахопленых рамяньком, і працаваў з той прыемнай, ёмкай напружанасцю, якая даецца толькі добра развітаю сілаю, талентам. Напружана працаваў і Цвыркун, але напружанасць гэтая была іншага парадку. Ён прашываў канцом новыя, ружова-цялеснага колеру паўшоры, таксама ўзяўшы іх у калені, і ледзьве-ледзьве наколваў, ледзьве-ледзьве, варушачы языком і прымайстроўваючы на святло лысую галаву, пападаў шчацінаю ў дзірачкі, хоць разводзіў у розныя бакі і замацоўваў канец нават з нейкім форсам старога, напрактыкаванага майстра.

Нахілены над хамутом Васілёў твар, шырокі, з добра віднымі пад масляністаю жоўта-смугляваю скураю касцямі, з рэдкімі і цвёрдымі чорнымі валасамі над куткамі губ, быў строгі, нахмураны і важны. А па нахіленым над паўшорамі Цвыркуновым твары відно было толькі тое, што яму цёмна і цяжка. Ён быў роўна ўдвая старэйшы за Васіля і ледзь не ўдвая меншы ростам. Ці ён сядзеў, ці ўставаў, розніца была невялікая, — да таго кароткія былі яго ногі, абутыя ў патоптаныя, што сталі ад старасці мяккія, боты. Хадзіў ён — таксама ад старасці і ад кілы — няёмка, сагнуўшыся, так што адставаў фартух і відзён быў глыбока правалены жывот, слаба, па-дзіцячы падперазаны. Па-дзіцячы цёмныя былі яго чорныя вочкі, падобныя на маслінкі, а твар меў крыху хітраваты, насмешлівы выгляд: ніжнія сківіцы ў Цвыркуна выдаваліся, а верхняя губа, на якой заўсёды цямнела трошкі мокрых рэдкіх валасінак, западала. Замест «таран» гаварыў ён «таан», замест «было» — «быво» і часта ўсхліпваў, падціраючы вялікаю халоднаю рукою, суставамі ўказальнага пальца, свой навіслы носік, на канцы якога ўсё трымалася светлая кропелька. Пахла ад яго махоркаю, скураю і яшчэ нечым вострым, як ад усіх старых.

Скрозь гудзенне мяцеліцы пачуўся з сенцаў тупат ног, абіванне іх ад снегу, грукат дзвярэй — і, уносячы з сабою свежы, харошы пах, увайшлі паны, залепленыя густым снегам, з мокрымі тварамі і бліскоткамі на валасах і на адзенні. Цёмна-чырвоная барада і густыя, навіслыя над сур'ёзнымі і жвавымі вачыма Рэмеравы бровы, глянцавіты каракулевы каўнер яго калматага палітона і каракулевая шапка здаваліся ад гэтых бліскотак яшчэ больш багатыя, а пяшчотны, мілы твар яго цяжарнай жонкі, яе мяккія доўгія вейкі, сіне-шэрыя вочы і пухавая хустка — яшчэ больш далікатныя і мілыя. Кухарка хацела саступіць ёй прадранае крэсла, яна ласкава падзякавала ёй, прымусіла астацца на сваім месцы і села на лаўку ў другім кутку, асцярожна зняўшы з яе аброць з паламанымі цуглямі; пасля слаба пазяхнула, варухнула плячыма, усміхнулася і таксама загледзелася на агонь шырока расплюшчанымі вачыма. Рэмер запаліў і пачаў хадзіць па пакоі, не распрануўшыся і не зняўшы шапкі. Як заўсёды, паны прыйшлі толькі на хвілінку, — занадта цяжкае і цёплае было ў рымароў паветра, — але пасля, як заўсёды, звыкліся, цяжкага духу не чулі... І вось тут, нечакана для ўсіх, і расказаў Цвыркун сваю гісторыю.

— Аднак ты, б'ат, сп'ытны, — прашапялявіў ён, калі Васіль, прывітаўшыся з панамі кіўком галавы, зноў прысунуў да сябе лямпачку. — Аднак ты, б'ат, сп'ытны. Я, нябось, трошкі старэйшы за цябе, — сказаў ён, усхліпваючы і падціраючы нос.

— Што? — прытворна-грозна крыкнуў Васіль, ссоўваючы бровы. — Можа, табе яшчэ панскую лямпу запаліць? Аслеп — дык у багадзельню.

Усе ўсміхнуліся, нават і пані, якой усё-такі крыху непрыемныя былі гэтыя жарты, — і падумалі, што Цвыркун, як заўсёды, скажа нешта смешнае. Але на гэты раз ён толькі галавою паматаў і, уздыхнуўшы, спыніў погляд на чорных шыбах, залепленых белымі камякамі. Пасля, узяўшы шыла сваёю вялікаю, у буйных жылах рукою з шырока расстаўленымі суставамі вялікага і ўказальнага пальцаў, няёмка і цяжка ўваткнуў яго ў ружаватую сырую скуру. Кухарка, заўважыўшы, што ён глядзеў на вокны, загаварыла аб тым, як яна баіцца, што яе муж, які паехаў па канавала ў Чычэрына, замерзне, зблудзіць з дарогі, як раптам Цвыркун, робячы выгляд, што ён заняты, сказаў з маркотнай дабрадушнасцю:

— Але, брат, аслеп... Нехаця аслепнеш! Ты от дажыві да маіх гадоў ды папакутуй так, як я! Ад жа не дажывеш! Я от спакон веку такі, невядома, у чым душа ліпіць, а ўсё цягнуўся, жыў — і яшчэ гэтулькі пражыў бы, каб было дзеля чаго. Я, брат, вельмі нават хацеў жыць, пакуль было анцірэсна, і жыў, смерці не паддаваўся. А твае сілы мы яшчэ не ведаем.

Васіль паглядзеў на яго пільна, як паглядзелі паны і кухарка, здзіўленыя яго нязвычным тонам, — на хвіліну, у маўчанні, асабліва добра было чутно завыванне ветру, — і сур'ёзна папытаўся:

— Што гэта ты пляцеш такое?

— Гэта я? — сказаў Цвыркун, падымаючы галаву. — Не, брат, я не пляту. Я гэта пра сына ўспомніў. Чуў нябось, які маладзец быў? Мабыць, яшчэ дужэйшы за цябе будзе, а от не мог жа таго вытрываць, што я.

— Ён жа замёрз, здаецца? — папытаўся Рэмер.

— Я яго ведаў, — адказаў Васіль і, не саромеючыся, як гавораць пра дзіця пры ім жа самім, дадаў: — Ды ён і не сын яму, кажуць, быў, Цвыркуну. Ні ў маці, ні ў айца, а ў праезджага малайца.

— Гэта гаворка другая, — гэтак жа проста сказаў і Цвыркун, — гэта ўсё можа быць, а шанаваў ён мяне не менш за бацьку, дай божа, каб твае так цябе шанавалі, ды і не даходзіў я, сын ён мне ці не, мая кроў ці чужая... а ўжо ж яна ва ўсіх аднолькавая! Сіла ў тым, што ён, можа, даражэйшы за дзесяцярых родных мне быў. Вы от, пане, і вы, васпані, — сказаў Цвыркун, паварочваючы галаву да паноў і асабліва ласкава выгаворваючы «васпані», — вы от паслухайце, як была гэтая справа, як замёрз ён. Я ж яго ўсю ноч на плячах насіў!

— Завея вялікая была? — папыталася кухарка.

— Зусім не, — сказаў Цвыркун. — Туман.

— Як туман? — папыталася пані. — Ды хіба ў туман можна замерзнуць? І навошта ж вы яго насілі?

Цвыркун пакорліва ўсміхнуўся.

— Хм! — сказаў ён. — Ды вы таго, васпані, і ўявіць сабе не можаце, да чаго ён, туман гэты, можа замучыць! А насіў я яго таму, што вельмі ж было шкада, усё думаў не дапусціцца да гэтага... да смерці. Гэта так выйшла, — картава пачаў ён, звяртаючыся не да Васіля і не да Рэмера, а толькі да аднае пані, — гэта выйшла якраз пад самага Міколу...

— А даўно? — папытаўся Рэмер.

— Ды гадоў пяць ці шэсць таму назад, — адказаў за Цвыркуна Васіль, сур'ёзна слухаючы і скручваючы цыгарку.

Цвыркун мелькам, па-старэчы строга зірнуў на яго.

— Пакінь мне зацягнуцца, — сказаў ён і пачаў гаварыць далей. — Працавалі мы, васпані, у пана Савіча ў Агнёўцы, — а ён, сын, са мною заўсёды хадзіў, не адбіваўся ад мяне, — ну, працавалі і працавалі, а кватэру ў сяле наймалі, жылі пасля смерці мацеры ўсё роўна як два дружныя сябрукі. Настае, нарэшце, свята святога Міколы. Трэба, думаем, дахаты скакануць, трохі ў парадак сябе прывесці, а то, па праўдзе сказаць, вельмі ж усё на нас пачарнела. Збіраемся гэтак навечар, а таго і не бачым, што такая золь ды яшчэ з туманом пад вечар стала, што аж вёскі за лужком не відаць, не кажучы ўжо пра тое, што вельмі мясцовасць усюды глухая. Корпаемся, прыбіраем струмент у гэтай самай лазні, дзе мы, значыць, ратаваліся, агарачка не разжывешся, — адчуваем, што прыпазніліся трошкі, і ці верыце, такая нуда раптам напала на мяне, што я гавару: «Дарагі ты мой таварыш, Максім Ільіч, можа, нам астацца, да раніцы пачакаць?»

— А вас Ільём завуць? — папыталася пані, раптам успомніўшы, што яна да гэтага часу не ведае імя Цвыркуна.

— Ільём, — ласкава сказаў Цвыркун і, усхліпнуўшы, падцёр нос, — Ільём Капітонавым. Але сын мяне таксама Цвыркуном зваў і ўсё, от не горш за гэтага Баву Каралевіча, Васіля Сцяпанавіча, — жартаваў, грубіяніў са мною. Ну, канешне, пажартаваў, закрычаў і тут: «Гэта яшчэ, кажа, што такое? Пагавары ў мяне!» — Насунуў мне шапку на вушы, надзеў сваю, рамяньком падперазаўся, — вельмі зграбны быў, васпані, шчырую вам праўду кажу! — узяў кіёчак і, не доўга гаворачы, марш на ганак. Я за ім... Бачу, туман страшэннейшы, ужо зусім сцямнелася, панскі сад увесь шызымі шапкамі, інеем аброс, — як хмара якая ў змроку, у тумане гэтым мірсціцца, — ды рабіць, значыць, няма чаго, не хачу маладога чалавека крыўдаваць, маўчу. Перайшлі лужкі, падняліся на горку, азірнуліся, а вокан у пана ўжо і не відаць стала. Адвярнуўся я ад ветру, — у адну хвіліну дух заняло, так і нясе гэтаю мгою, туманом, чую, што ўжо на двух кроках да самых касцей праняло, а боты-то на нас летненькія, дый паддзёвачкі на шарамецеўскую ласку шытыя, і зноў кажу: «Ой, вернемся, Максім, не фарсі!» Ён быў і задумаўся... Ды, вядома, справа маладая, па сабе нябось, васпані, ведаеце — як свайго гонару не паказаць? — і зноў пайшоў. Уваходзім у вёску — вядома, цішэй стала, усюды агні па хатах, хоць і цьмяныя, а ўсё-такі жыллё, — ён і талкуе: «Ну, бачыш? Чаго дрыжаў? Бачыш, на хаду куды цяплей, гэта толькі спачатку так сцюдзёна здалося... Не адставай, не адставай, а то падганяць зачну...» А якое ўжо там, васпані, цяпло, усе вадавозкі на чвэртку інеем абраслі, усе лазінкі да зямлі прыгнула, стрэх не відаць ад туману і марозу... Вядома, жыллё, ды ад гэтых агнёў туман яшчэ больш дае сябе знаць, і ўсе вейкі ў мяне ў інеі, ацежалелі, як у каня добрага, а панскіх вокан на тым баку і звання не асталося... Адно слова — ноч лютая, самая што ні на ёсць ваўчыная...

Васіль нахмурыўся, пусціў у абедзве ноздры дым і, падаючы недакурак Цвыркуну, перабіў яго:

— Ну, ты, «ваўчыная», гэтак да другіх пеўняў не скончыш. Ты скарэй расказвай.

І гаспадарліва перавярнуў у каленях хамут, збіраючыся працаваць далей. Цвыркун, асцярожненька, кончыкамі пракураных пальцаў узяў у яго недакурак, моцна зацягнуўся і на хвіліну маркотна задумаўся, нібы слухаючы сваё дзіцячае дыханне і галашэнне ветру за сценамі. Пасля нясмела сказаў:

— Ну, бог з табою, добра, карацей скажу. Я толькі хацеў сказаць, што проста мы заблудзілі, як табе кажу. Мы, васпані, — загаварыў ён больш упэўнена, зірнуўшы на паню, улавіўшы ў яе вачах спачуванне і раптам больш востра адчуўшы сваё даўняе, што стала прывычным, гора, — мы дарогу, значыць, згубілі. Як толькі выйшлі за вёску, ды трапілі ў гэтую цемру, у мгу, у холад, ды прайшлі, можа, з вярсту, так і заблудзілі. Тут вялізнае гала, шырозны луг, равы да самага сяла ідуць, анад імі дарога заўсёды ёсць, от мы і патраплялі па ёй, усё думалі, што верна трымаемся, а замест таго ўлева забралі па чыімсьці следзе, да бібікаўскіх, значыць, равоў, і след гэты таксама, на бяду, упусцілі, а ўжо там і пайшлі мясіць па снезе, па ветры, як папала. Ды гэта ўсё, васпані, гісторыя вядомая, — хто не блудзіў, усе блудзілі, — а я гэта хацеў сказаць, якую муку я за гэтую ноч прыняў! Я, праўда, да таго напалохаўся, да таго напужаўся, як, значыць, пракружылі мы гадзін дзве ці тры ды зайшліся, задыхнуліся, абмерзлі, сталі, як пень, і бачым, што нашчэнт прапалі, да таго, кажу, напужаўся, што ў мяне аж рукі, ногі агнём закалола, — кожнаму, вядома, сваё жыццё дорага, — але толькі я і ў думках не меў, што далей будзе, як пакарае мяне бог! Я, вядома, думаў, што першаму мне канец, — ці многа ў мяне духу, самі бачыце, — а як убачыў, што я яшчэ жывы, стаю, а ён ужо на снег сеў, як убачыў яго...

Цвыркун паволі ўскрыкнуў на апошніх словах, зірнуў на кухарку, якая ўжо плакала, і, раптам заморгаўшы, скрывіўшы і бровы, і губы, і задрыжэлую сківіцу, пачаў скоранька шукаць кісета. Васіль сярдзіта сунуў яму свой, і ён, скручваючы непаслушнымі рукамі цыгарку і сыплючы ў тытунь слёзы, зноў загаварыў, але ўжо новым, размерана-цвёрдым і павышаным тонам:

— Дарагая мая васпані, у нас быў пан Ільін, люцейшага за яго ва ўсёй губерні не было, — да нашага, гэта значыць, брата, да дваровага, — дык от ён таксама замёрз, пад горадам знайшлі, — ляжыць у вазку, снегам забіты, а сам дайшоў даўно, і ў роце лёд, а каля яго сядзіць-дрыжыць сабака жывы, сетэр яго ўлюбёны, пад футрам пад янотавым: ён, значыць, злодзей гэтакі, футра сваё зняў з сябе і сабаку накрыў, а сам замёрз, і фурман яго замёрз, і ўся тройка замёрзлая на аглоблі навалілася, дайшла... А тут жа не сабака, тут — сын родны, дарагі мой таварыш! Так, васпані! Што мне было зняць з сябе? Паддзёўку гэтую? Ды яна была равесніца мне, а на ім была ўдвая цяплейшая... Ды тут і футрам не памог бы! Тут хоць кашулю знімі — не выратуеш, хоць на ўвесь белы свет крычы — нікога не дакрычышся! Ён неўзабаве яшчэ горш за мяне спужаўся, і от ад гэтага ад самага і прапалі мы. Як толькі ўпусцілі мы след, ён упаў душою. Перш пакрыкваў, зубамі ляскаў ды адхукваўся, так, значыць, да жывога праняло нас ветрам з марозам, пасля накшталт як вар'яцець пачаў. «Стой! — крычу. — Напрамілы бог, стой, давай сядзем, адумаемся!..» Маўчыць. Я яго за рукаў хапаю, зноў крычу... Маўчыць, дый толькі! Або не разумее нічога, або не чуе. Цемра, хоць вока выкалі, ног, рук ужо не чуем, увесь твар скавала, губ нібы як зусім няма — адны сківіцы голыя — і нічога не зразумееш, нічога не відаць! Гудзе вецер у вушы, нясе мгу гэту, а ён кружыць, кідаецца — і нічога не слухае мяне. Бягу, глытаю туман, загрузаю па пояс... таго і глядзі, думаю, з вока яго ўпушчу... раптам — раз! сарваліся некуды, пакаціліся, задыхнуліся ў снезе... гляджу — у рове седзімо... Памаўчалі, памаўчалі, аддыхаліся — раптам ён і кажа: «Гэта што, тата? Бібікавы равы? Ну, сядзі, сядзі, давай адпачнем. Вылезем — па цаліку назад пойдзем. Цяпер я ўсё разумею. Ты не бойся, не бойся, я цябе давяду». А ўжо голас аж дзікі. Не гаворыць, а сячэ... І от тут-та я зразумеў, што прапалі мы. Вылезлі, зноў пайшлі, зноў ашалелі... мясілі, мясілі снег яшчэ гадзіны дзве, трапілі ў хмызняк дубовы, ды як наткнуліся на яго ды зразумелі, што мы тут ужо вёрст за дзесяць ад Агнёўкі, у стэпе пустым, — тут ён і сеў раптам: «Цвыркун, бывай». — «Стой, як бывай? Апамятайся, Максім!..» Не, — сеў і змоўк...

— Доўгая песня расказваць, васпані! — раптам зноў звонка сказаў Цвыркун, насупваючы бровы. — Тут і страх увесь прапаў у мяне. Як сеў ён, мне так у галаву і ўдарыла: а-а, думаю, вунь што, паміраць мне цяпер, відаць, няма калі! Рукі пачаў у яго цалаваць, маліць — падзяржыся хоць трошкі яшчэ, не сядзі, не давайся сну гэтаму смяротнаму, пойдзем па цаліку, абапрыся на мяне! Не, — валіцца з ног далоў, дый толькі! А я і памёр бы ад гэтакага страхоцця, ды ўжо — не магу... не маю змогі... І калі ўжо кончыўся ён, змоўк зусім, ацяжэў, аледзянеў, я яго, мужчыну гэтакага, на заплечкі наваліў, пад ногі падхапіў — і папёр па цаліку. Не, думаю, стой, не, не дажджэш, не аддам, — мёртвага буду сто ночаў цягаць! Бягу, загрузаю ў снезе, а ў самога дух займае, валасы дыбка ад страху стаяць, як ён сваёю сцюдзенаю галавою, — шапка-то ўжо даўно звалілася, — па плячы маім коўзаецца, да вуха кранаецца. А ўсё бягу ды крычу: «Не, пастой, не аддам, паміраць мне цяпер няма калі!» Думалася так, васпані, — сказаў Цвыркун раптам стомленым голасам і заплакаў, выціраючы рукавом вочы, выбіраючы на рукаве мясцінку менш брудную, бліжэй да пляча, — думалася так... прынясу на сяло... можа, адтане, адатру...

Праз доўгі час, калі Цвыркун ужо супакоіўся і пачаў пільна глядзець чырвонымі вачыма ў адну кропку перад сабою, калі выцерлі слёзы і лягчэй уздыхнулі і пані і кухарка, Васіль сур'ёзна сказаў:

— А дарэмна я цябе акараціў. Ты добра расказваеш. Я і не спадзяваў такога спрыту ад цябе.

— Ото ж яно і ёсць, — таксама сур'ёзна і проста адказаў Цвыркун. — Тут, брат, усю ноч можна расказваць, і то не раскажаш.

— А колькі яму было гадоў? — папытаўся Рэмер, скоса пазіраючы на жонку, якая ціха ўсміхалася пасля слёз, і трывожна думаючы аб тым, як бы гэта не пашкодзіла ёй у яе становішчы.

— Дваццаць пяты, — адказаў Цвыркун.

— І больш у вас не было дзяцей? — нясмела папыталася пані.

— Не, не было...

— А ў мяне вунь цэлых сямёра, — нахмурыўшыся, сказаў Васіль. — Хата два разы ступіць, а іх куча. Таксама не вялікая радасць і дзеці. Нам, відаць, чым раней памерці, тым лепш.

Цвыркун падумаў.

— Ну, гэта не нашага розуму дзела, — яшчэ больш проста, сур'ёзна і маркотна адказаў ён і зноў узяўся за шыла. — Каб не замёрз ён, мяне, брат, да ста гадоў ніякая смерць не ўзяла б.

Паны пераглянуліся і, зашпільваючыся, падняліся з месца. Але яшчэ доўга стаялі і слухалі, як адказваў Цвыркун на кухарчыны роспыты пра тое, ці данёс ён сына да сяла, чым скончылася справа. Цвыркун казаў, што данёс, але толькі не да сяла, а да чыгункі і ўпаў, спатыкнуўшыся на рэйкі. Абмарозіў рукі, ногі, ужо зусім траціў прытомнасць. Развіднела, круціла мяцеліца, усё бялела, а ён сядзеў у стэпе і глядзеў, як заносіць снег яго мёртвага сына, набіваецца ў рэдкія вусы і ў белыя вушы. Падабралі іх кандуктары таварнага цягніка, які ішоў з Балашова.

— Дзіўная рэч, — сказала кухарка, калі ён скончыў, — не зразумею я таго, як ты сам у такую несусвеціцу не замёрз?

— Не да таго было, матухна, — адказаў Цвыркун рассеяна, шукаючы нечага на варштаце, у абрэзках скуры.


Капры, 30.11.1911


Сухадол

I

У Наталлі заўсёды дзівіла нас яе ўлюбёнасць да Сухадола. Малочная сястра нашага бацькі, якая вырасла з ім у адным доме, цэлых восем гадоў пражыла яна ў нас у Луневе, пражыла як родная, а не як наймічка, простая дваровая. І цэлых восем гадоў адпачывала, паводле яе ж слоў, ад Сухадола, ад таго, што прымусіў ён яе выпакутаваць. Але нездарма гавораць, што, як ваўка ні кармі, ён усё ў лес глядзіць: выхадзіўшы, выгадаваўшы нас, зноў вярнулася яна ў Сухадол.

Памятаю абрыўкі нашых дзіцячых размоў з ёю:

— Ты ж сірата, Наталля?

— Сірата. Уся ў паноў сваіх. Бабка ж вунь ваша Ганна Рыгораўна куды як рана ручкі белыя злажыла! Не горш за майго бацюхну з матухнай.

— А яны ад чаго рана памерлі?

— Смерць прыйшла, вось і памерлі.

— Не, ад чаго рана?

— Так бог даў. Бацюхну паны ў салдаты аддалі за правінкі, матухна веку не дажыла праз індычанят панскіх. Я дык, вядома, не памятаю, дзе мне, а на чалядні казалі: была яна птушніцаю, індычанят пад яе доглядам было гібель, захапіў іх град на выгане і ператоўк усіх да аднаго... Кінулася бегчы яна, дабегла, зірк — дый дух вон ад страху выскачыў.

— А чаму ты замуж не пайшла?

— Ды жаніх не вырас яшчэ.

— Не, без жартаў?

— Ды кажуць, нібы пані, ваша цётачка, забараніла. За тое от і мяне, грэшную, паненкай абняславілі.

— Ну-у, якая ж ты паненка!

— Акурат паненка! — адказвала Наталля з тонкай усмешачкай, што моршчыла яе губы, і абцірала іх цёмнай старэчай рукою. — Я ж малочная Аркадзю Пятровічу, цётачка другая вам...

Падрастаючы, усё больш уважліва прыслухоўваліся мы да таго, што гаварылася ў нашым доме пра Сухадол: усё больш зразумелым рабілася незразумелае раней, усё больш рэзка выступалі дзіўныя асаблівасці сухадольскага жыцця. Хіба мы не адчувалі, што Наталля, якая паўвека свайго пражыла з нашым бацькам бадай што аднолькавым жыццём, — папраўдзе родная нам, стаўбавым панам Хрушчовым! І вось аказваецца, што паны гэтыя загналі бацьку яе ў салдаты, а матку ў такі страх, што ў яе сэрца разарвалася, калі ўбачыла загінутых індычанят!

— Дый праўда, — казала Наталля, — як жа было не сканаць ад такога няшчасця? Паны за Мажай яе загналі б!

А потым уведалі мы пра Сухадол рэчы яшчэ дзіўнейшыя: уведалі, што прасцейшых, дабрэйшых за сухадольскіх паноў «ва ўсім свеце не было», але ўведалі і тое, што не было і «гарачэйшых» за іх; уведалі, што цёмны і змрочны быў стары сухадольскі дом, што звар'яцелы дзед наш Пётра Кірылавіч быў забіты ў гэтым доме незаконным сынам сваім, Гарваськам, сябрам бацькі нашага і стрыечным Наталліным братам; уведалі, што даўно звар'яцела — ад нешчаслівага кахання — і цётка Тоня, якая жыла ў адной са старых дваровых хат каля збяднелага сухадольскага маёнтка і якая з захапленнем іграла на грымучым і звінючым ад старасці фартэпіяне экасезы; уведалі, што звар'яцела і Наталля, што яшчэ дзяўчынкаю пакахала яна на ўсё жыццё нябожчыка дзядзьку Пятра Пятровіча, а ён саслаў яе ў ссылку, на хутар Сошкі... Нашы палкія мары аб Сухадоле былі зразумелыя. Нам Сухадол быў толькі паэтычным помнікам былога. А Наталлі? Гэта ж яна, нібы адказваючы на нейкую сваю думу, з вялікаю гаркатою сказала аднаго разу:

— Што ж! У Сухадоле з татаркамі за стол садзіліся! Успомніць нават страшна.

— Гэта значыць — з бізунамі? — папыталіся мы.

— Ды гэта ўсё адно, — сказала яна.

— А чаму?

— А на выпадак сваркі.

— У Сухадоле ўсе сварыліся?

— Не дай божа! Дня не праходзіла без вайны! Гарачыя ўсе былі — чысты порах.

Мы адно млелі пры яе словах і захоплена пераглядваліся: доўга ўяўляўся нам пасля вялізны сад, велічэзны маёнтак, дом з дубовымі бярвеністымі сценамі пад цяжкай і чорнай ад часу саламянай страхою — і абед у зале гэтага дома: усе сядзяць за сталом, усе ядуць, кідаючы косці на падлогу, паляўнічым сабакам, косяцца адзін на аднаго — і ў кожнага бізун на каленях: мы марылі пра той залаты час, калі мы павырастаем і таксама будзем абедаць з бізунамі на каленях. Але ж добра разумелі мы, што не Наталлі давалі радасць гэтыя бізуны. І ўсё ж пайшла яна з Лунева ў Сухадол, да вытокаў сваіх цёмных успамінаў. Ні свайго кутка, ні блізкіх родных не было ў яе там; і служыла яна цяпер у Сухадоле ўжо не ранейшай пані сваёй, не цётцы Тоні, а ўдаве нябожчыка Пятра Пятровіча, Клаўдзіі Маркаўне. Ды вось без маёнтка гэтага і не магла жыць Наталля.

— Што зробіш: прывычка, — сціпла гаварыла яна. — Куды іголка, туды, відаць, і нітка ўжо. Дзе радзіўся, там і гадзіўся...

І не адна яна была вельмі прывязана да Сухадола. Божачка, якімі палкімі ахвотнікамі ўспамінаў, якімі гарачымі прыхільнікамі Сухадола былі і ўсе іншыя сухадольцы!

У нястачах, у беднасці жыла цётка Тоня. І шчасце, і розум, і аблічча чалавечае адабраў у яе Сухадол. Але яна нават думкі не дапускала ніколі, нягледзячы на ўсе ўгаворванні нашага бацькі, каб пакінуць роднае гняздо, пасяліцца ў Луневе:

— Ды лепш камень у гарах біць!

Бацька быў бесклапотны чалавек; для яго, здавалася, не існавала ніякай прывязкі. Але глыбокая туга чулася і ў яго расказах пра Сухадол. Ужо даўным-даўно выселіўся ён з Сухадола ў Лунева, палявы маёнтак бабкі нашай Вольгі Кірылаўны. Але скардзіўся ледзь не да смерці свае:

— Адзін, адзін Хрушчоў астаўся цяпер у свеце. Дый той не ў Сухадоле!

Праўда, нярэдка здаралася і тое, што, следам за такімі словамі, задумваўся ён, гледзячы ў вокны, у поле, і раптам насмешліва ўхмыляўся, здымаючы са сцяны гітару:

— А і Сухадол добры, каб ён спуставаў! — дадаваў ён з той жа шчырасцю, з якой гаварыў і за хвіліну перад гэтым.

Але душа і ў ім была сухадольская — душа, над якой так бязмежна пануе ўлада ўспамінаў, улада стэлу, закаранелага яго побыту, тае старасвецкае сямейнасці, што ў адно злівала і вёску, і чэлядзь, і дом у Сухадоле. Праўда, стаўбавыя мы, Хрушчовы, у шостую кнігу ўпісаныя, і многа было сярод нашых легендарных продкаў знакамітых людзей векавой літоўскай крыві ды татарскіх князькоў. Але ж кроў Хрушчовых мяшалася з крывёю чэлядзі і вёскі спакон веку. Хто даў жыццё Пятру Кірылавічу? Розна гавораць пра гэта паданні. Хто быў бацькам Гарваські, забойцы яго? З ранніх гадоў мы чулі, што Пётра Кірылавіч. Адкуль выцякала да таго рэзкае непадабенства ў характарах бацькі і дзядзькі? Пра гэта таксама розна гавораць. Малочнай жа бацькавай сястрой была Наталля, з Гарваськам ён крыжамі мяняўся... Даўно, даўно пара Хрушчовым парахавацца раднёю са сваёй чэляддзю і вёскаю!

У нудоце па Сухадоле, у зачараванні яго старасветчынай доўга жылі і мы з сястрою. Чэлядзь, вёска і дом у Сухадоле складалі адну сям'ю. Правілі гэтай сям'ёй яшчэ нашы прашчуры. А яно ж і ў патомстве гэта доўга адчуваецца. Жыццё сям'і, роду, клана глыбокае, вузлаватае, таямнічае, часта нават страшнае. Але цёмнай глыбінёй сваёй ды вось яшчэ паданнямі, мінулым і мацуецца яно. Пісьмовымі і іншымі помнікамі Сухадол не багацейшы за любы ўлус у башкірскім стэпе. Іх на Русі заменьваюць паданні. А паданне ды песня — атрута славянскай душы! Былыя нашы дваровыя, заядлыя гультаі, летуценнікі, — дзе яны маглі выказаць душу, як не ў нашым доме? Адзіным прадстаўніком сухадольскіх паноў аставаўся наш бацька. І першая мова, на якой мы загаварылі, была сухадольская. Першыя апавяданні, першыя песні, якія кранулі нас, — таксама сухадольскія, Наталліны, бацькавы. Дый ці мог хто спяваць так, як бацька, вучань чаляднікаў, — з такой бесклапотнай тугою, з такім ласкавым дакорам, з такой слабавольнай задушэўнасцю пра «верную-манерную васпанечку сваю»? Ці мог хто-небудзь расказваць так, як Наталля? І хто быў раднейшы нам за сухадольскіх мужыкоў!

Грызня, сварка — вось чым спакон веку славіліся Хрушчовы, як і ўсякая сям'я, якая доўга і цесна жыве ў кучы. А ў часы нашага дзяцінства здарылася такая сварка паміж Сухадолам і Луневым, што траха не дзесяць гадоў не пераступала бацькава нага роднага парога. Так і не бачылі мы ў дзяцінстве як мае быць Сухадола, былі там толькі раз, дый то праездам у Задонск. Але ж сны часамі мацнейшыя за ўсякую яву. І цьмяна, але незабыўна запамяталі мы летні доўгі дзень, хвалі на збажыне ў полі і запушчаную вялікую дарогу, якая зачаравала нас сваім прасторам і сям-там уцалелымі дуплістымі вербамі; запамяталі вулей на адной з такіх вербаў, што далёка адышла з дарогі ў збажыну, — вулей, пакінуты на волю божую, у полі, пры забытай дарозе; запамяталі шырокі паваротак пад узгорак, вялізны голы выган, на які глядзелі бедныя курныя хаты, і жаўцізну камяністых равоў за хатамі, белізну галякоў і друзу па іх днішчах... Першая падзея, якая жахнула нас, была таксама сухадольская: забойства дзеда Гарваськам. І, слухаючы апавяданні пра гэтае забойства, без канца летуцелі мы гэтымі жоўтымі, што некуды забягалі ўдалячынь, равамі: усё здавалася, што па іх гэта і ўцякаў Гарваська, зрабіўшы сваю страшную справу і «згінуўшы, як ключ на дне мора».

Мужыкі сухадольскія наведвалі Лунева не з тымі меркаваннямі, што дваровыя, а наконт зямелькі больш; але і яны як у родны ўваходзілі ў наш дом. Яны кланяліся бацьку ў пояс, цалавалі яго руку, пасля, страсянуўшы валасамі, тройчы цалаваліся і з ім, і з Наталляй, і з намі ў губы. Яны прывозілі ў падарунак мёд, яйкі, ручнікі. І мы, якія павырасталі ў полі, чуткія да пахаў, прагныя да іх не менш, як да песень, паданняў, назаўсёды запамяталі той асаблівы, прыемны, канапляны нейкі пах, што адчувалі, цалуючыся з сухадольцамі; запамяталі і тое, што старой стэпавай вёскай пахлі іх падарункі: мёд — цвітучай грэчкай і дубовымі гнілымі вуллямі, ручнікі — пунькамі, курнымі хатамі дзедаўскіх часоў... Мужыкі сухадольскія нічога не расказвалі. Ды што ім было расказваць! У іх нават і паданняў не існавала. Іх магілы безыменныя. А жыцці да таго падобныя адно на адно, да таго мізэрныя і бясследныя! Бо плёнам працы і турботаў іх быў толькі хлеб, самы сапраўдны хлеб, што з'ядаецца. Капалі яны стаўкі ў камяністым дне даўно высахлай рэчкі Каменкі. Але стаўкі ж ненадзейныя — высыхаюць. Будавалі яны хаты. Але хаты іх не даўгавечныя: ад найменшай іскрынкі датла згараюць яны... Дык што ж цягнула нас усіх нават да голага выгану, да хат і равоў, да разбуранага маёнтка ў Сухадоле?


II

У маёнтак, які нарадзіў Наталліну душу і які валодаў усім яе жыццём, у маёнтак, пра які так многа чулі мы, давялося нам папасці ўжо ў познім маленстве.

Памятаю так, нібы ўчора гэта было. Нахлынула навальніца з аглушальнымі грамавымі ўдарамі і слепка-шпаркімі, агністымі змеямі маланак, калі мы пад вечар пад'язджалі да Сухадола. Чорна-ліловая хмара цяжка насела на паўночны захад, велічна заступіла паўнеба насупраць. Роўна, выразна і мярцвяна-бледна зазелянела разлегласць збажыны пад яе велізарным фонам, яркая і нязвычна свежая была дробная мокрая трава на вялікай дарозе. Мокрыя, нібы адразу пахуднелыя коні плёхалі, пабліскваючы падковамі, па сіняй гразі, каламажка волка шабуршэла... І раптам, каля самай павароткі ў Сухадол, убачылі мы ў высокіх мокрых жытах высокую і вельмі дзіўную фігуру ў халаце і ў каптуры, фігуру не то дзеда, не то бабы, якая біла дубцом пярэстую бязрогую карову. Як толькі мы пад'ехалі, дубец захадзіў мацней, і карова-няўклюда, круцячы хвастом, выбегла на дарогу. А баба, нешта крычучы, павярнула да каламажкі і, падышоўшы, пацягнулася да нас бледным тварам. Са страхам гледзячы ў чорныя вар'яцкія вочы, адчуваючы дотык вострага халоднага носа і моцны пах хаты, пацалаваліся мы з ёю. Ці не сама гэта Баба-Яга? Але высокі каптур з-за нейкай бруднай анучы тырчаў на галаве ў Бабы-Ягі, на голае цела яе быў надзеты рваны і па пояс мокры халат, які не закрываў худых грудзей, і крычала яна так, нібы мы былі глухія, нібы хочучы ўсчаць лютую сварку. І па крыку мы зразумелі: гэта цётка Тоня.

Закрычала, але весела, з інстытуцкім захапленнем і Клаўдзія Маркаўна, тоўстая, маленькая, з сівенькай бародкай, з незвычайна жвавымі вочкамі, якая сядзела каля адчыненага акна, у доме з двума вялікімі ганкамі, рабіла ніцяную шкарпэтку і, падняўшы акуляры на лоб, глядзела на выган, што зліваўся з дваром. Нізка, з ціхай усмешкай пакланілася, стоячы на правым ганку. Наталля — дробненькая, загарэлая, у лапцях, у шарсцяной чырвонай спадніцы і ў шэрай кашулі з шырокім выразам вакол цёмнай зморшчанай шыі. Зірнуўшы на гэтую шыю, на худыя ключыцы, на стомлена-тужлівыя вочы, памятаю, падумаў я: гэта яна расла з нашым бацькам — даўным-даўно, але вось іменна тут, дзе ад дзедавага дубовага дома, які многа разоў гарэў, астаўся вось гэты, недалужны, ад саду — хмызняк ды некалькі старых бяроз і таполяў, ад службаў і чалядні — хата, свіран, гліняны хлеў ды ляднік, што зарос палыном і драсёнам... — Запахла самаварам, пасыпаліся роспыты; пачалі паяўляцца з стогадовай шопкі крышталёвыя вазачкі на сочыва, залатыя лыжачкі, станчэлыя ад кляновага ліста, цукровыя сушкі, зберажоныя на выпадак гасцей. І, пакуль разгаралася гаворка, занадта дружалюбна пасля доўгай сваркі, пайшлі мы вандраваць па змрочных святліцах, шукаючы балкона, выхаду ў сад.

Усё было чорнае ад часу, простае, грубае ў гэтых пустых, нізкіх святліцах, што размяшчаліся гэтак жа сама, як і пры дзеду, збудаваных з рэштак тых самых, у якіх жыў ён. У кутку лёкайскай чарнеў вялікі абраз святога Мяркурыя Смаленскага, таго, чые жалезныя сандалі і шолам зберагаюцца на салеі ў старадаўнім саборы Смаленска. Мы чулі: быў Мяркурый чалавек знакаміты, зазваны выратаваць ад татараў Смаленскі край гласам іконы божае мацеры Адзігітрыі-Пуцяводніцы. Разбіўшы татараў, святы заснуў, і ворагі адцялі яму галаву. Тады, узяўшы сваю галаву ў рукі, прыйшоў ён да гарадскіх варотаў, каб расказаць пра тое, што здарылася... І жудасна было глядзець на суздальскі малюнак безгаловага чалавека, які трымаў у адной руцэ мярцвяна-сіняватую галаву ў шоламе, а ў другой ікону Пуцяводніцы, — на гэты, як казалі, запаветны дзедаў абраз, які перажыў некалькі страшных пажараў, раскалоўся ў агні, тоўста акаваны серабром, і меў на адваротным баку сваім радаслоўную Хрушчовых, пісаную пад цітламі. Нібы ў лад з ім, цяжкія жалезныя зашчапкі і ўверсе і ўнізе віселі на цяжкіх палавінках дзвярэй. Дошкі ў падлозе ў зале былі непамерна шырокія, цёмныя і слізкія, вокны малыя, з пад'ёмнымі рамамі. Па зале, паменшаным двайніку той самай, дзе Хрушчовы садзіліся за стол з бізунамі, мы прайшлі гасцёўню. Тут, супроць дзвярэй на балкон, стаяла некалі фартэпіяна, на якім іграла цётка Тоня, закаханая ў афіцэра Вайткевіча, таварыша Пятра Пятровіча. А далей ззялі расчыненыя дзверы ў канапную, у куткавую, — туды, дзе былі некалі дзедавы пакоі...

Вечар жа быў пахмуры. У хмарах, за канцом высечанага саду, за пустым гумном і серабрыстымі таполямі, успыхвалі зарніцы, што раскрывалі на імгненне воблакавыя ружова-залацістыя горы. Лівень, мабыць, не захапіў Трошынавага лесу, што цямнеў далёка за садам, на ўзгорках за равамі. Адтуль даходзіў сухі, цёплы пах дуба, які мяшаўся з пахам зеляніны, з вільготным мяккім ветрам, што прабягаў па вяршалінах бяроз, уцалелых ад прысадаў, па высокай крапіве, па быльніку і па кустах вакол балкона. І глыбокая цішыня вечара, стэпу, глухой Русі панавала над усім...

— Гарбату піць калі ласка, — пагукаў нас нямоцны голас.

Гэта была яна, удзельніца і сведка ўсяго гэтага жыцця, галоўная сказальніца яго, Наталля. А за ёю, уважліва гледзячы вар'яцкімі вачыма, крыху сагнуўшыся, цырымонна слізгаючы па цёмнай гладкай падлозе, ішла пані яе. Каптура яна не зняла, але замест халата на ёй была цяпер старамодная барэжавая сукенка, на плечы накінуты блякла-залацісты шаўковы шалік.

— Ou etes-vous, mes enfants?[1] — жанцільна ўсміхаючыся, крычала яна, і голас яе, выразны і рэзкі, як голас папугая, нязвыкла чуўся ў пустых чорных святліцах...


III

Як у Наталлі, у яе сялянскай прастаце, ва ўсёй яе дзівоснай і няшчаснай душы, народжанай Сухадолам, было хараство і ў сухадольскім разбураным маёнтку.

Пахла язмінам у старой гасцёўні з перакошанай падлогай. Гнілы, шэра-блакітны ад часу балкон, з якога трэба было саскокваць, бо не было прыступак, тануў у крапіве, бузіне, брызгліне. У гарачыя дні, калі яго пякло сонца, калі былі адчынены шкляныя дзверы і вясёлы водбліск шкла перадаваўся ў цьмянае авальнае люстэрка, што вісела на сцяне супроць дзвярэй, усё ўспаміналася нам фартэпіяна цёткі Тоні, якое стаяла некалі пад гэтым люстэркам. Некалі іграла яна на ім, гледзячы на пажаўцелыя ноты з загалоўкамі ў завітушках, а ён стаяў ззаду, моцна падпіраючы талію левай рукой, моцна сціскаючы сківіцы і хмурачыся. Дзівосныя матылькі — і ў паркалёвых стракатых сукенках, і ў японскіх уборах, і ў чорна-ліловых аксамітных шаліках — заляталі ў гасцёўню. І перад ад'ездам ён злосна пляснуў аднойчы даланёю па адным з іх, што трапятліва заміраў на веку фартэпіяна. Астаўся толькі серабрысты пыл. Але, калі дзяўчаты, па дурносці сваёй, праз некалькі дзён сцерлі яго, з цёткай Тоняй здарылася істэрыка... Мы выходзілі з гасцёўні на балкон, садзіліся на цёплыя дошкі — і думалі, думалі. Вецер, прабягаючы па садзе, даносіў да нас шаўкавістае шалясценне бяроз з атласна-белымі, усыпанымі чарнатою стваламі і шырока раскінутым зялёным галлём, вецер, гамонячы і сваволячы, бег з палёў — і зялёна-залатая івалга ўскрыквала рэзка і радасна, кулём праносячыся над белымі кветкамі за балбатлівымі галкамі, што жылі з шматлікім сваяцтвам у разбураных камінах і ў цёмных гарышчах, дзе пахне старою цэглаю і праз слыхавыя вокны палосамі падае на кучы шэра-фіялетавага попелу святло; вецер заміраў, санліва поўзалі пчолы па кветках каля балкона, чынячы сваю няспешлівую работу, — і ў цішыні чулася толькі роўнае, што струменілася, як бесперапынны дробны дожджык, лапатанне серабрыстай тапалінай лістоты... Мы вандравалі па садзе, забіраліся ў глушэчу ўскраін. Там, на гэтых ускраінах, што зліліся з жытамі, у прадзедаўскай лазні з праваленай столлю, у той самай лазні, дзе Наталля хавала ўкрадзенае ў Пятра Пятровіча люстэрка, жылі белыя трусы. Як яны мякка выскоквалі на парог, як дзіўна, варушачы вусамі і раздвоенымі губамі, перакошвалі свае далёка расстаўленыя, выпучаныя вочы на высокія трымбулкі, кусты блёкату і зараснікі крапівы, што глушыла цёрн і вішнякі! А ў напалову расчыненым гумне жыла сава. Яна сядзела на прасле, выбраўшы месца цямнейшае, тырчком падняўшы вушы, вылупіўшы жоўтыя сляпыя вочы — і выгляд у яе быў дзікі, як у чорта. Апускалася сонца далёка за садам, у мора збажыны, наставаў вечар, мірны і ясны, кукавала зязюля ў Трошынавым лесе, жалобна звінелі недзе над лугамі жалейкі старога пастуха Сцёпы... Сава сядзела і чакала ночы. Уночы ўсё спала — і палі, і вёска, і маёнтак. А сава толькі рабіла, што вухала і плакала. Яна нячутна насілася каля гумна, па садзе, прылятала да хаты цёткі Тоні, лёгка апускалася на страху — і хваравіта ўскрыквала... Цётка прачыналася на лаве каля печы:

— Ісусе найдабрэйшы, памілуй мя, — шаптала яна, уздыхаючы.

Мухі санліва і нездаволена гулі па столі душнай, цёмнай хаты. Кожную ноч што-небудзь будзіла іх. То карова чухалася бокам аб сцяну хаты; то пацук прабягаў па коратка зазвінелых клавішах фартэпіяна і, сарваўшыся, з трэскам падаў у чарапкі, якія клапатліва складаліся цёткаю ў куток; то стары чорны кот з зялёнымі вачыма позна варочаўся аднекуль дадому і лена прасіўся ў хату; або пралятала вось гэтая сава, што крыкам сваім прарочыла бяду. І цётка, перасільваючы дрымоту, адмахваючыся ад мух, што ў цемры лезлі ў вочы, уставала, шворыла па лавах, грукала дзвярыма — і, выйшаўшы на парог, наўздагад запускала ўгору, у зорнае неба, скалку. Сава, з шоргатам, чапляючыся крыламі за салому, зрывалася са страхі — і нізка падала кудысьці ў цемру. Яна траха не краналася зямлі, плаўна далятала да гумна і, падняўшыся, садзілася на яго хрыбет. І да сядзібы зноў даносіўся яе плач. Яна сядзела, нібы нешта ўспамінаючы, — і раптам падавала крык здзіўлення; змаўкала — і нечакана пачынала істэрычна вухаць, рагатаць і павіскваць; зноў змаўкала — і заходзілася стогнамі, усхліпваннямі, рыданнямі... А ночы, цёмныя, цёплыя, з ліловымі хмаркамі, былі спакойныя, спакойныя. Санліва бегла і цякло лапатанне санлівых таполяў. Зарніца асцярожна мільгала над цёмным Трошынавым лесам — і цёпла, суха пахла дубам. Каля лесу, над раўнінамі аўсоў, на прагаліне неба сярод хмар, гарэў срэбраным надмагіллем Скарпіён...

Позна варочаліся мы ў сядзібу. Надыхаўшыся расою, свежасцю стэпаў, палявых красак і траў, асцярожна падымаліся мы на ганак, уваходзілі ў цёмную пярэднюю. І часта заставалі Наталлю на малітве перад абразом Мяркурыя. Босая, маленькая, сашчапіўшы рукі, стаяла яна перад ім, шаптала нешта, хрысцілася, нізка кланялася яму, нябачнаму ў цемры, — і ўсё гэта так проста, нібы гутарыла яна з кімсьці блізкім, таксама простым, добрым, міласлівым.

— Наталля? — ціха звалі мы.

— Я? — ціха і проста абзывалася яна, перапыняючы малітву.

— Што ж ты не спіш да гэтага часу?

— Ды паспеем яшчэ ў магіле наспацца...

Мы садзіліся на лаву, расчынялі акно; яна стаяла, падціснуўшы рукі. Таямніча мільгалі зарніцы, асвятляючы цёмныя святліцы; перапёлка выспеўвала недзе далёка ў росным стэпе. Перасцярожліва-трывожна кракала, прачнуўшыся, на стаўку качка...

— Гулялі?

— Гулялі.

— Што ж, справа маладая... Мы, бывала, вось гэтак усе ночы навылёт прагульвалі... Адна зорка выганіць, другая загоніць...

— Добра жылося раней?

— Добранька...

І наставала доўгае маўчанне.

— Чаго гэта, нянечка, сава крычыць? — казала сястра.

— Ды абы крычаць, пропаду на яе няма. Хоць бы са стрэльбы папужаць. А то проста страшна, усё думаецца: ці не на бяду якую? І ўсё паненку пужае. А яна ж да смерці пужлівая!

— А як захварэла яна?

— Ды яно ж вядома: усё слёзы, слёзы, нуда... Пасля маліцца зачалі... Ды ўсё больш люта з намі, з дзеўкамі, ды ўсё больш сярдзіта з брацікамі...

І, успамінаючы бізуны, мы пыталіся:

— Не дружна, значыцца, жылі?

— Ого, як дружна! А ўжо асабліва пасля таго, як захварэлі гэта яны, як дзядуля памерлі, як увайшлі ў сілу маладыя паны і ажаніўся нябожчык Пётра Пятровіч. Гарачыя ўсе былі — чысты порах!

— А каралі дваровых часта?

— Гэтага ў нас і ў завядзёнцы не было. Я вунь як правінавацілася! А ўсяго толькі і было, што загадалі Пётра Пятровіч галаву мне авечымі ножнамі абалваніць, будзённую кашулю надзець ды на хутар адправіць...

— А чым жа ты правінавацілася?

Але адказ далёка не заўсёды быў просты і скоры. Расказвала Наталля часам з дзіўнаю шчырасцю і дакладнасцю; але часам запіналася, нешта думала; пасля лёгенька ўздыхнула, і па голасе, не бачачы твару ў змроку, мы разумелі, што яна сумна ўсміхаецца:

— Ды тым і правінавацілася... Я ж ужо гаварыла... Маладая ды дурная была. «Заспяваў у садочку салавей тае ночкі»... А, вядома, справа мая была дзявочая...

Сястра ласкава прасіла яе:

— Ты ўжо скажы, нянечка, вершы гэтыя да канца.

І Наталля бянтэжылася.

— Гэта не вершы, а песня... Ды я яе не ўпомню цяпер.

— Няпраўда, няпраўда!

— Ну, калі ласка...

І скорагаворкаю канчала:

— «Заспяваў тае ночкі»... Ці бо не: «Заспяваў у садочку салавей тае ночкі — песню пявучую... Дурной спаць не даваў усю ночку гаручую...»

Перасільваючы сябе, сястра пыталася:

— А ты вельмі была закахана ў дзядзьку?

І Наталля тупа і коратка шаптала:

— Вельмі.

— Ты заўсёды памінаеш яго на малітве?

— Заўсёды.

— Ты, кажуць, самлела, калі везлі цябе ў Сошкі?

— Абамлела. Мы, дваровыя, страшна далікатныя былі... кволыя на расправу... не параўнаць жа з шэрым аднадворцам! Як павёз мяне Яўсей Бадуля, атупела я ад гора і страху... У горадзе траха не зайшлася з непрывычкі. А як выехалі ў стэп, гэтак жа мне горна ды жаласліва стала! Мільгнуўся афіцэр насустрач, падобны на іх, — крыкнула я дый бразнулася! А ў прытому прыйшла, ляжу гэтак на возе і думаю: хораша мне цяпер, не раўнуючы, як у царстве нябесным!

— Строгі ён быў?

— Не прывядзі бог!

— Ну, а ўсё-такі больш за ўсіх ганарыстая цётка была?

— Яны, яны. Дакладваю ж вам: іх нават да ўгодніка вазілі. Набараліся мы пакуты з імі! Ім бы жыць ды пажываць цяпер, як належыць, а яны заганарыліся надта, дый крануліся розуму... Да чаго ж кахалі іх Вайткевіч гэты! Ну, ды от глядзі ж ты!

— Ну, а дзядуля?

— Ну, што ж? Тыя слабыя на розум былі. А, вядома, і з імі здаралася. Усе ў той час былі гарачыя... Ды затое ранейшыя паны нашым братам не грэбавалі. Бывала от, татка ваш пакараюць Гарваську ў абед, — гэнага і варта было! — а ўвечары, глядзі, ужо на чалядні жыруюць, на балалайках з ім вытылінкваюць...

— А скажы, — ён прыгожы быў, Вайткевіч гэты?

Наталля задумвалася.

— Не, не хачу зманіць: накшталт калмыка быў. А сур'ёзны, настойлівы. Усё вершы ёй чытаў, усё страшыў: вось памру, бач, і прыйду па цябе...

— І дзед жа ад кахання розуму крануўся?

— Той па бабцы. Гэта справа іншая, паненачка. Дый дом у нас быў пануры, — не вясёлы, бог з ім. Вось маеце ласку паслухаць мае неразумныя словы...

І непаспешлівым шэптам пачынала Наталля доўгае, доўгае апавяданне...


IV

Калі верыць паданням, прадзед наш, чалавек багаты, толькі пад старасць перасяліўся з-пад Курска ў Сухадол: не любіў нашых мясцін, іх глушэчы, лясоў. Ды гэта ж увайшло і ў прыказку: «Даўней усюды лясы былі»... Людзі, якія прабіраліся гадоў дзвесце таму назад па нашых дарогах, прабіраліся скрозь густыя лясы. У лесе гублялася і рэчка Каменка, і тыя вярхі, дзе працякала яна, і вёска, і сядзіба, і ўзгоркаватыя палі наўкола. Аднак ужо не тое было пры дзеду. Пры дзеду карціна была інакшая: напалову стэпавы прастор, голыя пагоркі, на палях — жыта, авёс, грэчка, на вялікай дарозе — рэдкія дупляватыя вербы, а па сухадольскім версе — толькі белы голы камень. Ад лясоў астаўся толькі адзін Трошынаў лясок. Толькі сад быў, вядома, найлепшы: шырокія прысады на семдзесят раскідзістых бяроз, вішнякі, што танулі ў крапіве, дрымучыя зараснікі маліны, акацыі, бэзу і траха не цэлы гай серабрыстых таполяў на ўскраінах, якія зліваліся са збажыною. Дом быў пад саламянаю страхою, тоўстай, цёмнай і шчытнай. І глядзеў ён на двор, з бакоў якога ішлі даўжэразныя службы і чалядні на некалькі прыбудовак, а за дваром рассцілаўся бясконцы зялёны выган і шырока раскідвалася панская вёска, вялікая, бедная і — бесклапотная.

— Уся ў паноў, — гаварыла Наталля. — І паны бесклапотныя былі — не гаспадарлівыя, не прагныя. Сямён Кірылавіч, браценік дзедаў, раздзяліліся з намі: сабе ўзялі што больш ды лепш, спрадвечную вотчыну, нам толькі Сошкі, Сухадол ды чатырыста душ прыкінулі. А з чатырох соцень бадай што палавіна разбеглася...

Дзядуля Пётра Кірылавіч памёр гадоў сарака пяці. Бацька часта гаварыў, што звар'яцеў ён пасля таго, як на яго, калі ён заснуў на дыване ў садзе, пад яблыняю, нечакана наляцеўшы, ураган сыпануў цэлую кучу яблык. А чаляднікі, як казала Наталля, тлумачылі дзедаў слабы розум іначай: тым, што крануўся Пётра Кірылавіч ад нудоты кахання пасля смерці красуні-бабкі, што вялікая навальніца прайшла над Сухадолам перад вечарам таго дня. І дажываў Пётра Кірылавіч — сутулы брунет, з чорнымі, уважліва-ласкавымі вачыма, крыху падобны на цётку Тоню, — у ціхім вар'яцтве. Грошай, як казала Наталля, раней не ведалі, куды дзяваць, і вось ён, у саф'янавых боціках і ў стракатым архалуку, клапатліва і нячутна вандраваў па доме і, азіраючыся, затыкаў у шчыліны дубовага бярвення залатыя.

— Гэта я Тонечцы на пасаг, — мармытаў ён, калі заставалі яго. — Больш надзеі, сябры мае, больш надзеі... Ну, а за ўсім тым — воля ваша: не хочаце — я не буду...

І зноў затыкаў. А не, дык перастаўляў цяжкую мэблю ў зале, у гасцёўні, усё чакаў, што нехта прыедзе, хоць суседзі бадай што ніколі не бывалі ў Сухадоле; або скардзіўся на голад і сам гатаваў сабе цуру — няўмела тоўк і расціраў у драўлянай місцы зялёную цыбулю, крышыў туды хлеб, ліў густы ўспенены сыры квас і сыпаў гэтулькі буйнае шэрае солі, што цура рабілася горкая і есці яе было нельга. Калі ж пасля абеду жыццё ў сядзібе замірала, усе разыходзіліся па ўлюбёных кутках і надоўга засыналі, не ведаў, куды дзявацца, адзінокі, што і па начах мала спаў, Пётра Кірылавіч. І, не вытрываўшы адзіноты, пачынаў зазіраць у спальні, пярэднія, дзявочыя пакоі і асцярожна аклікаў пазасынатых ужо:

— А ты спіш, Аркаша? Ты спіш, Тонечка?

І, калі чуў у адказ сярдзіты крык: «Ды адчапіцеся вы, калі ласка, татачка!» — скоранька супакойваў:

— Ну, спі, спі, душа мая. Я цябе будзіць не буду...

І ішоў далей, — мінуючы толькі лёкайскую, бо лёкаі былі народ вельмі грубы, — а праз дзесяць хвілін зноў паяўляўся на парозе і зноў яшчэ больш асцярожна аклікаў, выдумляючы, што па вёсцы нехта праехаў з фурманскімі шамкамі, — «ці не Пецечка адно з палка на пабыўку», — або што насоўваецца страшэнная градавая хмара.

— Яны, галубкі, вельмі ж ужо грому баяліся, — расказвала Наталля. — Я дык яшчэ дзяўчынкаю проставалосаю была, ну, а ўсё-такі памятаю. Дом у нас нейкі чорны быў... невясёлы, бог з ім. А дзень летам — год. Чэлядзі дзяваць не было куды... адных лёкаяў пяць чалавек... Ды, вядома, пойдуць на спачын пасля абеду маладыя паны, а за імі і мы, халопы верныя, слугі даверныя. І тут ужо Пётра Кірылавіч не прыступайся да нас — асабліва да Гарваські. «Лёкаі! Лёкаі! Вы спіце?» А Гарваська падымае галаву са скрыні дый пытаецца: «А хочаш, я табе зараз крапівы ў прарэх наб'ю!» — «Ды ты каму ж гэта гаворыш, абібок ты гэтакі?» — «Дамавіку, васпане: спрасонку...» Ну вось, Пётра Кірылавіч і пойдуць зноў па зале, па гасцёўні і ўсё ў вокны, у сад заглядваюць: ці не відаць хмары? А навальніцы, і папраўдзе, куды як часта даўней збіраліся. Дый навальніцы якія вялікія. Як, бывала, пасля абеду, так і пачне крычаць івалга, і пойдуць з-за саду хмаркі... пацямнее ў доме, як зашастае бур'ян ды глухая крапіва, пахаваюцца індыкі з індычанятамі пад балкон... проста жуда, нудота! А яны, бацюхна, уздыхаюць, хрысцяцца, лезуць свечку васковую каля абразоў запальваць, ручнік запаветны з нябожчыка прадзеда вешаць, — баялася я таго ручніка да смерці! — або нажніцы за акно выкідаюць. Гэта ўжо найпершая рэч нажніцы: вельмі добра памагае проці грому...


Было весялей у сухадольскім доме, калі жылі ў ім французы, — перш нейкі Луі Іванавіч, мужчына ў шырачэзных, унізе вузкіх нагавіцах, з доўгімі вусамі і летуценнымі блакітнымі вачыма, які накладваў на лысіну валасы ад вуха да вуха, а пасля пажылая, вечна мярзлявая мадмазэль Сізі, — калі па ўсіх пакоях грымеў голас Луі Іванавіча, які крычаў на Аркашу: «Ідзіце і больш не вярніцеся!» — калі чулася ў класнай: «maitre corbeau sur un arbre perche»[2] — і на фартэпіяна вучылася Тонечка. Восем гадоў жылі французы ў Сухадоле, асталіся ў ім, каб не сумна было Пятру Кірылавічу, і пасля таго, як завезлі дзяцей у губеранскі горад, пакінулі ж яго перад самым прыездам іх дадому на трэція канікулы. Калі прайшлі гэтыя канікулы, Пётра Кірылавіч ужо нікуды не адправіў ні Аркашы, ні Тонечкі: даволі было, на яго думку, адправіць аднаго Пецечку. І дзеці назаўсёды асталіся і без вучэння і без дагляду... Наталля казала:

— Я дык была маладзейшая за іх усіх. Ну, а Гарваська з таткам вашым бадай што аднагодкі былі і, значыць, найпершыя сябры-прыяцелі. Толькі праўда гаворыцца — воўк каню не сваяк. Падружыліся яны гэта, пакляліся ў дружбе на вечныя векі, памяняліся нават крыжамі, а Гарваська неўзабаве ж і натварыў: траха было вашага таткі ў стаўку не ўтапіў! Кароставы быў, а на ўсякія катаржныя мудрошчы майстар. «Што ж, — кажа раз панічу, — ты падрасцяце, будзеце мяне джголіць?» — «Буду». — «От жа не». — «Як так?» — «А так...» І надумаў: стаяла ў нас бочка ля стаўка, на самай гары, а ён і згледзеў яе, дый падвучыў Аркадзя Пятровіча залезці ў яе і пакаціцца ўніз. «Спярша, кажа, ты, паніч, смальнеце, а тады я...» Ну, а паніч узяў дый паслухаўся: залез, штурхнуўся, ды як пайшоў грымець з гары, як пайшоў... Матухна царыца нябесная! Толькі пыл следам закурэў! Балазе пастухі поблізу аказаліся...

Пакуль жылі французы ў сухадольскім доме, дом меў яшчэ жылы выгляд. Пры бабцы яшчэ былі ў ім і паны, і гаспадары, і ўлада, і паслушэнства, і парадныя пакоі, і сямейныя, і будныя дні, і святы. Падабенства ўсяго гэтага трымалася і пры французах. Але французы паехалі, і дом астаўся зусім без гаспадароў. Пакуль дзеці былі малыя, на першым месцы быў нібы Пётра Кірылавіч. Але што ён мог? Хто кім валодаў: ён дваровымі ці дваровыя ім? Фартэпіяна закрылі, абрус з дубовага стала знік — абедалі без абруса і калі папала, у сенцах праходу не было ад хартоў. Клапаціцца пра чыстату стала некаму, — і цёмныя драўляныя сцены, цёмная падлога і столь, цёмныя цяжкія дзверы і вушакі, старыя абразы, якія закрывалі сваім суздальскім абліччам увесь куток у зале, хутка і зусім пачарнелі. Начамі, асабліва ў навальніцу, калі бушаваў пад дажджом сад, штохвіліны выблісквалі ў зале абліччы абразоў, раскрывалася, раздавалася над садам дрыготкае ружова-залатое неба, а пасля, у цемнаце, з трэскам расколваліся грамавыя ўдары, — начамі ў доме было страшна. А ўдзень — санліва, пуста і нудна. З гадамі Пётра Кірылавіч усё слабеў, рабіўся ўсё больш непрыкметны, гаспадыняю ж дома была старэнькая Дар'я Ўсцінаўна, карміцелька дзедава. Але ўлада яе бадай што была такая ж, як і яго ўлада, а стараста Дзям'ян не ўмешваўся ў кіраванне домам: ён ведаў толькі палявую гаспадарку, з ленаю ўсмешкаю кажучы часамі: «Што ж, я сваіх паноў не крыўджу...» Бацьку, юнаку, не да Сухадола было: ён шалеў ад палявання, ад балалайкі, ад любові да Гарваські, які лічыўся ў лёкаях, але цэлымі днямі прападаў з ім на нейкіх Мяшчэрскіх балотцах ці ў карэтным хляве за вывучэннем балалаечных і жалеечных хітрасцей. — Так ужо мы і ведалі, — гаварыла Наталля, — у доме толькі спачываюць. А не спачываюць, — значыць, альбо на вёсцы, альбо ў карэтным, альбо на паляванні: зімою — зайцы, увосень — лісіцы, улетку — перапёлкі, качкі ці драхвы; сядуць на дрожкі бегавыя, перакінуць стрэльбачку за плечы, паклічуць Дзіянку, дый з богам: сёння на Сярэдні млын, заўтра на Мяшчэрскія, паслязаўтра на галы. І ўсё з Гарваськам. Той першы завадатар усяму быў, а прыкідваўся, што гэта паніч яго цягае. Любіў яго, ворага свайго, Аркадзь Пятровіч папраўдзе, як брата, а ён чым далей, тым усё больш люта здзекаваўся з яго. Бывала, скажуць: «Ну, давай, Гарвась, на балалайках! Вывучы ты мяне, напрамілы бог, «Зайшло сонца краснае за лес»... А Гарваська паглядзіць на іх, пусціць у ноздры дым і гэтак з усмешачкаю: «Пацалуйце перша руку ў мяне». Пабялеюць увесь Аркадзь Пятровіч, ускочуць з месца, бац яго з усяе сілы па шчацэ, а ён толькі галавою матне і яшчэ чарнейшы зробіцца, насупіцца, як разбойнік які. «Устаць, нягоднік!» Устане, выцягнецца, як хорт, порткі плісавыя вісяць... маўчыць. «Перапрошвай». — «Вінаваты, васпане». А паніч задыхнуцца — і ўжо не ведаюць, што далей сказаць. «То-та ж, «васпане»! — крычаць. — Я, бач, нараўлю з табою, з нягоднікам, як з роўным абысціся, я, бач, іншым разам думаю: я для яго душы не пашкадую... А ты што? Ты знарок мяне ў злосць уганяеш?»

— Дзіва адно! — гаварыла Наталля. — З паніча і з дзядулі Гарваська здзекаваўся, а з мяне — паненка. Паніч, — а, па праўдзе сказаць, і самі дзядуля, — з Гарваські не маглі нацешыцца, а я — з яе... як з Сошак гэта вярнулася я ды крышку абразумілася пасля свае правінкі...


V

З бізуном сядалі за стол пасля ўжо смерці дзядулі, пасля Гарваськавых уцёкаў і жаніцьбы Пятра Пятровіча, пасля таго як цётка Тоня, крануўшыся, ахвяравала сябе ў нявесты свяцейшаму Ісусу, а Наталля вярнулася з гэтых самых Сошак. Кранулася ж цётачка Тоня, і ў ссылцы пабывала Наталля — праз каханне.

Нудныя, глухія дзедавы часы змяніліся часамі маладых паноў. Вярнуўся ў Сухадол Пётра Пятровіч, нечакана для ўсіх пайшоўшы ў адстаўку. І тое, што вярнуўся ён, сталася пагібельным і для Наталлі і для цёткі Тоні.

Яны абедзве закахаліся. Не заўважылі, як закахаліся. Ім здавалася спачатку, што «проста стала весялей жыць».

Пётра Пятровіч павярнуў на першых часах жыццё ў Сухадоле на новы лад — на святочны і панскі. Ён прыехаў з таварышам, Вайткевічам, прывёз з сабою кухара, голенага алкаголіка, які з агідаю касіўся на пазелянелыя рубчастыя формы на жэле, на грубыя нажы, відэльцы. Пётра Пятровіч хацеў паказаць сябе перад таварышам гасцінным, шчодрым, багатым — і рабіў гэта няўмеючы, як хлапчук. Ды ён і быў бадай што хлапчуком, вельмі далікатным і прыгожым з выгляду,але па характары рэзкім і жорсткім, хлапчуком нібы самаўпэўненым, але такім, што лёгка і траха не да слёз бянтэжыўся, а пасля надоўга затойваў злосць на таго, хто збянтэжыў яго.

— Памятаю, браце Аркадзь, — сказаў ён за сталом у першы ж дзень, як толькі прыехаў у Сухадол, — памятаю, была ў нас мадэра неблагая?

Дзед пачырванеў, хацеў нешта сказаць, але не насмеліўся і толькі затузаў на грудзях архалук. Аркадзь Пятровіч здзівіўся:

— Якая мадэра?

А Гарваська нахабна паглядзеў на Пятра Пятровіча і ўхмыльнуўся.

— Вы мелі ласку забыць, васпане, — сказаў ён Аркадзю Пятровічу, нават і не стараючыся ўтаіць насмешкі. — У нас, і праўда, дзяваць не было куды гэтае мадэры. Ды ўсё мы, халопы, пацягалі. Віно панскае, а мы яго дурам, замест квасу.

— Гэта яшчэ што такое? — крыкнуў Пётра Пятровіч, заліваючыся сваім цёмным румянцам. — Маўчаць!

Дзед радасна падхапіў:

— Так, так, Пецечка! Фора! — радасна, тонкім голасам усклікнуў ён і траха не заплакаў. — Ты і ўявіць сабе не можаш, як ён мяне губіць! Я ўжо няраз думаў: падкрадуся і праламлю яму галаву мажджэрам медным! Дальбог, думаў! Я яму кінжал у бок па самае тронка засаджу!

А Гарваська і тут не сцярпеў.

— Я, васпане, чуў, што за гэта люта караюць, — адказаў ён насупіўшыся. — А то і мне ўсё лезе ў галаву: пара пану ў царства нябеснае!

Казаў Пётра Пятровіч, што пасля такога нечакана дзёрзкага адказу стрымаўся ён толькі дзеля чужога чалавека. Ён сказаў Гарваську толькі адно: «Гэтае ж хвіліны выйдзі вон!» А пасля нават яму стала брыдка ад свае гарачнасці — і, паспешліва перапрашаючы Вайткевіча, узняў на яго з усмешкаю тыя чароўныя вочы, якіх доўга не маглі забыць усе, хто ведаў Пятра Пятровіча.

Вельмі доўга не магла забыць гэтых воч і Наталля.

Шчасце яе было надзвычай кароткае — і хто б мог думаць, што скончыцца яно падарожжам у Сошкі, самай выдатнай падзеяй усяго яе жыцця?

Хутар Сошкі цэлы і да гэтага часу, хоць ужо даўно перайшоў да тамбоўскага купца. Гэта — доўгая хата сярод пустое раўніны, свіран, калодзежны журавель і гумно, вакол якога бахчы. Такі, вядома, быў хутар і ў дзедаўскія часы; ды мала змяніўся і горад, што па дарозе да яго з Сухадола. А правінавацілася Наташка тым, што, зусім нечакана для самое сябе, украла складное, апраўленае ў срэбра, люстэрачка Пятра Пятровіча.

Убачыла яна гэтае люстэрачка — і так была здзіўлена хараством яго, — як, зрэшты, і ўсім, што належала Пятру Пятровічу, — што не ўтрывала. І некалькі дзён, пакуль не хапіліся гэтага люстэрачка, пражыла, ашаломленая сваім злачынствам, зачараваная сваёю страшнаю тайнаю і скарбам, як у казцы пра чырвоную кветачку. Кладучыся спаць, яна маліла бога, каб хутчэй прайшла ноч, каб хутчэй настала раніца: святочна было ў доме, які ажыў, напоўніўся нечым новым, дзівосным разам з прыездам паніча, прыбранага, напамаджанага, з высокім чырвоным каўняром мундзіра, з тварам смуглявым, але далікатным, як у паненкі; святочна было нават у пярэдняй, дзе спала Наташка і дзе, ускокваючы з куфра на золку, яна адразу ўспамінала, што ў свеце — радасць, бо каля парога стаялі, чакалі чысткі такія лёгенькія боцікі, што іх смела можна было царскаму сыну насіць; і больш за ўсё страшна і святочна было за садам, у закінутай лазні, дзе было схавана падвойнае люстэрка ў цяжкай срэбнай аправе, — за садам, куды, пакуль яшчэ ўсе спалі, па росных зараслях, тайком бегла Наташка, каб нацешыцца тым, што мае свой скарб, вынесці яго на парог, раскрыць пры гарачым ранішнім сонцы і наглядзецца на сябе да кружэння галавы, а пасля зноў схаваць, затаіць і зноў бегчы, прыслугоўваць усю раніцу таму, на каго яна і воч падняць не смела, для каго яна, у вар'яцкай надзеі спадабацца, і зазірала ў тое люстэрка.

Але казка пра чырвоную кветачку скончылася хутка, вельмі хутка. Скончылася сорамам і ганьбаю, якой нават няма імя, як думала Наташка... Скончылася тым, што сам жа Пётра Пятровіч загадаў астрыгчы, збрыдзіць яе, тую, што прыбіралася, сурміла бровы перад люстэркам, стварала нейкую салодкую тайну, небывалую блізкасць паміж ім і сабою. Ён сам выкрыў і ператварыў яе злачынства ў простую кражу, у недарэчны ўчынак дваровай дзяўчыны, якую, у будзённай кашулі, з тварам, апухлым ад слёз, на вачах усяе чэлядзі, пасадзілі на калёсы з-пад гною і, зняслаўленую, нечакана адарваную ад усяго роднага, павезлі на нейкі невядомы, страшны хутар, у стэпавую далячынь. Яна ўжо ведала: там, на хутары, яна павінна будзе даглядаць куранят, індычанят і бахчы; там яна спячэцца на сонцы, забытая ўсім светам; там, як гады, будуць доўга цягнуцца стэпавыя дні, калі ў зыбучым марыве тонуць гарызонты і так ціха, так пякельна, што спаў бы мёртвым сном увесь дзень, калі б не трэба было слухаць асцярожнага трэску перасохлага гароху, клапатлівага завіхання квахтухі ў гарачай зямлі, мірна-тужлівага перагуквання індыкоў, не сачыць за раптам набегшым зверху жудасным ценем коршака і не ўскокваць, не крычаць тонкім працяглым голасам: «акыш-кыш-кыш!..» Там, на хутары, чаго варта была адна старая хахлушка, якая атрымала ўладу над яе жыццём і смерцю, і, мабыць, ужо з нецярплівасцю чакала свае ахвяры! Адзіную перавагу мела Наташка перад тымі, якіх вязуць на кару смерцю: магчымасць павесіцца. І толькі адно гэта і падтрымлівала яе па дарозе ў ссылку, — вядома, вечную, як меркавала яна.

Па дарозе з канца ў канец павета чаго толькі яна не наглядзелася! Ды не да таго было ён. Яна думала ці, лепш кажучы, адчувала адно: жыццё скончана, злачынства і ганьба вельмі вялікія, каб захацець вярнуцца да яго! Пакуль што аставаўся каля яе блізкі чалавек, Яўсей Бадуля. Але што будзе, калі ён здасць яе з рук на рукі хахлушцы, пераначуе і паедзе, навек пакіне яе на чужой старане? Наплакаўшыся, яна захацела есці. І Яўсей, на дзіва ёй, паглядзеў на гэта вельмі проста і, перакусваючы, размаўляў з ёю так, як бы нічога і не здарылася. А пасля яна заснула — і прачнулася ўжо ў горадзе. І горад здзівіў яе толькі нудотаю, сухечаю, духатою ды яшчэ чымсьці незразумела страшным, тужлівым, што падобна было на сон, якога не раскажаш. Запомнілася за гэты дзень толькі тое, што вельмі душна летам у стэпе, што большага за бясконцы летні дзень і большага за доўгія вялікія дарогі няма нічога на свеце. Запомнілася, што ёсць мясціны на гарадскіх вуліцах, выбрукаваныя каменем, па якіх вельмі нязвычна грукацяць калёсы, што здалёк пахне горад бляшанымі стрэхамі, а сярод плошчы, дзе адпачывалі і кармілі каня, каля пустых пад вечар «абжырных» паветак, — пылам, дзёгцем, гнілым сенам, кучы якога, перамешаныя з конскім гноем, астаюцца на стаянках мужыкоў. Яўсей адпрог і паставіў каня да воза, пакарміць; ссунуў на патыліцу гарачую шапку, выцер рукавом пот і, увесь чорны ад спёкі, пайшоў у харчэўню. Ён строга-настрога наказаў Наташцы «паглядаць» і, у выпадку чаго, крычаць на ўсю плошчу. І Наташка сядзела, не зварухнуўшыся, не адводзіла воч з макаўкі тады толькі што пабудаванага сабора, які вялізнаю срэбранаю зоркаю гарэў недзе далёка за дамамі, — сядзела да таго часу, пакуль не вярнуўся, жуючы, павесялелы Яўсей і не пачаў, з калачом пад пахаю, зноў заводзіць каня ў аглоблі.

— Прыпазніліся мы з табою, каралеўна, трошкі! — весела мармытаў ён, звяртаючыся не то да каня, не то да Наташкі. — Ну, ды, можа, не павесяць! Гэта ж не на пажар... Я і назад гнаць не стану, мне, брат, панскі конь даражэйшы за тваё хайло, — гаварыў ён, ужо разумеючы Дзям'яна. — Разявіў хайло: «Ты ў мяне глядзі! Я, калі хочаш, убачу, што ў цябе і ў портках...» А-ах! — думаю... Забрала мяне крыўда поперак жывата! З мяне, бач, паны і тыя не спушчалі портак... не табе раўня, чарнаротаму. — «Глядзі!» — А чаго мне глядзець? Ану ж не дурнейшы за цябе. Захачу — і зусім не вярнуся: дзеўку дапраўлю, а сам перахрышчуся, ды толькі мяне і бачылі... Я і на дзеўку вунь дзівуюся: чаго, дурніца, затужыла? Хіба свет клінам сышоўся? Пойдуць чумакі або старчыкі якія міма хутара — толькі слова сказаць: у адзін мент за Растовам-бацюхнам апынішся... А там і памінай як звалі!

І думка: «павешуся» — змянілася ў стрыжанай Наташынай галаве думкаю аб уцёках. Калёсы зарыпелі і загайдаліся. Яўсей змоўк і павёў каня да калодзежа сярод пляца. Там, адкуль прыехалі, апускалася сонца за вялікі манастырскі сад, і вокны ў жоўтым астрозе, што стаяў супраць манастыра, цераз дарогу, паблісквалі золатам. І выгляд астрога яшчэ больш падмацаваў думку аб уцёках. Вунь жа і ўцекачы жывуць! Толькі от кажуць, што старчыкі выпякаюць крадзеным дзеўкам і хлопцам вочы параным малаком і выдаюць іх за жабракоў, а чумакі завозяць на мора і прадаюць нагайцам... А бывае, што і ловяць паны сваіх уцёклых, закоўваюць іх у кайданы, у астрог саджаюць... Але ж, можа, і ў астрозе не быкі, а мужыкі, як кажа Гарваська!

Але вокны ў астрозе патухлі, думкі блыталіся, — не, уцякаць яшчэ страшней, чым павесіцца! Ды змоўк, ацвярозеў і Яўсей.

— Прыпазніліся, дзеўка, — ужо з непакоем гаварыў ён, ускокваючы бокам на біла калёсаў.

І калёсы, выбраўшыся на шашу, зноў затрэсліся, забіліся, моцна загрукацелі па каменні... Ах, лепш бы за ўсё было-такі назад павярнуць іх, — не то думала, не то адчувала Наташа, — павярнуць, даскакаць да Сухадола — і ўпасці панам у ногі! Але Яўсей паганяў. Зоркі за дамамі ўжо не было. Наперадзе была белая голая вуліца, белы брук, белыя дамы — і ўсё гэта замыкалася вялізным белым саборам пад новаю бела-бляшанаю макаўкаю, і неба над ім стала бледна-сіняе, сухое... А там, дома, у гэты час ужо раса падала, сад дыхаў свежасцю, пахла з напаленай поварскай; далёка за раўнінамі збажыны, за серабрыстымі таполямі на ўскрайках саду, за старою запаветнаю лазняю дагарала зорка, а ў гасцёўні былі адчынены дзверы на балкон, ярка-чырвонае святло мяшалася са змрокамі ў кутках, і жоўта-смуглявая, чарнавокая, падобная на дзеда і на Пятра Пятровіча паненка штохвіліны абхарошвала рукавы лёгкай і шырокай сукенкі з аранжавага шоўку, пільна ўглядалася ў ноты, седзячы спінаю да зоркі, удараючы па жоўтых клавішах, напаўняючы гасцёўню ўрачыста-пявучымі, саладкава-адчайнымі гукамі паланеза Агінскага і нібы не звяртаючы ніякай увагі на афіцэра, — прыземістага, цемнатварага, які стаяў за ёю, падпіраў талію леваю рукою і напружана-змрочна сачыў за яе быстрымі рукамі...

«У яе — свой, а ў мяне — свой», — не то думала, не то адчувала Наташка ў такія вечары з заміраннем сэрца і бегла ў халодны, росны сад, залазіла ў глушыню крапівы і востра пахкіх, сырых лапухоў і стаяла, чакала нездзяйсняльнага, — таго, што сыдзе з балкона паніч, пойдзе па прысадах, убачыць яе і, нечакана звярнуўшы, наблізіцца да яе шпаркімі крокамі — і яна не падасць ад жаху і шчасця ні гуку...

А калёсы грукацелі. Горад быў наўкруга, душны і смярдзючы, той самы, што ўяўляўся раней нечым чароўным. І Наташка з хваравітым здзіўленнем глядзела на прыбраны ў строі народ, што хадзіў узад і ўперад па каменні каля дамоў, варотаў і крам з парасчынянымі дзвярыма... І навошта паехаў тут Яўсей, думала яна, як адважыўся ён грукацець тут калёсамі?

Але праехалі міма сабора, пачалі спускацца да мелкае рэчкі па ўхабістых пыльных узгорках, міма чорных кузняў, міма гнілых няшчасных хацінак... Зноў знаёма запахла прэснаю цёплаю вадою, глеем, палявою вечароваю свежасцю. Першы агеньчык бліснуў удалечы, на процілеглай гары, у адзінокім дамку каля шлагбаўма... Вось і зусім выбраліся на волю, пераехалі мост, падняліся да шлагбаўма — і зірнула ў вочы каменная, пустэльная дарога, няясна бялеючы і забягаючы ў бясконцую далячынь, у сінізну стэпавае свежае ночы. І конь пайшоў дробным трухам, а мінаваўшы шлагбаўм, і зусім ступою. І зноў стала чуваць, што ціха, ціха ноччу і на зямлі і ў небе, — толькі недзе далёка плачуць шамкі. Яны плакалі ўсё чутней, пявучай — і зліліся, нарэшце, з дружным тупатам тройкі, з роўным стукатам колаў, што беглі і набліжаліся па шашы... Тройкай кіраваў вольны малады фурман, а ў каламажцы, уткнуўшы бараду ў шынель з башлыком, сядзеў афіцэр. Параўняўшыся з калёсамі, на імгненне падняў ён галаву — і раптам убачыла Наташка чырвоны каўнер, чорныя вусы, маладыя вочы, што бліснулі пад каскаю, падобнай на вядзерца... Яна ўскрыкнула, памярцвела, страціла прытомнасць...

Бліснула ёй недарэчная думка, што гэта Пётра Пятровіч, і, па тым болі і пяшчоце, якая маланкай прашыла яе нервовае дваровае сэрца, яна раптам зразумела, што яна страціла: блізкасць да яго... Яўсей кінуўся паліваць яе стрыжаную, адкінутую галаву вадою з дарожнага збанка.

Тады яна апрытомнела, адчуваючы моташнасць, — і скоранька перакінула галаву за біла калёсаў. Яўсей скоранька падклаў пад яе халодны лоб даланю...

А пасля, з палёгкаю, адчуваючы холад, з мокрым каўняром, ляжала яна на спіне і глядзела на зоры. Перапалоханы Яўсей маўчаў, думаючы, што яна заснула, — толькі галавою ківаў, — і паганяў, паганяў. Калёсы трэсліся і ехалі далей. А дзяўчынцы здавалася, што ў яе няма цела, што цяпер у яе — адна душа. І душы гэтай было «так добра, нібы ў царстве нябесным».

Чырвонаю кветкаю, што расцвіла ў казачных снах, было яе каханне. Але ў стэп, у глушэчу, яшчэ больш запаветную, чым глушэча Сухадола, завезла яна каханне сваё, каб там, у цішыні і адзіноце, перамагчы першыя, салодкія і пякучыя пакуты яго, а пасля надоўга, навек, да самае дамавіны пахаваць яго ў глыбіні свае сухадольскае душы.


VI

Каханне ў Сухадоле незвычайнае было. Незвычайная была і нянавісць.

Дзед, які загінуў гэтак жа недарэчна, як і забойца яго, як і ўсе, што гінулі ў Сухадоле, быў забіты ў тым жа годзе. На Пакровы, на храмавое свята ў Сухадоле, Пётра Пятровіч назваў гасцей — і вельмі хваляваўся: ці будзе прадвадзіцель, які паабяцаўся быць? Радасна, невядома чаму, хваляваўся і дзед. Прадвадзіцель прыехаў — абед удаўся як лепш не трэба. Было і шумна, і весела, дзеду ж — весялей за ўсіх. Раненька ж другога кастрычніка яго знайшлі на падлозе ў гасцёўні нежывога.

Пайшоўшы ў адстаўку, Пётра Пятровіч не ўтаіў, што ён ахвяруе сабою дзеля таго, каб выратаваць гонар Хрушчовых, родавае гняздо, родавую сядзібу. Не ўтаіў, што гаспадарку ён «міжволі» павінен узяць у свае рукі. Павінен і знаёмства завесці, каб сустракацца з найбольш асвечанымі і карыснымі дваранамі павета, а з другімі — проста не парываць адносін. І спачатку ўсё дакладна выконваў, наведаў нават усіх дробнамаянтковых, нават хутар цёткі Вольгі Кірылаўны, пачварна тоўстае старое жанчыны, якая хварэла на сонную хваробу і чысціла зубы нюхальнаю табакаю. Пад восень ужо ніхто не дзівіўся, што Пётра Пятровіч камандуе маёнткам толькі сам... Ды ён і выгляд меў ужо не харашуна-афіцэра, які прыехаў на пабыўку, а гаспадара, маладога пана. Бянтэжачыся, ён не заліваўся такою цёмнаю чырванню, як раней. Ён выпялегаваўся, папаўнеў, насіў дарагія архалукі, маленькія ногі свае балаваў чырвонымі татарскімі туфлямі, маленькія рукі ўбіраў у пярсцёнкі з бірузою. Аркадзь Пятровіч саромеўся глядзець у яго карыя вочы, не ведаў, пра што з ім гаварыць, на першым часе ва ўсім папускаўся яму і прападаў на паляванні.

На Пакровы Пётра Пятровіч хацеў здзівіць усіх сваёю гасціннасцю, дый паказаць, што іменна ён першая галава ў доме. Але вельмі перашкаджаў дзядуля. Дзядуля быў надзвычай шчаслівы, але бестактоўны, балбатлівы і смешны ў сваёй аксамітнай шапачцы з мошчаў і ў новым, не ў меру шырокім сінім казакіне, пашытым сваім краўцом. Ён таксама ўявіў сябе гасцінным гаспадаром і мітусіўся з самае раніцы, наладжваючы нейкую недарэчную цырымонію з прыёмам гасцей. Адна палавіна дзвярэй з пярэдняй у залу ніколі не адчынялася. Ён сам паадсоўваў жалезныя зашчапкі і ўнізе і ўверсе, сам прысоўваў крэсла і, увесь трасучыся, залазіў на яго; а расчыніўшы дзверы, стаў на парог і, карыстаючыся тым, што Пётра Пятровіч маўчыць, заміраючы ад сораму і злосці, але наважыўся ўсё перацярпець, не сышоў з месца, пакуль не прыехаў апошні госць. Ён не зводзіў воч з ганка, — і на ганак давялося адчыніць дзверы, гэтага таксама нібы патрабаваў старадаўні звычай, — таптаўся ад хвалявання, а ўбачыўшы, калі хто ўваходзіць, кідаўся яму насустрач, скоранька рабіў па, падскокваў, кідаючы нагу за нагу, адважваў нізкі паклон і, захлібаючыся, усім гаварыў:

— Ну, як я рад! Як я рад! Даўнавата ў мяне не былі! Прашу, калі ласка, прашу, калі ласка!

Злавала Пятра Пятровіча і тое, што дзядуля ўсім і кожнаму чамусьці дакладваў, што Тонечка паехала ў Лунева, да Вольгі Кірылаўны. «Тонечка захварэла на нуду, паехала да цёткі на ўсю восень» — што маглі думаць госці пасля такіх няпрошаных заяў? Гісторыя ж з Вайткевічам, канечне, ужо ўсім была вядома. Вайткевіч, быць можа, і папраўдзе меў сур'ёзныя намеры, загадкава ўздыхаючы каля Тонечкі, іграючы з ёю ў чатыры рукі, глухім голасам чытаючы ёй «Людмілу» ці гаворачы ў змрочным задуменні: «Ты мерцвяку святыняй слова нарачона...» Але Тонечка шалёна ўспыхвала пры кожнай яго нават самай бяскрыўднай спробе выказаць свае пачуцці, — прэзентаваць, напрыклад, ёй кветку, — і Вайткевіч нечакана паехаў. Калі ж ён паехаў, Тонечка стала не спаць начамі, у цемнаце сядзець каля адчыненага акна, нібы чакаючы нейкага вядомага ёй часу, каб раптам моцна заплакаць — і разбудзіць Пятра Пятровіча. Ён доўга ляжаў, сцяўшы зубы, слухаючы гэты плач ды дробнае, санлівае лепятанне таполяў за вокнамі ў цёмным садзе, падобнае на бесперапынны дожджык. Пасля ішоў супакойваць. Ішлі супакойваць і заспаныя дзеўкі, часамі трывожна прыбягаў дзядуля. Тады Тонечка пачынала тупаць нагамі, крычаць: «Адчапіцеся ад мяне, ворагі мае лютыя!» — і справа канчалася брыдкаю лаянкаю, траха не бойкаю.

— Ды зразумей жа ты, зразумей, — шалёна сіпеў Пётра Пятровіч, выгнаўшы прэч дзевак, дзядулю, бразнуўшы дзвярыма і моцна ўхапіўшыся за іх ручку, — зразумей, змяя, што могуць падумаць!

— Ай! — шалёна павісквала Тонечка. — Татачка, ён крычыць, што я ўцяжку!

І, учапіўшыся сабе ў галаву, Пётра Пятровіч кідаўся прэч з пакоя.

Вельмі трывожыў на Пакровы і Гарваська: як бы не нагрубіў пры якім-небудзь неасцярожным слове.

Гарваська страшэнна вырас. Вялізны, няскладны, але і самы відны, самы разумны з слуг, ён таксама быў прыбраны ў сіні казакін, такія ж штаны і мяккія казловыя боты без абцасаў. Гарусная ліловая хустка абвязвала яго тонкую цёмную шыю. Чорныя, сухія, буйныя валасы ён прычасаў на косы рад, але пастрыгчыся «пад польку» не захацеў — падсек іх у кружок. Брыць не было чаго, толькі два-тры рэдкія і жорсткія завіткі чарнелі на яго барадзе і ў кутках вялікага рота, пра які гаварылі: «Рот жа такі, хоць прышый матузкі». Будылясты, вельмі шырокі ў пляскатых сухарэбрых грудзях, з маленькаю галавою і глыбокімі арбітамі, тонкімі папялова-сінімі губамі і буйнымі блакітнаватымі зубамі, ён, гэты старажытны арыец, парс з Сухадола, ужо атрымаў мянушку: хорт. Гледзячы на яго аскаліну, слухаючы яго пакашліванні, многія думалі: «А хутка ты, хорт, здохнеш!» Уголас жа, не так, як другіх, велічалі малакасоса Гарвасем Апанасавічам.

Баяліся яго і паны. У паноў было ў характары тое самае, што ў хлопцаў: або камандаваць, або баяцца. За дзёрзкі адказ дзеду, у той дзень, калі прыехаў Пётра Пятровіч, Гарваську на здзіў усяе чэлядзі нічога не было. Аркадзь Пятровіч сказаў яму коратка: «Чыста ты жывёліна, брат!» — на што і адказ атрымаў вельмі кароткі: «Цярпець яго не магу я, васпан!» А да Пятра Пятровіча Гарваська сам прыйшоў: стаў на парог і, па сваёй манеры, развязна асеўшы на свае непамерна з тулавам доўгія ногі ў шырачэзных штанах, рогам выставіўшы левае калена, папрасіў, каб яго адлупцавалі.

— Вельмі я грубіян і гарачы, васпан, — сказаў ён абыякава, з гуллівасцю ў чорных вачышчах.

І Пётра Пятровіч, адчуўшы ў слове «гарачы» намёк, збаяўся.

— Паспеецца яшчэ, галубок! Паспеецца! — прытворна строга крыкнуў ён. — Выйдзі прэч! Я цябе, дзёрзкага, бачыць не магу.

Гарваська пастаяў, памаўчаў. Пасля сказаў:

— Ёсць на тое воля ваша.

Пастаяў яшчэ, круцячы жорсткі волас на верхняй губе, паскаліў па-сабачы блакітнаватыя сківіцы, не выказваючы на твары ні адзінага пачуцця, і выйшаў. Цвёрда пераканаўся ён з таго часу ў выгодзе гэтай манеры — нічога не выказваць на твары і быць як мага больш кароткім у адказах. А Пётра Пятровіч пачаў не толькі пазбягаць гаворкі з ім, але нават у вочы яму глядзець.

Гэтак жа абыякава, загадкава трымаўся Гарваська і на Пакровы. Усе збіліся з ног, рыхтуючыся да свята, аддаючы і прымаючы распараджэнні, сварачыся, спрачаючыся, мыючы падлогу, чысцячы сіняватаю крэйдаю цёмнае цяжкае серабро абразоў, даючы ногца, каб не лезлі ў сенцы, сабакам, баючыся, што не застыне жэле, што не хопіць відэльцаў, што перасмажацца наліснікі, хрушчы; адзін Гарваська спакойна ўхмыляўся і гаварыў развар'яванаму Казіміру, алкаголіку-кухару: «Цішэй, айцец дыякан, падраснік лопне!»

— Глядзі, не напіся, — няўцямна, хвалюючыся за прадвадзіцеля, сказаў Гарваську Пётра Пятровіч.

— Зроду не піў, — як роўнаму кінуў яму Гарваська. — Не анцірэсна.

А пасля, пры гасцях, Пётра Пятровіч нават паддобрываючыся крычаў на ўвесь дом:

— Гарвась! Не прападай ты, калі ласка. Без цябе як без рук.

А Гарваська надзвычай ветліва і з годнасцю абзываўся:

— Няхай ваша ласка не турбуецца. Не пасмею адлучыцца.

Ён служыў як ніколі. Ён цалкам апраўдваў словы Пятра Пятровіча, які ўголас гаварыў гасцям:

— Да чаго дзёрзкі гэты дылда, вы і ўявіць сабе не можаце! Але проста геній! Залатыя рукі!

Ці мог ён прадбачыць, што падлівае ў келіх іменна тую кроплю, якая перапоўніць яго? Дзед пачуў яго словы. Ён затузаў на грудзях казакін і раптам цераз увесь стол закрычаў прадвадзіцелю:

— Ваша правасхадзіцельства! Падайце руку падмогі! Як да бацькі, звяртаюся да вас са скаргаю на слугу майго! Вось на гэтага, на гэтага — на Гарвася Апанасавіча Кулікова! Ён на кожным кроку знішчае мяне! Ён...

Яго перапынілі, угаварылі, супакоілі. Расхваляваўся дзядуля да слёз, але яго пачалі супакойваць так дружна і з такою павагаю, вядома насмешліваю, што ён здаўся і адчуў сябе зноў па-дзіцячы шчаслівым. Гарваська стаяў каля сцяны строга, з апушчанымі вачыма і апусціўшы галаву. Дзядуля бачыў, што ў гэтага волата занадта малая галава, што яна была б яшчэ меншая, калі б астрыгчы яе, што патыліца ў яго вострая і што асабліва многа валасоў іменна на патыліцы — буйных, чорных, груба падсечаных і навіслых стрэшкаю над тонкай шыяй. Ад загару, ад ветру на паляванні цёмны Гарваськаў твар сям-там лушчыўся, быў у бледна-ліловых плямах. І дзядуля са страхам і трывогаю кідаў погляды на Гарваську, але ўсё-такі радасна крычаў гасцям:

— Добра, я прабачаю яму! Толькі за гэта я не адпушчу вас, дарагія госці, цэлыя тры дні. Нізашто не адпушчу! Асабліва ж прашу, не едзьце пад вечар. Як толькі дзела пад вечар, я сам не свой: такая нуда, такая жудасць! Хмаркі заходзяць, у Трошынавым лесе, кажуць, зноў двух французаў банапарцёнкавых злавілі... Я конча памру ўвечары, — папомніце маё слова. Мне Мартын Задэка намовіў...

Але памёр ён пад раніцу.

Ён намогся-такі: «дзеля яго» многа народу асталося начаваць; увесь вечар пілі гарбату, сочыва было страшэнна многа, і ўсё рознае, так што можна было падыходзіць і каштаваць, падыходзіць і каштаваць; пасля наставілі сталоў, запалілі столькі спермацэтавых свечак, што яны адсвечваліся ва ўсіх люстэрках, і па пакоях, поўных дыму духмянага жукоўскага тытуню, шуму і гамонкі, быў залацісты бляск, як у царкве. Галоўнае ж, многія начаваць асталіся. І, значыць, наперадзе быў не толькі новы вясёлы дзень, але і вялікія клопаты, турботы: гэта ж калі б не ён, не Пётра Кірылавіч, ніколі не ўдалося б так добра свята, ніколі не было б такога ажыўленага і багатага абеду!

«Гэтак, гэтак, — хвалюючыся, думаў дзядуля ўночы, скінуўшы казакін і стоячы ў сваёй спальні перад аналоем, перад запаленымі на ім васковымі свечкамі, гледзячы на чорны абраз Мяркурыя. — Гэтак, гэтак, смерць грэшніку люта... Ды не зойдзе сонца ў гневе нашым!»

Але тут ён успомніў, што хацеў падумаць нешта другое; горбячыся і шэпчучы пяцідзесяты псалом, прайшоўся па пакоі, паправіў на начным століку куродымны кнот, узяў у рукі псалтыр і, разгарнуўшы, зноў глыбока і шчасліва ўздыхнуўшы, падняў вочы на безгаловага святога. І раптам напаў на тое, што хацеў падумаць, і засвяціўся ўсмешкаю:

— Гэтак, гэтак: ёсць стары — забіў бы яго, няма старога — купіў бы яго!

Баючыся праспаць, не распарадзіцца пра нешта, ён бадай што не спаў. А раненька, калі ў пакоях, яшчэ не прыбраных і прапахлых тытунём, стаяла тая асаблівая цішыня, што бывае толькі пасля свята, асцярожна, на босую нагу выйшаў ён у гасцёўню, клапатліва падняў некалькі драбкоў крэйды, што валяліся каля раскрытых зялёных сталоў, і слаба ахнуў ад захаплення, зірнуўшы на сад за шклянымі дзвярыма: на яркі бляск халоднага блакіту, на срэбра прымаразкаў, якія ўкрылі і балкон і парэнчы, на карычневую лістоту ў голых зарасніках пад балконам. Ён адчыніў дзверы і пацягнуў носам: яшчэ горка і спірытусна пахла з кустоў восеньскім тлёнам, але гэты пах губляўся ў зімовай свежасці. І ўсё было нерухомае, заспакоенае, бадай што ўрачыстае. Ледзь паказаўшыся ззаду, за вёскаю, сонца асвяціла карціны маляўнічых прысадаў, напалову голых, асыпаных рэдкім і дробным золатам, беластволых бяроз, і чароўны, радасны, няўлоўна-ліловы тон быў у гэтых белых з золатам вяршынях, што прасвечваліся на блакіце. Прабег сабака ў халодным цяні пад балконам, хрумстаючы па спаленай марозам і нібы соллю асыпанай траве. Хрумсценне гэта нагадвала зіму — і, з прыемнасцю перасмыкнуўшы плячыма, дзядуля вярнуўся ў гасцёўню і, затойваючы дыханне, пачаў перасоўваць, расстаўляць, падымаючы грукат, цяжкую мэблю, сяды-тады паглядаючы ў люстэрка, дзе адсвечвалася неба. Раптам нячутна і хутка ўвайшоў Гарваська — без казакіна, заспаны, «злосны, як чорт», як ён сам жа пра сябе расказваў пасля. Ён увайшоў і строга крыкнуў шэптам:

— Цішэй ты! Чаго лезеш не ў сваё дзела?

Дзядуля падняў узрушаны твар і, з той пяшчотаю, якая не пакідала яго ўвесь учарашні дзень і ўсю ноч, шэптам адказаў:

— От бачыш, які ты, Гарвась! Я прасіў цябе ўчора, а ты, замест падзякі пану...

— Абрыдзеў ты мне, слімак, горш за восень! — перабіў Гарваська. — Пусці.

Дзядуля са страхам зірнуў на яго патыліцу, якая яшчэ больш выдавалася цяпер над тонкаю шыяю, што тырчала з каўняра белай кашулі, але ўспыхнуў і загарадзіў сабою ломберны стол, які хацеў цягнуць у куток.

— Ты пусці! — імгненна падумаўшы, нямоцна крыкнуў ён. — Гэта ты павінен папусціцца пану. Ты давядзеш мяне: я табе кінжал у бок усаджу!

— А! — дакучліва сказаў Гарваська, бліснуўшы зубамі, і наводліў ударыў яго ў грудзі.

Дзядуля паслізнуўся на гладкай дубовай падлозе, узмахнуў рукамі — і скроняю ўдарыўся аб рог стала.

Убачыўшы кроў, бяссэнсава перакошаныя вочы і разяўлены рот, Гарваська сарваў з яшчэ цёплае дзедавае шыі залаты абразок і ладанку на заношаным матузку... азірнуўся, сарваў і бабчын шлюбны пярсцёнак з мезенца... Потым нячутна і шпарка выйшаў з гасцёўні — і як у ваду прапаў.

Адзіным чалавекам з усяго Сухадола, які бачыў яго пасля гэтага, была Наталля.


VII

Пакуль жыла яна ў Сошках, адбыліся ў Сухадоле яшчэ дзве буйныя падзеі: ажаніўся Пётра Пятровіч і адправіліся браты «ахвотнікамі» ў Крымскую кампанію.

Вярнулася яна толькі праз два гады: пра яе забылі. І, вярнуўшыся, не пазнала Сухадола, як не пазнаў яе і Сухадол.

У той летні вечар, калі калёсы, прысланыя з панскага двара, зарыпелі каля хутаранскае хаты і Наташка выскачыла на парог, Яўсей Бадуля здзіўлена ўскрыкнуў:

— Няўжо гэта ты, Наташка?

— А то хто ж? — адказала Наташка з ледзь прыкметнаю ўсмешкаю.

І Яўсей паківаў галавою:

— Вельмі ж не тая ты стала!

А стала яна толькі не падобная на ранейшую: з стрыжанай дзяўчынкі, круглатварай і яснавокай, стала невысокай, хударлявай, стройнай дзяўчынаю, спакойнаю, стрыманаю і ласкаваю. Яна была ў плахце і ў вышытай кашулі, хоць накрытая цёмнаю хустачкаю па-нашаму, крыху смуглявая ад загару і ўся ў дробным рабацінні колеру проса. А Яўсею, сапраўднаму сухадольцу, і цёмная хустачка, і загар, і рабацінкі, вядома, здаваліся непрыгожыя.

Па дарозе ў Сухадол Яўсей сказаў:

— Ну вось, дзеўка, і нявестаю ты стала. Хочацца замуж нябось?

Яна толькі галавою паматала:

— Не, дзядзька Яўсей, ніколі не пайду.

— Гэта з якой жа радасці? — папытаўся Яўсей і нават люльку з рота выняў.

І не спяшаючыся яна паясніла: не ўсім жа замужам быць; аддадуць яе, мабыць, паненцы, а паненка ахвяравала сябе богу і, значыць, замуж яе не пусціць; дый сны ўжо вельмі ясныя сніліся ёй не раз.

— Што ж ты бачыла? — папытаўся Яўсей.

— Ды так, пустое, — сказала яна. — Напалохаў мяне тады Гарваська да смерці, нагаварыў навін, раздумалася я... Ну, от і снілася.

— А няўжо праўда, што снедаў ён у вас, Гарваська гэты?

Наташка падумала.

— Снедаў. Прыйшоў і кажа: прыйшоў я да вас ад паноў па вялікай справе, толькі дайце перш паесці мне. Яму і падалі як чалавеку. А ён пад'еў, выйшаў з хаты і мне маргнуў. Я выскачыла, ён расказаў мне за вуглом усё дачыста, дый пайшоў сабе...

— Ды што ж ты гаспадароў не пазвала?

— Яшчэ чаго. Ён забіць пагразіў. Да вечара загадаў нікому не казаць. А ім сказаў, — спаць пад свіран пайду...

У Сухадоле з вялікім цікаўствам глядзела на яе ўся чэлядзь, прыставалі з роспытамі сяброўкі і равесніцы па дзявочніку. Але і сяброўкам адказвала яна ўсё гэтак жа коратка і нібы любуючыся нейкаю роляю, узятаю на сябе.

— Добра было, — паўтарала яна.

А раз сказала тонам багамолкі:

— У бога ўсяго многа. Добра было.

І проста, не бавячыся распачала рабочае, будзённае жыццё, як бы зусім не дзівячыся з таго, што пайшлі маладыя панічы на вайну «ахвотнікамі», што паненка «звар'яцела» і вандруе па пакоях, як рабіў гэта дзед, што кіруе Сухадолам новая, усім чужая паня, — маленькая, поўная, вельмі жвавая, цяжарная...

Паня крыкнула за абедам:

— Пазавіце ж сюды гэту... як яе? — Наташку.

І Наташка шпарка і нячутна ўвайшла, перахрысцілася, пакланілася ў кут, абразам, пасля пані і паненцы — і стала, чакаючы роспытаў і загадаў. Распытвала, вядома, толькі паня, — паненка, якая за гэты час вельмі вырасла, пахуднела, стала вастраносая, гледзячы сваімі неймаверна чорнымі вачыма старанна-тупа, ні слова не прамовіла. Паня ж і загадала ёй быць пры паненцы. І яна пакланілася і проста сказала:

— Слухаю.

Паненка, гледзячы ўсё гэтак жа ўважліва-абыякава, раптам кінулася на яе ўвечары і, люта раскасавурыўшы вочы, жорстка і з асалодаю парвала на ёй валасы — за тое, што яна не ўмеючы сарвала з яе нагі панчоху. Наташка па-дзіцячы заплакала, але змаўчала, а выйшаўшы ў дзявоцкую, сеўшы на скрыню і выбіраючы вырваныя валасы, нават усміхнулася скрозь застылыя на вейках слёзы.

— Ну, лю-утая! — сказала яна. — Цяжка мне будзе.

Паненка, прачнуўшыся раніцаю, доўга ляжала ў пасцелі, а Наташка стаяла каля парога і, апусціўшы галаву, скоса паглядвала на яе бледны твар.

— Што ж бачыла ў сне? — папыталася паненка так абыякава, нібы нехта другі гаварыў за яе.

Яна адказала:

— Здаецца, нічога.

І тады паненка, зноў гэтак жа нечакана, як учора, ускочыла з пасцелі, шалёна запусціла ў яе кубак з гарбатай, упаўшы на пасцель, горка, з крыкам заплакала. Ад кубка Наташка адскочыла — і неўзабаве навучылася адскокваць з незвычайным спрытам. Высветлілася, што дурным дзеўкам, якія адказвалі на пытанне аб снах: «Нічога не бачыла», — паненка крычала часамі: «Ну, схлусі што-небудзь!» Але таму, што хлусіць Наташка не надта ўмела, то і давялося ёй развіваць у сабе другую здатнасць: адскокваць.

Нарэшце да паненкі прывезлі лекара. Лекар даў многа пілюль, кропель. Баючыся, што яе атруцяць, паненка прымусіла пераспытаць усе гэтыя пілюлі і кроплі Наташку — і тая без адказу пераспытала ўсе іх засаб. Неўзабаве пасля прыезду дазналася яна, што паненка чакала яе «як свету белага»: паненка-то і ўспомніла пра яе — усе вочы праглядзела, ці не едуць з Сошак, горача ўпэўнівала ўсіх, што будзе зусім здаровая, як толькі вернецца Наташка. Наташка вярнулася — і сустрэлі яе зусім абыякава. Але ці не былі паненчыны слёзы слязьмі горкага расчаравання? У Наташкі скаланулася сэрца, калі яна сцяміла ўсё гэта. Яна выйшла ў калідор, села на скрыню і зноў заплакала.

— Што ж, лепш табе? — папыталася паненка, калі яна ўвайшла да яе пасля з апухлымі вачыма.

— Лепш, — шэптам сказала Наташка, хоць ад лякарстваў у яе замірала сэрца і круцілася галава, і, падышоўшы, горача пацалавала руку паненцы.

І доўга пасля таго хадзіла з апушчанымі вейкамі, баючыся падняць іх на паненку, расчуленая жаласлівасцю да яе.

— У, хахлушка падкалодная! — крыкнула раз адна з сябровак яе па дзявоцкай, Салошка, якая часцей за ўсіх спрабавала стаць удзельніцай усіх тайнаў і пачуццяў яе і заўсёды натыкалася на кароткія, простыя адказы, што выключалі ўсякую асалоду дзявочай дружбы.

Наташка сумна ўсміхнулася.

— А што ж, — сказала яна ў задуменні. — І тое праўда. З кім жыцьмеш, на таго і рабіцьмеш. Я часам па бацьку-матцы не жалкую так, як па хахлах сваіх...

У Сошках яна спачатку зусім не надала ўвагі таму новаму, што акружала яе. Прыехалі пад раніцу — і дзіўным здалося ёй гэтае раніцы толькі тое, што хата вельмі доўгая і белая, далёка відна сярод навакольных раўнін, што хахлушка, якая паліла ў печы, прывіталася ветліва, а хахол не слухаў Яўсея. Яўсей малоў бесперастанку — і пра паноў, і пра Дзям'яна, і пра гарачыню ў дарозе, і пра тое, што ён еў у горадзе, і пра Пятра Пятровіча, і, вядома ўжо, пра люстэрка, — а хахол, Шары, ці, як звалі яго ў Сухадоле, Барсук, толькі галавою матаў і раптам, калі Яўсей змоўк, няўцямна глянуў на яго і вельмі вясёла заныў пад нос: «Круть, верть, метелиця»... Пасля пачала яна пакрысе ачуньваць — і дзівіцца з Сошак, знаходзіць у іх усё больш хараства і непадабенства з Сухадолам. Адна хата хахлацкая чаго варта была — яе белізна, яе гладкая, роўная, ачарочаная страха! Якое багатае здавалася ў гэтай хаце яе ўбранне ў параўнанні з неахайнай беднасцю сухадольскіх хат! Якія дарагія фольгавыя абразы віселі ў куце яе, што за дзівотлівыя папяровыя кветкі акружалі іх, як хораша стракацелі ручнікі, што віселі над імі! А ўзорысты абрус на стале! А рады шызых гаршкоў і злівачкаў на паліцах каля печы! Але больш за ўсё дзівіцца можна было на гаспадароў.

Што ў іх было дзіўнае, яна не зусім разумела, але адчувала заўсёды. Ніколі яшчэ не бачыла яна такіх ахайных, спакойных і ладных мужыкоў, як Шары. Быў ён невысокі, галаву меў клінам, стрыжаную, у густым моцным серабры, вусы, — ён толькі вусы насіў, — таксама сярэбраныя, вузкія, татарскія, твар і шыю чорныя ад загару, у глыбокіх маршчынах, але таксама нейкіх ладных, пэўных, патрэбных чамусьці. Хадзіў ён няёмка, — цяжкія былі яго боты, — у боты ўбіраў порткі з грубага беленага палатна, у порткі — такую ж кашулю, шырокую пад пахамі, з адкладным каўняром. На хаду гнуўся крыху. Але ні гэтая манера, ні маршчыны, ні сівізна не старылі яго: не было ні стомленасці нашай, ні вяласці ў яго твары; невялікія вочы глядзелі востра, тонка-насмешліва. Старога серба, які аднекуль заходзіў аднойчы ў Сухадол з хлопчыкам, што іграў на скрыпцы, нагадаў ён Наташцы.

А хахлушку Марыну сухадольцы празвалі Кап'ём. Стройная была гэтая высокая пяцідзесяцігадовая жанчына. Жаўтаваты загар роўна ўкрываў тонкую, не сухадольскую скуру яе твару з шырокімі сківіцамі, грубаватага, але бадай што прыгожага сваёю прамізною і строгаю жвавасцю воч — не то агатавых, не то янтарна-шэрых, што мяняліся, як у кошкі. Высокім капцом высілася на яе галаве вялікая чорна-залатая, у чырвоным гарошку, хустка; чорная кароткая плахта, якая рэзка адценьвала белізну сарочкі, шчытна аблягала даўгаватыя сцёгны і лыткі. Абувалася яна набасанож, у чаравікі з падкоўкамі, голыя ногі ў забараснях яе былі тонкія, але круглыя, сталі ад сонца як палітураванае жоўта-карычневае дрэва. І калі яна часамі спявала за работаю, ссунуўшы бровы, моцным грудным голасам, песню пра асаду нявернымі Пачаева, пра тое —

Як зійшла зоря вечіровая
Та над Почаевом стала,
як сама божая матка святы манастыр «рятувала», у голасе яе было гэтулькі безнадзейнасці, завывання, але разам з тым гэтулькі велічнасці, сілы, пагрозы, што Наташка не спускала ў жудасным захапленні воч з яе.

Дзяцей хахлы не мелі, Наташка была сірата. І калі б жыла яна ў сухадольцаў, то звалі б яе дачкою прыёмнаю, а часамі і зладзейкаю, што шкадавалі б яе, то калолі б вочы. А хахлы былі бадай што халодныя, але роўныя ў абыходжанні, зусім не цікаўныя і не гаваркія. Увосень прыганялі на касьбу, на малацьбу калужскіх баб і дзяўчат, якіх звалі за іх стракатыя сукенкі «распашонкамі». Але распашонак Наташка цуралася: мелі яны славу распутных, з паганымі хваробамі, былі грудастыя, нахабныя і дзёрзкія, лаяліся брыдка і са смакам, прымаўкамі так і сыпалі, на каня сядалі па-мужчынску, скакалі як ачмурэлыя. Развеялася б яе гора ў прывычным побыце, у шчырых размовах, у слязах і песнях. Ды з кім было падзяліцца шчырасцю ці песні спяваць? Распашонкі зацягвалі сваімі грубымі галасамі, падхоплівалі іх не ў меру дружна і зычна, з ёканнем і свістам. Шары спяваў толькі нешта з насмешлівых скокаў. А Марына ў сваіх песнях, нават пра каханне, была строгая, гордая і задуменна-змрочная:

В кінці греблі шумлять верби,
Що я посадила, —
журботна-працяжліва расказвала яна — і дадавала, паніжаючы голас, цвёрда і безнадзейна:

Нема мого
Миленького,
Що я полюбила...
І ў адзіноце, павольна перажыла Наташка першую, горка-салодкую атруту непадзеленага кахання, перапакутавала сваю ганьбу, рэўнасць, страшныя і мілыя сны, якія часта сніліся ёй начамі, незбытэчныя мары і чаканні, што мардавалі яе ў маўклівыя стэпавыя дні. Часта пякельная крыўда зменьвалася ў яе сэрцы пяшчотаю, запал і роспач — пакорлівасцю, жаданнем самага сціплага, непрыкметнага існавання поблізу яго, кахання, навек затоенага ад усіх, без ніякага чакання, без ніякага патрабавання. Весткі, навіны, якія даходзілі з Сухадола, ацвярожвалі. Але калі не было доўга вестак, не было адчування будзённага сухадольскага жыцця — і пачынаў здавацца Сухадол такім цудоўным, такім жаданым, што не хапала сілы трываць адзіноту і гора... Раптам паявіўся Гарваська. Ён паспешліва-рэзка выкінуў ёй усе сухадольскія навіны, за паўгадзіны расказаў тое, чаго другі не здолеў бы і за дзень расказаць, — аж да таго, як ён насмерць «штурхануў» дзядулю, і цвёрда сказаў:

— Ну, а цяпер бывай па век!

Ён свідраваў яе, ашаломленую, сваімі вачышчамі, крыкнуў, выходзячы на дарогу:

— А дурасць з галавы пара прэч выбіць! Ён вось-вось ажэніцца, ты яму і ў палюбоўніцы не гадзішся... Абразумся!

І яна абразумілася. Перажыла страшэнныя навіны, апамяталася — і абразумілася.

Дні пацягнуліся пасля таго роўна, сумна, як тыя багамолкі, што ішлі і ішлі па шашы міма хутара, вялі, адпачываючы, доўгія размовы з ёю, вучылі цярплівасці ды надзеі на госпада бога, імя якога гаварылася тупа, жалобна, а больш за ўсё правілу: не думаць.

— Думай, не думай — па-нашаму не будзе, — гаварылі багамолкі, пераабуваючы лапці, моршчачы зняможаныя твары і расслаблена гледзячы ў стэпавую далеч. — У госпада бога ўсяго многа... Сарві-тка ты нам, дзяўчынка, цыбулькі крадком...

А другія, як гэта бывае, і палохалі, — грахамі, тым светам, прадракалі яшчэ і не такія беды і страхі. І аднаго разу прысніліся ёй ледзь не запар два жахлівыя сны. Усё думала яна пра Сухадол, — цяжка было спачатку не думаць! — думала пра паненку, пра дзеда, пра сваю будучыню, гадала, ці выйдзе яна замуж і калі выйдзе, то калі, за каго... Думы так непрыкметна перайшлі аднаго разу ў сон, што вельмі адчувальна ўбачыла яна перадвечаровы час спякотлівага, пыльнага, трывожна-ветранага дня і тое, што бяжыць яна на ставок з вёдрамі — і раптам бачыць на глініста-сухім узгорку пачварнага, галавастага мужыка-карліка ў стаптаных ботах, без шапкі, з узлахмачанымі ветрам рыжымі кудламі, у расперазанай, расхрыстанай агняна-чырвонай кашулі. «Дзядуля! — крыкнула яна ў трывозе і з жахам. — Хіба пажар?» — «Дашчэнту ўсё згіне зараз! — таксама крыкам, які заглушаўся гарачым ветрам, абазваўся карлік. — Хмара ідзе несусветная! І думаць не мажы замуж збірацца!» А другі сон быў яшчэ страшнейшы: стаяла яна нібы ў поўдзень у душнай пустой хаце, прыпёртая некім знадворку, замірала, чакала чагось — і от выскачыў з-за печы вялізны шэры казёл, стаў на дыбкі — і проста да яе, непрыстойна ўзбуджаны, з гаручымі, як жар, радасна-шалёнымі і ўмольнымі вачыма. «Я твой жаніх!» — крыкнуў ён чалавечым голасам, шпарка і няёмка падбягаючы, дробна тупочучы маленькімі заднімі капыткамі — і з размаху ўпаў ёй на грудзі пярэднімі...

Ускокваючы пасля такіх сноў на сваёй пасцелі ў сенцах, ледзьве не памірала яна ад біцця сэрца, ад страху цемнаты і думкі, што няма да каго кінуцца ёй.

— Госпадзі Ісусе, — скорагаворкаю шаптала яна. — Матухна царыца нябесная! Угоднікі божыя!

Але ад таго, што ўсе ўгоднікі ўяўляліся ёй карычневымі і безгаловымі, як Мяркуры, рабілася яшчэ страшней.

Калі ж пачала яна абдумваць сны, то ў галаву ёй пачало прыходзіць, што дзявочыя гады яе скончаны, што лёс яе ўжо вызначыўся, — нездарма выпала ёй на долю нешта незвычайнае, каханне да пана! — што чакаюць яе яшчэ нейкія выпрабаванні, што трэба вучыцца ў хахлоў стрыманасці, а ў багамолак — прастаце і пакорлівасці. І таму што любяць сухадольцы іграць ролі, стараюцца верыць у наканаванасць таго, што нібы павінна адбыцца, хоць самі ж яны і выдумлялі гэтае непазбежнае, дык узяла на сябе ролю і Наташка.


VIII

У яе ногі падкасіліся ад радасці, калі, выскачыўшы на парог перад святам Пятра, зразумела яна, што Бадуля — па яе, калі ўбачыла яна запыленыя, расшалёстаныя сухадольскія калёсы, убачыла рваную шапку на калматай галаве ў Бадулі, яго выцвілую на сонцы блытаную бараду, яго твар, стомлены і ўзрушаны, да часу састарэлы і знягожаны, нават незразумелы нейкі ў мізэрнасці і несумернасці рысаў, убачыла знаёмага сабаку, таксама калматага, нечым падобнага не толькі на Бадулю, але і на ўвесь Сухадол, — мутна-шэрага на спіне, а спераду, з грудзей, з густа апушанай шыі, нібы пракуранага цёмным дымам курнае хаты. Але яна хутка саўладала з сабою. Бадуля па дарозе дадому плёў, што ў галаву ўлезе, пра Крымскую вайну, то нібы радаваўся ёй, то бедаваў, і Наташка разважліва гаварыла:

— Што ж, відаць, трэба акараціць іх, французаў гэтых...

Увесь доўгі дзень па дарозе ў Сухадол прайшоў у жудасным адчуванні — глядзець новымі вачыма на старое, знаёмае, перажываць, набліжаючыся да роднага кутка, ранейшую самую сябе, заўважаць перамены, пазнаваць людзей, што трапляліся насустрач. Пры паваротцы ў Сухадол з вялікай дарогі, на папарах, пазарастаных пырнікам, бегаў трацяк жарэбчык: хлапчук, стаўшы на вераўчаны повад босаю нагою, учапіўся за шыю жарабяці і намагаўся закінуць другую наспіну, а жарэбчык не даваўся, бегаў, трос яго. І Наташка радасна хвалявалася, прызнаўшы ў хлапчуку Хомку Пацюхіна. Сустрэўся стогадовы Назарчык, які сядзеў у пустым возе ўжо не па-мужчынску, а па-бабску, — з проста выцягнутымі нагамі, — з напружана высока і слабасільна паднятымі плячыма, з бескаляровымі, жаласліва-маркотнымі вачыма, схуднелы да таго, што «няма чаго ў дамавіну палажыць», без шапкі і ў доўгай старэнькай кашулі, шызай ад попелу, ад пастаяннага ляжання ў печы. І зноў здрыганулася сэрца — успомнілася, як гады тры таму назад найдабрэйшы і найбесклапотнейшы Аркадзь Пятровіч хацеў караць гэтага Назарку, злоўленага на агародзе з хвосцікам рэдзькі, ледзь жывога ад страху і заплаканага сярод чэлядзі, якая абкружала яго і з рогатам крычала:

— Не, дзед, не мадыгуй: відаць, што давядзецца майткі скідаць! Не выкруцішся!

А як забілася сэрца, калі ўбачыла яна выган, радок хат — і сядзібу: сад, высокую страху дома, заднія сцены чалядняў, свірнаў, стайняў. Жоўтае жытняе поле, поўнае валошкі, усутыч падыходзіла да гэтых сцен, да быльніку, да трымбулак; нечае белае ў карычневых плямах цялё танула сярод аўсоў, стаяла ў іх, аб'ядаючы мяцёлкі. Усё наўкруга было мірнае, простае, звычайнае — усё незвычайней, усё трывожней рабілася толькі ў яе ў галаве, якая і зусім памутнілася, калі моцна пакаціліся калёсы па шырокім двары, што бялеў пазасынанымі сабакамі, як цвінтар каменнем, калі, упершыню пасля двухгадовай адлучкі з хаты, увайшла яна ў халаднаваты дом, з такім знаёмым пахам васковых свечак, ліпавага цвету, буфетнай, казацкага сядла Аркадзя Пятровіча, што валялася на лаўцы ў пярэдняй, апусцелымі перапялінымі клеткамі, што віселі над акном, — і нясмела зірнула на Мяркурыя, перанесенага з дзедавых пакояў у кут пярэдняй...

Па-ранейшаму весела заліта была змрочная зала сонцам, што свяціла з саду ў маленькае акенца. Кураня, якое невядома адкуль папала ў дом, сіратліва пішчала, ходзячы па гасцёўні. Ліпавы цвет сохнуў і разліваўся пахам на гарачых, яркіх падаконніках... Здавалася — усё старое, што акружала яе, памаладзела, як заўсёды бывае гэта ў дамах пасля нябожчыка. Ва ўсім, ва ўсім — і асабліва ў паху кветак — адчувалася частка яе душы, яе дзяцінства, юнацтва, першага кахання. І шкада было тых, што павырасталі, памерлі, змяніліся — самое сябе, паненкі. Павырасталі яе равеснікі і равесніцы. Многія дзядкі і бабкі, якія ківалі ад старасці галовамі і часамі тупа выглядалі з парогаў чалядні на свет божы, назаўсёды зніклі з гэтага свету. Знікла Дар'я Ўсцінаўна. Знік дзядуля, які так па-дзіцячы баяўся смерці і думаў, што смерць будзе падступацца да яго паволі, прывучаючы яго да страшнага часу, і так нечакана, маланкава скошаны яе касою. І не верылася, што няма яго, што пад магілкавым пагоркам каля царквы сяла Чаркізава сатлеў іменна ён. Не верылася, што гэтая чорная, худая, вастраносая жанчына, то раўнадушная, то шалёная, то трывожна-балбатлівая і адкрытая з ёю, як з роўнаю, то такая, што вырывала ёй валасы, што гэта — паненка Тонечка. Незразумела было, чаму гаспадарыць у доме нейкая Клаўдзія Маркаўна, маленькая, крыклівая, з чорнымі вусікамі... Аднаго разу нясмела зазірнула Наташка ў яе спальню, убачыла пагібельнае люстэрка ў срэбранай аправе — і саладкава прыхлынулі да яе сэрца ўсе яе ранейшыя страхі, радасці, пяшчота, чаканне сораму і шчасця, пах росных лапухоў на вечаровай зары... Але ўсе пачуцці, усе спадзяванні затойвала, заглушала яна ў сабе. Старая, старая сухадольская кроў цякла ў ёй! Занадта прэсны хлеб ела яна з таго суглінку, які акружаў Сухадол. Занадта прэсную ваду піла з тых стаўкоў, якія пракапаны былі яе дзядамі ў рэчышчы перасохлае рэчкі. Не палохала яе знямога будняў — палохала незвычайнае. Не страшыла нават смерць; але страх наводзілі сны, начная цемра, бура, гром і — агонь. Як дзіця пад сэрцам, насіла яна няяснае чаканне нейкіх немінучых бедаў...

Гэтае чаканне старыла яе. Дый бесперастанку намаўляла яна сабе, што маладосць мінулася, ва ўсім шукала доказаў таму. І не прайшло года, як прыехала яна ў Сухадол, а ўжо і следу не асталося ад таго маладога пачуцця, з якім пераступіла яна парог сухадольскага дома.

Прывяла дзіця Клаўдзія Маркаўна. Фядоссю-птушніцу перавялі ў нянькі — і Фядосся, жанчына яшчэ маладая, надзела цёмную старэчую сукенку, стала пакорлівая, богабаязная. Яшчэ ледзь вытрэшчваў малочныя бяссэнсавыя вочкі, пускаў бурбалкамі сліну, бездапаможна валіўся наперад ад цяжкасці свае галавы і люта заходзіўся новы Хрушчоў, а яго ўжо называлі панічом, — ужо чутны былі з дзіцяцкае старыя, старыя галашэнні:

— Вось ён, вось ён, той дзед з мяшком... Дзед, дзед! Не хадзі да нас, мы не аддамо табе паніча, ён не будзе крычаць...

І Наташка старалася быць падобнай на Фядоссю, лічачы сябе таксама нянькаю — нянькаю і сяброўкаю хворай паненкі. Зімою памерла Вольга Кірылаўна — і яна выпрасілася ехаць з бабулькамі, якія дажывалі свой век у чаляднях, на пахаванне, ела там куццю, якая была ёй агідная сваім прэсным і прыкрым смакам, а вярнуўшыся ў Сухадол, з чуллівасцю расказвала, што ляжала паня «ну саўсім жа як жывая», хоць нават старыя жанчыны не адважваліся глядзець на труну з гэтым пачварным целам.

А ўвесну прывозілі да паненкі ведзьмака з сяла Чармашнага, вядомага Кліма Ярохіна, паважнага, багатага аднадворца, з сіваю вялікаю барадою, з сіваю чупрынаю, расчэсанаю на роўны рад, вельмі самавітага гаспадара і вельмі разумнага, простага ў гаворцы звычайна, але падобнага на вешчуна каля хворых. Надзіва моцны і ахайны быў яго адзевак — паддзёўка з сярмягі жалезнага колеру, чырвоная падпяразка, боты. Хітрыя і быстрыя былі яго маленькія вочы, пільна шукаў ён імі абразоў, асцярожна, крыху сагнуўшы свой ладны стан, уваходзіў ён у дом, дзелавіта пачынаў размову. Гаварыў ён спярша пра збажыну, пра дажджы і сухмень, пасля доўга, акуратна піў гарбату, пасля зноў хрысціўся — і пасля ўсяго гэтага ўжо, адразу мяняючы тон, пытаўся пра хворага.

— Зорка... цямнее... пара, — гаварыў ён таямніча.

Паненку трэсла трасца, яна гатова была пакаціцца ў сутаргах на падлогу, калі, седзячы ў змроку ў спальні, чакала яна паяўлення на парозе Кліма. З ног да галавы была ахоплена жудасцю і Наталля, што стаяла каля яе. Сціхаў увесь дом, — нават пані набівала дзеўкамі свой пакой і размаўляла шэптам. Ні адзінага агеньчыку не смеў ніхто запаліць, ні адзінага голасу падаць. У вясёлай Салошкі, якая дзяжурыла ў калідоры — на выпадак, калі б пазваў, загадаў Клім, — мутнела ў галаве і калацілася ў горле сэрца. І вось ён праходзіў міма яе, развязваючы на хаду хусцінку з нейкімі вядзьмарскімі костачкамі. Потым са спальні чуўся ў магільнай цішыні яго моцны, нязвычны голас:

— Устань, раба божая!

Потым паказвалася яго сівая галава з-за дзвярэй.

— Дошку, — кідаў ён паныла.

І на дошку, пакладзеную на падлогу, ставілі паненку з вытрашчанымі ад страху вачыма, пахаладзелую, як нябожчык. Ужо так цёмна было, што ледзь распазнавала Наталля Клімаў твар. І раптам ён зачынаў неспадзеўным, аддаленым нейкім голасам:

— Узыдзе Філат... Вокны размахне... Дзверы расчыніць... Пакліча і скажа: нуда, нуда!

— Нуда, нуда! — ускрыкваў ён з нечаканаю сілаю і грознаю ўладаю. — Ты ідзі, нуда, у цёмныя лясы, — там твае часы! На моры, на акіяне, — мармытаў ён глухою, злавеснаю скорагаворкаю, — на моры, на акіяне, на востраве Буяне ляжыць сучнішча, на ёй шэрая рунішча...

І адчувала Наталля, што няма і не можа быць жахлівейшых слоў за гэтыя, якія адразу пераносілі ўсю яе душу кудысьці на край дзікага, казачнага першабытна-грубага свету. І нельга было не верыць у сілу іх, як не мог не верыць у яе і сам Клім, які рабіў часамі проста цуды над тымі, у каго была немач, — той самы Клім, які так проста і сціпла гаварыў, седзячы пасля вешчавання ў пярэдняй, выціраючы ўспацелы лоб хустачкаю і зноў беручыся за гарбату:

— Ну, цяпер яшчэ дзве зоркі асталося... А там, бог дасць, палегчае трошкі... Ці сеялі грэчку гэтым годам, васпані? Добрая, кажуць, сёлета грэчка! Дужа добрая!

Летам чакалі з Крыма гаспадароў. Але прыслаў Аркадзь Пятровіч «страхавое» пісьмо, зноў патрабуючы грошай і з весткаю, што раней, як у пачатку восені, нельга ім вярнуцца — па прычыне невялікай раны Пятра Пятровіча, якая патрабуе доўгага спакою. Паслалі да варажбіткі Данілаўны ў Чаркізава папытацца, ці шчасліва пройдзе хвароба. Данілаўна заскакала, запстрыкала пальцамі, што, вядома, азначала: шчасліва. І пані супакоілася. А паненцы і Наталлі не да іх было. Паненцы перш палягчэла. Але з канца Пятроўкі зноў пачалося: зноў нуда і такі страх навальніц, пажараў і яшчэ нечага невядомага, што не да братоў ёй было. Не да іх стала і Наталлі. На кожнай малітве яна памінала Пятра Пятровіча за здароўе, як пасля ўсё жыццё сваё, аж да магілы, памінала яго за ўпакой. Але паненка была ёй ужо бліжэй за ўсіх. І ад паненкі ўсё больш набіралася яна яе страхаў, чаканняў бяды — і таго, што трымала яна ў тайне.

Лета ж было гарачае, пыльнае, ветранае, з навальніцамі кожны дзень. Па народзе хадзілі цёмныя, трывожныя чуткі — пра нейкую новую вайну, пра нейкія бунты і пажары. Адны казалі, што вось-вось пойдуць усе мужыкі на волю, другія, што, наадварот, будуць з восені забрываць у салдаты ўсіх мужчын пагалоўна. І, як гэта бывае, паявілася безліч усялякіх валацуг, блазнаў, манахаў. І паненка ледзь не білася з паняю за іх, адорвала іх хлебам, яйкамі. Прыходзіў Дроня, доўгі, рыжы, не ў меру абарваны. Быў ён проста п'яніца, але прыкідваўся блазнам. Ён з такім задуменнем ішоў па двары проста ў дом, што стукаўся галавою ў сцяну і з радасным тварам адскокваў.

— Птушачкі мае! — фальцэтам ускрыкваў ён, падскокваючы, выломваючы ўсё цела і правую руку, робячы з яе нібы шчыток ад сонца. — Паляцелі, паляцелі ў паднябессе мае птушачкі!

І Наталля, як і другія бабы, глядзела на яго так, як і належыць глядзець на божых людзей: тупа і жаласліва. А паненка кідалася да акна і крычала са слязьмі, жаласлівым голасам:

— Угодніча божы Дронія, малі бога за мя, грэшную!

І пры гэтым крыку ў Наташкі вочы слупянелі ад страшных здагадак.

Хадзіў з сяла Клічына Цімошка Клічынскі: маленькі, як жанчына, тлусты, з вялікімі грудзьмі, з тварам касавокага хлапчаці, адурэлага і задышлівага ад паўнаты, жоўтавалосы, у белай кужэльнай кашулі і ў кароценькіх кужэльных портачках. Скоранька, дробна і з наска ступаў ён маленькімі налітымі ножкамі, падыходзячы да ганка, і вузенькія вочкі яго глядзелі так, нібы з вады выскачыў ён або выратаваўся ад немінучае пагібелі.

— Бяда! — мармытаў ён задыхаючыся. — Бяда...

Яго супакойвалі, кармілі, чакалі ад яго нечага. Але ён маўчаў, соп і прагна чаўкаў. А начакаўшыся, зноў ускідваў мяшок за спіну і трывожна шукаў свайго доўгага кія.

— Калі ж яшчэ прыйдзеш, Цімошка? — крычала яму паненка.

І ён абзываўся таксама крыкам, недарэчна высокім альтам, невядома чаму перайначваючы паненчына велічанне па бацьку:

— На святы, Лук'янаўна!

І жаласліва прасіла ўслед яму паненка:

— Угодніча божы! Малі бога за мя, грэшную, Марыю Егіпецкую!

Кожны дзень прыходзілі адусюль весці пра беды — пра навальніцы і пажары. І ўсё большаў у Сухадоле старадаўні страх агню. Ледзь толькі пачынала меркнуць пясчана-жоўтае мора спелай збажыны пад хмараю, што находзіла з-за сядзібы, ледзь толькі ўзвіваўся першы віхор па выгане і цяжка пракочваўся далёкі гром, кідаліся бабы выносіць на парог цёмныя дошчачкі абразоў, рыхтаваць гладышы малака, якім, як вядома, скарэй за ўсё ўсміраецца агонь. А ў сядзібе ляцелі ў крапіву нажніцы, даставаўся страшны запаветны ручнік, завешваліся вокны, запальваліся дрыготкімі рукамі васковыя свечкі... Не то прытваралася, не то і папраўдзе заразілася страхам нават пані. Раней яна гаварыла, што гром — «з'ява прыроды». Цяпер яна таксама хрысцілася і хмурылася, ускрыквала пры маланках, а каб павялічыць і свой страх і страх другіх, усё расказвала пра нейкую незвычайную навальніцу, якая ўсхадзілася ў 1771 годзе ў Ціролі і адразу забіла сто адзінаццаць чалавек. А слухачкі падхоплівалі — спяшаліся расказваць сваё: то пра вярбу, датла спаленую на вялікай дарозе маланкаю, то пра бабу, прыбітую гэтымі днямі ў Чаркізаве громам, то пра нейкую тройку, да таго аглушаную ў дарозе, што ўся яна ўпала на калені... Нарэшце, на гэтыя прыянні нагадзіўся нейкі Юшка, «правінёны манах», як ён называў сябе.


IX

Родам Юшка быў мужык. Але палец аб палец не выцяў ён ніколі, а жыў, дзе бог пашле, плацячы за хлеб, за соль расказамі пра сваё вечнае гультайства і пра сваю «правінку». «Я, брат, мужык, ды з розумам і на гарбатага падобны, — гаварыў ён. — Навошта ж мне рабіць!»

І праўда, глядзеў ён, як гарбун — едка і разумна, расліннасці на твары не меў, плечы, па прычыне рахітызму грудное клеткі, трымаў прыўзнята, грыз пазногці, пальцы яго, якімі ён штохвіліны закідваў назад доўгія чырвона-бронзавыя валасы, былі тонкія і цупкія. Араць здалося яму «непрыстойна і нудна». Вось ён і пайшоў у Кіеўскую лаўру, «падрос там» — і быў выгнаны «за правінку». Тады, скеміўшы, што прыкідвацца падарожнікам па святых месцах, чалавекам, які выратоўвае душу, — гэта рэч старая, а можа здарыцца і не прыбытковая, паспрабаваў прыкінуцца іначай: не скідаючы падрасніка, пачаў адкрыта выхваляцца сваім гультайствам і пажадлівасцю, паліць і піць колькі ўлезе, — ён ніколі не п'янеў, — здзекавацца з лаўры і паясняць, за што іменна выгнаны ён адтуль, пры дапамозе непрыстойных жэстаў і рухаў цела.

— Ну, вядома, — расказваў ён мужчынам, падміргваючы, — вядома, цяпер мяне, раба божага, за гэта за самае па шыі. Я і закаціўся дахаты, на Русь... Не прападу, можа!

І праўда — не прапаў: Русь прыняла яго, бессаромнага грэшніка, з няменшай гасціннасцю, чым тых, што ратуюць душы: карміла, паіла, пускала начаваць, з захапленнем слухала яго.

— Так і зарокся ты навек не працаваць? — пыталіся мужыкі, пабліскваючы вачыма і чакаючы едкіх прызнанняў.

— Чорт мяне цяпер прымусіць працаваць! — абзываўся Юшка. — Набалаваны, брат! Яравіты я горш за казла. Дзеўкі гэтыя самыя, — мне бабы і задарма беспатрэбны! — баяцца мяне да смерці, а любяць. Ды што ж! Я і сам хоць куды: пёркам не дабёр, затое костачкаю ладзен!

З'явіўшыся ў сухадольскай сядзібе, ён, як чалавек бывалы, проста ўвайшоў у дом, у пярэднюю. Там на лаўцы сядзела Наташка, напяваючы: «Я мяла, маладзенькая, сенечкі, знайшла сабе цукрыку...» Убачыўшы яго, яна з жахам ускочыла.

— Ды хто гэта? — крыкнула яна.

— Чалавек, — адказаў Юшка, порстка аглядаючы яе з ног да галавы. — Далажы пані.

— Хто гэта? — крыкнула і пані з залы.

Але Юшка ў адну хвіліну супакоіў яе: сказаў, што ён былы манах, а зусім не беглы салдат, як яна, мабыць, падумала, што ён вяртаецца на радзіму — і просіць абшукаць яго, а потым дазволіць пераначаваць, адпачыць крыху. І так здзівіў сваёю адкрытасцю паню, што на другі ж дзень мог перабрацца ў лёкайскую і стаць зусім сваім чалавекам у доме. Грымелі навальніцы, а ён беспярэстанку забаўляў гаспадынь расказамі, прыдумаў забіць слыхавыя вокны, каб не пашкодзіла страхі маланкаю, выбягаў пад самыя страшныя ўдары на ганак, каб паказаць, як яны не страшныя, памагаў дзеўкам ставіць самавары. Дзеўкі касіліся на яго, адчуваючы на сабе яго быстрыя, пажадлівыя погляды, але смяяліся з яго жартаў, а Наташка, якую ён ужо не раз спыняў у цёмным калідоры хапатлівым шэптам: «Закахаўся я ў цябе, дзеўка!» — воч не смела на яго падняць. Ён быў і гадкі ёй пахам махоркі, якая ўелася наскрозь у яго падраснік, і страшны, страшны.

Яна ўжо цвёрда ведала, што будзе. Яна спала адна, у калідоры, каля дзвярэй у спальню паненкі, а Юшка ўжо краянуў ёй: «Прыйду. Хоць зарэж, прыйду. А закрычыш — датла вас спалю». Але што горш за ўсё адбірала ў яе сілу, дык гэта ўсведамленне, што творыцца нешта немінучае, што блізка той час, калі спраўдзіцца яе сон — у Сошках, пра казла, — што, відаць, на раду напісана ёй загінуць разам з паненкаю. Ужо ўсе разумелі цяпер: начамі пасяляецца ў доме сам д'ябал. Усе разумелі, што менавіта, апрача навальніц і пажараў, прымушала шалець паненку, што прымушала яе соладка і дзіка стагнаць у сне, а пасля ўскокваць з такім страшэнным лямантам, перад якім нічога не вартыя самыя аглушальныя ўдары грому. Яна лямантавала: «Змей эдэмскі, ерусалімскі душыць мя!» А хто ж гэты змей, як не чорт, не той шэры казёл, што ўваходзіць начамі да жанок і дзяўчат? І ці ёсць у свеце нешта страшнейшае, чым прыходы яго ў цемры, у непагодлівыя ночы з незмаўканымі перакатамі грому і водбліскамі маланак па чорных абразах? Той пал, тая пажадлівасць, з якой шаптаў Наташцы прайдзісвет, была таксама нечалавечая: як жа можна было працівіцца ёй? Думаючы пра свой суджаны, немінучы час, седзячы ўночы на падлозе ў калідоры, на сваёй гуньцы, і з трапяткім сэрцам узіраючыся ў цемру, прыслухоўваючыся да кожнага самага малюсенькага трэску і шоргату ў заснутым доме, ужо адчувала яна першыя прыступы тае цяжкае хваробы, што доўга мучылі яе пасля: нечакана пачынала свярбець яе ступня, праходзіла па ёй вострая, калючая сутарга, гнула, круціла ўсе пальцы да падэшвы — і бегла, зацята, юрліва круцячы жылы, па нагах, па ўсім целе, аж да горла, да таго імгнення, калі хацелася ўскрыкнуць яшчэ юрлівей, шалёней, яшчэ больш палка і пакутліва, чым ускрыквала паненка...

І немінучае сталася. Юшка прыйшоў — якраз у страшную ноч канца лета, у ноч пад Ілью Грамавога, старадаўняга Агнядаўцы. Не было грому тае ночы, і не было сну ў Наташкі. Яна задрамала — і раптам, як хто штурхнуў, прачнулася. Быў самы глухі час — яна зразумела гэта сваім страшэнна застукацелым сэрцам. Яна ўскочыла, зірнула ў адзін канец калідора, у другі: з усіх бакоў успыхнула, зырчэла, трапятала і сляпіла залатымі і бледна-блакітнымі бліскавіцамі маўклівае, поўнае агню і таямніц неба. У пярэдняй штохвіліны рабілася, як днём. Яна пабегла — і спынілася як укопаная: асовае бярвенне, якое даўно ляжала на двары за акном, да слепкасці бялела пры ўспышках. Яна сунулася ў залу: там было адно акно паднята, чуўся роўны шум саду, было цямней, але там ярчэй пабліскваў агонь за ўсімі шыбамі, цемраю залівалася ўсё, але зараз жа зноў уздрыгвала, загаралася то там, то тут, — і мільгаў, рос, трапятаў і свіціўся на вялізным, то залатым, то бела-фіялетавым небасхіле ўвесь сад сваімі карункавымі вяршынямі, прывідамі бледна-зялёных бяроз і таполяў.

— На моры, на акіяне, на востраве Буяне... — зашаптала яна, кідаючыся назад і адчуваючы, што зусім губіць сябе вядзьмарскімі заклёнамі. — Там ляжыць сучнішча, шэрая рунішча...

І толькі сказала гэтыя першабытна-грозныя словы, як убачыла, павярнуўшыся, Юшку, які з паднятымі плячыма стаяў за два крокі ад яе. Асвяціўся твар яго маланкаю — бледны, з чорнымі кругамі воч. Нячутна падбег ён да яе, шпарка абхапіў яе доўгімі рукамі за талію — і, сціснуўшы, адным махам кінуў перш на калені, пасля дагары, на халодную падлогу пярэдняй...

Прыйшоў да яе Юшка і другую ноч. Хадзіў і яшчэ многа начэй, — і яна, трацячы прытомнасць ад жаху і брыдлівасці, пакорліва аддавалася яму: і думаць не смела яна ні працівіцца, ні прасіць абароны ў паноў, у чэлядзі, як не смела працівіцца паненка д'яблу, што начамі пацяшаўся ёю, як, кажуць, не смела працівіцца нават сама бабка, строгая красуня, свайму двароваму Ткачу, адчайнаму нягодніку і злодзею, сасланаму нарэшце ў Сібір, на пасяленне... Нарэшце надакучыла Наташка Юшку, надакучыў і Сухадол — і ён гэтак жа нечакана знік, як нечакана і з'явіўся.

Праз месяц пасля таго пачула яна сябе ўцяжку. А ў верасні, на другі дзень як вярнуліся маладыя паны з вайны, загарэўся і доўга, страшна палаў сухадольскі дом: спраўдзіўся і другі яе сон. Загарэўся ён на змярканні, у праліўны дождж, ад маланкі, ад залатога клубка, які, як казала Салошка, выскачыў з печы ў дзедавай спальні і памчаўся, падскокваючы, па ўсіх пакоях. А Наталля, якая, убачыўшы дым і агонь, з усяе сілы бегла ад лазні, — ад лазні, дзе яна праводзіла цэлыя дні і ночы ў слязах, — расказвала пасля, што наткнулася яна ў садзе на кагосьці, апраненага ў чырвоны жупан і ў высокай казацкай шапцы з пазументам: ён таксама бег з усяе сілы па мокрых кустах і лапухах... Было ўсё гэта ці толькі здалося, Наталля не магла ручацца. Добра вядома толькі тое, што жах, які ахапіў яе, не даў ёй дачакацца дзіцяці.

І з гэтае восені яна паблякла. Жыццё яе ўвайшло ў тую будзённую каляіну, з якой яна ўжо не выходзіла да самага канца свайго. Цётку Тоню звазілі да мошчаў угодніка ў Варонеж. Д'ябал пасля таго ўжо не смеў набліжацца да яе; і яна супакоілася, пачала жыць, як усе, — памарока розуму і душы яе давала сябе знаць толькі ў бляску дзікіх воч, у занадта вялікай неахайнасці, у шалёнай раздражлівасці і ў нудзе пры лядайкім надвор'і. Была з ёю на мошчах і Наталля — і таксама знайшла ў гэтай паездцы спакой, палёгку да ўсяго, з чаго, здавалася, ужо няма выйсця. У якое трапятанне прыводзіла яе адна думка пра сустрэчу з Пятром Пятровічам! Як ні рыхтавалася яна да яе, уявіць яе спакойна яна не мела сілы. А Юшка, а яе ганьба, пагібель! Але сама выключнасць гэтай пагібелі, нязвычная глыбіня яе пакут, тое наканаванне, што было ў яе няшчасці, — нездарма ж бадай што супаў з імі жах пажару! — і падарожжа да ўгодніка далі ёй права проста і спакойна глядзець у вочы не толькі ўсім навакольным, але нават і Пятру Пятровічу: сам бог адзначыў іх з паненкаю пагібельным знакам сваім — ці ж ім было баяцца людзей! Чарнячкаю, пакорлівай і простай слугою ўсіх, лёгкаю і чыстаю, нібы пасля перадсмяротнага прычасця, увайшла яна ў сухадольскі дом, вярнуўшыся з Варонежа, смела падышла да ручкі Пятра Пятровіча. І толькі на імгненне здрыганулася яе сэрца, як маладое, пяшчотна, па-дзявочы, калі кранулася яна губамі яго маленькай смуглявай рукі з бірузовым пярсцёнкам...

Будзённа стала ў Сухадоле. Прыйшлі пэўныя чуткі пра волю — і выклікалі нават трывогу і на дворні, і ў вёсцы: што толькі будзе наперадзе, ці не горш? Лёгка сказаць — пачынаць жыццё па-новаму! Па-новаму жыць меліся і паны, а яны і па-старому не ўмелі. Дзедава смерць, пасля вайна, камета, што наводзіла жах на ўсю краіну, пасля пажар, пасля чуткі пра волю — усё гэта хутка перайначыла твары і душы паноў, пазбавіла іх маладосці, бесклапотнасці, ранейшай гарачкавасці і адыходлівасці, а дало злосць, нуду, цяжкую прыдзірлівасць адно да аднаго: пачаліся «нелады», як казаў бацька, дайшло да бізуноў за сталом. Нястачы пачалі даваць знаць пра настойлівую неабходнасць паправіць як-небудзь справы, дашчэнту папсаваныя Крымам, пажарам, даўгамі. А ў гаспадарцы браты толькі заміналі адзін аднаму. Адзін быў бязглузда прагны і насцярожлівы, другі — бязглузда шчодры, добры і даверлівы. Паразумеўшыся сяк-так, адважыліся яны на ўчынак, які павінен быў даць вялікі прыбытак: аддалі ў заклад маёнтак і скупілі каля трохсот нядошлых коней, — сабралі іх ледзь не з усяго павета пры дапамозе нейкага Ільі Самсонава, цыгана. Коней яны хацелі паправіць за зіму і з прыбыткам распрадаць вясною. Але, перавёўшы немаведама колькі мукі і саломы, коні бадай што ўсе, адзін за адным, пад вясну чамусьці паздыхалі...

І ўсё раслі нелады паміж братамі. Даходзіла часамі да таго, што яны хапаліся за нажы і стрэльбы. І невядома, чым бы ўсё гэта скончылася, калі б новае няшчасце не звалілася на Сухадол. Зімою, на чацверты год пасля таго, як вярнуўся з Крыма, Пётра Пятровіч паехаў аднойчы ў Лунева, дзе была ў яго палюбоўніца. Ён пражыў на хутары двое сутак, увесь час піў там, хмельны і дахаты паехаў. Было вельмі снежна: у развалкі, укрытыя дываном, была запрэжана пара коней. Пётра Пятровіч загадаў адпрэгчы прыпражнога, маладога, гарачага каня, які па чэрава тануў у пухкім снезе, і прывязаць яго да развалак ззаду, а сам лёг, — нібы галавою да яго, — спаць. Настаў туманны, шызы змрок. І, засынаючы, Пётра Пятровіч крыкнуў Яўсею Бадулю, якога ён часта браў з сабою замест фурмана Ваські Казака, баючыся, што Васька заб'е яго, бо ён надта ж настроіў супроць сябе дворню пабоямі, — крыкнуў: «Паганяй!» і стукнуў Яўсею ў спіну нагою. І дужы гняды караннік, ужо мокры, дымячыся і ёкаючы селязёнкаю, панёс іх па цяжкай снежнай дарозе, у тумановую каламуць глухога поля, насустрач усё больш густой і хмурай зімовай ночы... А ў поўнач, калі ўжо мёртвым сном спалі ўсе ў Сухадоле, у акно пярэдняй, дзе начавала Наталля, скоранька і трывожна пастукаў нехта. Яна ўскочыла з лаўкі, босая выбегла на ганак. Каля ганка няясна цямнелі коні, развалкі і з пугаю ў руцэ стаяў Яўсей.

— Бяда, дзеўка, бяда, — замармытаў ён глуха, дзіўна, як у сне, — пана конь забіў... прыпрэжаны... Набег, не ўстаяў і — капытом... Увесь твар размажджыў. Ён ужо халадзець пачаў... Не я, не я, богам клянуся, не я!

Моўчкі сышоўшы з ганка, тонучы ў снезе босымі нагамі, Наталля падышла да развалак, перахрысцілася, упала на калені, абхапіла ледзяную акрываўленую галаву, пачала цалаваць яе і на ўсю сядзібу крычаць дзіка-радасным крыкам, задыхаючыся ад рыданняў і рогату...


Х

Калі здаралася нам адпачываць ад гарадоў у ціхай і беднай глушэчы Сухадола, зноў і зноў расказвала Наталля аповесць свайго загубленага кахання. І часамі вочы яе цямнелі, спыняліся, голас пераходзіў у строгі, добры шэпт. І ўсё ўспамінаўся мне грубы абраз святога, які вісеў у кутку ў лёкайскай старога нашага дома. Абезгалоўлены, прыйшоў святы да суайчыннікаў, на руках прынёс сваю мёртвую галаву — як сведку свайго апавядання...

Ужо зніклі і тыя нямногія рэчавыя сляды мінулага, што засталі мы некалі ў Сухадоле. Ні партрэтаў, ні лістоў, ні нават простых прыналежнасцей свайго ўжытку не пакінулі нам нашы бацькі і дзяды. А што і было, загінула ў агні. Доўга стаяў у пярэдняй нейкі куфар, у шматках задзеравянелай і лысай цюленевай скуры, якой быў абшыты ён ледзь не сто гадоў таму назад, — дзедаўскі куфар з устаўнымі скрынкамі з бярозы-чачоткі, набіты абгарэлымі французскімі вакабуламі ды царкоўнымі кнігамі, дашчэнту закапанымі воскам. Пасля знік і ён. Паламалася, знікла і цяжкая мэбля, што стаяла ў зале, у гасцёўні... Дом старэў, асядаў усё больш. Усе тыя доўгія гады, што прайшлі над ім з часоў апошніх падзей, тут расказаных, былі яму гадамі павольнага памірання... І ўсё легендарнейшае станавілася яго мінулае.

Раслі сухадольцы сярод жыцця глухога, змрочнага, але ўсё ж складанага, якое мела падабенства трывалага парадку і дабрабыту. Мяркуючы па астаяласці гэтага побыту, мяркуючы па звыкласці да яго сухадольцаў. можна было думаць, што яму і канца не будзе. Але падаткія, слабыя, нямоглыя на расправу былі яны, нашчадкі стэпавых качэўнікаў! І як пад сахою, што ідзе па полі, адзін за адным бясследна і хутка знікалі на нашых вачах і гнёзды сухадольскія. І жыхары іх гінулі, разбягаліся, тыя ж, што сяк-так пааставаліся жыць, сяк-так і караталі рэшту дзён сваіх. І мы засталі ўжо не побыт, не жыццё, а толькі ўспаміны пра іх, напалову дзікую пустату існавання. Усё радзей наведвалі мы з гадамі наш стэпавы край. І ўсё чужэйшы рабіўся ён нам, усё слабей адчувалі мы сувязь з тым побытам і саслоўем, з якога выйшлі. Шмат хто з супляменнікаў нашых, як і мы, знакамітыя і старадаўнія родам. Імёны нашы ўпамінаюць хронікі; продкі нашы былі і стольнікамі, і ваяводамі, і «мужамі імянітымі», найбліжэйшымі паплечнікамі, нават родзічамі цароў. І калі б называліся яны рыцарамі, калі б нарадзіліся мы больш на захад, як бы цвёрда гаварылі мы пра іх, як доўга яшчэ трымаліся б! Не мог бы нашчадак рыцараў сказаць, што за паўвека бадай што знікла з аблічча зямлі цэлае саслоўе, што гэтулькі нас вырадзілася, звар'яцела, налажыла рукі на сябе, спілося, апусцілася і проста загубілася недзе! Не мог бы ён прызнацца, як прызнаюся я, што не маем мы больш-менш дакладнага ўяўлення пра жыццё не толькі продкаў нашых, але і прадзедаў, што з кожным днём усё цяжэй робіцца нам уяўляць нават тое, што было паўвека таму назад!

Тое месца, дзе стаяла лунеўская сядзіба, было ўжо даўно ўзарана і засеяна, як узорана, засеяна была зямля на месцах і многіх другіх сядзіб. Сухадол яшчэ сяк-так трымаўся. Але, высекшы апошнія бярозы ў садзе, часткамі збыўшы бадай што ўсю вораную зямлю, пакінуў яе нават сам гаспадар яе, сын Пятра Пятровіча, — пайшоў на службу, падаўся кандуктарам на чыгунку. І цяжка дажывалі свае апошнія гады старыя жыхары Сухадола — Клаўдзія Маркаўна, цётка Тоня, Наталля. Зменьвалася вясна летам, лета восенню, восень зімою... Яны перасталі лічыць гэтыя змены. Яны жылі ўспамінамі, снамі, сваркамі, клопатамі пра заўтрашні пажытак. Летам тыя мясціны, дзе некалі шырока была раскінулася сядзіба, танулі ў мужыцкіх жытах: далёка стаў відзён дом, абкружаны імі. Хмызняк, рэштка саду так здзічэлі, што перапёлкі крычалі каля самага балкона. Ды што лета! «Летам нам рай!» — гаварылі старыя жанчыны. Доўгія, цяжкія былі дажджлівыя восені, снежныя зімы ў Сухадоле. Холадна, голадна было ў пустым, што ўсё больш разбураўся, доме. Замяталі яго завеі, навылёт прадзімаў марозны сармацкі вецер. А прапальвалі вельмі рэдка. Вечарамі цьмяна свяціла з вокан, з святліцы старой пані, — адзінай жылой святліцы, — бляшаная лямпка. Паня, у акулярах, у кажушку, у валёнках, рабіла панчоху, нагнуўшыся да яе. Наталля драмала на халоднай ляжанцы. А паненка, падобная на сібірскага шамана, сядзела ў сваёй хаце і паліла люльку. Калі не бывала цётка ў сварцы з Клаўдзіяй Маркаўнай, ставіла Клаўдзія Маркаўна лямпку сваю не на стол, а на падаконнік. І сядзела цётка Тоня ў дзіўным, слабенькім святле, якое даходзіла з дома ў сярэдзіну яе ледзянога жытла, застаўленага абломкамі старой мэблі, заваленага чарапкамі бітага пасудку, загрувашчанага паваленым набок фартэпіянам. Такая ледзяная была гэта хата, што куры, на клопаты аб якіх былі скірованы ўсе сілы цёткі Тоні, адмарожвалі сабе лапы, начуючы на гэтых чарапках і абломках...

А цяпер ужо і зусім пустая сухадольская сядзіба. Памерлі ўсе памянёныя ў гэтым летапісе, усе суседзі, усе равеснікі іх. І часамі думаеш: ды чакай, ці жылі адно на свеце яны?

Толькі на кладах адчуваеш, што было так: адчуваеш нават жудасную блізкасць да іх. Але і на гэта трэба зрабіць намаганне, пасядзець, падумаць над роднаю магілаю, — калі толькі знойдзеш яе. Брыдка сказаць, а нельга ўтаіць: магіл дзеда, бабкі, Пятра Пятровіча мы не ведаем. Ведаем толькі тое, што месца іх — каля алтара старэнькай царквы ў сяле Чаркізаве. Зімою туды не прабярэшся: там па пояс сумёты, з якіх тырчаць рэдкія крыжы і вяршыні голых кустоў, пруты. У летні дзень пройдзеш па душнай, ціхай і пустой вясковай вуліцы, прывяжаш каня каля царкоўнай агароджы, за якой цёмна-зялёнай сцяной стаяць, пякуцца ў гарачыні елкі. За адкінутаю брамкаю, за белаю царквою з іржаваю макаўкаю — цэлы лес невысокіх галінастых вязаў, ясеня, клёна, усюды цень і халадок. Доўга вандруеш па кустах, пагорках і ямах, укрытых тонкаю магілкаваю травою, па каменных плітах, бадай што паўрастаных у зямлю, сітаватых ад дажджоў, пазарастаных чорным рассыпістым мохам... Вось два-тры жалезныя помнікі. Але чые яны? Да таго зялёна-залацістыя сталі яны, што ўжо не прачытаеш надпісаў на іх. Пад якім жа пагоркам бабчыны, дзедавы косці? А бог ведае! Ведаеш толькі адно: недзе вось тут, блізка. І сядзіш, думаеш, намагаючыся ўявіць сабе ўсімі забытых Хрушчовых. І то бясконца далёкім, то такім блізкім пачынае здавацца іх час. Тады гаворыш сабе:

— Гэта не цяжка, не цяжка ўявіць. Толькі трэба памятаць, што вось гэты пахілены залачоны крыж у сінім летнім небе і пры іх быў гэтакі ж самы... што гэтак жа жаўцела, спела жыта ў палях, пустых і спякотлівых, а тут быў цень, халадок, кусты... і ў кустах гэтых гэтак жа сама хадзіла, пасвілася вось такая ж, як гэта, старая белая кляча з аблезлаю зеленаватаю грыўкаю і ружовымі разбітымі капытамі.


Васільеўскае, 1911


Апошняе спатканне

I

У месячны восеньскі вечар, сыры і халодны, Страшнёў загадаў асядлаць каня.

Месячнае святло палосай блакітнага дыму падала ў даўгаватае акенца цёмнай праварыны, самацветным каменем запальваючы вока верхавога каня. Работнік накінуў на яго аброць і цяжкае, высокае казацкае сядло, выцягнуў яго за повад са стайні, вузлом закруціў яму хвост. Конь быў пакорлівы. Толькі глыбока, раздзімаючы рэбры, уздыхнуў, калі адчуў папругі. Адна папруга была абарваная. Работнік ледзьве працягнуў яе ў пражку і зацягнуў зубамі.

Куртаты, пад сядлом, конь стаў больш фарсісты. Давёўшы яго да дома, да ганка, работнік заматаў повад вакол гнілога слупа і пайшоў. Конь доўга шчыпаў, грыз жоўтым зубам слуп. Часамі надзімаўся, ныў і роў нутром. У лужы каля яго зеленавата люстраваўся няпоўны месяц. У рэдкім садзе асядаў празрысты туман.

Страшнёў, трымаючы ў руцэ бізун, выйшаў на ганак. Гарбаносы, з маленькай, адкінутай назад галавою, сухі, шыракаплечы, ён быў высокі і спрытны ў сваёй карычневай паддзёўцы, перацягнутай па тонкай таліі рэменем з сярэбраным наборам, у казацкай шапцы з чырвоным верхам. Але і пры месяцы было відаць, што ў яго пабляклы, абветраны твар, жорсткая кучаравая бародка з сівізною і жылістая шыя, што боты яго старыя, на крысах — цёмныя плямы даўно засохлай заечай крыві.

У цёмным акне каля ганка адчынілася фортка. Нясмелы голас папытаўся:

— Андрэйка, ты куды?

— Я не маленькі, матуля, — сказаў Страшнёў, нахмурыўшыся і беручыся за повад.

Фортка зачынілася. Але ў сенцах стукнулі дзверы. Шлёпаючы туфлямі, на парог выйшаў Павел Страшнёў, азызлы, з запухлымі вачыма, з зачэсанымі назад сівымі валасамі, у бялізне і старым летнім паліце, п'янаваты і балбатлівы, як звычайна.

— Ты куды, Андрэй? — хрыпла папытаўся ён. — Прашу перадаць маё душэўнае прывітанне Веры Аляксееўне. Я заўсёды глыбока паважаў яе.

— Каго ты можаш паважаць? — адказаў Страшнёў. — І што ты лезеш заўсёды не ў сваю справу?

— Вінаваты, вінаваты! — сказаў Павел. — На ўмоўнае спатканне малады імчыць юнак!

Страшнёў, сціснуўшы зубы, пачаў садзіцца. Як толькі нага яго кранулася стрэмя, конь ажыў, цяжка закруціўся. Улучыўшы хвілінку, Страшнёў лёгка падняўся і апусціўся на заскрыпелы лучок. Конь задраў галаву і, разбіўшы капытом месяц у лужыне, крануўся вясёлай ступою.


II

У сырых месячных палях цьмяна бялеў палын на межах. Шыракакрылыя совы бясшумна, нечакана ўзляталі з межаў — і конь усхропваў, шарахаўся. Дарога ўвайшла ў дробны лес, мёртвы, халодны ад месяца і расы. Месяц, яркі і нібы мокры, мільгаў па голых вяршалінах, і голыя сукі зліваліся з яго вільготным бляскам, знікалі ў ім. Горка пахла асінаваю карою, равамі з прэлым лісцем... Вось спуск у лугі, нібы бяздонныя, залітыя тонкаю белаю параю. Белаю параю дыхае і конь, прабіраючыся сярод хмызняку, шклянога ад расы. Хруст сучкоў пад капытамі аддаецца на тым баку, у высокім лесе, што цямнее па схіле гары... Раптам конь натапырыў вушы. Два плячыстыя, таўстагорлыя, танканогія ваўкі стаялі ў светлым дыме лугавін. Блізка падпусціўшы Страшнёва, яны гарцанулі і няўклюдым галопам пайшлі пад гару, па белай ад імжы, вясёлкава расквечанай траве.

— А калі яна яшчэ на дзень астанецца? — сказаў Страшнёў, адкідваючы галаву, гледзячы на месяц.

Месяц стаяў над пустэльнымі срабрыста-туманнымі лугамі направа... Восеньская туга і хараство!

Конь, парыпваючы сядлом, натужваючыся і ныючы дужым нутром, падымаўся ў часты высокі лес, па глыбокай лагчыне размытай ручаямі дарогі, і раптам, спатыкнуўшыся, ледзьве не бразнуўся на зямлю. Страшнёў люта перакасіў твар і з усяе сілы сцебануў яму па галаве бізуном.

— У, стары сабака! — крыкнуў ён з тужлівай злосцю на ўвесь звонкі лес.

За лесам адкрыліся пустыя палі. На схіле, сярод цёмных грачаных пожняў, стаяла бедная сядзіба, сякія-такія службы, дом, крыты саломаю. Да чаго журботна ўсё гэта было пры месяцы! Страшнёў суняўся. Здавалася, што позна, позна, — так ціха было наўкола. Ён уз'ехаў на двор. Дом быў цёмны. Кінуўшы повад, Страшнёў саскочыў з сядла. Конь астаўся стаяць з пакорліва апушчанаю галавою. На ганку, палажыўшы морду на лапы, абараначкам скруціўся стары гончы сабака. Ён не крануўся, толькі паглядзеў, падняў бровы і з прывітаннем пастукаў хвастом. Страшнёў увайшоў у сенцы, якія пахлі з каморкі старой прыбіральняй. У пярэдняй быў змрок; шыбы, у халодным поце, залаціліся. З цёмнага калідора бясшумна выбегла невялікая жанчына ў лёгкім светлым капоце. Страшнёў нагнуўся. Яна скоранька і моцна абвіла яго сухую шыю аголенымі рукамі і радасна, ціха заплакала, прыціскаючы галаву да жорсткага сукна паддзёўкі. Чутно было, як па-дзіцячы б'ецца яе сэрца, адчуваўся крыжык на яе грудзях, залаты, бабчын — апошняе багацце.

— Ты да заўтра? — скоранькім шэптам папыталася яна. — Праўда? Я не веру свайму шчасцю!

— Я пайду, Вера, каня пастаўлю, — сказаў Страшнёў, вызваляючыся. — Да заўтра, да заўтра, — сказаў ён, думаючы: «Божа мой, з кожным днём усё з большым захапленнем! І як многа паліць, як не ведае меры ў ласках!»

Твар Верын быў пяшчотны, бархацісты ад пудры. Яна асцярожна праводзіла шчакою па яго губах, пасля моцна цалавала ў губы мяккімі губамі. Крыж блішчаў на яе раскрытых грудзях. Яна надзела танюткую сарочку — запаветную, зберажоную для самых важных момантаў, адзіную.

«Як цвёрда ведаў я, — думаў Страшнёў, стараючыся ўспомніць яе маладзенькай дзяўчынкай, — як цвёрда ведаў пятнаццаць гадоў таму назад, што аддам, ні хвіліны не вагаючыся, пятнаццаць гадоў жыцця за адно спатканне з ёю!»


III

Перад досвіткам на падлозе каля пасцелі гарэла свечка. Страшнёў, доўгі, у нагавіцах, у расшпіленай касаваротцы, ляжаў на спіне, важна павярнуўшы ў змрок маленькі гарбаносы твар, закінуўшы за галаву рукі. Вера сядзела каля яго, аблакаціўшыся на калена. Бліскучыя вочы яе былі чырвоныя, апухлі ад слёз. Яна паліла і тупа глядзела ў падлогу. Яна палажыла нагу на нагу. Маленькая нага яе ў лёгкім, дарагім туфліку вельмі падабалася ёй самой. Але боль сэрца быў занадта вялікі.

— Я дзеля цябе ўсім ахвяравала, — ціха сказала яна, і губы яе задрыжалі.

У голасе ў яе было столькі пяшчоты, дзіцячага гора! Але, расплюшчваючы вочы, Страшнёў холадна папытаўся:

— Чым ты ахвяравала?

— Усім, усім. І перш за ўсё гонарам, маладосцю...

— Мы з табою не бог ведае якія маладыя.

— Які ты грубы, нячулы! — ласкава сказала яна.

— Ва ўсім свеце ўсе жанчыны гавораць адно і тое ж. Улюбёнае слова, толькі гаворыцца розна. Спярша з зачараваннем, з захапленнем: «Ты такі разумны, чулы!» Пасля: «Які ты грубы, нячулы!»

Ціха плачучы, яна гаварыла далей, як бы не чуючы:

— Няхай з мяне нічога не выйшла... Але музыку я любіла і люблю горача і хоць не шмат, але дамаглася б...

— Ах, не музыку. І як толькі Падарскі...

— Груба, Андрэйка... А цяпер я нікчэмная інстытуцкая тапёрка, і дзе ж! У тым самым праклятым горадзе, які я заўсёды ненавідзела! Хіба я не магла б і цяпер яшчэ знайсці чалавека, які даў бы мне спакой, сям'ю і кахаў бы і паважаў мяне? Але памяць пра наша каханне...

Страшнёў запаліў і пачаў адказваць павольна, раздзяляючы словы:

— Вера, мы, дваранскія вырадкі, не ўмеем проста кахаць. Гэта атрута для нас. І гэта я, а не ты згубіў сябе. Пятнаццаць, шаснаццаць год таму назад я прыязджаў сюды кожны дзень і гатоў быў начаваць каля твайго парога. Я тады быў яшчэ хлапчук, узнёслы і чулы дурыла...

Папяроска патухла. Ён далёка адшпурнуў яе, апусціў руку ўздоўж цела, гледзячы ў столь.

— Каханне прадзедаў, іхнія партрэты ў авальных рамках з залатой паперкай вакол сіняй... Вобраз Гурыя, Сымона і Авіва, заступнікаў нашых старадаўніх сем'яў... Каму, як не нам з табою, прызначалася ўсё гэта? Я тады вершыкі пісаў:

Цябе кахаючы, я сніў пра летуценні,
Што тут кахалі сто гадоў назад, —
Хадзіў начамі ў апусцелы сад,
Пры зор, што тут іх бачылі, мігценні...
Ён зірнуў на Веру і загаварыў больш рэзка:

— Навошта ты пайшла — і за кім! — з свайго роду, з свайго племя?

Ён прыўзняўся і пачаў усутыч, злоснымі вачыма глядзець на яе чорныя сухія валасы:

— Я пра цябе, з захапленнем, глыбокай павагай, заўсёды толькі як пра жонку думаў. А калі нас злучыў лёс? І чым ты мне стала? Хіба жонкаю? А была маладосць, радасць, чысціня, цёмны румянец, баціставая касаваротка... Прыязджаць да вас кожны дзень, тваю сукенку, таксама баціставую, лёгкую, маладую, бачыць, твае голыя рукі, бадай што чорныя ад сонца і ад крыві нашых продкаў, татарскія зыркія вочы — што ніколі не бачылі мяне, вочы! — жоўтую ружу ў чорных валасах, тваю тады дурнаватую, здзіўленую нейкую, але найпрыгажэйшую ўсмешку, нават тое, як ты ідзеш ад мяне па дарожцы саду, думаючы пра другога, а прытвараючыся, што гуляеш, гоніш кракетны шар, слухаць зняважлівыя фразы твае мацеры з балкона — гэта было мне...

— Яна, а не я ва ўсім вінавата, — цяжка сказала Вера.

— Не! Памятаеш, як ты першы раз ехала ў Маскву, збіралася, няўважна спявала нешта, не бачачы мяне, паглынутая сваімі марамі, упэўненасцю ў шчасці? Я вас паехаў праводзіць верхам, у ясны халодны вечар. Блішчала яркая рунь, ружавелі пожні і фіранка ў адчыненым акне вагона... Ах! — сказаў Страшнёў са злосцю і са слязьмі і зноў лёг на падушку. — Ад твае рукі, што пахла вярбенаю, астаўся пах і на маёй руцэ. Ён змяшаўся з пахам повада, сядла, конскага поту, але я ўсё яшчэ чуў яго, ехаў змярканнем па вялікай дарозе, — і плакаў... Калі ўжо хто ахвяраваў усім, усім сваім жыццём, дык гэта я, стары п'яніца!

І, адчуваючы на губах цёплую соль слёз, што каціліся па яго шчоках, па вусах, Страшнёў скінуў з пасцелі ногі і выйшаў з пакоя.

Месяц заходзіў. Белы рэдкі туман стаяў у нізінах палёў, мярцвяна сінеючы. Далёка за ім займаўся чырвоны золак. Далёка, у халодным пацямнелым лесе, пяяў певень у сенцах у вартаўніка.

Страшнёў, у адных шкарпэтках, сеў на сходкі ганка, адчуваючы, як абліваецца халоднай сырасцю яго цела пад тонкай кашуляй.

— А пасля, канешне, ролі перамяніліся, — сказаў ён ціха, з агідаю. — Ну, ды цяпер усё роўна. Канец...


IV

Ранкам пілі гарбату ў халоднай пярэдняй, на вялікім куфры. Самавар стаяў на ім нячышчаны, пазелянелы, даўно патушаны. Халодны пот, што ўкрываў акно, сышоў з верхняй шыбы. Відзён быў праз яе сонечны бляск марознай раніцы, каравае дрэва ў бескаляровай, сям-там уцалелай зеляніне. Босая, апухлая ад сну рыжая дзеўка ўвайшла і сказала:

— Мітры прыехаў.

— Пачакае, — адказаў Страшнёў, не падымаючы воч.

Не падымала воч і Вера. Твар яе пахудаў за ноч, пад вачыма і вакол павек быў карычневы налёт. Чорная сукенка маладзіла яе і харашыла, ад чорных валасоў пудра на твары здавалася ружовай. Сухі, жорсткі твар у Страшнёва быў мярцвяны, адкінуты назад. Скрозь жорсткую, кучарава-шэрую бародку відзён вялікі кадык.

На дварэ сляпіла нізкае сонца. Увесь ганак быў сівы ад марозу. Мароз соллю ляжаў на траве, на шыза-зялёных жалабках капуснага лісця, раскіданага па двары. Мужык з алавянымі вачыма, што пад'ехаў пад ганак на возе, набітым саломаю, таксама заінелы, хадзіў вакол воза, умінаючы салому, трымаючы ў зубах люльку, і цераз плячо ягоцягнуўся бэзавы дым. Вера выйшла на ганак у дарагім і лёгкім, але ўжо старым, старамодным футры і ў летнім капялюшыку з чорнай саломы з жорсткімі, іржава-атласнымі кветкамі.

Праводзіў яе Страшнёў па адпацелых селавых дарогах да вялікай дарогі. Ехаў за возам. Конь цягнуўся да саломы. Ён сцёбаў яго па мордзе гарапнікам, конь задзіраў галаву і натужна хрыпеў нутром. Пляліся ступою і маўчалі. Ззаду бег стары гончы сабака з сядзібы, які ўвязаўся за Страшнёвым. Нізкае сонца прыгравала, неба было ціхае, яснае.

Каля вялікае дарогі мужык нечакана сказаў:

— А я, паненачка, зноў прыганю на лета да вас свайго хлапчука. Я яго зноў да вас у пастушкі прызначыў.

Вера павярнулася з сарамяжаю ўсмешкаю. Страшнёў зняў шапку, нахіліўся з сядла, узяў яе руку і пацалаваў доўгім пацалункам. Яна прыпала губамі да яго пасівелай скроні, ціха сказала:

— Будзь здароў, дарагі. Не памінай ліхам.

Па вялікай дарозе мужык затарабаніў калёсамі, паехаў рыссю. Страшнёў павярнуў, паехаў назад без дарогі, па пожні. Сабака здалёк праводзіў яго, добра відны сярод залатых палёў. Ён спыняўся, гразіў яму гарапнікам. Сабака таксама спыняўся, садзіўся. «Куды ж я пайду?» — нібы пытаўся ён. І, як толькі ён кранаўся, зноў павольным трухам бег за ім. Думаў ён пра далёкую станцыю, пра бліскучыя рэйкі, пра дым цягніка, што ішоў на поўдзень...

У голых, часамі камяністых лугах, куды ён спусціўся, было бадай што горача. Бязгучна звінеў восеньскі дзень блакітным чыстым небам. Вялікая цішыня стаяла над пустымі палямі, над равамі, над усім вялікім расейскім стэпам. Павольна плыла па паветры вата з трымбулек, з павысыханага дзядоўніку. На дзядоўніку сядзелі шчыглы. Так яны будуць сядзець цэлы дзень, толькі сяды-тады пералятаючы, пераносячы сваё ціхае, дзівоснае, шчаслівае жыццё.


Капры, 31.12.1912


Князь з князёў


Лук'ян Сцяпанаў прыехаў у светлы вераснёўскі дзень да пані Мікулінай. Да яго хутара вёрст пятнаццаць, коньмі ён даражыць як вокам. Значыцца, прыехаў ён па важнай справе.

Гняды жарабец, пабліскваючы зрэнкамі, цяжка ўляцеў у двор, пад хлеў, дзе яшчэ да гэтага часу злазяць тыя, што не адважваюцца злезці каля ганка. Лук'ян Сцяпанаў сядзеў на бегавых дрожках, на голай дошцы.

— Што ж гэта вы, Лук'ян Сцяпанавіч, без падушкі? — смеючыся, папытаўся ў яго ліцэіст Сева, што ішоў ад стайні.

— Пачакай, раскажу, — адказаў Лук'ян Сцяпанаў, прывязваючы жарабца да воза.

Сева стаў чакаць. Прывязваў Лук'ян Сцяпанаў доўга, як мае быць. Прывязаўшы, высмаркаўся на зямлю, выцерся і, нарэшце, адказаў:

— Вось таму ў вашага брата, у паноў, і няма нічога. Ёсць падушка — сунь яе і ў хвост і ў галаву!

Узяўшы з дрожак мяшочак, набіты нечым цяжкім, ён пайшоў к дому — вялікі, цяжкі ад адзення. На ім была цёплая паддзёўка, паверх паддзёўкі кажух, галава пад шапкай павязана па вушах чырвонай хусткаю, ногі абуты ў цяжкія боты.

Сева зноў засмяяўся і сказаў:

— А цёпла вы апрануты!

— Мне, брат, восемдзесят з гакам, — адказаў Лук'ян Сцяпанаў. — Дажыві да майго.

— Дзе там восемдзесят! Адкуль вы столькі набралі?

— У полі, брат, набраў.

— Ну, а вушы вы навошта ж завязалі?

— Глухім быць не хачу — от навошта. Чаму вы, паны, глухія ўсе? А вось ад гэтага. Выскачыў у чым папала, надзьмула ў вушы — і гатоў.

Выйшла ў залу гаспадыня, яе старэйшы сын Міка, лысы, вусаты, падслепаваты, і дачка Люлю — бледная, кволая, задуманая, што заўсёды хутала плечы ў пухавую хустку і нечакана, прытворна ўздрыгвала. Гаспадыня частавала госця белым хлебам, гарбатай і сочывам, многа гаварыла, рабіла выгляд, што вельмі дасведчана ў сельскай гаспадарцы. Сева не спускаў усмешлівых воч з Лук'яна Сцяпанава, з яго загарэлага твару і носа, які ад загару лупіўся, быў ліловы, у залацістым шалупінні. Міка, нагінаючыся на стол, паліў, збіваючы попел у попельніцу, падобную на далонь, і скочваў хлебныя камячкі, што заўсёды раздражняла гаспадыню. Люлю села з нагамі на канапу, прыціснулася ў куточак, скурчылася і, не моргаючы, глядзела прыгожымі тужлівымі вачыма ў вялікі рот Лук'яну Сцяпанаву: дзясны ў яго былі ружовыя, голыя, без адзінага зуба. Усіх мучыла загадка: чаго ён прыехаў? А што, калі прытаргавацца да маёнтка? Ах, калі б даў бог! Гаспадыня вельмі тонка, як ёй здавалася, падводзіла гаворку да продажу маёнтка, намякала на тое, што, па цяперашніх часах, і яна ахвотна прадала б.

— Ах, Лук'ян Сцяпанавіч, з нашым народам нехаця скажаш, што банк самае надзейнае месца для капіталу!

Але Лук'ян Сцяпанаў гаварыў толькі пра сваіх коней, пра ўмалот, вельмі ахвотна еў белы хлеб, далікатна браў лыжачку сочыва проста з вазы, глыбока засоўваў яе ў рот, клаў назад і піў гарбату. Ён рабіў выгляд, што слухае гаспадыню, дзівіўся з самых простых рэчаў, пляскаў сабе па калене — і зноў гаварыў толькі пра сябе, не даючы гаварыць гаспадыні. Сядзеў ён у расшпіленай паддзёўцы, пад якой была вылінялая паркалёвая кашуля, выціраў залыселую галаву і твар хусткаю, знятаю з вушэй. «Зусім яшчэ здаровы мужчына! — думалі ўсе. — Толькі барада сівая, дый то не зусім, яшчэ відаць, што яна была рыжая; ёсць, вядома, і ў вачах нешта блеклае, старэчае, жывот праваліўся...» Нарэшце ён падняўся, прынёс з пярэдняй і развязаў свой цяжкі мяшочак, поўны серабра ўперамешку з золатам. Аказалася, што ён прыехаў толькі дзеля таго, каб пахваліцца. «Ды гэта яшчэ што, — сказаў ён. — Хіба гэта грошы? Так, запрадаў аўсяца, ну і ўзяў каліва задатку...»

Выклікаўшы здзіўленне, зайздрасць, пашану, ён здаволена і хітра засмяяўся, лепш кажучы, засіпеў, разяўляючы ружовы рот, падзякаваў за гарбату, за частаванне і пайшоў апранацца.

— Не, пара, пара, — сказаў ён, хоць ніхто не спыняў яго. — І так прыпазніўся. Лепш на Пакровы яшчэ прыеду.

Усе былі расчараваны і пайшлі, не дачакаўшыся, пакуль ён апранецца. У пярэдняй астаўся адзін Сева.

— Ну, от вы, Лук'ян Сцяпаныч, кажаце, што вам восемдзесят з гакам, — пачаў ён, сядаючы на тапчан. — Ну, скажыце шчыра: баіцеся смерці? Часта пра яе думаеце?

— Пачакай, раскажу, — адказаў Лук'ян Сцяпанаў, апранаючыся.

І зноў нічога не расказаў. Павязаўшы вушы, насунуўшы шапку на самыя бровы, туга і нізка падперазаўшыся, ён пачаў нацягваць на сябе кажух. Ухадзіўшыся з гэтым, ён стаміўся, задыхнуўся і цяжка сеў поруч з Севам.

— Смерці, кажаш? — сказаў ён. — Хто ж яе не баіцца? Дзівак чалавек! Ды што ж ты зробіш? І памрэш, не адмовішся... І багацця свайго, брат, з сабою не возьмеш!

— А от вы з грашыма вось гэтак ездзіце: не баіцеся, што заб'юць, абрабуюць?

— Што я з грашыма, таго ніхто не ведае. А і ўведае, не дагоніць. Такога жарабца, як мой, у твайго дзеда на вяселлі не было.

Усеўшыся на дрожкі вярхом, Лук'ян Сцяпанаў шпарка панёсся з двара, але, мінуўшы царкву, гумно, усіх, хто мог яго бачыць, пацягнуўся ступою. А ў накуранай зале доўга стаяла слупамі святло перадвечаровага сонца. Сева адкрыў піяніна, тысячны раз нешта пачаў. Гаспадыня з тужлівым і важным тварам несправядліва пакрыўджанай, але пакорыстай свайму лёсу жанчыны занялася мыццём і выціраннем пасудку для гарбаты, гідліва аддаўшы пакаёўцы вазу з сочывам, з якой еў Лук'ян Сцяпанаў:

— Выкіньце гэта і памыйце гарачаю вадою.

Люлю паднялася з хваравітай грымасай — ах, гэтыя дамарослыя музыкі! — і, выйшаўшы з дому, павольна пайшла па ліпавых прысадах, стараючыся наступаць на сухія лісты, залатыя і ружовыя. «Восень, асыпаецца ўвесь мой бедны сад!» — высокім голасам заспявала яна. Але абарвала песню на першых словах, звярнула на дарожку сярод бэзавага зарасніку, села на лаўку і раптам заплакала, стрымліваючы рыданні, злосна кусаючы край хусткі, каб не закрычаць ад болю. Палоса яркага вечаровага святла лягла на шэры стары стол каля лаўкі. Нейкая чарнавокая птушка бязгучна зляцела на галінку, з галінкі на стол, туга, бачком скокнула два разы, з цікаўнасцю гледзячы на заплаканую. У гумне, куды, строячы з сябе гаспадара, ішоў Міка ў аўстрыйскай куртцы і ў высокіх ботах, роўна гула малатарня. Ясны, раўнадушны вечар быў да таго ціхі, што яна чутна была далёка ў полі — жоўтым, пустым, пазалочаным шаўковымі цянётамі павуціння.

Праз некалькі дзён падагналі пад ганак Мікулінавага дома тройку. Фурман надзеў плісавую безрукаўку, шаўковую канарэечную кашулю і капялюш з паўлінавым пер'ем, паня і паненка — жалобу: заўсёды ёсць якая-небудзь памерлая далёкая сваячка, а гэта ж так зручна, калі няма добрых гарнітураў для дарогі. Спусціўшы вуалі, нацягваючы фільдэкосавыя пальчаткі, яны ласкава і журботна развітваліся з прыслугаю, прымаючы парасонікі, накідкі, рыжы плед нябожчыка Мікуліна. Сева паехаў верхам на нервовай худой кабылцы. Да станцыі ўсяго дваццаць вёрстаў, цягнік адыходзіць у сем, а выехалі ў дзве. Можна было адстаць. Сева адстаў каля хутара Лук'яна Сцяпанава. Тройка схавалася ў стэпе, сярод рыжай пожні; ён павярнуў на дарогу, што зарасла палыном, пад хутар.

Было горача, наўкола блішчала сухая ўзараная зямля на бульбяных выбраных палях. Удалечы серабрыліся таполі. Насустрач ішоў па пыле белы тоўсты хлопчык, гадоў трох, у бруднай кашульцы, у вялікай шапцы, падобны на старога, — ішоў, палажыўшы галаву на плячо, невядома куды. «Заблудзіць, зойдзе чортведама куды», — падумаў Сева, смеючыся.

Было свята, пасляабедны час — здавалася, што на хутары нікога не было. Вось пляцень і вароты ў шырокі двор. На двары — вазы, саракавёдзернае каменнае карыта, калодзежнае пругло, цень ад старых свірнаў пад шызай залачонай страхою. Парушаючы выгляд стэпавага мужыцкага гнязда, бялее за свірнамі яшчэ нефарбаваная бляшаная страха новага мяшчанскага дома на высокім фундаменце. Далей — нейкі чорны велічэзны будан, каля якога вісіць на шасце здохлы коршак. Наперадзе — мелкая сажалка, блішчастая на сонцы, гліняныя берагі ў гусіным пуху. А з другога боку двара — разваліны стадолы, старадаўняй, яшчэ тых часоў, калі хутар належаў барону Ачкасаву: мураваныя крапасныя сцены, голы шкілет векавечных крокваў. Усе вароты насцеж — відзён гной, зляжалы, запечаны, што нарос за многія гады пад самыя праслы.

Лук'ян Сцяпанаў адзінока і велічна стаяў сярод двара, без шапкі, у ліловай кашулі, апіраючыся на сахор. Непадалёк ціха сядзела ў вядры, забітае ў яго, захутанае ў гуньку, бледнае дзіцяня ў каптурыку. Другое, у прадранай на тугім жываце кашулі, крыва і старанна заносіла поўную ножку, узбіраючыся на каменны ганак у свірне. А наўкола спалі, як боб: аднае сям'і ў Лук'яна Сцяпанава шаснаццаць чалавек, ды яшчэ госці, кум з жонкаю прыехалі. Усе ашалелі, аслабелі пасля абеду, паваліліся дзе папала і заснулі. Адзін Лук'ян Сцяпанаў не здаўся: быў яшчэ ў хмелі, чырвоны, але стаяў трывала.

Калі Сева ўз'ехаў на двор, Лук'ян Сцяпанаў не спяшаючыся падышоў, падаў яму руку і агледзеў запацелую пад сядлом кабылку.

— У Маскву па песні? — папытаўся ён з усмешкаю.

Пад паветкамі свірнаў сядзелі на ланцугах сабакі. Ён пагразіў ім. Каля іх, у цяні, моцна спаў на спіне кум, мужык з чорнаю барадою. На сонцы, у возе — баба ў зялёнай сукенцы і старэйшы сын Лук'яна Сцяпанава, у атласнай сіняй кашулі, у каваных ботах, з выпушчанымі з-за халяў крайкамі шарсцяных шкарпэтак. Гэтыя ляжалі ніцма, абняўшыся. Рэшта спалі проста на траве. Бабы — прыкрыўшыся ад сонца фартухамі.

— Яешаньку? А? — папытаўся Лук'ян Сцяпанаў.

Сева, смеючыся, адмовіўся:

— Мы толькі што ад снедання.

— Ну, чайку?

— Таксама не хочацца. Дый на станцыю баюся спазніцца.

— Значыцца, зноў у Маскву?

— Але... Пара. Я і так прапусціў ужо многа ўрокаў.

— Жывецца вам! — сказаў Лук'ян Сцяпанаў, нібы з зайздрасцю, але і не тоячы насмешкі. — Урокаў! А я от тысяч на сорак маю, князь з князёў, а ўсё сяджу. У Кіеў і то не збяруся ніяк. А куды больш патрэбна за твае ўрокі. Хадзем, дом пакажу.

Каля дома, на рыззі баваўнянай коўдры, сушылася пшано.

— Кыш, пропаду на вас няма! — сказаў Лук'ян Сцяпанаў, махнуўшы сахаром на высокіх худых куранят, што бегалі па пшане, і падняўся на ганак, увайшоў у сенцы, якія дзялілі дом на дзве палавіны. Падлогі ў сенцах яшчэ не насцілалі: навалены былі тут парассыпаныя колы, парассыханыя кадушкі, цэгла, вапна. У паадчыняныя дзверы глядзелі пустыя пакойчыкі, кафляныя печы, медзяныя аддушнікі, сцены ў блакітненькіх шпалерах.

Сева папытаўся, азіраючыся:

— А што ж гэта вы яго не дабудоўваеце?

— Гэта каго? Дом?

— Але.

— Капіталу, брат, не хапае. Гэта ж у цябе адзін клопат — урокі вучыць, задачы рашаць ды дыктоўку гнаць.

— Не, без жартаў? І не дабудоўваеце і не пераходзіце. Вы ж, кажуць, пад паветкаю, у зямлянцы жывяце?

— Яна зямлянка, а лепш за ўсякую хату, — сказаў Лук'ян Сцяпанаў. — А не пераходжу, гэта праўда. Трэці год не пераходжу, таму і не дабудоўваюся. Не ў капітале, вядома, рэч. От дзетвара падымецца, выраўняецца.

— Якая дзетвара?

— А ўнукі. Іх у мяне не злічыш. Пусці толькі іх! Як бач усе шпалеры абдзяруць.

У заднім пакоі, у зале, як называў яго Лук'ян Сцяпанаў, сядзела на падлозе босая баба, мілая з твару, вельмі ціхмяная на выгляд, і секла нажом зялёную траву.

— Гэта каму ж? — папытаўся Сева.

— Свінням есці гатуе, — сказаў Лук'ян Сцяпанаў. — Хадзем. Тут горача.

— А я ўсё-такі хату вашу хацеў бы паглядзець.

— І хату пакажу.

Пад велізарным, чорным ад старасці буданом тоўстая столь з бярвення накрывала велізарную зямлянку. Спусціліся ўніз па земляных сцёртых сходках. Унізе было змрочна, цёмна — святло праходзіла толькі ў два малюсенькія акенцы пад самай столлю. Сева ўбачыў палок чалавек на дваццаць, таксама завалены старызнаю — гунькамі, латкамі, атопкамі лапцей, калыскамі; агледзеў растрэсканую цагляную печ, палаці, стол, які займаў ледзь не палову хаты, шчарбатыя чыгуны на мокрым земляным доле каля печы, — у іх, у вадзе з попелам, выпарваліся порткі і сарочкі.

— Але ж гэта жахліва, — сказаў ён смеючыся. — Як жа вы тут жывяце! Вас жа шаснаццаць чалавек. І цэлую зіму спіце ўсе разам...

— Нічога тут нямашака жахлівага, — сказаў Лук'ян Сцяпанаў, нешта ўважліва аглядаючы пад печкаю, і раптам махнуў вілкамі: з-пад печкі, раздзімаючы попел, вылецеў вялікі аблезлы голуб. — Нічога тут нямашака, браце ты мой, жахлівага. Дзевяць год пражыў, як дай табе бог пражыць. Дзіва, а не хата. А цеплыня якая! Зімою проста хоць сарочку скідай... Мы, браце, людзі земляныя.

— Але ж сыра, мабыць, страшэнна?

— Заладзіў! Сыра, гэта праўда, дужа сыра. Хадзем, сваю гаспадарку пакажу.

«Гаспадарка» Лук'яна Сцяпанава, яго знакамітыя на ўсё наваколле чорна-стракатыя біцюгі стаялі ў асобным двары, у мураванай, крытай дошкамі прыбудове да новага дома. Адамкнулі замкі на высокіх дашчаных варотах, увайшлі ва ўтульны квадрат з праварын і свіронкаў з ганачкамі і маленькімі жалезнымі дзверцамі.

— От буду жыць у новым доме, прачнуся калі ўночы, зірну, аж мне з залы ўсё і відаць, — сказаў Лук'ян Сцяпанаў, паказваючы на акенца, што глядзела з дома ў двор. — Зразумеў? Разумна прыдумана? Акурат як Адам у раі, жыву! Акурат князь з князёў!

Вочы яго пачалі блішчаць. Праварыны таксама былі на замках. Адмыкаючы іх, ён расчыняў дзверы, смела ішоў проста к заду каня, абгладжваў яго і ішоў да галавы.

— Ты не заходзь, не заходзь! — крычаў ён з праварыны. — На парозе стой. Насмерць заб'е! Мяне толькі аднаго падпушчаюць...

Страшныя жалобныя коні ўздрыгвалі ўсёй скурай, шарахаліся, храплі, касавурылі агнявымі вачыма. Грывы ў іх былі чорныя, густыя, траха не да зямлі. Раскормлены яны былі надзіва, з жалабамі на спінах і на крыжах.

— А? Што? Якаво? — глуха крычаў Лук'ян Сцяпанаў з цемры. — Бачыў? А то Масква... Больш за сто год у нашым родзе гэты самы завод, такой масці ні ў кога ва ўсёй губерні няма. Стану паміраць, накажу цэлую тройку запрэгчы ў самы першы воз, — каб тройка дамавіну праімчала!

Пасля, нагнуўшыся, пераступіў парог праварыны, дзе стаяла добрая жамчужная кабылка.

— А гэта мая найлепшая! Жамчужная кабылка называецца. Ну, галубка! Любіш? Любіш? — любіць, каб ёй носік чухалі, да страху любіць, — сказаў ён з захапленнем, паварочваючыся да госця.

Усё агледзеўшы і зачыніўшы, замкнуўшы, ён стаў весялейшы і радаснейшы.

— Пачакай, дурненькі, пачакай, паспееш! — гаварыў ён, затрымліваючы Севу. — Хадзем гарбату піць. А не хочаш, давай так паседзімо, папрастарэкуем...

Ён схадзіў у хату, прынёс лаву, сеў; глыбока і здаволена ўздыхаючы, усадзіў Севу поруч з сабою.

— Эй, бабка! — закрычаў ён на ўвесь двор. — Старая!

Тоўстая, сутулая бабуля ў ваўняных панчохах, у акулярах, са старой панчохай і пруткамі ў руках паказалася з-за будана.

— Княгіні мае яшчэ нябось не бачыў? — папытаўся Лук'ян Сцяпанаў, ківаючы на яе. — Заадно ўжо і яе паглядзі. Яна ў мяне таксама занятая. За хатаю сядзіць, мак сцеражэ.

Старая падышла і нізка пакланілася.

— Ну, як? — папытаўся Лук'ян Сцяпанаў. — Сядзіш? Нікога не відаць?

— Пакуль што, богу дзякаваць, нікога. Дык усе ж ведаюць, што стаіць варта.

— Маку трохі для ўцехі пасеяў, — сказаў Лук'ян Сцяпанаў, звяртаючыся да госця. — Я гэтых там макаў, сланечнікаў ніпачым не паважаю — для ўцехі толькі і сею па каліве, абы-абы дзецям хапіла. Як сеялі дзяды-прадзеды жытца, так і нам бог вялеў. Яны толькі яго, карміцеля, зналі, а цыгаркі з трохрублёвых круцілі. Я, браце ты мой...

Старая стаяла і мільгала бліскучымі пруткамі, слухала, гледзячы спадылба, з-за акуляраў. Лук'ян Сцяпанаў трохі нахмурыўся.

— Ну, будзе, паслухала, — сказаў ён і махнуў на яе рукою. — Чаго прыглядаешся? На мне ўзораў няма. Ідзі, ідзі адсюлека...

Вечарэла. Галкі, лапочучы, усаджваліся на сітаватыя каўпакі на камінах новага дома. Пачалі прачынацца тыя, што спалі. Адзін за адным прайшлі міма, на ставок, умывацца сыны Лук'яна Сцяпанава — панурыя, густавалосыя, дужыя мужчыны. Дзіця, што сядзела ў вядры, павалілася разам з вядром і крычала на ўвесь двор. Сева развітаўся. «Ну, у святы час, — сказаў Лук'ян Сцяпанаў, — ладней вучыся», — і Сева, ускочыўшы на сваю нервовую кабылку, паехаў па плаціне стаўка. Вечаровая прахалода і цішыня клаліся на стэп. Вераб'і асыпалі гарэлую, голую лазінку на плаціне суцэльным трэскам, вечаровым, утульным. Жаўтаватая мелкая вада кішэла каля плаціны драбнюткімі вашамі. Памыўшыся, мужык сядзеў на гліняным беразе расперазаны, адлюстроўваўся пад берагам і глядзеў на аранжавае сонца, што заходзіла за стэпам, за неагляднай раўнінаю, у малочна-блакітным сухім тумане. Пожні былі лімонныя. Пастушок, з распухлаю губою, у авечай шапцы, павольна гнаў па іх чараду авечак. Яны рушылі гуртам, на хаду дакормліваючыся, з шумам дыхання. Сева, ад'ехаўшы ад хутара, сцебануў нагайкаю па кані і панёсся ўгалоп, пакідаючы за сабою слуп пылу. Слуп гэты працягнуўся на вярсту і не ападаў доўга, доўга...

У Маскве ўсю восень ішлі дажджы. Міка не пісаў і не слаў грошай з вёскі — зноў з палюбоўніцаю звязаўся. Мама хварэла, — прынамсі, не прымала нікога, гаворачы, што хварэе. Прымалі толькі аднаго Жадрынскага, старога тэатрала, голенага, вельмі поўнага, які мучыўся задышкай і славіўся сваімі вострымі жартамі на ўвесь горад. У лістападзе Люлю, нечакана для ўсіх, выйшла за яго замуж. Цяпер ужо валіў снег, ноччу ўверх па Цвярской адна за адною несліся, пазвоньваючы бомамі, тройкі. Жадрынскі часта бавіў ночы з кампаніямі ў Стрэльні. Палячы на марозе цыгару, седзячы ў дасе паміж жонкаю і маленькаю вядомаю артысткаю, Жадрынскі ўсё нахіляўся да яе і трапнымі жартамі шэптам прымушаў яе смяяцца да ўпаду і біць яго па руках. Люлю, у дарагім лёгкім футры, у сярэднявечным аксамітавым берэце, тужлівымі, умольнымі вачыма, уткнуўшы твар у муфту незвычайнай велічыні, глядзела на маладзенькага сумскага афіцэра, які сядзеў насупраць. Яго сусед, знакаміты спявак, з тварам кацярынінскага вяльможы, стрыжаны «пад гаршчок», па-мужыцку, але ў цыліндры і ў мядзведжым футры, строіў леныя, абыякавыя вочы: раўнаваў. Люлю тужліва думала:

«Я гадкая, гадкая...»

Жыццё ў Стрэльні, каля Яра толькі пачыналася. Весела было ўваходзіць туды, у агні, цяпло, бляск люстэрак, цёплае паветра, якое пахла цыгарамі, шампанскім і смажанымі рабчыкамі, ацепваць марозны снег з футраў, кідаць іх на рукі спрытных людзей у паддзёўках і памагаць дамам, якія шамацелі шоўкам спадніц і ззялі чырванню з марозу, расшпільваць чаравікі!

А Лук'ян Сцяпанаў, які мірна начаваў з усім сваім шматлікім патомствам і цялятамі ў цёплай земляной бярлозе, ужо трэці раз прачынаўся ў гэты час і босы выходзіў наверх, на рыпучы снег, пад чорна-сіняе неба і зоры.


Капры, 30.12.1912


Захар Вераб'ёў


Днямі памёр Захар Вераб'ёў з Асінавых Двароў.

Ён быў рыжавата-русы, барадаты і нагэтулькі вышэйшы, буйнейшы за звычайных людзей, што яго можна было паказваць. Ён і сам адчуваў, што належыць да нейкай іншай пароды, чым другія людзі, і часткова так, як дарослы сярод дзяцей, трымаўся, з каторымі прыходзіцца, аднак, на роўнай назе. Усё жыццё, — яму было сорак гадоў, — не пакідала яго і другое адчуванне — няяснае адчуванне адзіноты: даўней, кажуць, было многа такіх, як ён, ды пераводзіцца гэта парода. «Ёсць яшчэ адзін такі, як я, — казаў ён часамі, — ды той далёка, пад Задонскам».

Зрэшты, настроены ён быў заўсёды як лепш не трэба. Здаровы надзіва. Складу найлепшага. Ён быў бы нават прыгожы, калі б не буры загар, не крыху вывернутыя ніжнія павекі і не вечныя слёзы, што шклом стаялі ў вялікіх блакітных вачах. Барада ў яго была мяккая, густая, з невялікімі хвалямі, так і хацелася пачапаць яе. Ён часта, з ласкавасцю гіганта, здзіўлена ўсміхаўся і адкідваў галаву, крыху адкрываючы чырвоную гарачую зяпу, паказваючы цудоўныя маладыя зубы. І прыемны пах ішоў ад яго: жытні пах стэпавіка, змешаны з пахам дзягцярных, моцна каваных ботаў, з кіславатым смуродам дублёнага кажушка і мятным водарам нюхальнага тытуню: ён не паліў, а нюхаў.

Ён наогул быў схільны да старасветчыны. Каўнер у яго суравой кужэльнай кашулі, заўсёды чысты, не зашпіляўся, а завязваўся маленькаю чырвонаю жычкаю. На паяску вісеў медзяны грэбень і медзяная пушачка. Гадоў да трыццаці пяці насіў ён лапці. Але падраслі сыны, двор справіўся, і Захар пачаў хадзіць у ботах. Зіму і лета не скідаў ён кажушка і шапкі. І кажушок астаўся пасля яго добры, зусім новы, зялёна-блакітныя разводы і дробныя нашыўкі з каляровага саф'яну на хораша прастрочанай грудзіне яшчэ не злінялі. Буры коцік, — аблямоўка штрыфля і каўняра, — быў яшчэ калючы і жорсткі. Любіў Захар чыстату і парадак, любіў усё новае, моцнае.

Памёр ён зусім нечакана.

Быў пачатак жніўня. Ён толькі што адмахаў не малы кавалак дарогі. З Асінавых Двароў зрабіў вёрстаў пятнаццаць да горада: трэба было пабыць у пані, у якой абрабляў ён зямлю. З горада прыехаў па чыгунцы ў сяло Шыпава і пайшоў у Асінавыя Двары праз Жылое: гэта яшчэ вёрстаў дзесяць. Ды не тое зваліла яго.

— Што? — здзіўлена і па-царску строга сказаў бы ён сваім аксамітным басам. — Сорак вёрстаў?

І дабрадушна дадаў бы:

— Што ты, мілы! Ды я іх тысячу магу адмахаць.

Быў першы Спас. «Добра было б цяперака дзеля свята выпіць трошачкі», — жартам сказаў ён у Шыпаве знаёмаму, Пятрышчаваму фурману, праходзячы па залітым вапнаю вакзале, які, як заўсёды летам, рамантавалі. «Што ж не п'еш? Заадно і мяне пачаставаў бы», — адказаў фурман. «Няма на што, патраціўся, і так у грузавым вагоне ехаў», — сказаў Захар, хоць грошы ў яго былі. Фурман падміргнуў прыяцелю, урадніку Галіцыну. Далучыўся шыпаўскі мужык, п'яніца Алёшка. І ўсе чацвера выйшлі з вакзала. Захар і Алёшка пайшлі пехатою, фурман сеў у драбінкі, запрэжаныя параю, — ён прыязджаў па Пятрышчава, ды той не прыехаў, а ўраднік на дрожкі-бегункі. І Алёшка зараз жа заспрачаўся: ці можа Захар выпіць за гадзіну гарнец?

— А з закускаю? — папытаўся Захар, шырока ступаючы па сухой зямлі, спаласаванай каляінамі, каля высокай ураднікавай кабылы, і раз-пораз абгінаючы ўніз аглоблю, папраўляючы перакошаную вупраж.

— Можаш патрабаваць чаго хоць на паўрубля, — сказаў фурман, чалавек недалёкі, пануры.

— А прайграеш, — дадаў Алёшка, абшарпаны мужык з пераломленым носам, — а прайграеш, за ўсё ўтрая аддасі.

— Няхай будзя па-вашаму, — прабачліва абазваўся Захар, думаючы пра тое, чаго папрасіць на закуску.

Ён не толькі не стаміўся ад падарожжа ў Пальну, — дзе справа скончылася як лепш не трэба, мірам, — не толькі не здарожыўся, прамучыўшыся ў гарадской спякоце двое сутак, але нават адчуваў пад'ём, прыліў сілы. Яму ўсёю істотаю сваёю хацелася зрабіць што-небудзь незвычайнае. Ды што? Выпіць гарнец — гэта не бог ведае якая штука, гэта не нова... Здзівіць, пакінуць дурнем фурмана — невялікі інтэрас... Але ўсё-такі паспрачаўся ён ахвотна. І, узяўшыся есці і піць, перш цешыўся ядою, — есці вельмі хацелася, кожны кусок быў салодкі, — потым сваім апавяданнем пра суд.

Быў гарачы дзень. Але наўкола сяла, у прасторы жоўтых палёў, устаўленых копамі, было ўжо нешта восеньскае, лёгкае, яснае. Густы пыл ляжаў на шыпаўскай плошчы. Плошчу аддзяляюць ад сяла дрывяныя склады, булачня, вінная крама, паштовае аддзяленне, блакітны дом купца Якаўлева з агародчыкам пры ім і дзве крамы яго ў асобным зрубе на рагу. Каля задняй крамы прыступкамі навалены хваёвыя дошкі. Седзячы на іх, Захар піў, еў, гаварыў і глядзеў на плошчу, на бліскучыя пад сонцам рэйкі, на шлагбаўм гарбатага пераезда і на жоўтае поле за рэйкамі. Алёшка сядзеў поруч з ім і таксама закусваў — аржаным хлебам. Ураднік — нудны, запылены чалавек з падстрыжанымі вусамі, у абтрапаным шынялі з аранжавымі пагонамі — ураднік і фурман палілі, адзін на дрожках, другі ў драбінах. Коні драмалі, цярпліва чакалі, калі загадаюць ім кранацца. А Захар расказваў:

— Чым справа скончылася? — гаварыў ён. — Ды нічым. Памірыліся. Я гэтых судоў, каб яны спуставалі, зроду не ведаў, ні з кім не судзіўся. Мяне сам бацька-нябожчык засцерагаў ад гэтых сварак. А тут і сварка тая пустая, Бабы палаяліся, а мы здуру ўтруціліся...

Ён ужо выпіў пляшкі тры — з драўлянага карца, які дастаў на двары ў Якаўлева Алёшка; ён рабіў сваю справу да таго лёгка, будучы так упэўненым у сабе, што нават не заўважыў таго, што робіць. Фурман, ураднік і Алёшка з усяе сілы прыкідваліся спакойнымі, хоць душа кожнага з іх горача маліла бога, каб Захар зваліўся насмерць. А ён толькі расшпіліў кажушок, крышку ссунуў шапку з ілба, расчырванеўся. Ён з'еў два тараны, вялізны пук зялёнай цыбулі і пяць французскіх булак, з'еў з такім смакам і толкам, што нават супраціўнікі яго дзівіліся з яго, і ажыўлена, крышку насмешліва гаварыў:

— А на судах гэтых смехата! Я і ісці туды не хацеў. Чую — падаў прашэнне. Ну, падаў і падаў, як хочаш, а я, кажу, не пайду. Толькі раптам, гэта, прыязджае ў Пальну начальства, прысылае па мяне сам засядацель. Ах, пропаду на цябе няма! Нічога не зробіш — трэба ісці. Узяў хлеба з сабою, папёр. Гарачыня страшэзная, пыл па дарозе як прысак, ажно ісці горача. Ну, аднак, прыходжу. Ішоў даволі шустра, заяўляюся...

Трымаючы бадай што пустую пляшку пад пахаю, ён цадзіў у цёмны карэц светлую вільгаць, напаўняў яго да краёў і, разгладзіўшы вусы, прыпадаў да яе, востра і спажыўна пахучай, вільготнымі губамі; цягнуў жа паволі, з асалодаю, як крынічную ваду ў гарачы дзень, а дапіўшы да дна, пакрэктваў і, перавярнуўшы карэц, вытрэсваў з яго апошнія кропелькі. Пасля асцярожна ставіў пляшку каля сябе. Фурман не спускаў з яе сваіх пахмурых воч; ураднік, які падагнаў тайком стрэлку гадзінніка на цэлую чвэртку наперад, трывожна пераглядваўся з Алёшкам. А Захар, паставіўшы пляшку, браў дзве-тры стрэлкі цыбулі, ломячы, забіваў іх у вялікую драўляную салянку, у буйную шэрую соль, і зжыраў з апетытным, сакавітым хрустам. Вочы яго наліліся крывёю і слязьмі, здаваліся страшнымі. Але ён усміхаўся, грудны бас яго быў гучны, ласкавы, прыемна-насмешлівы.

— Ну, заяўляюся, — гаварыў ён, перажоўваючы і раздзімаючы ноздры. — Бачу, на вуліцы ўсюды народ, пад лазінкаю, у халадку сядзіць засядацель у травеньскім пінжаку, з русаю бародкаю, на століку кнігі ўсялякія, паперы, а поруч, — Захар паказаў рукою налева, — ураднік нешта запісвае чырвоным васьмікантовым аловачкам. Выклікаюць храсцьяніна Сямёна Галкіна, абухаўскага. «Сямён Галкін!» — «Тут». — «Хадзі сюды». Падыходзіць; пачынаюць дапытваць. А ён на ўрадніка і не глядзіць, дастае грушу з кішэні, стаіць, есць. Ураднік загадвае: «Кінь грушу!» Ён не слухаецца, даядае...

— Па мордзе б яго гэтай грушай, — сказаў фурман.

— Праўда! — пацвердзіў Захар, разломваючы сёмую, апошнюю булку. — Стаіць і жарэ! Звяртаецца засядацель да ўрадніка. «Вось, кажа, пане ўраднік, гэты самы храсцьянін Сямён Галкін, калі я ў той раз з опісем прыязджаў, адмовіўся плаціць па спаўніцельным лісце сорак восем рублёў восем грыўняў, а калі я хацеў апісаць, які ёсць у яго лясок і свіронак, то, кажа, гэты самы Галкін з сваімі сябраванамі, двума братамі Іванам і Багданам, селі на бярвенне гэтае каля хаты і не дазволілі мне ўчыніць опісю. А калі я ўвайшоў да яго ў хату, то ён быдта незнарок папытаўся ў свае кабеты, дзе тут у нас бязмен, што было намякнута пра мяне, і я гэта прыняў на сваю мосць, а Багдан тым часам падышоў да акна і з касою на плячы, калі касіць яму не было чаго, усё даўно скошана. А як я быў адзін, то вымушан быў назад павярнуцца. Вось маеце ласку папытацца ў яго жонкі Кацярыны і ў мацеры Тэклі і паказанні ад іх занесці ў пратакол. А яшчэ ў апросны ліст запішэце паказанне царкоўнага старасты, храсцьяніна Хвядота Лявонава. А яшчэ, што сельскі стараста Гарасім Савельеў у гэны дзень прапаў без весці і на маё патрабаванне не явіўся, а калі я пайшоў ад Галкіна да Мітры Аўчыннікава, дзе быў мой конь, і праходзіў паўз яго хату, то ён нацкаваў мяне сабакам, а сам схаваўся за вароты, што я прыгледзеў вельмі добра, і пасвістваў, але, дзякаваць богу, так сталася, што сабака мяне не чапаў, хоць кідаўся проста на грудзі, сігаў як шалёны, усё дзякаваць Мітру, які выскачыў з пугаю і тым мяне засцярог...»

Захар, захапляючыся ладнасцю свайго апавядання, нібы прачытаў апошнія словы. Без перадышкі, гучна і цвёрда пераказаўшы засядацелеву заяву, ён хацеў быў гаварыць далей, але Алёшка не вытрываў і крыкнуў:

— Пасля дагаворыш! Пі! Ураднік, зірні-тка на гадзіннік.

— Паспеецца, паспеецца, — адказаў ураднік і падміргнуў Алёшку.

Але не заўважыў гэтага Захар.

— Ды не гугні ты, чорт кірпаты! — крыкнуў ён дабрадушна. — Дай дагаварыць! Я свае часы ведаю, — вып'ю, не бойся!

Ногі яго цвёрда стаялі на крайках каваных абцасаў, — ён з гордасцю выставіў боты і часамі без патрэбы падцягваў халявы, — твар быў чырвоны, але яшчэ не п'яны. Перабольшана-нізка раскланяўшыся з мужыком, які праехаў міма з пустым возам і ўважліва агледзеў яго, ён шумна, праз ноздры дыхнуў, узяў аберуч штрыфлі душнага кажушка, трасянуў каўнер назад і загаварыў далей, любуючыся яркасцю карціны, што заняла яго ўвагу, хадою свае думкі.

— «Кацярына Галкіна! — моцна, грудзьмі гаварыў ён, паказваючы ўсіх у асобах. — На допыт. Падыдзі бліжэй!» Падыходзіць. «Чула, што пан засядацель сказалі?» — «Чула...» А сама плача, заікаецца, нічога толкам расказаць не можа. «Ці праўда, што твой муж бязмен пра пана засядацеля ўпамянуў?» — «Я, кажа, гэтага нічога знаць не магу. Хацеў муж адсеўкі важыць». — «Значыць, ты ад гэтага адмаўляешся?» — «Нічога пра гэтую справу не ведаю. Федзька ўсяму першы завадатар. Яго апрасіце — і справе канец, і граху менш...» Завуць цяпер старую Тэклю. А старая, суханогая, дзярзлівая, гаворыць — ноздры рве. «Маёмасця, кажа, мая, за сына я не выплатніца, па праве нябожчыка мужа ўсім валодаю, а ў сына нічога няма, адны порткі». — «А сын жа чый?» — «Мой». — «А раз сын твой, і талкаваць няма чаго, за няплату маёмасць адказвае. Ідзі, не гавары надта, а за дзёрзкі адказ пасаджу цябе ў халодную на два дні на хлеб ды на ваду...» Уціхамірыў, значыць, старую. Запытвае, дзе царкоўны цітар Хвядот Лявонаў? Падыходзіць дачка яго Вінадорка. «А дзе бацька?» — «У клеці, пасля полудню адпачывае». — «Бяжы, заві яго сюды. Скажы, начальства патрабуе...» А ён цераз двор жыве...

— Блізка, значыць? — перабіў ураднік і скоранька пераглянуўся з Алёшкам і фурманам. — Так, так... Ну, даказвай, даказвай. Ты, брат, надзіва добра расказваеш!

Ён гаварыў што папала, абы адцягнуць Захараву ўвагу, — ён дастаў гадзіннік і, схаваўшы яго між калень, пераганяў стрэлку яшчэ на дзесяць хвілін наперад. І Захар, з прасветленым ад пахвалы тварам, яшчэ шумней выдыхнуў паветра, матнуў галавою, адтульваючы гарачую густую шэрсць кажушка ад лапатак, і загуў яшчэ выразней:

— Верна! Слухай жа, не перабівай, а то ўзлуюся... Бачу, вылазіць з нізкай кляціны прыземісты дзед... Ідзе цераз дарогу ў хату — без шапкі, у ружовай новай кашулі навыпуск, і каўнер ад гарачыні расшпіліў. А з хаты выходзіць у новай цёплай паддзёўцы, падперазаны зялёнаю падпяразкаю, шапку ў руках нясе. Валасы гушчэзныя, сівыя, разложаны накшталт як рожкі ў барана, на абодва бакі. З ураднікам, з засядацелем — за ручку. (Багаты, відаць, стары.) Пашаптаўся нешта з імі, паказвае на Сеньку. Пасля дастае вялікі гаман скураны, пачаў адлічваць трохрублёўкі абмарожанымі куксамі... Пасля Вінадорку кліча, загадвае самавар ставіць, заве да сябе ўрадніка і засядацеля гарбату піць: «Прыходзьце маю гаспадарку паглядзець, пчол маіх, і які я сабе пасудак завёў. А яшчэ кабылу маю гляньце. Ну, чыстая, светлая, — уся пісаная, у яблыках!» — Смяецца, моршчыцца, гнілыя карані ў чырвоным роце паказвае... «Не паглядзець, кажа, нельга, таго конскі закон патрабуе. А можа, і старгуемся, пра што гаварылі...» І зноў смяецца, сіпіць, як змей. Пайшоў дахаты, заскрабае пыл ботам па дарозе, — хворсу дае...

— Форсу-то форсу, — зноў перабіў ураднік, вымаючы гадзіннік, — але ж пяць хвілін усяго асталося. Табе цяпер адным духам трэба дапіваць.

Твар у Захара адразу перамяніўся.

— Як? — строга крыкнуў ён. — Ды ты брэшаш! Няўжо ж цэлая гадзіна прайшла?

— Прайшла, брат, прайшла! — падхапілі фурман і Алёшка. — Дапівай, дапівай!

Захар дыхнуў, як кавальскі мех, і заплюшчыў вочы.

— Стойце! — сказаў ён. — Гэта не тое. Вы мяне абшальмавалі. Дайце яшчэ часу з паўгадзінкі. Галоўная рэч, я сапрэў увесь. Гарачыня! Жнівень! Чорт з вамі, я вам лепш сам пляшку пастаўлю. А вы мне часу накіньце... Ну, хоць даказаць толькі дайце пра гэты самы суд! — папрасіў ён змрочліва.

— Ага! Пакаяўся! — крыкнуў фурман насмешліва. — Слабак на расправу!

Захар спыніў на ім крывавы, цяжкі позірк. Пасля, ні слова не кажучы, узяў пляшку за горла, да дна апаражніў яе, з краямі напоўніўшы карэц, і да дна высмактаў яго. І, трошкі задыхнуўшыся, груба сказаў:

— Ну? Хопіць табе ці не?.. А цяпер — буду даказваць! — з упартасцю захмялелага чалавека сказаў ён. — Вось ты і пабачыш, напаіў ты мяне ці ў цябе і патрахоў не хопіць на гэта...

І раптам зноў павесялелі страшныя вочы яго, твар зноў стаў важны і дабрадушны.

— Цяпер вы абавязаны слухаць! — усімі грудзьмі сказаў ён і загаварыў далей, але ўжо не так складна і хораша. — А пасля гэтага выклікаюць знахара, Васіля Іванава. Гэты зусім худы, у паддзёўцы шэрай, скроні накшталт канапель і бародка кліночкам. І яшчэ горш за старога моршчыцца, — не то ад сонца, не то ад хітрасці... кадук яго ведае. Гэты, выходзіць, старую абпаіў. Даваў ёй лякарству якуюсь — бывае, наказваў ён піць па маленькай шкляначцы, а яна і зачала глушыць яго вялікімі шклянкамі... Выклікаюць яго. «Як цябе завуць?» — «Быў Васіль». — «Хто табе даў праву лячыць, паганец?» А ў іх ужо раней, канешне, было загаворана: Васька нябось ужо сунуў ім. Ну, а пры народзе, вядома, трэба ж для прыклёпу пакрычаць. Выпытваў, выпытваў, пасля ізноў як закрычыць на яго: «Згінь ты з воч маіх у асіннік!» Той быдта і спужаўся: шапку барджэечкі на галаву — і шмыгель, шмыгель у асіннік... Так, значыць, справу і зацерлі. Паглядзеўся ўраднік у люстэрачка, паправіў шаблю, паскладаў свае паперы... «Ну, кажа, хадзем, ці што, да старога? Вельмі мне хочацца, каб конь яшчэ аддыхнуў». — «А колькі цяпер часу?» Выняў ураднік новы гадзіннік, сялебраны, зірнуў: «Трыццаць восем на першую». — «Ну, хадзем, трэба яго гаспадарку паглядзець, стары мае чым ганарыцца». Падняліся, пайшлі гарбату піць. А мужыкі асталіся, расселіся, як крумкачы, на прывезеным бярвенні каля хаты, паднялі галас. Адны кажуць, што не трэба да продажу дапускаць, другія — што нельга начальства крыўдзіць. Больш за ўсіх нейкі нядошлы мужык арудуе, счапіўся са старым адным. Мужык крычыць, што пагана ў нас жыць, па чужых краінах лепей, кіргізу і то прытачней, — у таго па крайнасці гала без край свету... А стары крычыць — у нас лепей...

Яму здавалася, што ён мог гаварыць без канца і ўсё больш цікава, усё лепш, але, паслухаўшы яго, упэўніўшыся, што справа прапала, сышла толькі на тое, што Захар абапіў, аб'еў іх ды яшчэ беспярэстанку расказвае глупства, фурман і ўраднік пагналі коней і паехалі, абарваўшы яго на паўслове. Алёшка пасядзеў крыху, пападтакваў, выпрасіў чатыры капейкі на тытунь і пайшоў на станцыю. І Захар, зусім нездаволены ні колькасцю выпітага, ні субяседнікамі, астаўся адзін. Паўздыхаў, паматаў галавою, адкідаючы каўнер кажушка, і, адчуваючы яшчэ большы, чым раней, прыліў сілы і няясных жаданняў, падняўся, зайшоў у вінную краму, купіў пляшку і падаўся па завулку прэч з сяла, пайшоў па пыльнай дарозе ў чыстым полі, у неабсяжным прасторы неба і жоўтых палёў. Сонца апускалася, але яшчэ пякло. Кажушак у Захара блішчаў. Направа ад яго падаў на залацістыя перасохлыя пожні вялікі цень з ззяннем вакол галавы. Ссунуўшы гарачую шапку на патыліцу, залажыўшы рукі назад, пад кажушак, Захар цвёрда ступаў па цвёрдай пад пластом пылу зямлі, не міргаючы, як арол, глядзеў то на сонца, то на шырока адкрыты пасля касьбы стэпавы прастор, падобны на прастор пясчанай пустэльні, на раскінутыя па ім незлічоныя копы, падобныя здалёк на вусеняў, — і па гарызонтах, па акопах мільгалі перад яго крывавымі, слязою засланымі вачыма незлічоныя кругі — маліновыя, фіялетавыя і малахітавыя. «А ўсё-такі я п'яны!» — думаў ён, адчуваючы, як замірае і б'е ў галаву сэрца. Але гэта аніяк не шкодзіла яму спадзявацца, што яшчэ будзе сёння нешта незвычайнае. Ён сунімаўся, піў і заплюшчваў вочы. Ах, добра! Добра жыць, але толькі абавязкова трэба зрабіць што-небудзь усім на здзіўленне! І зноў шырока азіраў гарызонты. Ён глядзеў на неба — і ўся душа яго, і насмешлівая і наіўная, жадала подзвігу. Чалавек ён асаблівы, ён цвёрда ведаў гэта, але што надта добрага зрабіў ён на сваім вяку, у чым паказаў сваю сілу? Ды ні ў чым, ні ў чым! Старую жанчыну пранёс аднаго разу на руках вёрстаў пяць... Ды пра гэта нават і гаварыць смешна: ён бы мог дзесятак такіх бабулек данесці куды хочаш.

Уяўленне яго, прагнае ў хмелі да карцін, патрабавала работы. Ён ступаў усё шырэй, цвёрда наважыўшы не даць сонцу абагнаць сябе, — дайсці да Жылова раней, чым яно зойдзе, — і думаў, думаў... Пляшка канчалася. І ён адчуваў, што конча трэба выпіць яшчэ трошкі — у кульгавага мешчаніна, сядзельца ў жыльскай віннай краме, на вялікай дарозе. Сонца апускалася; на змену яму падымаўся з усходу поўны месяц, бледны, як аблачынка, на роўнай сухой сінізне небасхілу. Ледзьве ўлоўны, па-вечароваму духмяны дымок цягнуў аднекуль у астуджаным паветры; пунсова чырванела праменне, якое сыпалася злева па калючым, наскрозь прасвечаным, жытнішчы, чырванеў пыл, падымаючыся за Захаравымі ботамі; ад кожнае капы, ад кожнай трымбулкі, ад кожнае былінкі цягнуўся цень. «Ды не, не дажджэш, не абгоніш!» — думаў Захар, паглядаючы на сонца, выціраючы пот з ілба і ўспамінаючы то біцюга-жарабца, якога за пярэднія ногі падняў ён аднойчы на кірмашы, заспрачаўшыся пра сілу з мяшчанамі, то літы чыгунны прывад, які вывалак ён летась з гумна ў пана Хамутова, то гэтую жабрачку-бабулю, якую цягнуў ён на руках, не звяртаючы ўвагі на яе страх і мольбы адпусціць душу на пакаянне. Суняўшыся, расставіўшы ногі, ад якіх слупамі лёг цень на жытнішча, Захар дастаў з глыбокай кішэні кажушка пляшку, зірнуў на яе супраць сонца і весела ўхмыльнуўся, убачыўшы, што пляшка і гарэлка ў ёй заружавелі. Закінуўшы галаву, ён выліў гарэлку ў разяўлены рот, не кранаючыся пляшкі губамі, і хацеў быў шпурнуць яе вышэй за самую высокую, самую лёгкую дымчастую аблачыну ў глыбіні неба. Але, падумаўшы, стрымаўся: і так растраціўся! — сунуў пляшку ў кішэню і зноў папраставаў, з прыемнасцю ўспамінаючы бабулю.

«Ах, і бабулька ж была, любата!» — думаў ён, гледзячы то на сонца, то на хаты, што шарэлі за далёкімі копамі. Ішоў ён нядаўна па папарышчы. Зірк, ляжыць на сухой кучы гною бабулька-жабрачка і стогне. Быў ён здорава выпіты, і, як заўсёды ў хмелі, прагна шукала душа яго подзвігу — усё роўна, добрага ці благога... нават, напэўна, што больш добрага, чым благога. «Бабка! — крыкнуў ён, скоранька падыходзячы да бабулі. — Паміраеш, ці што? Ці забіў хто? Чым перад кім правінавацілася?» Бабуля, — яна была ўся ў рызманах, бледны твар яе быў у запечанай крыві, вочы заплюшчаны, — заварушылася і застагнала. «Ды што ж ты маўчыш? — гаркнуў Захар грозна. — Калі ў цябе пытаюцца, можаш ты мне не адказваць? Значыць, так і будзеш ляжаць? Скаціну скора пагоняць — баран затаўчэ, замучыць... Падымайся зараз жа!» Бабуля раптам загаласіла, зірнуўшы на яго, вялізнага і страшнага. «Чалавеча, не чапай мяне! Мяне і так бык намяў. Пашкадуй мяне, няшчасную!» — «Не магу я цябе пашкадаваць! — яшчэ больш грозна закрычаў Захар, адчуўшы раптам жаласлівасць і спагаду да бабулі. — Падымайся, кажуць табе!» Бабуля паднялася і тут жа зноў упала і загаласіла яшчэ мудрэй. Тады, не памятаючы сябе ад жаласлівасці, Захар згроб яе ў ахапку і ледзь не бягом памчаў да сяла. Бабуля, абхапіўшы аберуч яго валовіну шыю, задыхаючыся ад паху гарэлкі, якою дыхцела ад яго, трэслася на бягу, а ён, баючыся заплакаць, скоранька мармытаў, стараючыся як мага змякчыць свой бас: «Ды што ты? Ачмурэла, ці што? Чаго баішся? Маўчы, — кажу табе, маўчы: ні аб кім не думай! Пра ўсё забудзь!» — «Не магу, чалавеча! — адказвала бабуля. — Ніякага шчасця не бачу сабе, адна на ўсім свеце, ні пітва, ні наедкаў салодкіх зроду не бачыла...» — «А я табе кажу, не галасі! — гаварыў Захар. — Кожны сваю сцежку топча! У кожнага сваё няшчасце! Ліпі! — гыркнуў ён на ўсё поле, адчуўшы раптоўны прыліў бурнай радасці. — Еш салому, а хворсу не траць. Зараз жа за будзь здароў дастаўлю цябе на хватэру! А за быка за гэтага цябе лупцаваць трэба. Чаго швэндаешся, бадзяешся? Чаго ў гурт лезла? Табе трэба бліжэй да баб пільнавацца. З імі ты можаш гаворкай пацяшацца. А бык, ён, брат, не памілуе!» — «Ох, пастой, — застагнала бабуля, ужо смеючыся скрозь слёзы. — Усю душу вытрас...» І Захар закрычаў яшчэ больш грозна: «Бабка, маўчы! А то от шарахну цябе ў роў — касцей не збярэш!» І зарагатаў, разяўляючы зяпу, размахваючы бабулю і робячы выгляд, што хоча з усяго размаху пусціць яе з гары...

Спіна яго была мокрая, твар шызы ад прыліву крыві і потны, сэрца малаткамі біла ў галаву, калі, горда зірнуўшы на мутна-маліновы шар, што яшчэ не паспеў дакрануцца да гарызонту, хутка ўвайшоў ён у Жылое. Было мярцвяна ціха. Нідзе ні адзінай душы. Роўная бледная сінізна вечаровага неба над усім. Далёкі лясок, што цямнее ў канцы лагчыны. Над ім поўны, ужо ззяннем запалены месяц. Доўгі, голы зялёны выган і рад хатуздоўж яго. Тры вялікія люстраныя сажалкі, а між імі дзве шырокія плаціны з голымі, сухімі вербамі — тоўстымі стваламі і тонкімі прутамі сукоў. На другім баку другі рад хат. І такое выразнае ўсё гэта ў гэты кароткі час паміж днём і ноччу: і контуры шэрых стрэх, і зеляніна выгану, і блішчастасць сажалак. Адна, злева, ледзьве ружавее, астатнія — дзве люстраныя бездані, у якіх нібы ўліты адлюстраваны месяц і кожны ствол, кожны сучок.

— Фу, пропаду на вас няма! — шумна ўздыхнуў Захар, сунімаючыся. — Як павыдыхлі ўсе!

Яму захацелася гыркнуць так, каб у жаху высыпаў на выганы ўвесь гэты дробны народзік, пахаваны па хатах. «Ды не, не, — падумаў ён, матаючы галавою, — ашалеў я, п'яны... Непрыстойна думаю, не па-людску... Дахаты трэба хутчэй... Дахаты...»

І раптам адчуў такую цяжкую, такую смяртэльную тугу, змешаную са злосцю, што нават заплюшчыў вочы. Твар яго стаў кацельнага колеру, аддзяліўся ад русай барады, вушы ўспухлі ад прыліву крыві. Як толькі заплюшчыліся яго вочы, дык зараз жа заскакалі ў цемры перад ім тысячы малахітавых і барвовых кругоў, а сэрца замерла, абарвалася — і ўсё цела мякка бухнула некуды ў прорву. Ах, дамоў бы цяпер, ды ў гумно, ды ў салому! Але, пастаяўшы, Захар расплюшчыў вочы і, замест таго каб звярнуць улева, на Асінавыя Двары, упарта падаўся, перайшоўшы плаціну, на вялікую дарогу, да віннай крамы.

О, якая нуда была на гэтай пустэльнай, бясконцай дарозе, у гэтых бледных раўнінах за ёю, у гэты маўклівы стэпавы вечар! Але Захар усімі сіламі працівіўся нудзе, гаварыў бесперастанку, піў усё больш прагна, каб пераламаць яе і пакараць гэтага кучарава-рыжага, са стаячымі белымі вачыма, кульгавага мешчаніна, які подла і радасна замітусіўся, калі Захар прапанаваў яму паспрачацца: можа ён, Захар, выпіць яшчэ дзве пляшкі ці не? Вінная крама, вымазаная вапнаю, нязвычна бялела супроць бляклай сінізны ўсходняга небасхілу, на якім усё больш празрыста і з большым напаўненнем святла рабіўся круг месяца. Каля крамы стаяў столік і лаўка. Мешчанін у паркалёвай кашулі і ў абшарпаных да чырвані апойкавых ботах тырчаў каля стала, асеўшы на адну нагу і кранаючыся зямлі наском другой, — выставіўшы клуб, і, як малпа, з незвычайным спрытам і шпаркасцю лускаў семкі, не спускаючы сваіх бельмаў з Захара. А Захар, падымаючы грудзі, скрыгаючы зубамі, сціскаючы, як жалезнымі клешчамі, сваімі вялізнымі пальцамі край стала, аблізваючы ссохлыя губы, абрываючы кожнае слова бурным уздыханнем, дрэнна разумеючы, што ён гаворыць, штохвіліны правальваючыся ў нейкую чорную прорву, спяшаўся даказаць, як ён нёс бабулю...

І раптам, размахнуўшыся ўсім тулавам, скоранька ўстаў, далёка адшпурнуў нагою стол разам з пляшкаю і гранёнаю шклянкаю, што палахліва зазвінелі, і хрыпла сказаў:

— Слухай! Ты!

І мешчанін, што быў разявіў ужо рот, каб крыкнуць на Захара за бясчынства, зірнуўшы на яго бела-шызы твар, анямеў. А Захар, сабраўшы апошнія сілы, не даўшы сэрцу разарвацца перш, чым ён скажа, цвёрда дагаварыў:

— Слухай. Я паміраю. Капцы. Не хачу цябе пад бяду падводзіць. Я адыду. Адыду.

І цвёрда пайшоў на сярэдзіну вялікай дарогі. І, дайшоўшы да сярэдзіны, сагнуў калені — і цяжка, як бык, грымнуўся на спіну, раскінуўшы рукі.

Гэтая месячная жнівеньская ноч была жудасная. Адусюль бясшумна беглі бабы і дзетвара да шынка; стрымана і трывожна перамаўляючыся, ішлі мужчыны. Месячнае святло найпразрысцейшым дымам стаяла над сухімі пожнямі. А пасярод вялікай дарогі бялела і яркла нешта вялізнае, страшнае: нехта накрыў палатном мёртвае цела. І босыя бабы, скоранька і бясшумна падыходзячы, хрысціліся і нясмела клалі медзякі ў яго галавах.


Капры, 2.1912


Пан з Сан-Францыска


Пан з Сан-Францыска — імя яго ні ў Неапалі, ні на Капры ніхто не запамятаў — ехаў у Стары Свет на цэлыя два гады, з жонкаю і з дачкою, толькі дзеля забавы.

Ён быў цвёрда ўпэўнены, што мае поўнае права на адпачынак, на асалоду, на падарожжа доўгае і камфартабельнае і ці мала яшчэ на што. Для такой упэўненасці была ў яго тая падстава, што, па-першае, ён быў багаты, а па-другое, толькі што пачынаў жыццё, нягледзячы на свае пяцьдзесят восем гадоў. Да гэтага часу ён не жыў, а толькі існаваў, праўда, вельмі няблага, але ўсё ж маючы ўсе спадзяванні на будучыню. Ён працаваў не складаючы рук, — кітайцы, якіх ён выпісваў да сябе на работы цэлымі тысячамі, добра ведалі, што гэта значыць! — і нарэшце ўбачыў, што зроблена ўжо многа, што ён амаль зраўняўся з тымі, каго некалі ўзяў сабе за ўзор, і надумаў перадыхнуць. Людзі, да якіх належаў ён, мелі за звычай пачынаць асалоду жыцця з паездкі ў Эўропу, у Індыю, у Эгіпет. Намерыўся і ён зрабіць гэтак жа сама. Вядома, ён хацеў аддзячыць за гады працы перш за ўсё сабе; аднак рад быў і за жонку з дачкою. Жонка яго ніколі не вызначалася асаблівай уражлівасцю, але ж усе пажылыя амерыканкі занадта ахвочыя да падарожжаў. А што да дачкі, дзяўчыны на ўзросце і крыху хваравітай, дык ёй падарожжа было проста неабходнае: не кажучы ўжо пра карысць здароўю. Тут часамі бывае, што сядзіш за сталом або разглядаеш фрэскі разам з мільярдэрам.

Маршрут быў выпрацаваны панам з Сан-Францыска вялікі. У снежні і ў студзені ён спадзяваўся цешыцца сонцам Паўднёвай Італіі, помнікамі старажытнасці, тарантэлай, серэнадамі вандроўных спевакоў і тым, што людзі ў яго гады адчуваюць асабліва тонка, — каханнем маладзенькіх неапалітанак, няхай нават і не зусім бескарысным; карнавал ён думаў правесці ў Ніццы, у Монта-Карла, куды ў гэты час сцякаецца ўсё адборнае людства, — тое самае, ад якога залежыць увесь дабрабыт цывілізацыі: і фасон смокінгаў, і трываласць тронаў, і абвяшчэнне вайны, і добраўпарадкаванасць гатэляў, — дзе адны заўзята пускаюцца ў аўтамабільныя і парусныя перагонкі, другія ў рулетку, трэція ў тое, што зазвычай завуць фліртам, а чацвертыя — у стралянне па галубах, якія вельмі прыгожа ўзвіваюцца з садкоў над ізумрудным газонам, на фоне мора колеру незабудак, і зараз жа стукаюцца белымі камячкамі аб зямлю; пачатак сакавіка ён хацеў прысвяціць Фларэнцыі, на перадвелікодны тыдзень прыехаць у Рым, каб слухаць там Miserere[3]; уваходзілі ў яго планы і Венецыя, і Парыж, і бой быкоў у Севільі, і купанне на ангельскіх астравах, і Афіны, і Канстанцінопаль, і Палесціна, і Егіпет, і нават Японія, — вядома, па дарозе ўжо назад... І ўсё пайшло спачатку як лепш не трэба.

Быў канец лістапада, да самага Гібралтара давялося плысці то ў ледзяной імгле, то сярод буры з мокрым снегам; але плылі даволі шчасліва. Пасажыраў было многа, параход — вядомая «Атлантыда» — быў падобны на велічэзны гатэль з усімі выгодамі, — з начным барам, з усходнімі лазнямі, з сваёю газетаю, — і жыццё на ім працякала вельмі роўна: прачыналіся рана, пад трубныя гукі, што рэзка разносіліся па калідорах яшчэ ў той змрочлівы час, калі так павольна і непрыветна развіднівала над шэра-зялёнай вадзяной пустэльняй, што цяжка хвалявалася ў тумане; накінуўшы фланелевыя піжамы, пілі каву, шакалад, какаву; пасля садзіліся ў ванны, рабілі гімнастыку, выклікаючы апетыт і добрае самаадчуванне, спраўлялі дзённыя туалеты і ішлі на першы сняданак; да адзінаццаці гадзін належала бадзёра гуляць па палубах, дыхаючы халоднай свежасцю акіяна, або гуляць у шэфль-борд і другія гульні, каб выклікаць новы апетыт, а ў адзінаццаць — падмацоўвацца бутэрбродамі з булёнам; падмацаваўшыся, з прыемнасцю чыталі газету і спакойна чакалі другога сняданку, яшчэ больш пажыўнага і разнастайнага, чым першы; наступныя дзве гадзіны займаліся адпачынкам; усе палубы былі застаўлены тады доўгімі чаратовымі крэсламі, на якіх падарожнікі ляжалі, панакрываўшыся пледамі, гледзячы на воблачнае неба і на пеністыя ўзгоркі, што мільгалі за бартом, альбо соладка дрэмлючы; а пятай гадзіне іх, пасвяжэлых і павесялелых, паілі моцнай духмянай гарбатай з печывам; у сем апавяшчалі трубнымі сігналамі аб тым, што складала галоўную мэту ўсяго гэтага існавання, вяршыню яго... І тут пан з Сан-Францыска, паціраючы ад прыліву жыццёвых сіл рукі, спяшаўся ў сваю багатую кабіну — надзявацца.

Вечарамі паверхі «Атлантыды» ззялі ў змроку як бы агністымі незлічонымі вачыма, і вялікае мноства слуг працавала ў кухарскіх, пасудамыйнях і вінных скляпах. Акіян, што хадзіў за сценамі, быў страшны, але пра яго не думалі, цвёрда верачы ва ўладу над ім камандзіра, рыжага чалавека неймавернай велічыні і грузнасці, заўсёды нібы соннага, падобнага ў сваім мундзіры з шырокімі залатымі нашыўкамі на страшэннага ідала, і які рэдка паяўляўся на людзі з сваіх таямнічых пакояў; на баку штохвіліны выла са страшэннай змрочнасцю і вішчала з шалёнай злосцю сірэна, але не вельмі хто на абедзе чуў сірэну — яе заглушалі гукі найдзівоснейшага струннага аркестра, які вытанчана і нястомна іграў у мармуровай з двухбаковым асвятленнем зале, высланай аксамітнымі дыванамі, святочна залітай агнямі, перапоўненай дэкальтаванымі дамамі і мужчынамі ў фраках і смокінгах, стройнымі лёкаямі і пачцівымі метрдатэлямі, сярод якіх адзін, той, што прымаў заказы толькі на віны, хадзіў нават з ланцугом на шыі, як які-небудзь лорд-мэр. Смокінг і крухмаленая бялізна вельмі маладзілі пана з Сан-Францыска. Сухі, невысокі, няскладна скроены, але моцна сшыты, ён сядзеў у залаціста-жамчужным ззянні гэтага пакоя за пляшкаю віна, за келіхамі і кілішкамі танюткага шкла, за кучаравым букетам гіяцынтаў. Нешта мангольскае было ў яго жаўтаватым твары з падстрыжанымі сярэбранымі вусамі, залатымі пломбамі блішчалі яго буйныя зубы, старой слановай косцю — моцная лысая галава. Багата, але па гадах была адзета яго жонка, жанчына мажная, шырокая і спакойная; складана, але лёгка і празрыста, з цнатлівай адкрытасцю — дачка, высокая, тонкая, з найпякнейшымі валасамі, цудоўна прыбранымі, з духмяным ад фіялкавых ласункаў дыханнем і з найпяшчотнейшымі ружовымі прышчынкамі каля губ і між лапатак, трошкі прыпудраных... Абед цягнуўся больш за гадзіну, а пасля абеду пачыналіся ў бальнай зале танцы, у часе якіх мужчыны, — у тым ліку, вядома, і пан з Сан-Францыска, — задраўшы ногі, вырашалі на падставе апошніх біржавых навін лёс народаў, да маліновай чырвані твараў накурваліся гаванскімі цыгарамі і напіваліся лікёрамі ў бары, дзе служылі мурыны ў чырвоных камізэльках, з бельмамі, падобнымі на аблупленыя курыныя яйкі. Акіян з гудзеннем хадзіў за сцяною чорнымі гарамі, завіруха моцна свістала ў ацяжэлых снасцях, параход увесь дрыжаў, адольваючы і яе, і гэтыя горы, — як плугам развальваючы на бакі іх хісткія аграмадзіны, што сюд-туд ускіпалі і ўзвіваліся пеністымі хвастамі, — у смяротнай нудзе стагнала здушаная туманам сірэна, мерзлі ад сцюжы і шалелі ад непасільнага напружання ўвагі вахтавыя на сваёй вышцы, на змрочныя і спякотлівыя нетры пекла, на яе апошні, дзевяты круг была падобна падводная ўтроба парахода, — тая, дзе глуха гігікалі вялізныя печы, што пажыралі сваімі распаленымі зяпамі горы каменнага вугалю, які з грукатам укідаўся ў іх аблітымі едкім, брудным потам і па пояс голымі людзьмі, барвовымі ад полымя; а тут, у бары, бесклапотна закідвалі ногі на ручкі крэслаў, цадзілі каньяк і лікёры, плавалі ў хвалях востра пахучага дыму, у танцавальнай зале ўсё зіхацела і тачылася святлом, цяплом і радасцю, пары то кружыліся ў вальсах, то згіналіся ў танга — і музыка настойліва, у нейкай млява-бессаромнай тузе маліла ўсё аб адным, усё аб тым жа... Быў сярод гэтага бліскучага натоўпу нейкі вялікі багатыр, голены, доўгі, падобны на прэлата, у старамодным фраку, быў знакаміты гішпанскі пісьменнік, была сусветная красуня, была зграбная закаханая пара, за якой усе з цікаўнасцю сачылі і якая не таіла свайго шчасця: ён танцаваў толькі з ёю, і ўсё выходзіла ў іх так тонка, чароўна, і толькі адзін камандзір ведаў, што гэтая пара згоджана Лойдам гуляць у каханне за добрыя грошы і ўжо даўно плавае то на адным, то на другім караблі.

У Гібралтары ўсіх абрадавала сонца, было падобна на раннюю вясну; на борце «Атлантыды» паявіўся новы пасажыр, які выклікаў да сябе агульную цікаўнасць, — наследны прынц адной азіяцкай дзяржавы, які падарожнічаў інкогніта, чалавек маленькі, увесь драўляны, шыракатвары, вузкавокі, у залатых акулярах, трохі непрыемны — тым, што вялікія чорныя вусы ў яго прасвечваліся, як у мёртвага, увогуле ж мілы, просты і сціплы. У Міжземным моры зноў дыхнула зімою, ішла буйная і квяцістая, як хвост у паўліна, хваля, якую, пры яркім бляску і зусім чыстым небе, усчала трамантана, што весела і шалёна ляцела насустрач... Пасля, на другія суткі, неба пачало бляднець, гарызонт затуманіўся: блізілася зямля, паказаліся Іскія, Капры, у бінокль ужо відзён быў драбамі цукру насыпаны каля падножжа чагосьці шызага Неапаль... Многія лэдзі і джэнтльмены ўжо надзелі лёгкія, шэрсцю наверх, футры; безадказныя баі-кітайцы, што заўсёды гавораць шэптам, крываногія падлеткі з смалянымі косамі да пят і з дзявочымі густымі вейкамі, спакваля выцягвалі да лесвіц пледы, кійкі, чамаданы, несэсэры... Дачка пана з Сан-Францыска стаяла на палубе поруч з прынцам, учора ўвечары, па шчаслівай выпадковасці, адрэкамендаваным ёй, і рабіла выгляд, што пільна ўглядаецца ўдалячынь, куды ён паказваў ёй, нешта тлумачачы, нешта скоранька і нямоцна расказваючы; ён ростам здаваўся сярод другіх хлапчуком, ён быў зусім нецікавы сабою і смешны — акуляры, кацялок, ангельскае паліто, а валасы рэдкіх вусоў нібы конскія, смуглявая тонкая скура на пляскатым твары нібы нацягнута і быццам крыху палакіравана, — але дзяўчына слухала яго і ад хвалявання не разумела, што ён ёй гаворыць; сэрца яе білася ад незразумелага захаплення перад ім: усё, усё ў ім было не такое, як у другіх, — яго сухія рукі, яго чыстая скура, пад якой цякла старадаўняя царская кроў, нават яго эўрапейскае, зусім простае, але асабліва ахайнае адзенне таіла ў сабе невыказнае зачараванне. А сам пан з Сан-Францыска, у шэрых гетрах на лакіраваных чаравіках, усё паглядаў на знакамітую красуню, высокую, дзіўна пекнага складу бландзінку з размаляванымі па апошняй парыжскай модзе вачыма, якая стаяла каля яго і трымала на сярэбраным ланцужку малюсенькага, выгнутага, аблезлага сабачку і ўсё размаўляла з ім. І дачка, у нейкай незразумелай няёмкасці, старалася не заўважаць яго.

Ён быў даволі шчодры ў дарозе і таму шчыра верыў у клапатлівасць усіх тых, што кармілі і паілі яго, з ранку да вечара служылі яму, пераймалі яго найдрабнейшае жаданне, ахоўвалі яго чысціню і спакой, цягалі яго рэчы, звалі яму падносчыкаў, дастаўлялі яго куфэркі ў гатэлі. Так было ўсюды, так было ў плаванні, так павінна было быць і ў Неапалі. Неапаль рос і набліжаўся; музыкі, пабліскваючы меддзю духавых інструментаў, ужо стоўпіліся на палубе і раптам аглушылі ўсіх урачыстымі гукамі маршу, гігант-камандзір, у параднай форме, паявіўся на сваіх мастках і, як міласлівы дзікунскі бог, прывітальна памахаў рукою пасажырам — і пану з Сан-Францыска гэтак жа, як усім іншым, здавалася, што гэта дзеля яго аднаго грыміць марш гордай Амерыкі, што гэта яго вітае камандзір са шчаслівым прыездам. А калі «Атлантыда» ўвайшла нарэшце ў гавань, прыстала да набярэжнай сваёй шматпавярховай аграмадзінай, усеянай людзьмі, і загрымелі сходы, — колькі парцье і іх памагатых у шапках з залатымі галунамі, колькі ўсялякіх камісіянераў, свістуноў і здаравенных абшарпанцаў з пачкамі квяцістых паштовак у руках кінулася да яго насустрач, з прапановаю паслуг! І ён ухмыляўся гэтым абшарпанцам, ідучы да аўтамабіля таго самага гатэля, дзе мог спыніцца і прынц, і спакойна гаварыў скрозь зубы то па-ангельску, то па-італьянску:

— Go away![4] Yia![5]

Жыццё ў Неапалі зараз жа пацякло па заведзеным парадку: раніцаю — снеданне ў змрочнай сталовай, воблачнае, мала суцяшальнае неба і натоўп гідаў каля дзвярэй вестыбюля; пасля першыя ўсмешкі цёплага ружовага сонца, від з высокага, вісучага балкона на Везувій, да падножжа ўхутаны зіхоткаю ранішняю параю, на срабрыста-жамчужную рабізну заліва і тонкі абрыс Капры на гарызонце, на малюсенькіх ослікаў у двухколках, што бягуць унізе, па ліпкай набярэжнай і на атрады дробных салдацікаў, што некуды ідуць з бадзёрай і крыклівай музыкай; пасля — выхад да аўтамабіля і павольная хада па людных, вузкіх і шэрых калідорах вуліц, сярод высокіх шматпавярховых дамоў, агляд мярцвяна-чыстых і роўна, прыемна, але сумна, нібы снегам, асветленых музеяў або халодных, што пахнуць воскам цэркваў, у якіх усюды адно і тое ж самае: велічны ўваход, закрыты цяжкай скураной заслонай, а ўсярэдзіне — вялізная пустата, маўчанне, ціхія агеньчыкі сямісвечніка, што чырванеюць у глыбіні на прастоле, убраным карункамі, адзінокая бабуля сярод цёмных драўляных лавак, слізкія магільныя пліты пад нагамі і чыё-небудзь «Здыманне з крыжа», абавязкова знакамітае; у гадзіну — другое снеданне на гары Сан-Марціна, куды з'язджаецца пад поўдзень нямала людзей самага першага гатунку і дзе аднаго разу дачка пана з Сан-Францыска траха не самлела: ёй здалося, што ў зале сядзіць прынц, хоць яна ўжо ведала з газет, што ён у Рыме; у пяць — гарбата ў гатэлі, у добра прыбраным салоне, дзе так цёпла ад дываноў і зыркіх камінаў; а там зноў зборы на абед — зноў магутны, загадны звон гонга па ўсіх паверхах, зноў чароды дэкальтаваных дам, што шамацяць па лесвіцах шаўкамі і зіхацяць у люстэрках, зноў шырока і гасцінна адкрыты пакой сталовай, і чырвоныя курткі музыкаў на эстрадзе, і чорны натоўп лёкаяў каля метрдатэля, які з незвычайным майстэрствам разлівае па талерках густы ружовы суп... Абеды зноў былі такія багатыя і стравамі, і вінамі, і мінеральнымі водамі, і ласункамі, і садавіною, што пад адзінаццатую гадзіну вечара па ўсіх нумарах разносілі пакаёўкі каўчукавыя пухіры з гарачаю вадою, каб саграваць страўнікі.

Аднак снежань у той год выдаўся не зусім удачны: парцье, калі з імі гаварылі пра надвор'е, толькі вінавата падымалі плечы, мармычучы, што такога года яны і не памятаюць, хоць ужо не першы год прыходзілася ім мармытаць гэта і спасылацца на тое, што «ўсюды робіцца нешта жахлівае»: на Рыўеры небывалыя навальніцы і буры, у Афінах снег, Этна таксама ўся занесена і начамі аж светла, з Палермы турысты, ратуючыся ад сцюжы, разбягаюцца... Ранішняе сонца кожны дзень падманвала: з паўдня кожны раз шарэла і пачынаў сеяць дождж, ды ўсё гусцей і халадней; тады пальмы каля пад'езда гатэля блішчалі бляхаю, горад здаваўся асабліва брудны і цесны, музеі занадта аднастайныя, цыгарныя недакуркі таўстуноў-рамізнікаў у гумовых, як крылы развінутых па ветры накідках — невыцерпна смярдзючыя, энергічнае паляскванне іхніх бізуноў над танкашыімі клячамі яўна фальшывае, абутак сіньёраў, што падмяталі трамвайныя рэйкі, жахлівы, а жанчыны, што шлёпалі па гразі пад дажджом, з чорнымі голымі галовамі, — пачварна каратканогія; пра сырасць жа і смурод гнілой рыбай ад успененага каля набярэжнай мора няма чаго і гаварыць. Пан і пані з Сан-Францыска пачалі на ранку сварыцца; дачка іх то хадзіла бледная, з галаўным болем, то ажывала, усім захаплялася і была тады і прыемная і чароўная: чароўныя былі тыя тонкія, складаныя пачуцці, якія абудзіла ў ёй сустрэча з непрыгожым чалавекам, у якім цякла незвычайная кроў, бо яно ж, нарэшце, можа, і не важна, што іменна абуджае дзявочую душу, — ці то грошы, ці слава, ці знакамітасць роду... Усе запэўнівалі, што зусім не тое ў Сарэнта, на Капры — там і цяплей, і сонечней, і лімоны цвітуць, і ў норавах больш сумлення, і больш натуральнае віно. І вось сям'я з Сан-Францыска наважыла адправіцца з усімі сваімі куфрамі на Капры, з тым, каб, агледзеўшы яго, пахадзіўшы па каменні на месцы палацаў Ціберыя, пабываўшы ў казачных пячорах Блакітнага грота і паслухаўшы абруцкіх валыншчыкаў, якія цэлы месяц бадзяюцца перад калядамі па востраве і пяюць хвалы дзеве Марыі, пасяліцца ў Сарэнта.

У дзень ад'езду — вельмі памятны сям'і з Сан-Францыска! — нават і зранку не было сонца. Цяжкі туман да самай падэшвы хаваў Везувій, расплываўся нізкай шэранню над свінцовай рабізною мора. Капры зусім не было відаць — нібы яго ніколі і не існавала на свеце. І маленькі параходзік, які накіраваўся да яго, так кідала з боку на бок, што сям'я з Сан-Францыска лежма ляжала на канапах у недалужнай кают-кампаніі гэтага параходзіка, ухутаўшы ногі пледамі і заплюшчыўшы ад ліхаты вочы. Місіс пакутавала, як яна думала, больш за ўсіх; яна некалькі разоў заходзілася, ёй здавалася, што яна канчаецца, а пакаёўка, што прыбегла да яе з тазікам, — якая ўжо многія гады з дня ў дзень калыхалася на гэтых хвалях і ў спёку і ў сцюжу і ўсё-такі была нястомная, — толькі смяялася. Міс была страшэнна бледная і трымала ў зубах скрылёк лімона. Містэр, які ляжаў на спіне, у шырокім паліце і ў вялікай шапцы, не разнімаў сківіц усю дарогу; твар яго стаў цёмны, вусы белыя, галава цяжка балела: апошнія дні, дзякуючы ліхому надвор'ю, ён піў вечарамі занадта многа і занадта многа любаваўся «жывымі карцінамі» ў некаторых прытонах. А дождж сек і званіў у шыбы, на канапы з іх цякло, вецер з завываннем ламаўся ў мачты і часамі, разам з раз'юшанай хваляй, клаў параходзік зусім набок, і тады з грукатам кацілася нешта ўнізе. На прыпынках, у Кастэламары, у Сарэнта, было лягчэй; але і тут размахвала страшэнна, бераг з усімі абрывамі, садамі, пініямі, ружовымі і белымі гатэлямі і дымнымі, кучарава-зялёнымі гарамі лятаў за акном уніз і ўверх, як на гойданцы; у сцены стукаліся лодкі, сыры вецер дзьмуў у дзверы, і, ні на хвіліну не змаўкаючы, пранізліва лямантаваў заіклівы хлапчук, стоячы на барліне пад флагам гатэля «Roual», што шалёна хадзіла на хвалях, і заманьваў падарожнікаў. І пан з Сан-Францыска, адчуваючы сябе так, як і належала яму, — зусім старым, — ужо з нудою і злосцю думаў пра ўсіх гэтых скнарых, прасмуроджаных часнаком чалавечкаў, што завуцца італьянцамі; раз у часе прыпынку, расплюшчыўшы вочы і прыўзняўшыся з канапы, ён убачыў пад скалістай кручай кучу такіх недалужных, наскрозь спляснелых мураваных дамкоў, налепленых адзін на аднаго па-над самай вадой, каля лодак, каля нейкага рыззя, бляшанак і карычневых сецяў, што, успомніўшы, што гэта і ёсць сапраўдная Італія, куды ён прыехаў набірацца ўцех, адчуў, як яго ахапіў адчай... Нарэшце, ужо на змярканні, пачаў насоўвацца сваёю чарнатою востраў, нібы наскрозь прасвідраваны каля падножжа чырвонымі агеньчыкамі, вецер стаў мякчэйшы, цяплейшы, водарны, па заспакоеных хвалях, што пераліваліся, як чорнае масла, пацяклі залатыя змеі ад прыстаньскіх ліхтароў... Пасля раптам загрымеў і сакавіта пляснуўся ў воду якар, наперабой панесліся адусюль шалёныя крыкі лодачнікаў — і адразу стала на душы лягчэй, ярчэй заззяла кают-кампанія, захацелася есці, піць, паліць, варушыцца... Праз дзесяць хвілін сям'я з Сан-Францыска сышла ў вялікую барліну, праз пятнаццаць ступіла на каменне набярэжнай, а потым села ў светлы вагончык і з гудзеннем пацягнулася ўверх па адхоне, сярод калоў на вінаградніках, напалову разбураных каменных агароджаў і мокрых, каравых, прыкрытых сям-там саламянымі паветкамі апельсінавых дрэў, якія з бляскам аранжавых пладоў і тоўстай глянцавітай лістоты слізгалі ўніз, з гары, паўз адчыненыя вокны вагончыка... Соладка пахне ў Італіі зямля пасля дажджу, і свой, асаблівы пах ёсць у кожнага яе вострава.

Востраў Капры быў сыры і цёмны ў гэты вечар. Але тут ён на хвіліну ажыў, сям-там асвяціўся. На версе гары, на пляцоўцы фунікулёра, ужо зноў стаяў натоўп тых, на абавязку каго ляжала як мае быць прыняць пана з Сан-Францыска. Былі і іншыя прыезджыя, але якія не заслугоўвалі ўвагі, — некалькі расейцаў, што пасяліліся на Капры, неахайных і рассеяных, у акулярах, з бародамі, з настаўленымі каўнярамі старэнькіх палітэчкаў, і кампанія даўганогіх, круглагаловых нямецкіх юнакоў у цірольскіх гарнітурах і з кужэльнымі торбамі за плячыма, якія не мелі патрэбы ні ў чыіх паслугах, усюды адчувалі сябе як дома і былі зусім не шчодрыя на траты. Пан жа з Сан-Францыска, які спакойна стараніўся і тых і другіх, быў адразу заўважаны. Яму і яго дамам паспешліва памаглі выйсці, перад ім пабеглі наперад, паказваючы дарогу, яго зноў акружылі хлапчукі і тыя мажныя капрыйскія бабы, што носяць на галовах чамаданы і куфры прыстойных турыстаў. Застукалі па маленькай, як бы опернай плошчы, над якой гайдаўся ад вільготнага ветру электрычны шар, іхнія драўляныя хадакі на нагах, па-птушынаму засвістала і закулялася цераз галаву чарада хлапчукоў — і як па сцэне пайшоў сярод іх пан з Сан-Францыска да якойсьці сярэднявечнай аркі пад злітымі ў адно дамамі, за якімі пуката вяла да ярка-светлага наперадзе пад'езда гатэля звонкая вулічка з віхрам пальмы над пляскатымі стрэхамі налева і сінімі зорамі на чорным небе ўверсе, спераду. І ўсё было падобна, што гэта ў гонар гасцей з Сан-Францыска ажыў каменны сыры гарадок на скалістым астраўку ў Міжземным моры, што гэта яны зрабілі такім шчаслівым і гасцінным гаспадара гатэля, што толькі іх чакаў кітайскі гонг, які завыў па ўсіх паверхах збор на абед, ледзь толькі ступілі яны ў вестыбюль.

Гаспадар, вельмі элегантны малады чалавек, які ветліва і вытанчана пакланіўся і сустрэў іх, на імгненне здзівіў пана з Сан-Францыска; зірнуўшы на яго, пан з Сан-Францыска раптам успомніў, што сёння ўночы, сярод іншай блытаніны, якая адольвала яго ў сне, ён бачыў іменна гэтага джэнтльмена, акурат такога ж, як гэты, у той жа візітцы з круглымі крысамі і з той жа люстрана прычэсанай галавою. Здзіўлены, ён нават ледзь быў не спыніўся. Але як у душы ў яго ўжо даўным-даўно не асталося нават ні макавага зерня якіх-небудзь так званых містычных адчуванняў, дык зараз жа і памеркла яго здзіўленне: жартам сказаў ён пра гэта дзіўнае супадзенне сну і рэчаіснасці жонцы і дачцэ, праходзячы па калідоры гатэля. Дачка, аднак, з трывогаю зірнула на яго ў гэтую хвіліну: сэрца яе раптам сціснула туга, пачуццё страшэннай адзіноты на гэтым чужым, цёмным востраве...

Толькі што выехала высокая асоба, якая гасцявала на Капры, — Рэйс XVII. І гасцям з Сан-Францыска далі тыя ж самыя апартаменты, якія займаў ён. Да іх прыставілі самую прыгожую і здатную пакаёўку, бельгійку, з тонкім і цвёрдым ад гарсэта станам і ў крухмалёвым каптурыку накшталт маленькай зубчастай кароны, самага статнага з лёкаяў, вугляна-чорнага, агнявокага сіцылійца, і самага пракідкога калідорнага, маленькага і поўнага Луіджы, які перамяніў шмат падобных месцаў на сваім вяку. А праз хвіліну ў дзверы пакоя пана з Сан-Францыска лёгенька стукнуў француз метрдатэль, які заявіўся, каб даведацца, ці будуць паны прыезджыя абедаць, і ў выпадку сцвярджальнага адказу, у якім, дарэчы, не было сумнявання, далажыць, што сёння лангуст, ростбіф, спаржа, фазаны і гэтак далей. Падлога яшчэ хадзіла пад панам з Сан-Францыска — так закалыхаў яго гэты паскудны параходзік, — але ён не спяшаючыся, уласнаручна, хоць з непрывычкі і не зусім спрытна, зачыніў акно, якое грукнула, калі ўваходзіў метрдатэль, і ў якое тхнула пахам далёкай кухні і мокрых кветак у садзе, і з нетаропкай выразнасцю адказаў, што абедаць яны будуць, што столік ім павінен быць пастаўлены далей ад дзвярэй, у самай глыбіні залы, што піць яны будуць віно тутэйшае, і кожнаму яго слову метрдатэль падтакваў у самых разнастайных інтанацыях, якія мелі, аднак, толькі той сэнс, што няма і не можа быць сумнявання ў праваце жадання пана з Сан-Францыска і што ўсё будзе выканана дакладна. Напаследак ён схіліў галаву і далікатна папытаўся:

— Усё, сэр?

І, атрымаўшы ў адказ павольнае «yes»[6], дадаў, што сёння ў іх у вестыбюлі тарантэла — танцуюць Кармела і Джузепе, вядомыя ўсёй Італіі і «ўсяму свету турыстаў».

— Я бачыў яе на паштоўках, — сказаў пан з Сан-Францыска голасам, які нічога не выказваў. — А гэты Джузепе — яе муж?

— Стрыечны брат, сэр, — адказаў метрдатэль.

І памарудзіўшы, нешта падумаўшы, але нічога не сказаўшы, пан з Сан-Францыска адпусціў яго кіўком галавы.

А пасля ён зноў пачаў нібы да шлюбу рыхтавацца: усюды запаліў электрычнасць, напоўніў усе люстры адлюстраваннем святла і бляску, мэблі і парасчыняных куфроў, пачаў галіцца, мыцца і штохвіліны званіць, у той час як па ўсім калідоры несліся і перабівалі яго другія нецярплівыя званкі — з пакояў яго жонкі і дачкі. І Луіджы, у сваім чырвоным фартуху, з лёгкасцю, уласцівай многім таўстунам, робячы грымасы жаху, якія да слёз смяшылі пакаёвак, што прабягалі міма з кафельнымі вёдрамі ў руках, кулём каціўся на званок і, стукнуўшы ў дзверы костачкамі, з прытворнай нясмеласцю, з даведзенай да ідыятызму пачцівасцю пытаўся:

— Ha sonato, signore?[7]

І з-за дзвярэй чуўся непаспешны і скрыпучы, крыўдна ветлівы голас:

— Yes, come in...[8]

Што адчуваў, што думаў пан з Сан-Францыска ў гэты, такі славуты для яго вечар? Ён, як усякі, хто перажыў марскую гойданку, толькі вельмі хацеў есці, з асалодаю марыў пра першую лыжку супу, пра першы глыток віна і рабіў прывычную справу туалету нават з пэўным узбуджэннем, якое не пакідала часу на пачуцці і разважанні.

Пагаліўшыся, вымыўшыся, ёмка ўставіўшы некалькі зубоў, ён, стоячы перад люстэркамі, змачыў і прыдраў шчоткамі ў сярэбранай аправе рэшткі жамчужных валасоў вакол смугла-жоўтага чэрапа, нацягнуў на дужае старэчае цела з распаўнелай ад добрай яды таліяй крэмавае шаўковае трыко, а на сухія ногі з пляскатымі ступнямі — чорныя шаўковыя шкарпэткі і бальныя туфлі, прысядаючы, прывёў да парадку высока падцягнутыя шаўковымі падцяжкамі чорныя штаны і бялюткую, з выпучанай грудзінаю кашулю, уставіў у бліскучыя манжэты запанкі і пачаў мучыцца над тым, каб злавіць пад цвёрдым каўнерыкам запанку на шыі. Падлога яшчэ хісталася пад ім, кончыкі пальцаў вельмі балелі, запанка часам моцна кусала друзлую скурку ў ямачцы пад кадыком, але ён быў настойлівы і, нарэшце, з блішчастымі ад напружання вачыма, увесь шызы ад пераціснутага яму горла не ў меру тугім каўнерыкам, такі дамогся свайго — і ў знямозе прысеў перад трумо, увесь адлюстроўваючыся ў ім і паўтараючыся ў другіх люстэрках.

— О, гэта жахліва! — прамармытаў ён, апускаючы вялікую лысую галаву і не стараючыся зразумець, не думаючы, што іменна жахліва; пасля прывычна і ўважліва агледзеў свае кароткія, з падагрычным зацвярдзеннем на суставах пальцы, іх вялікія і выпуклістыя пазногці міндальнага колеру і паўтарыў з перакананнем: — Гэта жахліва...

Але тут зычна, нібы ў дзікунскім храме, загуў па ўсім доме другі гонг. І, паспешліва ўстаўшы з месца, пан з Сан-Францыска яшчэ больш сцягнуў каўнерык гальштукам, а жывот адкрытаю камізэлькаю, надзеў смокінг, выправіў манжэты, яшчэ раз агледзеў сябе ў люстэрка... Гэтая Кармела, смуглявая, з налоўчанымі вачыма, падобная на мулатку, у квяцістым убранні, дзе пераважвае аранжавы колер, скача, мабыць, незвычайна, — падумаў ён. І, бадзёра выйшаўшы з свайго пакоя і падышоўшы па дыване да суседняга, жончынага, моцна папытаўся, ці скора яны?

— Праз пяць хвілін! — звонка і ўжо весела адгукнуўся з-за дзвярэй дзявочы голас.

— Добра, — сказаў пан з Сан-Францыска.

І не спяшаючыся пайшоў па калідорах і па лесвіцах, усланых чырвонымі дыванамі, уніз, шукаючы чытальні. Слугі, трапляючы насустрач, ціснуліся ад яго да сцяны, а ён ішоў, нібы не заўважаючы іх. Спазніўшыся на абед, старая жанчына, у светла-шэрай шаўковай сукенцы, спяшалася з усяе сілы, але смешна, па-курынаму, і ён лёгка абагнаў яе. Каля шкляных дзвярэй сталовай, дзе ўжо ўсе былі ў зборы і пачыналі есці, ён спыніўся перад столікам, загрувашчаным каробкамі цыгараў і егіпецкіх папярос, узяў вялікую манілу і кінуў на столік тры ліры; на зімовай верандзе мімаходзь зірнуў у адчыненае акно: з цемры дыхнула на яго пяшчотным паветрам, здалося, што паказалася вяршаліна старой пальмы, якая раскінула па зорах свае велічэзныя вайі, пачуўся аддалены роўны шум мора... У чытальні, утульнай, ціхай і светлай толькі над сталамі, стоячы шастаў газетамі нейкі сівы немец, падобны на Ібсена, у сярэбраных круглых акулярах і з вар'яцкімі, здзіўленымі вачыма. Холадна агледзеўшы яго, пан з Сан-Францыска сеў у глыбокае скураное крэсла ў кутку, каля лямпы з зялёным каўпаком, надзеў пенснэ і, тузануўшы галавою ад цеснага каўнерыка, увесь закрыўся газетным лістом. Ён скоранька прабег загалоўкі некаторых артыкулаў, прачытаў некалькі радкоў пра бясконцую балканскую вайну, прывычным жэстам перагарнуў газету, — як раптам радкі ўспыхнулі перад ім шкляным бляскам, шыя яго напружылася, вочы выпучыліся, пенснэ зляцела з носа... Ён рвануўся наперад, хацеў глынуць паветра — і дзіка захрыпеў; ніжняя сківіца яго адпала, асвятліўшы ўвесь рот золатам пломбаў, галава закінулася на плячо і заматалася, грудзіна кашулі выпучылася корабам — і ўсё цела, вывіваючыся, задзіраючы дыван абцасамі, папаўзло на падлогу, адчайна змагаючыся з некім.

Калі б не было ў чытальні немца, хутка і спрытна здолелі б у гатэлі замяць гэтае жахлівае здарэнне, імгненна, заднімі ходамі, замчалі б за ногі і за галаву пана з Сан-Францыска куды далей — і ні адна душа з гасцей не даведалася б, чаго натварыў ён. Але немец вырваўся з чытальні з крыкам, ён успалашыў увесь дом, усю сталовую. І многія ўскоквалі з-за яды, перакульваючы крэслы, многія, бляднеючы, беглі ў чытальню, на ўсіх мовах чулася: «Што, што здарылася?» — і ніхто не адказваў толкам, ніхто не разумеў нічога, бо людзі да гэтага часу яшчэ больш за ўсё дзівяцца і нізашто не хочуць верыць смерці. Гаспадар кідаўся ад аднаго госця да другога, сілячыся затрымаць усіх, хто бег, і супакоіць іх паспешлівымі запэўніваннямі, што гэта так, дробязь, маленькая непрытомнасць з адным панам з Сан-Францыска... Але ніхто яго не слухаў, шмат хто бачыў, як лёкаі і калідорныя зрывалі з гэтага пана гальштук, камізэльку, памяты смокінг і нават на невашта бальныя чаравікі з чорных шаўковых ног з пляскатымі ступнямі. А ён яшчэ торгаўся. Ён настойліва змагаўся са смерцю, нізашто не хацеў паддацца ёй, што так нечакана і груба навалілася на яго. Ён матаў галавою, хрыпеў, як зарэзаны, закаціў вочы, як п'яны... Калі яго паспешліва ўнеслі і палажылі на ложак у сорак трэці нумар — самы маленькі, самы дрэнны, самы сыры і халодны, у канцы ніжняга калідора, — прыбегла яго дачка, з распушчанымі валасамі, у расшпіленым капоце, з аголенымі грудзьмі, паднятым гарсэце, потым вялікая, цяжкая і ўжо зусім прыбраная на абед жонка, у якой рот быў круглы ад жаху... Але тут ён ужо і галавою перастаў матаць.

Праз чвэртку гадзіны ў гатэлі ўсё сяк-так набыло парадак. Але вечар быў непапраўна сапсаваны. Некаторыя, вярнуўшыся ў сталовую, даабедалі, але моўчкі, з пакрыўджанымі тварамі, між тым як гаспадар падыходзіў то да аднаго, то да другога, у бяссільным і прыстойным раздражненні паціскаючы плячыма, адчуваючы сябе без віны вінаватым, усіх запэўніваючы, што ён вельмі добра разумее, «як гэта непрыемна», і даючы слова, што ён зробіць «усе ад яго залежныя захады», каб не паўтарыліся непрыемнасці; тарантэлу прыйшлося адкласці, лішнюю электрычнасць патушылі, большасць гасцей пайшло ў горад, у піўную, і стала так ціха, што выразна чуўся стук гадзінніка ў вестыбюлі, дзе толькі адзін папугай драўляна мармытаў нешта, кешкаючыся перад сном у сваёй клетцы, умудроўваючыся заснуць з недарэчна задранай на верхняе більца лапай... Пан з Сан-Францыска ляжаў на танным жалезным ложку, пад грубымі шарсцянымі коўдрамі, на якія са столі цьмяна свяціла адна лямпачка. Пухір з лёдам звісаў на яго мокры і халодны лоб. Шызы, ужо мёртвы твар паступова стыў, хрыплае клекатанне, якое вырывалася з разяўленага рота, асветленага водбліскам золата, слабела. Гэта хрыпеў ужо не пан з Сан-Францыска — яго больш не было, — а нехта другі. Жонка, дачка, доктар, прыслуга стаялі і глядзелі на яго. Раптам тое, чаго яны чакалі і баяліся, сталася — хрып абарваўся. І павольна, павольна, на вачах ва ўсіх, пацякла бледнасць па твары мерцвяка, і рысы яго пачалі танчэць, святлець — прыгажосцю, ужо даўно наканаванай яму.

Увайшоў гаспадар. «Gia e morto»[9], — сказаў яму шэптам доктар. Гаспадар з абыякавым тварам паціснуў плячыма. Місіс, у якой ціха каціліся па шчоках слёзы, падышла да яго і нясмела сказала, што цяпер трэба перанесці нябожчыка ў яго пакой.

— О не, мадам, — паспешліва, карэктна, але ўжо без усялякай ласкавасці і не па-ангельску, а па-французску запярэчыў гаспадар, якому зусім не цікава была тая драбяза, што маглі пакінуць цяпер у яго касе падарожнікі з Сан-Францыска. — Гэта зусім немагчыма, мадам, — сказаў ён і патлумачыў, што ён вельмі цэніць гэтыя апартаменты, што калі б ён выканаў яе жаданне, дык усяму Капры стала б вядома пра гэта і турысты пачалі б пазбягаць іх.

Міс, якая ўвесь час дзіўна глядзела на яго, села ў крэсла і, заціснуўшы рот хустачкаю, заплакала. У місіс слёзы адразу высахлі, твар успыхнуў. Яна павысіла тон, пачала патрабаваць, гаворачы на сваёй мове і ўсё яшчэ не верачы, што павага да іх канчаткова страчана. Гаспадар з ветлівай годнасцю асадзіў яе: калі мадам не падабаюцца парадкі ў гатэлі, ён не смее яе затрымліваць; і цвёрда заявіў, што цела павінна быць вывезена сёння ж на світанні, што паліцыі ўжо даведзена да ведама, што прадстаўнік яе зараз з'явіцца і выканае неабходныя фармальнасці... Ці можна дастаць на Капры хоць бы простую гатовую дамавіну, пытаецца мадам? На жаль, не, ні ў якім выпадку, а зрабіць ніхто не паспее. Прыйдзецца зрабіць як-небудзь іначай... Содавую ангельскую ваду, напрыклад, ён атрымлівае ў вялікіх і доўгіх скрынях... перагародкі з такое скрыні можна выняць...

Уночы ўвесь гатэль спаў. Адчынілі акно ў сорак трэцім нумары — яно выходзіла ў куток саду, дзе пад высокай мураванай сцяной, утыканай па грэбені бітым шклом, рос чэзлы банан, — патушылі электрычнасць, замкнулі дзверы на замок і пайшлі. Мёртвы астаўся ў цемры, сінія зоры глядзелі на яго з неба, цвыркун з тужлівай бесклапотнасцю заспяваў у сцяне... У цьмяна асветленым калідоры сядзелі на падаконніку дзве пакаёўкі, нешта цыруючы. Увайшоў Луіджы з кучаю сукенак на руцэ, у туфлях.

— Pronto? (Гатова?) — заклапочана папытаўся ён звонкім шэптам, паказваючы вачыма на страшныя дзверы ў канцы калідора. І лёгенька паматаў вольнаю рукою ў той бок: — Partenza[10]! — шэптам крыкнуў ён, нібы праводзячы цягнік, тое, што звычайна крычаць у Італіі на станцыях пры адпраўленні цягнікоў, — і пакаёўкі, душачыся бязгучным смехам, упалі галовамі на плечы адна адной.

Пасля ён, мякка падскокваюочы, падбег да самых дзвярэй, пастукаў у іх і, схіліўшы галаву набок, напаўголаса, вельмі далікатна папытаўся:

— Ha sonato, signore?

І, здушыўшы горла, высунуўшы ніжнюю сківіцу, скрыпуча, марудліва і тужліва адказаў сам сабе, нібы з-за дзвярэй:

— Yes come in...

А на світанні, калі пабялела за акном сорак трэцяга нумара і вільготны вецер зашабуршэў рванаю лістотаю банана, калі паднялося і раскінулася над востравам Капры блакітнае ранішняе неба і азалацілася супроць сонца, якое ўзыходзіла за далёкімі сінімі гарамі Італіі, чыстая і ясная вяршыня Монтэ-Саляра, калі пайшлі на работу муляры, што папраўлялі на востраве сцежкі для турыстаў, — прынеслі да сорак трэцяга нумара доўгую скрыню з-пад содавай вады. Неўзабаве яна стала вельмі цяжкая — і моцна ціснула ў калені малодшаму парцье, які шпарка павёз яе на аднаконным рамізніку па белай шашы, што ўзад і ўперад вывівалася па схілах Капры, сярод мураваных агароджаў і вінаграднікаў, усё ўніз і ўніз да самага мора. Рамізнік, кволы чалавек з чырвонымі вачыма, у старым пінжачку з кароткімі рукавамі і ў збітых чаравіках, быў з пахмелля, — цэлую ноч гуляў у косці ў траторыі, — і ўсё хвастаў свайго дзябёлага коніка, па-сіцыліянску страката ўбранага, які дробна грымеў усялякімі шамкамі на аброці ў каляровых шарсцяных пампонах і на вастрыях высокага медзянога падсядзёлка, з аршынным птушыным пяром, што тырчала з падстрыжанай грыўкі і трэслася на бягу. Рамізнік маўчаў, быў прыгнечаны сваёй бяспутнасцю, сваёй распустай, — тым, што ён да апошняга шэлега прагуляў ноччу ўсе тыя медзякі, якіх было поўна ў яго кішэні. Але ранак быў свежы, на такім паветры, сярод мора, пад ранішнім небам, хмель хутка праходзіць і хутка варочаецца бесклапотнасць да чалавека, ды суцяшаў рамізніка і той нечаканы заробак, што даў яму нейкі пан з Сан-Францыска, які матаў сваёй мёртвай галавой у скрыні за яго спінаю... Параходзік, што, як жук, ляжаў далёка ўнізе, на пяшчотнай і яркай сінізне, якой так густа і поўна наліты Неапалітанскі заліў, ужо даваў апошнія гудкі — і яны бадзёра адгукваліся па ўсім востраве, кожны выгін якога, кожны грэбень, кожны камень быў так добра віднюткі адусюль, нібы паветра зусім не было. Каля прыстані малодшага парцье дагнаў старэйшы, які мчаў у аўтамабілі міс і місіс, бледных, з праваленымі ад слёз і бяссоннай ночы вачыма. І праз дзесяць хвілін параходзік зноў зашумеў вадою і зноў пабег да Сарэнта, да Кастэламары, назаўсёды везучы ад Капры сям'ю з Сан-Францыска... І на востраве зноў запанаваў мір і спакой.

На гэтым востраве, дзве тысячы год таму назад, жыў чалавек, які зусім заблытаўся ў сваіх жорсткіх і брудных справах, які чамусьці забраў уладу над мільёнамі людзей і які, сам разгубіўшыся ад бяссэнсавасці гэтай улады і ад страху, што хто-небудзь заб'е яго з-за вугла, нарабіў жорсткасцей звыш усякай меры, — і чалавецтва навекі запомніла яго, і тыя, што ў сукупнасці сваёй, гэтак жа незразумела і, па сутнасці, гэтак жа жорстка, як і ён, уладарнічаюць цяпер у жыцці, з усяго свету з'язджаюцца глядзець на рэшткі таго мураванага дома, дзе жыў ён на адным з самых крутых пад'ёмаў вострава. Гэтым цудоўным ранкам усе, хто прыехаў на Капры якраз з гэтай мэтай, яшчэ спалі па гатэлях, хоць да пад'ездаў гатэляў ужо вялі маленькіх мышастых ослікаў пад чырвонымі сёдламі, на якіх зноў павінны былі сёння, прачнуўшыся і наеўшыся, умасціцца маладыя і старыя амерыканцы і амерыканкі, немцы і немкі і за якімі зноў павінны былі бегчы па камяністых сцежках, і ўсё ўгору, аж да самай вяршыні Монтэ-Ціберыё, капрыйскія жабрачкі-бабулі з кіямі ў жылістых руках. Супакоеныя тым, што мёртвага старога з Сан-Францыска, які таксама збіраўся ехаць з імі, але замест гэтага толькі напалохаў іх напамінкам аб смерці, ужо адправілі ў Неапаль, падарожнікі спалі моцным сном, і на востраве было яшчэ ціха, крамы ў горадзе былі яшчэ зачыненыя. Гандляваў толькі рынак на маленькай плошчы — рыбаю і зяленівам, і былі на ім адны простыя людзі, сярод якіх, як заўсёды, без усялякага клопату, стаяў Ларэнца, высокі дзед-лодачнік, бесклапотны гуляка і вельмі прыгожы, вядомы па ўсёй Італіі, які не раз служыў замест мадэлі многім жывапісцам: ён прынёс і ўжо прадаў задарма двух злоўленых ім ноччу амараў, якія шалпацелі ў фартусе ў кухара таго самага гатэля, дзе начавала сям'я з Сан-Францыска, і цяпер мог спакойна стаяць хоць да вечара, шчасліва паглядаючы вакол, выхваляючыся сваімі лахманамі, глінянаю люлькаю і чырвоным шарсцяным берэтам, спушчаным на адно вуха. А па кручах Монтэ-Саляра, па старажытнай фінікійскай дарозе, высечанай у скалах, па яе каменных прыступках, спускаліся ад Анакапры два абруцкія горцы. У аднаго пад скураным плашчом была валынка — вялікі казіны пухір з дзвюма дудкамі,у другога — нешта накшталт драўлянай жалейкі. Ішлі яны — і цэлая краіна, радасная, цудоўная, сонечная, ляжала пад імі: і камяністыя гарбы вострава, які бадай што ўвесь ляжаў у іх нагах, і тая казачная сінізна, у якой плаваў ён, і зіхоткая ранішняя пара над морам на ўсход, пад сляпучым сонцам, якое ўжо горача грэла, падымаючыся ўсё вышэй і вышэй, і туманна-блакітныя, яшчэ па-ранішняму зыбкія масівы Італіі, яе блізкіх і далёкіх гор, хараства якіх не можа выказаць чалавечае слова. На паўдарозе яны замарудзілі хаду: над дарогай, у гроце скалістай сцяны Монтэ-Саляра, уся залітая сонцам, уся ў цяпле і ў бляску яго, стаяла ў бялюткіх гіпсавых адзеннях і ў царскім вянку, залаціста-іржавым ад непагод, боская маці, пакорлівая і міласлівая, з вачыма, паднятымі ў неба, да вечнага і шчаслівага прыпірышча тройчы блаславёнага сына яе. Яны пазнімалі шапкі, прылажылі да губ свае жалейкі — і паліліся наіўныя і пакорліва радасныя хвалы іх сонцу, ранню, ёй, цнатлівай заступніцы ўсіх пакрыўджаных у гэтым злым і дзівосным свеце, і народжанаму ад плоці яе ў пячоры Віфліемскай, у бедным пастуховым прытулку, у далёкай зямлі Юдавай...

Цела ж мёртвага чалавека з Сан-Францыска варочалася дахаты, у магілу, на берагі Новага Свету. Зазнаўшы многа прыніжэння, многа чалавечай няўвагі, з тыдзень павандраваўшы з аднаго партовага пакгаўза ў другі, яно зноў трапіла, нарэшце, на той самы знакаміты карабель, на якім так яшчэ нядаўна, з такой пашанай везлі яго ў Стары Свет. Але цяпер ужо хавалі яго ад жывых — глыбока спусцілі ў прасмаленай труне ў чорны трум. І зноў, зноў пайшоў карабель у сваю далёкую марскую дарогу. Ноччу плыў ён міма вострава Капры, і маркотныя былі яго агні, што паволі знікалі ў цёмным моры, для тых, хто глядзеў на іх з вострава. Але там, на караблі, у светлых, зіхоткіх ад жырандоляў і мармуру залах, быў, як звычайна, людны баль у гэтую ноч.

Быў ён і на другую і на трэцюю ноч — зноў сярод шалёнай завірухі, што неслася над акіянам і гула, як пахавальная трызна, і хадзіла жалобнымі ад сярэбранай пены гарамі. Незлічоныя агнявыя вочы карабля былі за снегам ледзьве відны Д'яблу, што сачыў са скал Гібралтара, з камяністых варотаў двух светаў, за караблём, які знікаў у ноч і завіруху. Д'ябал быў вялізны, як уцёс, але яшчэ большы за яго быў карабель, шматярусны, шматтурботны, створаны гардыняй Новага Чалавека з старым сэрцам. Завіруха білася ў яго снасці і шыракагорлыя трубы, пабялелыя ад снегу, але ён быў трывалы, цвёрды, велічны — і страшны. На самым верхнім даху яго адзінока высіліся сярод снежных віхур тыя ўтульныя, слаба асветленыя пакоі, дзе, ахоплены чуйнай і трывожнай дрымотаю, над усім караблём уссядаў яго грузны вадзіцель, падобны на дзікунскага ідала. Ён чуў цяжкія завыванні і лютыя віскі сірэны, здушванай бураю, але супакойваў сябе блізкасцю таго, нарэшце яму самому незразумелага, што было за яго сцяною: той як бы браняванай каюты, якая раз-пораз напаўнялася таямнічым гулам, трапятаннем і сухім трэскам сініх агнёў, што ўспыхвалі і разрываліся вакол бледнатварага тэлеграфіста з металічным абручом на галаве. У самым нізе, у падводным чэраве «Атлантыды», цьмяна паблісквалі сталлю, сіпелі параю і сачыліся варам і маслам тысячапудовыя аграмадзіны катлоў і ўсялякіх другіх машын, тае кухні, распаленай спадыспаду пякельнымі чарэньмі, у якіх варыўся рух карабля, — клекаталі страшэнныя ў сваёй засерадкаванасці сілы, якія перадаваліся ў самы кіль яго, у бясконца доўгае сутарэнне, у круглы тунель, слаба асветлены электрычнасцю, дзе паволі, з беспярэчнасцю, якая гняце чалавечую душу, круціўся ў сваім масляністым логаве велічэзны вал, як жывая пачвара, выцягнутая ў гэтым тунелі, падобным на жарало. А сярэдзіна «Атлантыды», сталовыя і бальныя залы яе зырчэлі святлом і радасцю, гулі гаманою расквечанага натоўпу, пахлі свежымі кветкамі, пяялі струнным аркестрам. І зноў пакутліва вывівалася і часамі сутаргава стыкалася сярод гэтага натоўпу, сярод бляску агнёў, шаўкоў, брыльянтаў і аголеных жаночых плеч, тонкая і гнуткая пара нанятых закаханых: грэшна-сціплая, харошанькая дзяўчынка з апушчанымі вейкамі, з цнатлівай прычоскай і рослы малады чалавек з чорнымі, нібы прыклеенымі валасамі, бледныя ад пудры, у зграбным лакіраваным абутку, у вузкім, з доўгімі фалдамі, фраку — вельмі прыгожы, падобны на велізарную п'яўку. І ніхто не ведаў ні таго, што ўжо даўно надакучыла гэтай пары прытворна мучыцца сваёй салодкай пакутай пад бессаромна-тужлівую музыку, ні таго, што стаіць труна глыбока, глыбока пад імі, на дне цёмнага трума, у суседстве са змрочнымі і спякотлівымі нетрамі карабля, які цяжка адольвае змрок, акіян, завіруху...


Васільеўскае, 10.1915


Чангавы сны


Ці не ўсё роўна пра каго гаварыць? Заслугоўвае таго кожны, хто жыў на зямлі.

Некалі Чанг пазнаў свет і капітана, свайго гаспадара, з якім ядналася яго зямное існаванне. І прайшло з таго часу цэлых шэсць гадоў, працякло, як пясок у карабельным пясочным гадзінніку.

Вось зноў была ноч — сон ці рэчаіснасць? — і зноў настае раніца — рэчаіснасць ці сон? Чанг стары, Чанг п'яніца — ён усё дрэмле.

На дварэ, у горадзе Адэсе, зіма. Надвор'е лютае, змрочнае, намнога горш за тое, кітайскае, калі Чанг з капітанам сустрэлі адзін аднаго. Нясе вострым дробным снегам, снег коса ляціць па ледзяным, слізкім асфальце пустога прыморскага бульвара і балюча сячэ ў твар кожнаму жыду, што, засунуўшы рукі ў кішэні і згорбіўшыся, няўмела бяжыць направа ці налева. За гаванню, таксама апусцелай, за туманным ад снегу залівам слаба відны голыя стэпавыя берагі. Мол увесь дыміцца густым шэрым дымам: мора з ранку да вечара перакочваецца цераз мол пеністымі чэравамі. Вецер звонка свішча ў тэлефонных дратах...

У такія дні жыццё ў горадзе пачынаецца не рана... Не рана прачынаюцца і Чанг з капітанам. Шэсць гадоў — многа гэта ці мала? За шэсць гадоў Чанг з капітанам сталі старыя, хоць капітану яшчэ і сарака няма, і лёс іх груба перамяніўся. Па морах яны ўжо не плаваюць — жывуць «на беразе», як кажуць маракі, і не там, дзе жылі калісьці, а ў вузкай і даволі змрочнай вуліцы, на гарышчы пяціпавярховага дома, прапахлага каменным вугалем, населенага жыдамі, з тых, што ў сям'ю прыходзяць толькі пад вечар і вячэраюць у капелюшах на патыліцу. Столь у Чанга з капітанам нізкая, пакой вялікі і халодны. У ім заўсёды, апроч таго, змрочна: два акны, прабітыя ў пахілай сцяне-страсе, невялікія і круглыя, нагадваюць карабельныя. Паміж вокнамі стаіць нешта накшталт камоды, а каля сцяны налева стары жалезны ложак: вось і ўсё ўбранне гэтага сумнага жытла, калі не лічыць каміна, з якога заўсёды дзьме свежым ветрам.

Чанг спіць у кутку за камінам. Капітан на ложку. Якавы гэты траха не да падлогі праціснуты ложак і якавы матрац на ім, лёгка ўявіць сабе кожны, хто жыў на гарышчах, а брудная падушка да таго тонкая, што капітану прыходзіцца падкладваць пад яе сваю тужурку. Аднак і на гэтым ложку спіць капітан вельмі спакойна, ляжыць, — на спіне, з заплюшчанымі вачыма і шэрым тварам, — нерухома, як мёртвы. Да чаго добры ложак быў у яго раней! Ёмкі, высокі, са скрынямі, з пасцеллю глыбокаю і ўтульнаю, з тонкімі і слізкімі прасцірадламі і халаднючымі бялюткімі падушкамі! Але і тады, нават пры гойданцы, не спаў капітан так моцна, як цяпер: за дзень ён вельмі стамляецца, дый пра што яму цяпер трывожыцца, што ён можа праспаць, і чым яго можа абрадаваць новы дзень? Было калісьці дзве праўды на свеце, якія заўсёды зменьвалі адна адну: першая — тая, што жыццё невыказна цудоўнае, а другая — што жыццё можа падабацца толькі вар'яту. Цяпер капітан сцвярджае, што ёсць, была і на векі вякоў будзе толькі адна праўда, апошняя, праўда жыда Іява, праўда мудраца з невядомага племя, Эклезіяста. Часта гаворыць цяпер капітан, седзячы ў піўной: «Памятай, чалавек, з юнацтва твайго тыя цяжкія дні і гады, пра якія ты будзеш гаварыць: няма мне асалоды ў іх!» Усё ж дні і ночы па-ранейшаму існуюць, і вось зноў была ноч, і зноў настае раніца. І капітан з Чангам прачынаюцца.

Але, прачнуўшыся, капітан не расплюшчвае воч. Што ён у гэтую хвіліну думае, не ведае нават Чанг, лежачы на падлозе каля ненапаленага каміна, з якога ўсю ноч пахла марскою свежасцю. Чангу вядома толькі адно: тое, што капітан праляжыць так не менш за гадзіну. Чанг, паглядзеўшы на капітана куточкам вока, зноў зажмурвае павекі і зноў дрэмле. Чанг таксама п'яніца, ён таксама штораніцы млявы, слабы і адчувае свет з тою мляваю агідаю, якая так знаёмая ўсім, хто плавае на караблях і хварэе на марскую хваробу. І таму, дрэмлючы ў гэты ранішні час, Чанг бачыць сон пакутлівы, нудны...

Бачыць ён:

Падняўся на палубу парахода стары, кіславокі кітаец; прысеў на кукішкі, пачаў скуголіць, упрошваць усіх, хто праходзіў міма, каб купілі ў яго кашолку тухлых рыбак, якую ён прынёс з сабою. Быў пыльны і халодны дзень на шырокай кітайскай рэчцы. У лодцы пад чарацяным парусам, што гайдалася на рачной каламуці, сядзела шчаня — рыжы сабачка, які меў у сабе нешта лісінае і воўчае, з густой цвёрдай шэрсцю вакол шыі, — строга і разумна вадзіў чорнымі вачыма па высокай жалезнай сцяне параходнага боку і тарчком трымаў вушы.

— Прадай лепш сабаку! — весела і моцна, як глухому, крыкнуў кітайцу малады капітан парахода, які, нічога не робячы, стаяў на сваёй вышцы.

Кітаец, першы Чангаў гаспадар, ускінуў вочы ўверх, атарапеў і ад крыку і ад радасці, пачаў кланяцца і цокаць: «Ve'y good dog, ve'y good!»[11] — І шчанюка купілі, усяго за паўрубля, — назвалі Чангам, і паплыў ён таго ж дня з сваім новым гаспадаром у Расею і спачатку, цэлыя тры дні, так хварэў на марскую хваробу, быў у такім дурмане, што нават нічога не бачыў: ні акіяна, ні Сінгапура, ні Каломбы...

У Кітаі пачыналася восень, надвор'е было цяжкае. І пачало нудзіць Чанга, калі толькі выйшлі ў вусце. Насустрач несла дажджом, імглою, паблісквалі па вадзяной раўніне баранчыкі, гойдалася, бегла, усплёсквалася шэра-зялёная рабізна, вострая і бесталковая, а пляскатыя прыбярэжжы разыходзіліся, губляліся ў тумане — і ўсё больш і больш рабілася вады наўкруга. Чанг, у сваім пасерабрэлым ад дажджу футры, і капітан, у непрамакальным паліце з паднятым капюшонам, былі на мосціку, вышыня якога адчувалася цяпер яшчэ больш, як раней. Капітан камандаваў, а Чанг дрыжаў і адварочваў ад ветру морду. Вада шырылася, агінала непагодлівыя гарызонты, мяшалася з імглістым небам. Вецер рваў з буйнай шумнай рабізны пырскі, налятаў адкуль папала, свістаў у рэях і гулка ляскаў унізе парусінавымі тэнтамі, між тым як матросы, у кованых ботах і мокрых накідках, адвязвалі, лавілі і скочвалі іх. Вецер шукаў, адкуль бы мацней ударыць, і як толькі параход, паволі яму кланяючыся, узяў круцей направа, падняў яго такім вялікім, кіпучым валам, што ён не ўтрымаўся, грымнуўся з перакату вала, зарываючыся ў пену, а ў штурманскай рубцы з бразгатам і звонам паляцеў на падлогу кававы кубак, забыты на століку лёкаем... І з гэтай хвіліны пайшла музыка!

Дні пасля былі ўсякія: то агнём смаліла з зіхоткага блакіту сонца, то гарамі нагрувашчваліся і разлягаліся страшным громам хмары, то патопамі абрушваліся на параход і на мора буйныя ліўні; але гойдала, гойдала беспярэстанку, нават і ў часе стаянак. Дарэшты замучаны, ні разу за цэлых тры тыдні не пакінуў Чанг свайго кутка ў гарачым, напалову цёмным калідоры сярод пустых кают другога класа, на юне, каля высокага парога дзвярэй на палубу, якія адчыняліся толькі раз у суткі, калі капітанаў веставы прыносіў Чангу паесці. І ад усяе дарогі да Чырвонага мора асталіся ў памяці ў Чанга толькі цяжкія скрыпы пераборак, млоснасць і заміранне сэрца, якое то ляцела разам з дрыжаннем кармы некуды ў прорву, то ўзносілася ў неба, ды калючы, смяротны жах, калі аб гэтую высока паднятую і раптам зноў хіснутую набок карму, што грымела вінтом у паветры, з гарматным стрэлам разбівалася цэлая вадзяная гара, якая тушыла дзённае святло ў ілюмінатарах і пасля сцякала па іх тоўстых шыбах мутнымі пацёкамі. Чуў хворы Чанг далёкія камандныя крыкі, грымучыя боцманавы свісткі, тупат матроскіх ног недзе над галавою, чуў плёскат і шум вады, распазнаваў прыплюшчанымі вачыма цемнаваты калідор, загрувашчаны рагожнымі пакамі гарбаты, — і шалеў, п'янеў ад моташнасці, гарачыні і моцнага гарбатнага паху...

Але тут Чангаў сон абрываецца.

Чанг уздрыгвае і расплюшчвае вочы: гэта ўжо не хваля з гарматным стрэлам ударыла ў карму — гэта грымнулі недзе ўнізе дзверы, з размаху некім кінутыя. І следам за гэтым моцна адкашліваецца і паволі ўстае з свайго праціснутага ложа капітан. Ён нацягвае на ногі і зашнуроўвае стаптаныя чаравікі, апранае выцягнутую з-пад падушкі чорную тужурку з залатымі гузікамі і ідзе да камоды, між тым як Чанг, у сваім рыжым паношаным футэрку, нездаволена, з віскам пазяхае, падняўшыся з падлогі. На камодзе стаіць пачатая пляшка гарэлкі. Капітан п'е проста з рыльца і, трохі задыхнуўшыся і аддыхваючыся ў вусы, падыходзіць да каміна, налівае ў місачку, якая стаіць каля яго, гарэлкі Чангу. Чанг прагна пачынае хлябтаць. А капітан закурвае і зноў кладзецца — чакаць таго часу, пакуль зусім развіднее. Ужо чутно, як недзе гудзе трамвай, ужо ліецца далёка ўнізе, на вуліцы, бясконцае цоканне капытоў па бруку, але выходзіць яшчэ рана. І капітан ляжыць і паліць. Пахлябтаўшы, кладзецца і Чанг. Ён ускоквае на ложак, скручваецца клубочкам у нагах у капітана і павольна заплывае ў той шчаслівы стан, які заўсёды дае гарэлка. Прыплюшчаныя вочы яго туманяцца, ён слаба глядзіць на гаспадара і, адчуваючы ўсё больш і больш пяшчоты да яго, думае тое, што можна выказаць па-чалавечы так: «Ах, дурны, дурны! Ёсць толькі адна праўда!» І зноў не то сніцца, не то думаецца Чангу тая далёкая раніца, калі пасля пакутлівага, няўрымслівага акіяна ўвайшоў параход, які плыў з Кітая з капітанам і Чангам у Чырвонае мора...

Сніцца яму:

Мінаючы Пярым, усё павольней, нібы закалыхваючы, размахваўся параход, і агарнуў Чанга салодкі і глыбокі сон. І раптам Чанг прачнуўся. І, прачнуўшыся, здзівіўся немаведама як: усюды было ціха, паволі дрыжала і нікуды не падала карма, роўна шумела вада, што бегла недзе за сценамі, цёплы кухонны пах, якім цягнула з-пад дзвярэй на палубу, быў чароўны... Чанг прыўзняўся і паглядзеў у пустую кают-кампанію: там, у змроку, мякка свяцілася нешта залаціста-ліловае, нешта ледзьве прыкметнае воку, але надзвычай радаснае — там, у сонечна-блакітную пустату, на прастор, на паветра, былі адчынены заднія ілюмінатары, а па нізкай столі струменіліся, цяклі і не сцякалі вілёнчастыя люстраныя ручаі... І здарылася з Чангам тое самае, што не раз здаралася ў тыя часы і з яго гаспадаром, капітанам: ён раптам зразумеў, што існуе ў свеце не адна, а дзве праўды — адна тая, што жыць на свеце і плаваць жахліва, а другая... Але пра другую Чанг не паспеў дадумаць: у нечакана расчыненых дзвярах ён убачыў трап на спардэк, чорную бліскучую аграмадзіну параходнай трубы, яснае неба летняе раніцы і капітана, які скоранька ішоў з-пад трапа, з машыннага аддзялення, вымыты і выбрыты, абданы свежасцю адэкалону, з паднятымі па-нямецку русымі вусамі, з бліскучым поглядам зоркіх светлых воч, ва ўсім тугім і бялюткім. І, убачыўшы ўсё гэта, Чанг так радасна рвануўся наперад, што капітан на ляту падхапіў яго, цмокнуў у галаву і, павярнуўшы назад, за тры скокі выскачыў, на руках з ім, на спардэк, на верхнюю палубу, а адтуль яшчэ вышэй, на той самы мосцік, дзе так страшна было ў вусці вялікай кітайскай рэчкі.

На мосціку капітан увайшоў у штурманскую рубку, а Чанг, кінуты на падлогу, крыху пасядзеў, трубою распушыўшы па гладкіх дошках свой лісіны хвост. Ззаду ў Чанга было вельмі горача і светла ад невысокага сонца. Горача, мабыць, было і ў Аравіі, якая блізка праходзіла справа сваім залатым прыбярэжжам і сваімі чорна-карычневымі гарамі, сваімі спічакамі, падобнымі на горы мёртвай планеты, таксама глыбока засыпанымі сухім золатам, — усёй сваёй пясчана-гарыстай пустыняю, відною надзвычай выразна, так, што здавалася, туды можна пераскочыць. А наверсе, на мосціку, яшчэ адчувалася раніца, яшчэ цягнула лёгкай свежасцю, і бадзёра гуляў узад і ўперад памочнік капітана, — той самы, што пасля так часта да шаленства даводзіў Чанга, дзьмухаючы яму ў нос, — чалавек у белым адзенні, у белым шлеме і ў страшных чорных акулярах, які ўсё паглядаў на паднябесную вышыню пярэдняй мачты, над якой белым страўсавым пяром кучаравілася танюткая аблачынка... Пасля капітан крыкнуў з рубкі: «Чанг! Каву піць!» І Чанг зараз жа ўскочыў, абабег рубку і спрытна сігануў цераз яе медзяны парог. І за парогам аказалася яшчэ лепш, чым на мосціку: там была шырокая скураная канапа, прыробленая да сцяны, над ёю віселі нейкія з шкляным бляскам і стрэлкамі штукі накшталт круглага насценнага гадзінніка, а на падлозе стаяла паласкальніца з бурдою з салодкага малака і хлеба. Чанг пачаў прагна хлябтаць, а капітан заняўся справаю: ён разгарнуў на стойцы, што была пад акном супроць канапы, вялікую марскую карту і, палажыўшы на яе лінейку, цвёрда прарэзаў чырвоным чарнілам доўгую палоску. Чанг, перастаўшы хлябтаць, з малаком на вусах, падскочыў і сеў на стойцы каля самага акна, за якім сінела адкладным каўняром прасторная кашуля матроса, што стаяў спінаю да акна перад калясом з рагамі. І тут капітан, які, як выявілася пасля, вельмі любіў пагаварыць, калі быў адзін на адзін з Чангам, сказаў Чангу:

— Бачыш, брат, вось гэта і ёсць Чырвонае мора. Трэба нам з табою прайсці яго як мага разумней, — бач, якое яно ад астраўкоў і рыфаў пярэстае, — трэба мне цябе завезці ў Адэсу цэлага і здаровага, бо там ужо ведаюць пра тваё існаванне. Я ўжо брахнуў пра цябе адной вельмі ж капрызнай дзяўчынцы, пахваліўся перад ёю тваёю асобаю па такім, ці разумееш ты, доўгім канаце, што праложаны разумнымі людзьмі на дне ўсіх мораў-акіянаў... Я, Чанг, усё-такі надзвычай шчаслівы чалавек, такі шчаслівы, што ты нават і ўявіць сабе не можаш, і таму мне страшэнна не хочацца напароцца на які-небудзь з гэтых рыфаў, абняславіць сябе да дзевятага гузіка на сваім першым далёкім рэйсе...

І, гаворачы так, капітан раптам строга зірнуў на Чанга і даў яму аплявуху.

— Лапы з карты знімі! — крыкнуў ён па-начальніцку. — Не смей лезці на казённае дабро!

І Чанг, матнуўшы галавою, зароў і зажмурыўся. Гэта была першая аплявуха, атрыманая ім, і ён пакрыўдзіўся, яму зноў здалося, што жыць на свеце і плаваць — дрэнна. Ён адвярнуўся, тушачы і стульваючы свае празрыста-яркія вочы, і з ціхім рыкам выскаліў свае воўчыя зубы. Але капітан не звярнуў увагі на яго крыўду. Ён запаліў папяросу і вярнуўся на канапу, выняў з бакавое кішэні пікейнае курткі залаты гадзіннік, адкалупнуў моцным пазногцем яго вечкі і, гледзячы на нешта блішчастае, незвычайна жвавае, таропкае, што звонка бегла ўсярэдзіне гадзінніка, зноў загаварыў па-сяброўску. Ён зноў пачаў расказваць Чангу пра тое, што ён вязе ў Адэсу, на Лісавецінскую вуліцу, што на Лісавецінскай вуліцы ёсць у яго, у капітана, па-першае, кватэра, па-другое, красуня-жонка і, па-трэцяе, найлепшая дачка, і што ён, капітан, усё-такі вельмі шчаслівы чалавек.

— Усё-такі, Чанг, шчаслівы! — сказаў капітан, а пасля дадаў: — Дачка гэта самая, Чанг, дзяўчынка жвавая, цікаўная, настойлівая, — дрэнна табе будзе часамі, асабліва твайму хвасту! Але каб ты ведаў, Чанг, што гэта за найдзівоснейшая істота! Я, брат, так люблю яе, што нават баюся свае любові: для мяне ўвесь свет толькі ў ёй, — ну, скажам, бадай што ў ёй, — а хіба так можна? Дый наогул, ці варта каго-небудзь любіць так моцна? — папытаўся ён. — Хіба дурнейшыя за нас з табою былі ўсе гэтыя вашы Буды, а паслухай адно, што яны гавораць пра гэтую любоў да свету і наогул да ўсяго цялеснага — ад сонечнага святла, ад хвалі, ад паветра і да жанчыны, да дзіцяці, да паху белай акацыі! Або: ці ведаеш ты, што такое Тао, выдуманае вамі ж, кітайцамі? Я, брат, сам дрэнна знаю, дый усе дрэнна ведаюць гэта, але, на колькі можна зразумець, гэта што ж такое? Бездань-Прамаці, яна ж нараджае і паглынае і, паглынаючы, зноў нараджае ўсё жывое ў свеце, а іначай сказаць — той Шлях існавання ўсяго, каму не павінна працівіцца нічога, што існуе. А мы ж штохвіліны працівімся яму, штохвіліны хочам павярнуць не толькі, скажам, душу каханай жанчыны, але і ўвесь свет па-свойму! Страшна жыць на свеце, Чанг, — сказаў капітан, — вельмі добра, а страшна, і асабліва такім, як я! Вельмі ўжо я прагны да шчасця і вельмі ўжо часта збіваюся: цёмны і ліхі гэты Шлях ці зусім, зусім наадварот?

І, памаўчаўшы, яшчэ дадаў:

— Галоўная рэч жа ў чым? Калі каго любіш, ніякаю сілаю ніхто не прымусіць цябе верыць, што можа не любіць цябе той, каго ты любіш. І вось тут вось, Чанг, і закапаны сабака. А да чаго дзівоснае жыццё, божа мой, да чаго дзівоснае!

Напякаючыся ўжо высока паднятым сонцам і крышку дрыжучы на бягу, параход беспярэстанку разрэзваў зашцілелае ў бездані спякотлівай паветранай прасторы Чырвонае мора. Светлая пустэча трапічнага неба глядзела ў дзверы рубкі. Набліжаўся поўдзень, медны парог так і гарэў на сонцы. Падобныя на шкло валы ўсё марудней перакочваліся за бартом, успыхваючы сляпучым бляскам і асвятляючы рубку. Чанг сядзеў на канапе, слухаючы капітана. Капітан, гладзячы Чангаву галаву, спіхнуў яго на падлогу — «не, брат, горача!» — сказаў ён, але на гэты раз Чанг не пакрыўдзіўся: вельмі хораша было жыць на свеце і ў гэты радасны поўдзень. А пасля...

Але тут зноў перарываецца Чангаў сон.

— Чанг, хадзем! — кажа капітан, скідаючы ногі з ложка. І зноў са здзіўленнем бачыць Чанг, што ён не на параходзе ў Чырвоным моры, а на гарышчы ў Адэсе і што на дварэ і папраўдзе поўдзень, толькі не радасны, а цёмны, сумны, непрыязны. І ціха раве на капітана, які патрывожыў яго. Але капітан, не звяртаючы на яго ўвагі, надзяе старую форменную шапку і такое ж паліто і, засунуўшы рукі ў кішэні і згорбіўшыся, ідзе да дзвярэй. Нехаця прыходзіцца і Чангу саскокваць з ложка. Па лесвіцы капітан спускаецца цяжка і неахвоча, нібы таго вымагае нудная неабходнасць. Чанг коціцца даволі шпарка: яго падбадзёрвае яшчэ незаспакоенае раздражненне, якім заўсёды канчаецца шчаслівы стан пасля гарэлкі...

Але вось ужо два гады, з дня ў дзень, займаюцца Чанг з капітанам тым, што ходзяць па рэстаранах. Там яны п'юць, закусваюць, гледзячы на другіх п'яніц, якія п'юць і закусваюць поруч з імі, сярод тлуму, тытунёвага дыму і рознага смуроду. Чанг ляжыць ля ног у капітана, на падлозе. А капітан сядзіць і паліць, моцна паклаўшы, па сваёй марской прывычцы, локці на стол, чакае таго часу, калі трэба будзе, паводле нейкага ім самім выдуманага закона, перабрацца ў другі рэстаран ці ў кавярню: снедаюць Чанг з капітанам у адным месцы, каву п'юць у другім, абедаюць у трэцім, вячэраюць у чацвертым. Звычайна капітан маўчыць. Але бывае, што сустракаецца капітан з кім-небудзь з сваіх ранейшых сяброў і тады ўвесь дзень гаворыць беспярэстанку пра нікчэмнасць жыцця і штохвіліны частуе віном то сябе, то субяседніка, то Чанга, перад якім заўсёды стаіць на падлозе якая-небудзь пасудзінка. Якраз так прабавяць яны і сённяшні дзень: сёння яны ўмовіліся паснедаць з адным старым капітанавым прыяцелем, з мастаком у цыліндры. А гэта значыць, што будуць яны сядзець перш у смярдзючай піўной, сярод чырванатварых немцаў, — людзей тупых, дзелавітых, якія працуюць з ранку да вечара дзеля таго, вядома, каб піць, есці, зноў працаваць і пладзіць сабе падобных, — пасля пойдуць у кавярню, бітком набітую грэкамі і жыдамі, усё жыццё каторых таксама бяссэнсавае, але вельмі трывожнае, занята бясконцым чаканнем біржавых чутак, а з кавярні пададуцца ў рэстаран, куды сцякаюцца ўсякія чалавечыя падонкі, — і прасядзяць там да позняй ночы...

Зімовы дзень кароткі, а за пляшкаю віна, за гутаркаю з прыяцелем ён яшчэ карацейшы. І вось ужо пабывалі Чанг, капітан і мастак і ў піўной, і ў кавярні, а цяпер сядзяць, п'юць у рэстаране. І зноў капітан, паклаўшы локці на стол, горача пераконвае мастака, што ёсць толькі адна праўда на свеце, — злая і нізкая. «Ты паглядзі наўкруга, — кажа ён, — ты толькі ўспомні ўсіх тых, каго штодня бачым мы з табою ў піўной, у кавярні, на вуліцы! Дарагі мой, я бачыў увесь зямны шар — жыццё ўсюды такое! Усё гэта глупства і лухта, чым нібыта жывуць людзі: няма ў іх ні бога, ні сумлення, ні разумнай мэты існавання, ні любові, ні дружбы, ні прыстойнасці, — няма нават простай жаласлівасці. Жыццё — сумны, зімовы дзень у брудным шынку, не больш...»

І Чанг, лежачы пад сталом, слухае ўсё гэта ў тумане хмелю, у якім ужо няма больш узбуджанасці. Згаджаецца ён ці не згаджаецца з капітанам? На гэта нельга адказаць пэўна, але калі ўжо нельга, значыць, справа дрэнь. Чанг не ведае, не разумее, ці капітанава праўда: усе ж мы гаворым «не ведаю, не разумею» толькі ў смутку: у радасці ўсякая жывая істота ўпэўненая, што яна ўсё ведае, усё разумее... Але раптам нібы сонечнае святло прарэзвае гэты туман: раптам чуецца стук палачкі па пюпітры на эстрадзе рэстарана і запявае скрыпка, за ёю другая, трэцяя... Яны пяюць усё больш заўзята, усё званчэй — і праз хвіліну напаўняецца Чангава душа зусім інакшаю тугою, зусім інакшым смуткам. Яна дрыжыць ад незразумелага захаплення, ад нейкай салодкай пакуты, ад жадобы нечага — і ўжо не распазнае Чанг, у сне ён ці наяве. Ён усёю істотаю сваёю аддаецца музыцы, пакорліва плыве за ёю ў нейкі іншы свет — і зноў бачыць сябе на парозе гэтага дзівоснага свету, неразумным, даверлівым да свету шчанём на параходзе ў Чырвоным моры...

— Чакай, дык як гэта было? — не то сніцца, не то думаецца яму. — Але, памятаю: добра было жыць у гарачы поўдзень у Чырвоным моры! Чанг з капітанам сядзелі ў рубцы, пасля стаялі на мосціку... О, колькі было бляску, святла, сінізны, блакіту! Да чаго квяцістыя былі на фоне неба ўсе гэтыя белыя, чырвоныя і жоўтыя матроскія кашулі, з растапыранымі рукамі паразвешваныя на носе! А пасля Чанг з капітанам і іншымі маракамі, у якіх твары былі цагляныя, вочы масляністыя, а лбы белыя і потныя, снедаў у душнай кают-кампаніі першага класа, пад электрычным вентылятарам, што гудзеў і дзьмуў з кута, пасля снедання падрамаў крышку, пасля гарбаты абедаў, а пасля абеду зноў сядзеў наверсе, перад штурманскаю рубкаю, дзе лёкай паставіў капітану палатнянае крэсла, і глядзеў далёка за мора, на захад, што пяшчотна зелянеў у разнаколерных і разнастайных хмарках, на вінна-чырвонае, без промняў сонца, якое, крануўшыся засмужанага гарызонту, раптам выцягнулася і стала падобнае на цёмна-агністую мітру... Шпарка бег параход наўздагон за ім, так і мільгалі за бартом гладкія вадзяныя гарбы, што адблісквалі сіне-ліловым шчыгрынам, але сонца спяшалася, спяшалася, — мора нібы ўцягвала яго, — і ўсё меншала ды меншала: стала доўгім распаленым вугалем, задрыжала і патухла, а як толькі патухла, адразу ўпаў на ўвесь свет цень нейкай тугі і мацней захваляваўся ўсё большы і большы к ночы вецер. Капітан, гледзячы на цёмнае полымя захаду, сядзеў з голаю галавою, з развеянымі на ветры валасамі, і твар яго быў задуменны, горды і маркотны, і адчувалася, што ўсё-такі ён шчаслівы і што не толькі ўвесь гэты параход, які бяжыць па яго волі, але і цэлы свет у яго ўладзе, бо ўвесь свет быў у яго душы ў гэтую хвіліну — і таму яшчэ, што і тады пахла ўжо віном ад яго...

Ноч жа настала страшная і дзівосная. Яна была чорная, трывожная, з бязладным ветрам і з такім поўным святлом у шумна настаўбурчаных вакол парахода хвалях, што часам Чанг, бегаючы за капітанам, які шпарка беспярэстанку гуляў па палубе, з віскам адскокваў ад борта. І капітан зноў узяў Чанга на рукі і, прыклаўшы шчаку да яго трапяткога сэрца, — яне ж білася зусім так, як і ў капітана, — прыйшоў з ім у самы канец палубы, на ют, і доўга стаяў там у цемнаце, зачароўваючы Чанга дзіўным і жахлівым відовішчам: з-пад высокай, велізарнай кармы, з-пад глухога бушавання вінта з сухім шоргатам сыпаліся мірыяды бела-агністых іголак, вырываліся і зараз жа адляталі ў снежную іскрыстую дарогу, што пракладаў параход, то вялізныя блакітныя зоры, то нейкія тугія сінія клубы, што ярка разрываліся і, патухаючы, таямніча дыміліся ў кіпучых вадзяных наварацях бледна-зялёным фосфарам. Вецер з розных бакоў моцна і мякка біў з цемры ў морду Чангу, раздзімаў і халадзіў густое футра на яго грудзях, і, моцна, па-сваяцку прыціскаючыся да капітана, адчуваў Чанг пах як бы халоднай серкі, дыхаў успучанымі вантробамі марскіх глыбінь, а карма дрыжала, яе апускала і падымала нейкай вялікай і невыказна свабоднай сілай, і ён гойдаўся, гойдаўся, узбуджана азіраючы гэтую сляпую і цёмную, але сто разоў жывую, глуха раз'ятраную бездань. І часам якая-небудзь шалёная і цяжкая хваля, з шумам пралятаючы міма кармы, жудасна асвечвала рукі і срэбранае капітанава адзенне...

Гэтае ночы капітан прывёў Чанга ў сваю каюту, вялікую і ўтульную, мякка асветленую лямпаю пад чырвоным шаўковым абажурам. На пісьмовым стале, цесна пастаўленым каля капітанавага ложка, стаялі там, у цяні і ў святле лямпы, два фатаграфічныя партрэты: харошанькая сярдзітая дзяўчынка ў кудзерах, якая капрызна і вольна сядзела ў глыбокім крэсле, і маладая дама, сфатаграфаваная бадай што на ўвесь рост, з карункавым белым парасонам на плячы, у карункавым вялікім капялюшыку і ў стройнай вясновай сукенцы, — зграбная, тонкая, гожая і засмучаная, як грузінская царэўна. І капітан сказаў, раздзяваючыся пад шум чорных хваляў за адчыненым акном:

— Не будзе, Чанг, любіць нас з табою гэтая жанчына! Ёсць, брат, жаночыя душы, якія ў вечнай пакуце тужліва смагнуць любові і якія ад гэтага самага ніколі і нікога не любяць. Ёсць такія — і як вінаваціць іх за ўсю іх бессардэчнасць, падманнасць, за мары аб сцэне, аб уласным аўтамабілі, аб пікніках на яхтах, аб якім-небудзь спартсмене, што раздзірае свае затлушчаныя ад фіксатуару валасы на роўны рад? Хто іх разгадае? Кожнаму сваё, Чанг, і ці не ідуць яны за найпатаемнейшым голасам самой Тао, як ідзе за ім якое-небудзь марское стварэнне, што вольна жыхарыць вось у гэтых чорных, агніста-панцырных хвалях?

— У-у! — сказаў капітан, сядаючы на крэсла, матаючы галавою і развязваючы шнуркі белага чаравіка. — Што толькі было са мною, Чанг, калі я першы раз адчуў, што яна ўжо не зусім мая, — тае ночы, калі яна першы раз адна была на яхт-клубскім балі і вярнулася пад раніцу, як пабляклая ружа, бледная ад стомленасці і яшчэ не сцішанага ўзбуджэння, з вачыма спрэс цёмнымі, расшыранымі і далёкімі ад мяне! Калі б ты ведаў, як невыказна тонка хацела яна абдурыць мяне, з якім простым здзіўленнем запыталася ў мяне: «А ты яшчэ не спіш, бедны?» Тут я нават слова не мог выгаварыць, і яна адразу зразумела мяне і змоўкла, — толькі скоранька зірнула на мяне, — і моўчкі пачала раздзявацца. Я хацеў забіць яе, але яна суха і спакойна сказала: «Памажы мне расшпіліць ззаду сукенку» — і я пакорліва падышоў і пачаў задрыжэлымі рукамі адшпільваць гэтыя аплікі і кнопкі — і як толькі ўгледзеў у раскрытай сукенцы яе цела, яе міжплечча і сарочку, спушчаную з плеч і засунутую за гарсэт, як толькі пачуў пах яе чорных валасоў і зірнуў у асвечанае трумо, якое адлюстроўвала яе грудзі, паднятыя гарсэтам...

І, не дагаварыўшы, капітан махнуў рукою. Ён раздзеўся, лёг і патушыў агонь, і Чанг, пераварочваючыся і ўкладаючыся ў саф'янавым крэсле каля пісьмовага стала, бачыў, як успорвалі чорную плашчаніцу мора, успыхваючы і патухаючы, палосы белага полымя, як па чорным гарызонце злавесна мільгалі нейкія агні, як адтуль прыбягала часамі і з грозным шумам вырастала вышэй за борт і зазірала ў каюты страшная жывая хваля, — нейкі казачны змей, увесь наскрозь прасвечаны самацветнымі вачыма, празрыстымі ізумрудамі і сапфірамі, — і як параход адпіхаў яе прэч і роўна бег далей, сярод цяжкіх і зыбучых мас гэтай першатворнай, нам ужо чужой і варожай прыроды, што называецца акіянам...

Уночы капітан раптам нешта крыкнуў і, сам спалохаўшыся свайго крыку, які прагучаў нейкай бездапаможна-жаласлівай жалобай, зараз жа прачнуўся. Паляжаўшы з хвіліну моўчкі, ён уздыхнуў і сказаў з усмешкаю:

— Гэтак, гэтак! «Залаты пярсцёнак у ноздры ў свінні — жанчына найдзівоснейшае стварэнне!» Тройчы праўда твая, Саламон Прамудры!

Ён знайшоў у цемры папяросніцу, запаліў, але, зацягнуўшыся два разы, апусціў руку — і так і заснуў з чырвоным агеньчыкам папяросы ў руцэ. І зноў стала ціха — толькі паблісквалі, калыхаліся і з грукатам несліся хвалі міма борта. Паўднёвы Крыж з-за чорных хмар...

Але тут раптоўна аглушае Чанга грамавы грукат. Чанг з жахам ускоквае. Што здарылася? Зноў стукнуўся, па віне п'янага капітана, параход аб падводныя камяні, як гэта было тры гады таму назад? Зноў стрэліў капітан з пісталета ў сваю найпякнейшую і засмучаную жонку? Не, навокал не ноч, не мора і не зімовы поўдзень на Лісавецінскай, а вельмі светлы, поўны гаманы і дыму рэстаран: гэта п'яны капітан грукнуў кулаком па стале і крычыць мастаку:

— Лухта, лухта! Залаты пярсцёнак у ноздры ў свінні, вось хто твая жанчына! «Дыванамі я прыбрала пасцель маю, рознакаляровымі тканінамі егіпецкімі: зойдзем, будзем піць слодыч пяшчоты, бо мужа няма дома...» А-а, жанчына! «Дом яе вядзе к смерці і ступа яе — да мерцвякоў...» Але хопіць, хопіць, сябра мой. Пара, зачыняюць, — хадзем!

І праз хвіліну капітан, Чанг і мастак ужо на цёмнай вуліцы, дзе вецер з снегам заносіць ліхтары. Капітан цалуе мастака, і яны разыходзяцца ў розныя бакі. Чанг, напалову сонны, пануры, бачком бяжыць па тратуары за капітанам, які хістаецца на шпаркай хадзе... Зноў прайшоў дзень, — сон ці рэчаіснасць? — і зноў у свеце цемра, холад, стома...

Гэтак аднастайна праходзяць дні і ночы ў Чанга. І раптам, аднаго разу раніцаю, свет, нібы параход, з разгону налятае на схаваны ад няўважлівых воч падводны рыф. Прачнуўшыся аднае зімовае раніцы, Чанг дзівіцца з вялікай цішыні, што стаіць у пакоі. Ён скоранька ўскоквае з месца, кідаецца да капітанавай пасцелі — і бачыць, што капітан ляжыць з закінутай назад галавою, з тварам бледным і застылым, з вейкамі прыпаднятымі і нерухомымі. І, убачыўшы гэтыя вейкі, Чанг падымае такі адчайны лямант, нібы яго збіў з ног і напал пераехаў аўтамабіль, шалёна прамчаўшыся па бульвары...

Пасля, калі стаяць расчыненыя дзверы пакоя, калі ўваходзяць, выходзяць і зноў прыходзяць, моцна гаворачы, самыя розныя людзі — дворнікі, паліцэйскія, мастак у цыліндры і ўсялякія розныя паны, з якімі праседжваў капітан у рэстаранах, — Чанг нібы камянее... О, як страшна гаварыў некалі капітан: «У той дзень задрыжаць тыя, што сцерагуць дом, і спахмурнеюць тыя, што глядзяць у акно: і вышыні ім будуць страшныя, і на дарозе жахі: бо адыходзіць чалавек у вечны дом свой, і гатовы акружыць яго галашэльніцы; бо разбіўся збан ля крыніцы і абвалілася кола над калодзежам...» Але цяпер Чанг не адчувае нават жаху. Ён ляжыць на падлозе, мордаю ў куток, моцна заплюшчыўшы вочы, каб не бачыць свету, каб забыць пра яго. І свет гудзе над ім глуха і аддалена, як мора над тым, хто ўсё глыбей і глыбей апускаецца ў яго бездань.

А зноў ён ачуваецца ўжо на цвінтары, каля дзвярэй касцёла. Ён сядзіць каля іх з апушчанай галавой, тупы, траха не мёртвы — толькі ўвесь дрыжыць дробнымі дрыжыкамі. І раптам расчыняюцца дзверы касцёла — і б'е ў вочы і ў сэрца Чангу дзіўная карціна, якая ўся гучыць і спявае: перад Чангам цёмны гатычны палац, чырвоныя зоры агнёў, цэлы лес трапічных раслін, высока паднятая на чорны памост труна з дубу, чорны натоўп народу, дзве найхарашэйшыя ў сваёй мармуровай прыгажосці і глыбокай жалобе жанчыны, — нібы дзве сястры рознага веку, — а над усім гэтым — гул, грамы, клір анёлаў, якія вымольваюць нейкую смутную радасць, урачыстасць, замяшанне, велічнасць — і незямныя спевы, якія ўсё ўкрываюць сабою. І дыбка становіцца ўся шэрсць на Чангу ад болю і захаплення перад гэтым нечуваным відовішчам, віданнем. І мастак, з чырвонымі вачыма выйшаўшы гэтае хвіліны з касцёла, здзіўлена спыняецца.

— Чанг! — трывожна гаворыць ён, нахіляючыся да Чанга. — Чанг, што з табою?

І, крануўшыся задрыжалаю рукою Чангавай галавы, нахіляецца яшчэ ніжэй — і вочы іх, поўныя слёз, сустракаюцца ў такой любові адно да аднаго, што ўся Чангава істота бязгучна крычыць усяму свету: ах, не, не — ёсць на зямлі яшчэ нейкая, мне невядомая, трэцяя праўда!

У гэты дзень, вярнуўшыся з могілак, Чанг перасяляецца ў дом свайго трэцяга гаспадара — зноў на вышкі, на гарышча, але цёплае, з пахам цыгары, засланае дыванамі, застаўленае старадаўняю мэбляю, увешанае вялізнымі карцінамі і парчовымі тканінамі... Цямнее, камін поўны распаленых змрочна-чырвоных куч жару, новы гаспадар Чангаў сядзіць у крэсле. Ён, вярнуўшыся дадому, нават не зняў паліта і цыліндра, сеў з цыгараю ў глыбокае крэсла і паліць, глядзіць у змрок свае майстэрні. А Чанг ляжыць на дыване каля каміна, заплюшчыўшы вочы, палажыўшы морду на лапы.

Хтосьці таксама ляжыць цяпер — там, за сутоннем, што агорнула горад, за агароджаю могілак, у тым, што называецца склепам, магілаю. Але гэты хтосьці не капітан, не. Калі Чанг любіць і адчувае капітана, бачыць яго зрокам памяці, таго боскага, чаго ніхто не разумее, значыць, яшчэ з ім капітан: у тым беспачатковым і бясконцым свеце, што недаступны Смерці. У свеце гэтым павінна быць толькі адна праўда, — трацяя, — а якая яна — пра тое ведае той апошні Гаспадар, да якога ўжо хутка павінен вярнуцца і Чанг.


Васільеўскае, 1916


Лёгкае дыханне


На могілках, над свежым гліняным насыпам, стаіць новы крыж з дубу, моцны, цяжкі, гладкі.

Красавік, дні шэрыя; помнікі на могілках, прасторных, павятовых, яшчэ далёка відны скрозь голыя дрэвы, і халодны вецер звініць і звініць фарфоравым вянком каля падножжа крыжа.

У самы ж крыж умайстраваны даволі вялікі бронзавы медальён, а ў медальёне — фатаграфічны партрэт гімназісткі з радаснымі, надзіва жывымі вачыма.

Гэта Оля Мяшчэрская.

Дзяўчынкаю яна нічым не вылучалася ў натоўпе карычневых гімназічных сукенак: што можна было сказаць пра яе, апроч таго, што яна з ліку харошанькіх, багатых і шчаслівых дзяўчатак, што яна здольная, але дураслівая і вельмі бестурботная да тых павучанняў, якія ёй робіць класная дама? Пасля яна стала квітнець, развівацца навідавоку. У чатырнаццаць гадоў у яе, пры тонкай таліі і стройных ножках, ужо добра абрысоўваліся грудзі і ўсе тыя формы, чароўнасці якіх яшчэ ніколі не выказала чалавечае слова; у пятнаццаць яна стала красуняю. Як старанна прычэсваліся некаторыя яе сяброўкі, як стараліся быць ахайнымі, як сачылі за сваімі стрыманымі рухамі! А яна нічога не баялася — ні чарнільных плям на пальцах, ні расчырванелага твару, ні раскудлачаных валасоў, ні заголенага на бягу калена. Без усякіх яе турботаў і намаганняў і неяк непрыкметна прыйшло да яе ўсё тое, што так адрознівала яе апошнія два гады ва ўсёй гімназіі, — зграбнасць, прыбранасць, спрытнасць, ясны бляск воч... Ніхто не танцаваў так на балях, як Оля Мяшчэрская, ніхто не бегаў так на каньках, як яна, ні да кога на балях не заляцалася столькі, колькі да яе, і чамусьці нікога не любілі так малодшыя класы, як яе. Непрыкметна стала яна дзяўчынаю, і непрыкметна замацавалася яе гімназічная слава, і пайшлі пагудкі ўжо, што яна ветраная, не можа жыць без паклоннікаў, што ў яе шалёна закаханы гімназіст Шэншын, што нібы і яна яго кахае, але да таго нясталая ў адносінах з ім, што ён рабіў замах на самагубства...

Апошняе свае зімы Оля Мяшчэрская зусім звар'яцела ад весялосці, як казалі ў гімназіі. Зіма была снежная, сонечная, марозная, рана апускалася сонца на высокі ельнік снежнага гімназічнага саду, заўсёды пагодлівае, прамяністае, яно абяцала і назаўтра мароз і сонца, гулянне на Саборнай вуліцы, каток у гарадскім садзе, ружовы вечар, музыку і гэты натоўп, што слізгаў на катку ва ўсе бакі, у якім Оля Мяшчэрская здавалася самай бесклапотнай, самай шчаслівай. І вось аднаго разу, на вялікай пераменцы, калі яна віхрам насілася па зборнай зале ад першакласніц, якія ганяліся за ёю і шчасліва вішчалі, яе нечакана пазвалі да начальніцы. Яна з разгону спынілася, зрабіла толькі адно глыбокае ўдыханне, шпаркім і ўжо прывычным жаночым рухам паправіла валасы, тарганула ражкі фартуха да плеч і, ззяючы вачыма, пабегла наверх. Начальніца, маладжавая, але сівая, спакойна сядзела з вязаннем у руках за пісьмовым сталом, пад царскім партрэтам.

— Добры дзень, mademoiselle[12] Мяшчэрская, — сказала яна па-французску, не ўзнімаючы воч ад вязання. — Я, на жаль, ужо не першы раз вымушана вызываць вас сюды, каб гаварыць з вамі пра вашы паводзіны.

— Я слухаю, madame[13], — сказала Мяшчэрская, падыходзячы да стала, гледзячы на яе ясна і жвава, але без усялякага выразу на твары, і прысела так лёгка і грацыёзна, як толькі яна адна ўмела.

— Слухаць вы мяне будзеце дрэнна, я, на жаль, пераканалася ў гэтым, — сказала начальніца і, пацягнуўшы нітку і закруціўшы на лакіраванай падлозе клубок, на які з цікаўнасцю паглядзела Мяшчэрская, узняла вочы: — Я не буду паўтарацца, не буду гаварыць доўга, — сказала яна.

Мяшчэрскай вельмі падабаўся гэты незвычайна чысты і вялікі кабінет, які так добра дыхаў у марозныя дні цяплом блішчастай грубкі і свежасцю ландышаў на пісьмовым стале. Яна паглядзела на маладога цара, на ўвесь рост напісанага сярод нейкай бліскучай залы, на роўны прабор у малочных, акуратна гафрыраваных валасах начальніцы і, чакаючы, маўчала.

— Вы ўжо не дзяўчынка, — шматзначна сказала начальніца, тайком пачынаючы злавацца.

— Праўда, madame, — проста, бадай што весела адказала Мяшчэрская.

— Але і не жанчына, — яшчэ шматзначней сказала начальніца, і яе матавы твар ледзь прыкметна зачырванеў. — Перш за ўсё, — што гэта за прычоска? Гэта жаночая прычоска!

— Я не вінавата, madame, што ў мяне добрыя валасы, — адказала Мяшчэрская і ледзь кранулася абедзвюма рукамі свае прыгожа прыбранае галавы.

— Ах, вось як, вы не вінаваты! — сказала начальніца. — Вы не вінаваты ў прычосцы, не вінаваты ў гэтых дарагіх грабянцах, не вінаваты, што аграбляеце сваіх бацькоў на дваццацірублёвыя туфелькі! Але, паўтараю вам, вы зусім забываецеся на тое, што вы пакуль што яшчэ толькі гімназістка...

І тут Мяшчэрская, не трацячы прастаты і спакою, раптам ветліва перабіла яе:

— Даруйце, madame, вы памыляецеся: я жанчына. І вінаваты ў гэтым — ведаеце хто? Татаў сябра і сусед, а ваш брат Аляксей Міхайлавіч Малюцін. Гэта здарылася таго лета ў вёсцы...

А праз месяц пасля гэтай размовы казацкі афіцэр, непрыгожы і плебейскага выгляду, які не меў нічагуткі агульнага з тым колам, да якога належала Оля Мяшчэрская, застрэліў яе на платформе вакзала, сярод вялікага натоўпу народа, што наехаў разам з цягніком. І неверагоднае прызнанне Олі Мяшчэрскай, якое так ашаламіла начальніцу, зусім пацвердзілася: афіцэр заявіў судоваму следчаму, што Мяшчэрская завабіла яго, была з ім у блізкіх сувязях, клялася быць яго жонкаю, а на вакзале, у дзень забойства, праводзячы яго ў Новачаркаск, раптам сказала яму, што яна і не думала ніколі кахаць яго, што ўсе гэтыя размовы пра шлюб — адны яе здзекі з яго, і дала яму прачытаць тую старонку дзённіка, дзе гаварылася пра Малюціна.

— Я прабег гэтыя радкі і тут жа на платформе, — дзе яна гуляла, чакаючы,пакуль я кончу чытаць, стрэліў у яе, — сказаў афіцэр. — Дзённік гэты вось ён, зірніце, што было напісана ў ім дзесятага ліпеня летась.

У дзённіку стаяла наступнае:

«Цяпер другая гадзіна ночы. Я моцна заснула, але зараз жа прачнулася... Сёння я стала жанчынаю! Тата, мама і Толя, усе паехалі ў горад, я асталася адна! Я зранку гуляла ў садзе, у полі, была ў лесе, мне здавалася, што я адна на ўсім свеце, і я думала так хораша, як ніколі ў жыцці. Я і абедала адна, пасля цэлую гадзіну іграла, пад музыку ў мяне было такое адчуванне, што я буду жыць без канца і буду такая шчаслівая, як ніколі! Пасля заснула ў таты ў кабінеце, а ў чатыры гадзіны мяне разбудзіла Каця, сказала, што прыехаў Аляксей Міхайлавіч. Я яму вельмі абрадавалася, мне было так прыемна прыняць яго і забаўляць. Ён прыехаў на пары сваіх вятак, вельмі прыгожых, і яны ўвесь час стаялі каля ганка; ён астаўся, бо быў дождж, і яму хацелася, каб пад вечар падсохла. Ён шкадаваў, што не застаў таты, быў вельмі ажыўлены і трымаў сябе са мною як кавалер, многа жартаваў, што ён даўно закаханы ў мяне. Калі мы гулялі перад гарбатай па садзе, была зноў вельмі добрая пагода, сонца блішчала праз увесь мокры сад, хоць стала зусім холадна, і ён вёў мяне пад руку і гаварыў, што ён Фаўст з Маргарытаю. Яму пяцьдзесят шэсць гадоў, але ён яшчэ вельмі прыгожы і заўсёды добра апранены — мне не падабалася толькі, што ён прыехаў у крылатцы, — пахне ангельскім адэкалонам, і вочы зусім маладыя, чорныя, а барада зграбна раздзелена на дзве доўгія часткі і зусім сярэбраная. За гарбатай мы сядзелі на шкляной верандзе, я адчула сябе крыху нездаровай і прылягла на тахту, а ён паліў, пасля перасеў да мяне, пачаў зноў гаварыць нейкія кампліменты, пасля разглядаць і цалаваць маю руку. Я закрыла твар шаўковай хусткай, а ён некалькі разоў пацалаваў мяне ў губы праз хустку... Я не разумею, як гэта магло здарыцца, я з'ехала з глузду, я ніколі не думала, што я такая! Цяпер мне адно выйсце... Я адчуваю да яго такую агіду, што не магу перажыць гэтага!..»

Горад за гэтыя красавіцкія дні стаў чысты, сухі, брук яго пабялеў, і па ім лёгка, прыемна ісці. Кожнае нядзелі, пасля абедні, па Саборнай вуліцы, якая вядзе за горад, ідзе маленькая жанчына ў жалобе, у чорных лайкавых пальчатках, з парасонам з чорнага дрэва. Яна пераходзіць па шашы брудны пляц, дзе многа закуродымленых кузняў і свежа дзьме палявое паветра; далей, паміж мужчынскім манастыром і астрогам, бялее воблакам схіл неба і шарэе веснавое поле, а пасля, калі прабярэшся сярод луж пад сцяною манастыра і павернеш налева, убачыш нібы вялікі нізкі сад, абнесены белаю агароджаю, над варотамі якой напісана Ўспенне божай мацеры. Маленькая жанчына дробна хрысціцца і прывычна ідзе па галоўнай дарожцы. Дайшоўшы да лаўкі супроць дубовага крыжа, яна сядзіць на ветры і на веснавым холадзе гадзіну, другую, пакуль зусім не замерзнуць яе ногі ў лёгкіх чаравіках і рука ў вузкай лайцы. Слухаючы вясенніх птушак, якія соладка пяюць і ў холад, слухаючы звон ветру ў фарфоравым вянку, яна думае часамі, што аддала б паўжыцця, каб толькі не было перад яе вачыма гэтага мёртвага вянка. Гэты вянок, гэты пагорак, дубовы крыж! Ці можа быць, што пад ім тая самая, чые вочы так бессмяротна ззяюць з гэтага пукатага бронзавага медальёна на крыжы, і як спалучыць з гэтым чыстым поглядам тое жахлівае, што злучана цяпер з імем Олі Мяшчэрскай? — Але ў глыбіні душы маленькая жанчына шчаслівая, як усе адданыя якой-небудзь гарачай мары людзі.

Жанчына гэтая — класная дама Олі Мяшчэрскай, немаладая дзяўчына, якая даўно жыве якой-небудзь выдумкай, што заменьвае ёй сапраўднае жыццё. Перш такой выдумкай быў яе брат, бедны і нічым не выдатны прапаршчык, — яна звязала ўсю сваю душу з ім, з яго будучыняю, якая чамусьці ўяўлялася ёй найлепшаю. Калі яго забілі пад Мукдэнам, яна ўпэўнівала сябе, што яна — ідэйная працаўніца. Смерць Олі Мяшчэрскай — прадмет яе неадступных дум і пачуццяў. Яна ходзіць на яе магілку кожнае свята, па цэлай гадзіне не спускае воч з дубовага крыжа, успамінае белы тварык Олі Мяшчэрскай у дамавіне, сярод кветак — і тое, што аднаго разу падслухала: аднаго разу, на вялікай перамене, гуляючы па гімназічным садзе, Оля Мяшчэрская скоранька, скоранька гаварыла сваёй найлепшай сяброўцы, поўнай высокай Субоцінай:

— Я ў адной татавай кнізе, — у яго многа старадаўніх, смешных кніг, — прачытала, якое хараство павінна быць у жанчыны... Там, разумееш, гэтулькі наказана, што ўсяго не ўпомніш: ну, вядома, чорныя, смалою кіпучыя вочы, — дапраўды, так і напісана: смалою кіпучыя! — чорныя, як ноч, вейкі, тонка разліты румянец, тонкі стан, даўжэйшыя за звычайныя рукі, — разумееш, даўжэйшыя за звычайныя! — маленькая ножка, у меру вялікія грудзі, правільна акругленая лытка, калена колеру ракавіны, спадзістыя плечы, я шмат чаго бадай што на памяць вывучыла, так усё гэта правільна! — але галоўнае, ведаеш што? — Лёгкае дыханне! А яно ж у мяне ёсць, — ты паслухай, як я ўздыхаю, — ну праўда ж, ёсць!

Цяпер гэтае лёгкае дыханне зноў рассеялася ў свеце, у гэтым воблачным небе, у гэтым халодным вясновым ветры.


1916


У начным моры


Параход, што ішоў з Адэсы ў Крым, спыніўся ўночы перад Еўпаторыяй.

На параходзе і каля яго ўтварылася сапраўднае пекла. Грукацелі лябёдкі, раз'ятрана крычалі і тыя, што прымалі груз, і тыя, што падавалі яго знізу, з вялізнай баржы; з крыкам, як на прыступ, з незразумелым, шалёным спяшаннем лезла ўверх з сваімі пажыткамі ўсходняя чэрнь; электрычная лямпка, спушчаная над пляцоўкаю трапа, рэзка асвятляла густую і бязладную чараду брудных фесак і турбаноў, вытрашчаныя вочы, плечы, што прабіваліся наперад, рукі, што чапляліся за парэнчы; стагнанне чулася і ўнізе, каля апошніх прыступак, што заліваліся вадою; там таксама біліся і раўлі, спатыкаючыся і чапляючыся, там стукалі вёслы, стукаліся адна аб адну лодкі, поўныя народу, — яны то высока ўзляталі на хвалі, то глыбока падалі, знікалі ў цемнаце пад бартом. А дэльфінападобную тушу парахода пругка, усё роўна як на гуме, кідала то ў адзін, то ў другі бок... Нарэшце пачало сціхаць.

Вельмі роўны, з вострымі плячамі пан, што падняўся на палубу сярод апошніх, падаў каля рубкі першага класа свой білет і торбу лёкаю і, дазнаўшыся, што месцаў у каюце няма, прайшоў на карму. Тут было цёмна, стаяла некалькі палатняных крэслаў, і толькі ў адным з іх чарнела фігура чалавека, што ляжаў пад пледам. Новы пасажыр выбраў сабе крэсла за колькі крокаў ад яго. Крэсла было нізкае, і, калі ён сеў, парусіна напялася і ўтварыла вельмі зручную і прыемную ўтульнасць. Параход падымала і апускала, паволі зносіла і паварочвала цячэннем. Дзьмуў мяккі ветрык паўднёвай летняй ночы, слаба пахнучы морам. Ноч, па-летняму простая і мірная, з чыстым небам у дробных сціплых зорках, рабіла цемнату мяккаю і празрыстаю. Далёкія агні здаваліся соннымі і бачыліся бледна, бо час быў позні. Неўзабаве на параходзе і зусім усё набыло парадак, пачуліся ўжо спакойныя камандныя галасы, зазвінеў якарны ланцуг... Потым карма задрыжала, зашумела вінтамі і вадою. Нізка і пляската рассыпаныя на далёкім беразе агні паплылі назад. Гайдаць перастала...

Можна было падумаць, што абодва пасажыры спяць, гэтак ціха яны ляжалі ў сваіх крэслах. Але не, яны не спалі, яны пільна глядзелі ў змроку адзін на аднаго. І нарэшце першы, той, у каго ногі былі ўкрыты пледам, проста і спакойна папытаўся:

— Вы таксама ў Крым?

І другі, з вострымі плячамі, не спяшаючыся адказаў яму тым жа тонам:

— Гэтак, у Крым і далей. Пабуду ў Алупцы, потым у Гагры.

— Я вас адразу пазнаў, — сказаў першы.

— І я вас пазнаў і таксама адразу.

— Вельмі незвычайная і нечаканая сустрэча.

— Як нельга лепш.

— Папраўдзе, я не тое што пазнаў вас, а ў мяне як бы загадзя ўжо карцела такое адчуванне, што вы чамусьці павінны паявіцца, так што і пазнаваць не трэба было.

— Якраз тое самае адчуў і я.

— Хіба? Вельмі дзіўна. Як тут не сказаць, што ў жыцці ўсё-такі бываюць хвіліны — ну, незвычайныя, ці што? Жыццё, можа быць, не такое ўжо простае, як здаецца.

— Можа быць. Але ж можа быць і другое: тое, што мы з вамі толькі што проста ўявілі гэтыя пачуцці нашага як бы прадбачання.

— Можа быць. Ну але, вельмі магчыма. Нават больш за ўсё, што якраз гэтак.

— Ну вось бачыце. Мы мудруем, а жыццё, можа быць, вельмі простае. Можа, нават падобнае на тое пекла, якое было нядаўна каля трапа. Куды гэтыя дурні гэтак спяшаліся, топчучы адзін аднаго?

І субяседнікі трохі памаўчалі. Потым зноў загаварылі.

— Колькі мы з вамі не бачыліся? Дваццаць тры гады? — папытаўся першы пасажыр, той, што ляжаў пад пледам.

— Ды мабыць, што гэтак, — адказаў другі. — Увосень будзе роўна дваццаць тры. Нам з вамі гэта вельмі лёгка падлічыць. Бадай што чвэртка веку.

— Вялікі час. Цэлае жыццё. То бо я хачу сказаць, што нашы з вамі жыцці ўжо бадай што скончаны.

— Гэтак, гэтак. І што ж? Хіба нам страшна, што скончаны?

— Гм! Вядома, не. Аніколечкі. Гэта ж усё мана, калі мы гаворым сабе, што страшна, ці, лепш кажучы, калі мы стараемся пужацца, што вось, бач, жыццё пражыта і праз якіх-небудзь дзесяць гадоў давядзецца ляжаць у магіле. Толькі падумайце: у магіле. Не жарты.

— Вельмі слушна. І я нават куды больш скажу. Вы ж ведаеце, мабыць, наколькі я, як кажуць, знаны ў медыцынскім свеце?

— Хто ж гэтага не ведае! Бясспрэчна, ведаю. А што ваш пакорны слуга таксама праславіўся, вам вядома?

— Ну, а як жа. Можна сказаць, ваш паклоннік, шчыры чытач, — сказаў другі.

— Гэтак, гэтак, дзве славутасці. Ну, дык што вы хацелі сказаць?

— А тое, што дзякуючы сваёй славутасці, гэта значыць, некаторым пазнанням, не бог ведае якім мудрым, але ўсё-такі досыць грунтоўным, я ведаю бадай што беспамылкова, што жыць мне асталося нават і не дзесяць гадоў, а некалькі месяцаў. Ну, самае вялікае — год. У мяне дакладна вызначаная і мною самім і таварышамі па рамястве смяротная хвароба. І запэўніваю вас, я ўсё-такі жыву так, як бы нічога і няма. Толькі з'едліва ўсміхаюся: хацеў, як бачыце, усіх перахітраваць, што ведаю ўсялякія прычыны смерці, каб славіцца і раскошна жыць. І на сваю галаву дамогся: раскошна дазнаўся пра сваю ўласную смерць. То мяне абдурвалі б, хлусілі б: — Што вы, даражэнькі, мы яшчэ паваюем, чорт на яго! — а тут як ашукаеш, як зманіш? І недарэчна, і няёмка. Да таго няёмка, што нават перасольваюць у шчырасці, змяшанай з расчуленнем і ліслівасцю: «Што ж, паважаны калега, не нам з вамі хітраваць... Finita la comedia!»[14]

— Вы гэта сур'ёзна? — папытаўся першы.

— Вельмі сур'ёзна, — адказаў другі. — І галоўнае-то ў чым? Нейкі там Кай смяротны, ergo[15] памру і я, але ж калі гэта яшчэ будзе! Ды тут, на жаль, справа зусім іначай: не калі будзе, а цераз год. А ці многа гэта часу год? На тое лета вы вось гэтак жа будзеце плыць куды-небудзь «по синим волнам океана», а ў Маскве, у Новадзявочым, будуць ляжаць мае высакародныя косці. Ну і што ж? А тое, што я бадай што нічога не адчуваю пры думцы аб гэтым і, што горш за ўсё, зусім не з прычыны нейкай там мужнасці, якую бачаць у мне студэнты, калі я распісваю ім сваю хваробу і яе плынь, як нешта цікавае з клінічнага пункта погляду, а проста так, па нейкай ідыятычнай нячуласці. Ды нічога не адчуваюць і ўсе, хто вакол мяне, хто ведае маю фатальную тайну. І вось вы, напрыклад, — хіба вам страшна за мяне?

— Ці страшна за вас? Не, прызнаюся, — калі напраўду, то аніяк.

— І, вядома, аніяк не шкада мяне?

— Не, і не шкада. І прытым вы, я думаю, ніколечкі не верыце ў тыя шчаслівыя мясціны, дзе няма ні тугі, ні жалю, а толькі райскія яблычкі?

— Ну, якая там у нас з вамі вера...

І зноў абодва памаўчалі. Потым дасталі партабакі, запалілі.

— І от жа заўважце, — сказаў першы, той, што ляжаў пад пледам, — мы ж з вамі ні кропелькі не выстаўляемся, ні кропелькі не мудруем ні адзін перад адным, ні перад уяўленым слухачом. Гаворым мы, папраўдзе ж, вельмі проста і без усякага загадзя адчутага цынізму, без усякага з'едлівага выхваляння, у якім усё-такі ёсць заўсёды нейкая кампенсацыя: вось, калі ласка, зірніце, у якім мы становішчы — ні ў кога такога няма. Мы і гамонім проста і замаўкаем без усякай значнасці, без усякай стаічнай мудрасці. Кажучы ўвогуле, больш юрлівай жывёліны, чым чалавек, няма на зямлі, хітрая чалавечая душа хоць з каго ўмее здабываць самаасалоду. Але ў нашым з вамі выпадку я цават і гэтага не бачу. І гэта тым больш цікава, што да нашай, як вы кажаце, ідыёцкай нячуласці трэба дадаць усю асаблівасць нашых з вамі адносін. Мы з вамі вельмі цесна звязаны. Ці, больш дакладна гаворачы, павінны былі б быць звязаны[16].

— Дзіва што! — адказаў другі. — Якога жаху, калі падумаць, нарабіў я вам. Уяўляю, што вы перажылі.

— Гэтак, і нават куды больш, чым вы можаце ўявіць. І наогул гэта жахліва, увесь той кашмар, які перажывае мужчына, палюбоўнік, муж, у якога адабралі, адбілі жонку і які цэлымі днямі і начамі, бадай што бесперапынку, штохвіліны курчыцца ад пакут самалюбства, страшэнных раўнівых уяўленняў пра тое шчасце, якім жыве яго сапернік, і ад безнадзейнай і несканчонай пяшчоты, — лепш кажучы, полавай расчуленасці, — да страчанай самкі, якую хочацца ў адзін і той жа час і задушыць з самай лютай нянавісцю, і абдарыць самымі зневажальнымі знакамі дапраўды сабачай пакорлівасці і адданасці. Гэта наогул невыказна жахліва. А я ж не зусім звычайны чалавек, асоба з павышанай адчувальнасцю, з павышанай фантазіяй. Вось тут і ўявіце, што я перажываў на шмат гадоў.

— Няўжо гадоў?

— Запэўніваю вас, што не менш як тры гады. Дый потым яшчэ доўга кожны ўспамін пра вас і пра яе, пра вашу з ёю блізкасць, пёк мяне як распаленым жалезам. Ды гэта ж зразумець можа кожны. Ну, адбіў чалавек, напрыклад, нявесту — гэта яшчэ туды-сюды. Але палюбоўніцу ці, як у нашым выпадку, жонку! Тую, з якой ты, прабачайце за адкрытасць, спаў, усе асаблівасці цела і душы якой ведаеш як свае пяць пальцаў! Падумайце, які тут прастор раўніваму ўяўленню. Як перанесці, што валодае цяпер ёю другі? Усё гэта вышэй за чалавечую цярплівасць. Ці ж не праз гэта я траха не спіўся, ці не праз гэта сарваў здароўе, волю? Ці не праз гэта страціў пару самага яркага росквіту сілы, таленту? Вы мяне, сказаць, аніяк не перабольшваючы, проста папалам пераламалі. Я зросся, вядома, але якая з таго карысць? Мяне, ранейшага, усё роўна ўжо не было дый не магло быць. Гэта ж у якое святое святых усяго майго існавання ўтруціліся вы! Царэвіч Гаўтама, выбіраючы сабе нявесту і ўбачыўшы Ясодхару, у якой «быў стан багіні і вочы лані ўвесну», натварыў, узрушаны ёю, чортведама чаго ў спаборнасці з другімі юнакамі, — стрэліў, напрыклад, з лука так, што было чутно на сем тысяч міль, — а потым зняў з сябе жамчужныя каралі, абвіў імі Ясодхару і сказаў: «Я таму выбраў яе, што гулялі мы з ёю ў лясах у даўно мінулыя часы, калі быў я сынам паляўнічага, а яна дзеваю лясоў: успомніла яе душа мая!» На ёй было ў той дзень чорна-залатое покрыва, і царэвіч зірнуў і сказаў: «Таму чорна-залатое покрыва на ёй, што мірыяды гадоў назад, калі я быў паляўнічым, я бачыў яе ў лясах пантэраю: успомніла яе душа мая!» Вы прабачце мне за ўсю гэтую паэзію, але ў ёй вялізная і страшная праўда. Вы толькі ўдумайцеся ў сэнс гэтых дзівосных слоў наконт успомненай душы і ў тое, які гэта жах, калі такую найсвяцейшую ў свеце сустрэчу парушае чужы чалавек. Хто ведае — я, магчыма, таксама стрэліў бы гэтак, каб было чутно за тысячы міль. І вось раптам паявіліся вы...

— Ну і што ж вы адчуваеце да мяне цяпер? — папытаўся пан з вострымі плячамі. — Злосць, агіду, прагу помсты?

— Уявіце сабе: анічагусенькі. Нягледзячы на ўсю вышэйсказаную тыраду, анічагусенькі. Жах, жах. Вось табе і «ўспомніла душа мая»! Ды вы ж гэта добра ведаеце і самі, ну тое, што я нічога не адчуваю. Іначай не папыталіся б.

— Ваша праўда. Ведаю. І гэта таксама вельмі страшна.

— А нам усё-такі не страшна. Проста жах: зусім не страшна.

— Ну пэўна ж, па сутнасці, аніяк. Кажуць: мінулае, мінулае! А ўсё лухта. Ніякага мінулага ў людзей, строга кажучы, няма. Так толькі, слабы водгук нейкі ўсяго таго, чым колісь жыў...

І субяседнікі яшчэ раз памаўчалі. Параход дрыжаў, ішоў; мерна ўсчынаўся і сціхаў мяккі шум соннай хвалі, што праносілася паўз борт; шпарка, аднастайна з аднастайным шумам круцілася за кармою вяроўка лага, часам нешта адзначаючы тонкім і таямнічым звонам: дзін-нь... Потым пасажыр з вострымі плячамі папытаўся:

— Ну, а скажыце... Што вы адчувалі, калі даведаліся, што яна памерла? Таксама нічога?

— А так, бадай што нічога, — адказаў пасажыр пад пледам. — Больш за ўсё проста здзівіўся, што нічога не адчуваю. Разгарнуў раніцаю газету — трохі кранула ўвагу: воляю божаю такая і такая... З непрывычкі трохі дзіўна бачыць імя знаёмага, блізкага ў гэтай чорнай раме на гэтым гібельным месцы газеты, надрукаванае ўрачыста, буйным шрыфтам... Потым пастараўся засумаваць: гэта ж, бачыце, тая самая, што... Але ж —

І з раўнадушных губ пачуў я смерці весць,
І абыякава дзівіўся...
Нават і суму не выйшла. Так сабе нейкая слабенькая жаласлівасць... А гэта ж была тая самая, якую «ўспомніла душа мая», было маё першае і такое жорсткае шматгадовае каханне. Я ўведаў яе ў часы яе найвышэйшае пекнаты, цнатлівасці і тае юначае даверлівасці і боязкасці, якая скаланае сэрца мужчыны невыказна, магчыма, таму, што ва ўсякай жаноцкасці павінна быць гэтая даверлівая бездапаможнасць, нешта дзіцячае, знак таго, што дзяўчына, жанчына заўсёды тоіць у сабе будучае дзіця. І гэта ж мне першаму, у нейкай боскай шчаснасці і жаху аддала яна да астатку ўсё, што дараваў ёй бог, і гэта ж яе дзявочае цела, проста кажучы, самае найдзівоснейшае, што ёсць у свеце, не менш як мільёны разоў цалаваў я ў такім шаленстве, якога больш не было ва ўсім маім жыцці. І гэта ж з-за яе я траціў розум літаральна дзень і ноч, цэлымі гадамі. З-за яе плакаў, рваў на сабе валасы, рабіў замах на самагубства, піў, заганяў стаеннікаў, у разлютаванасці знішчаў свае лепшыя, найкаштоўнейшыя работы... Але вось прайшло дваццаць гадоў — і я тупа гляджу на яе імя ў жалобнай рамцы, тупа ўяўляю сабе яе ў труне... Уяўленне непрыемнае, і толькі. Упэўніваю вас, што толькі гэта. Дый вы цяпер, — цяпер, вядома, — хіба вы што-небудзь адчуваеце?

— Я? Ды не, чаго ж таіцца? Вядома, бадай што нічога...

Параход ішоў; з сіпеннем падымалася наперадзе хваля за хваляю, з плёскатам міналася, за бартамі, аднастайна шумела і кіпела бледна-снежная дарога, што цягнулася за кармою. Дзьмуў салодкі вецер, зорны бляск нерухома стаяў у вышыні, над чорнаю трубою, над снасцямі, над тонкім вастрыём пярэдняй мачты...

— Але ведаеце што? — нечакана сказаў першы, як бы ачуўшыся. — Ведаеце, што галоўнае? Гэта тое, што я ніяк не мог звязаць яе, мёртвую, з тою другою, пра якую я вам толькі што гаварыў. Ну, аніяк. Ніколечкі. Тая, другая, была зусім асобна. І сказаць, што я роўна нічога не адчуваў да яе, да тае, да другое — мана. Так што я недакладна гаварыў. Зусім не тое і не так.

Другі падумаў.

— Ну і што ж? — папытаўся ён.

— А тое, што бадай што ўся наша размова ідзе на глум.

— Ох, ці на глум толькі? — сказаў пасажыр з вострымі плячамі. — Тая, другая, як вы кажаце, ёсць проста вы, ваша ўяўленне, вашы адчуванні, ну, словам, нешта ваша. І значыць, краналі, хвалявалі вы сябе толькі самім сабою. Разбярыцеся толькі як след.

— Вы думаеце? Не ведаю. Можа быць... Гэтак, гэтак, можа быць.

— Ды ці доўга толькі вы і хваляваліся самім сабою? Дзесяць хвілін. Ну, паўгадзіны. Ну, дзень, нарэшце.

— Гэтак, гэтак. Жахліва, але, здаецца, ваша праўда. І дзе яна цяпер? Вунь там, у гэтым чароўным небе?

— Адзін алах ведае, дарагі чалавек. Найвярней, што нідзе.

— Вы думаеце? Можа, і гэтак... Ды, напэўна, што гэтак...

Роўнядзь адкрытага мора бадай што чорным кругам ляжала пад лёгкім і светлым купалам начнога неба. І кінуты ў гэтую круглую ўчарнелую роўнядзь маленькі параход тупа і няўхільна пільнаваўся свайго кірунку. І без канца цягнулася за ім сонна-кіпучая, бледна-млечная дарога — туды, у далячынь, дзе начное неба злівалася з морам, дзе гарызонт, як процілежны гэтай млечнасці, здаваўся цёмным, сумным. І круцілася, круцілася абора лага, і маркотна і таямніча нешта адзначаў, адсякаў часам тон-звон: дзі-інь...

Памаўчаўшы яшчэ нейкую хвіліну, субяседнікі спакойна і проста сказалі адзін аднаму:

— Добрай ночы.

— Добрай ночы.


Прыморскія Альпы, 1923


Лапці


Пяты дзень лютавала непраглядная завіруха. У белым ад снегу і халодным хутарскім доме стаяла бледнае сутонне і было вялікае гора: было цяжка хворае дзіця. І ў гарачцы, у трызненні яно часта плакала і ўсё прасіла даць яму нейкія чырвоныя лапці. І маці, якая не адыходзіла ад пасцелі, таксама плакала гаручымі слязьмі — ад страху і ад свае бездапаможнасці. Што зрабіць, чым памагчы? Муж у ад'ездзе, коні нядужыя, а да бальніцы, да доктара, трыццаць вёрстаў, дый не паедзе ніякі доктар у такую непагадзь...

Грукнула ў сенцах — Няфёд прынёс саломы на паліва, кінуў яе на дол, адсопваючыся, уціраючыся, дыхаючы холадам і завірушнай свежасцю, прачыніў дзверы, зазірнуў:

— Ну што, пані, як? Не палегчала?

— Куды там, Няфёдка! Мабыць, і не выжыве! Усё нейкіх чырвоных лапцей просіць...

— Лапцей? Што за лапці такія?

— А бог яго ведае. Трызніць увесь, агнём гарыць...

Матнуў шапкаю, задумаўся. Шапка, барада, стары кажушак, растаптаныя валёнкі — на ўсім снег, усё абмерзла... І раптам цвёрда:

— Значыць, трэба даставаць. Значыць, душа просіць. Трэба даставаць.

— Як даставаць?

— У Навасёлкі ісці. У краму. Пафарбаваць фуксінам няхітрая работа.

— Бог з табою, да Навасёлак шэсць вёрстаў! Дзе ж у такое страхоцце дойдзеш!

Яшчэ падумаў.

— Не, пайду. Нічога, пайду. Даехаць не даедзеш, а пешкі, можа, нічога. Яна будзе мне ў зад, завіруха гэтая...

І, прычыніўшы дзверы, пайшоў. А на кухні, ні слова не кажучы, нацягнуў світку на кажушак, туга падперазаўся старой падпяразкай, узяў у рукі пугу і выйшаў, пайшоў, загрузаючы ў гурбах, цераз двор, выбраўся за вароты і патануў у белым, што некуды шалёна неслася, стэпавым моры.

Паабедалі, пачало змяркацца, змерклася — Няфёда не было. Вырашылі, што, значыць, начаваць астаўся, калі бог данёс. Адным днём у такое надвор'е не вернешся. Трэба чакаць заўтра не раней як у абед. Але ад таго, што яго ўсё-такі не было, ноч была яшчэ страшнейшая. Увесь дом гудзеў, жахала адна думка, што цяпер там, у полі, у бездані снежнага ўрагану і цемры. Сальная свечка палала дрыготкім хмурым полымем. Маці паставіла яе на дол, за білам ложка. Дзіця ляжала ў цяні, але сцяна здавалася яму агнянай і ўся бегла дзівотлівымі, невыказна цудоўнымі і грознымі прывідамі. А часамі яно як бы прыходзіла ў прытомнасць і зараз жа пачынала горка і жаласліва плакаць, умольваючы (і нібы вельмі разумна) даць яму чырвоныя лапці:

— Мамачка, дай! Мамачка, дарагая, ну што табе значыць!

І маці кідалася на калені і біла сабе ў грудзі:

— Госпадзі, памажы! Госпадзі, заступіся!

І калі нарэшце развіднела, пачулася пад вокнамі скрозь лямант і грукат завірухі ўжо зусім выразна, зусім не так, як усю ноч здавалася, што нехта пад'ехаў, што чутны нечыя глухія галасы, а пасля нецярплівы, злавесны стук у акно.

Гэта былі навасельскія мужыкі, якія прывезлі мёртвае цела, — белага, мёрзлага, усяго забітага снегам, дагары раскінутага ў развалках Няфёда. Мужыкі ехалі з горада, самі ўсю ноч блудзілі, а на світанні трапілі ў нейкія паплавы, увязлі разам з канём у страшэнны снег і зусім былі страцілі надзею, думалі прападаць, як раптам убачылі, што з снегу тарчаць нейчыя ногі ў валёнках. Кінуліся разграбаць снег, паднялі цела — аж выходзіць, знаёмы чалавек...

Тым толькі і выратаваліся — зразумелі, што, значыць, гэтыя паплавы хутарскія, пратасаўскія, і што на гары, за два крокі, жытло...

За пазухай у Няфёда ляжалі новенькія дзіцячыя лапці і пляшачка з фуксінам.


22 чэрвеня 1924


Сонечны ўдар


Пасля абеду выйшлі з ярка і горача асветленай сталоўкі на палубу і спыніліся каля парэнчаў. Яна заплюшчыла вочы, далоняю вонкі прылажыла руку да шчакі, засмяялася простым, мілым смехам — усё было мілае ў гэтай маленькай жанчыне, — і сказала:

— Я, здаецца, п'яная... Адкуль вы ўзяліся? Тры гадзіны таму назад я нават не ведала, што вы існуеце. Я нават не ведаю, дзе вы селі. У Самары? Але ўсё роўна. Гэта ў мяне галава кружыцца ці мы некуды паварочваем?

Наперадзе была цемень і агні. З цемені біў у твар моцны, мяккі вецер, а агні несліся некуды ўбок: параход з волжскім форсам крута выводзіў шырокую дугу, падбягаючы да невялікай прыстані.

Паручнік узяў яе руку, паднёс да губ. Рука, маленькая і дужая, пахла загарам. І шчасліва і страшна замерла сэрца пры думцы, як, мабыць, дужая і смуглявая яна ўся пад гэтаю лёгкаю кужэльнаю сукенкаю пасля цэлага месяца ляжання пад паўднёвым сонцам, на гарачым марскім пяску (яна сказала, што едзе з Анапы). Паручнік прамармытаў:

— Злезем...

— Куды? — папыталася яна здзіўлена.

— На гэтай прыстані.

— Навошта?

Ён прамаўчаў. Яна зноў прылажыла тылам руку да гарачай шчакі.

— Вар'яцтва...

— Злезем, — паўтарыў ён тупа. — Вельмі прашу вас...

— Ах, ды рабіце, як хочаце, — сказала яна, адварочваючыся.

З разгону параход мякка стукнуўся ў цьмяна асветленую прыстань, і яны ледзьве не ўпалі адно на адно. Над галовамі праляцеў канец каната, пасля панесла назад, і з шумам закіпела вада, загрымелі сходкі... Паручнік кінуўся па рэчы.

Праз хвіліну яны прайшлі сонную канторку, выйшлі на глыбокі, па забарсні, пясок і моўчкі селі ў запыленую брычку. Адхоністы пад'ём угору, сярод рэдкіх скасабочаных ліхтароў, па мяккай ад пылу дарозе, здаўся бясконцым. Але вось узабраліся, выехалі і загрукацелі па бруку, вось нейкі пляц, урадавыя ўстановы, каланча, цяпло і пахі начнога летняга павятовага горада... Фурман спыніўся каля асветленага пад'езда, за расчыненымі дзвярыма якога крута падымалася старая драўляная лесвіца, стары, няголены лёкай у ружовай касаваротцы і ў сурдуце нездаволена ўзяў рэчы і пайшоў на сваіх старэчых нагах наперад. Увайшлі ў вялікі, але страшэнна душны, горача напалены за дзень сонцам нумар з белымі апушчанымі фіранкамі на вокнах і дзвюма неапаленымі свечкамі ў жырандолі — і як толькі ўвайшлі і лёкай зачыніў дзверы, паручнік так парывіста кінуўся да яе і абое так ашалела задыхнуліся ў пацалунку, што шмат гадоў успаміналі пасля гэту хвіліну: ніколі нічога падобнага не зазнаў за ўсё жыццё ні той, ні другі.

У дзесяць гадзін раніцы, сонечнай, гарачай, шчаслівай, з царкоўным звонам, з базарам на пляцы перад гатэлем, з пахам сена, дзёгцю і зноў усяго таго складанага і пахучага, чым пахне расейскі павятовы горад, яна, гэтая маленькая безымянная жанчына, што так і не сказала свайго імя і жартам называла сябе цудоўнай незнаёмкай, паехала. Спалі мала, але раніцаю, выйшаўшы з-за шырмы каля ложка, за пяць хвілін памыўшыся і адзеўшыся, яна была свежая, як у семнаццаць гадоў. Ці была яна збянтэжаная? Не, вельмі мала. Як і раней, была простая, вясёлая і — ужо разважлівая.

— Не, не, мілы, — сказала яна ў адказ на яго просьбу ехаць далей разам, — не, вы павінны астацца да наступнага парахода. Калі паедзем разам, усё будзе сапсавана. Мне будзе гэта вельмі непрыемна. Бажуся вам, што я зусім не тое, што вы маглі пра мяне падумаць. Ніколі нічога нават падобнага на тое, што здарылася, са мною не было, дый не будзе. На мяне нібы зацьменне найшло... Ці, лепш кажучы, з намі абаімі здарылася нешта накшталт сонечнага ўдару...

І паручнік неяк лёгка згадзіўся з ёю. З лёгкім і шчаслівым духам ён давёз яе да прыстані, — якраз да адыходу ружовага Самалёта, — пры ўсіх пацалаваў на палубе і ледзьве ўспеў ускочыць на сходкі, якія ўжо крануліся назад.

Гэтак жа лёгка, бесклапотна і вярнуўся ён у гатэль. Аднак нешта ўжо змянілася. Нумар без яе здаўся ўжо зусім не такі, як быў пры ёй. Ён быў яшчэ поўны ёю — і пусты. Гэта было страшна! Яшчэ пахла яе добрым ангельскім адэкалонам, яшчэ стаяў на падносе яе недапіты кубак, а яе ўжо не было... І сэрца ў паручніка раптам сціснулася такой пяшчотаю, што паручнік скарэй запаліў і некалькі разоў прайшоўся туды і сюды па пакоі.

— Дзіўная прыгода! — сказаў ён уголас, смеючыся і адчуваючы, што на вочы яму наплываюць слёзы. — «Бажуся вам, што я зусім не тое, што вы маглі пра мяне падумаць...» І паехала ўжо...

Шырма была адстаўлена, пасцель яшчэ не прыбрана. І ён адчуў, што проста няма сілы глядзець цяпер на гэту пасцель. Ён закрыў яе шырмаю, зачыніў вокны, каб не чуць базарнай гаворкі і скрыпу колаў, апусціў белыя напухіраныя фіранкі, сеў на канапу... Ну, вось і канец гэтай «дарожнай прыгодзе»! Паехала — і цяпер ужо далёка, сядзіць, мабыць, у шкляным белым салоне ці на палубе і глядзіць на вялізную, блішчастую пад сонцам рэчку, на сустрэчныя плыты, на жоўтыя мелі, на зіхоткую даль вады і неба, на ўвесь гэты бязмерны волжскі прастор... І бывай, і ўжо назаўсёды, навек... Бо дзе ж яны цяпер могуць сустрэцца? — «Не магу ж я, падумаў ён, не магу ж я ні з сяго ні з таго прыехаць у гэты горад, дзе яе муж, яе трохгадовая дачка, наогул уся яе сям'я і ўсё яе звычайнае жыццё!» І горад гэты здаўся яму нейкі асаблівы, запаветны горад, і думка пра тое, што яна так і будзе жыць у ім сваім адзінокім жыццём, часта, можа быць, успамінаючы яго, успамінаючы іх выпадковую, такую мімалётную сустрэчу, а ён ужо ніколі не ўбачыць яе, думка гэта здзівіла і ўразіла яго! Не, гэтага не можа быць! Гэта было б занадта дзіка, ненатуральна, непраўдзіва! — І ён адчуў такі боль і такую непатрэбнасць усяго свайго далейшага жыцця без яе, што яго апанаваў жах, адчай.

«Што за чорт! — падумаў ён, устаючы, зноў пачынаючы хадзіць па пакоі і стараючыся не глядзець на пасцель за шырмаю. — Што ж гэта такое са мною? І што ў ёй асаблівага і што, як кажуць, здарылася? Папраўдзе, нібы нейкі сонечны ўдар! І галоўнае, як жа я прабуду цяпер, без яе, цэлы дзень у гэтай глушэчы?»

Ён яшчэ памятаў яе ўсю, з усімі найдрабнюткімі яе асаблівасцямі, помніў пах яе загару і кужэльнае сукенкі, яе моцнае цела, жывы, просты і вясёлы гук яе голасу... Адчуванне толькі што зазнанай асалоды ад усёй яе жаночай пекнаты было яшчэ свежае ў ім незвычайна, але цяпер галоўнае было ўсё-такі гэта другое, зусім новае адчуванне — тое дзіўнае, незразумелае адчуванне, якога зусім не было, пакуль яны былі разам, якога ён нават прадбачыць у сабе не мог, усчынаючы ўчора гэтае, як ён думаў, толькі на пацеху знаёмства, і пра якое ўжо не было каму сказаць цяпер! — «А галоўнае, падумаў ён, ніколі ўжо і не скажаш! І што рабіць, як пражыць гэты бясконцы дзень, з гэтымі ўспамінамі, з гэтымі непазбыўнымі пакутамі, у гэтым богам забытым гарадку над той самай зіхоткай Волгай, па якой панёс яе гэты ружовы параход!»

Трэба было ратавацца, чым-небудзь заняць, забавіць сябе, куды-небудзь ісці. Ён рашуча надзеў шапку, узяў стэк, шпарка прайшоў, звінючы шпорамі, па пустым калідоры, збег па крутой лесвіцы на ганак... Так, але куды ісці? Каля пад'езда стаяў рамізнік, малады, у ёмкай паддзёўцы, і спакойна паліў цыгарку. Паручнік зірнуў на яго разгублена і са здзіўленнем: як гэта можна так спакойна сядзець на козлах, паліць і наогул быць простым, бесклапотным, абыякавым? «Мабыць, толькі я адзін так страшэнна нешчаслівы ва ўсім гэтым горадзе», — падумаў ён, падаючыся да базару.

Базар ужо раз'язджаўся. Ён чамусыц пахадзіў па свежым гнаі сярод калёсаў, сярод вазоў з гуркамі, сярод новых місак і гаршкоў, і бабы, што сядзелі на зямлі, наперабой зазывалі яго, бралі гаршкі ў рукі і стукалі, звінелі па іх пальцамі, паказваючы іх трываласць, мужыкі аглушалі яго, крычалі яму: «Вось найлепшыя гурочкі, ваша благароддзе!» Усё гэта было да таго недарэчна, бязглузда, што ён уцёк з базару. Ён зайшоў у сабор, дзе спявалі ўжо моцна, весела і рашуча, з усведамленнем, што выконваюць святы абавязак, пасля доўга хадзіў, кружыў па маленькім, душным і запушчаным садзіку на абрыве гары, над неабсяжнай светла-стальной шырынёю рэчкі... Пагоны і гузікі ў яго кіцелі так напякло, што да іх нельга было дакрануцца. Аколышак у шапцы быў усярэдзіне мокры ад поту, твар палаў... Вярнуўшыся ў гатэль, ён з асалодаю ўвайшоў у вялікую і пустую халаднаватую сталоўку ў ніжнім паверсе, з асалодаю зняў шапку і сеў за столік каля адчыненага акна, у якое несла духатою, але ўсё-такі дыхала паветрам, і заказаў бацвінне з лёдам. Усё было добра, ва ўсім было бязмернае шчасце, вялікая радасць, нават у гэтай спёцы і ва ўсіх базарных пахах, ва ўсім гэтым незнаёмым гарадку і ў гэтым старым павятовым гатэлі была яна, гэтая радасць, а разам з тым сэрца проста разрывалася на кавалкі. Ён выпіў некалькі чарак гарэлкі, закусваючы маласольнымі гуркамі з кропам і адчуваючы, што ён, не задумваючыся, памёр бы заўтра, калі б можна было нейкім цудам вярнуць яе, прабыць з ёю яшчэ адзін, сённяшні дзень, — прабыць толькі дзеля таго, каб выказаць ёй і чым-небудзь давесці, пераканаць, як ён пакутліва і ўзнёсла кахае яе... Навошта давесці? Навошта пераканаць? Ён не ведаў навошта, але гэта было патрэбней за жыццё.

— Зусім расхадзіліся нервы! — сказаў ён, наліваючы пятую чарку гарэлкі.

Ён адсунуў ад сябе бацвінне, папытаўся чорнае кавы і пачаў паліць і напружана думаць: што ж цяпер рабіць яму, як пазбавіцца гэтага раптоўнага, нечаканага кахання? Але пазбавіцца — гэта ён адчуваў вельмі добра — было немагчыма. І ён раптам зноў шпарка ўстаў, узяў шапку і стэк і, папытаўшыся, дзе пошта, скоранька пайшоў туды з ужо гатовай у галаве фразай тэлеграмы: «Ад гэтага часу ўсё маё жыццё навек, да скону, ваша, у вашай уладзе». Але, дайшоўшы да старога таўстасценнага дома, дзе была пошта і тэлеграф, з жахам спыніўся: ён ведаў горад, дзе яна жыве, ведаў, што ў яе ёсць муж і трохгадовая дачка, але не ведаў ні прозвішча, ні імя яе! Ён некалькі разоў пытаўся ў яе пра гэта ўчора, за абедам і ў гатэлі, і кожны раз яна смяялася і гаварыла:

— А навошта вам трэба ведаць, хто я, як мяне завуць?

На рагу, каля пошты, была фатаграфічная вітрына. Ён доўга глядзеў на вялікі партрэт нейкага вайскоўца ў густых эпалетах, з пукатымі вачыма, з нізкім ілбом, з вельмі раскошнымі бакенбардамі і шырачэзнымі грудзьмі, спрэс увешанымі ордэнамі... Да чаго дзіка, недарэчна ўсё будзённае, звычайнае, калі сэрца паранена, — так, паранена, ён цяпер разумеў гэта, — гэтым страшэнным «сонечным ударам», вельмі вялікім каханнем, вельмі вялікім шчасцем! Ён зірнуў на пару маладых — малады чалавек у доўгім сурдуце і ў белым гальштуку, стрыжаны пад вожыка, выцягнуты ў фронт пад руку з дзяўчынаю ў вэлюме, — перавёў вочы на партрэт нейкай харошанькай і задзёрыстай паненкі ў студэнцкай шапачцы набок... Пасля, нудзячыся пякельнай зайздрасцю да ўсіх гэтых невядомых яму, беспакутных людзей, пачаў напружана глядзець уздоўж вуліцы.

— Куды ісці? Што рабіць?

Вуліца была зусім пустая. Дамы былі ўсе аднолькавыя, шэрыя, двухпавярховыя, купецкія, з вялікімі садамі, і здавалася, што ў іх няма ні душы; белы густы пыл ляжаў на бруку; і ўсё гэта сляпіла, усё было заліта гарачым, палымяным і радасным, але тут нібы непатрэбным сонцам. Удалечы вуліца падымалася, горбілася і ўпіралася ў бясхмарны, шараваты, з водбліскамі небасхіл. У гэтым было нешта паўднёвае, што нагадвала Севастопаль, Керч... Анапу. Гэта было асабліва невыцерпна. І паручнік, з апушчанай галавой, жмурачыся ад святла, засерадкавана глядзеў сабе пад ногі, хістаючыся, спатыкаючыся, чапляючыся шпорай за шпору, пайшоў назад.

Ён вярнуўся ў гатэль, да таго разбіты стомаю, нібы зрабіў велізарны пераход дзе-небудзь у Туркестане, у Сахары. Ён, збіраючы апошнія сілы, увайшоў у свой вялікі і пусты нумар. Нумар быў ужо прыбраны, без апошніх слядоў яе, — толькі адна шпілька, забытая ёю, ляжала на начным століку! Ён зняў кіцель і зірнуў на сябе ў люстэрка: твар яго, — звычайны афіцэрскі твар, шэры ад загару, з бялявымі, выцвілымі ад сонца вусамі і галубаватай белізной воч, што ад загару здаваліся яшчэ бялейшымі, — меў цяпер вельмі ўзбуджаны, вар'яцкі выраз, а ў белай тонкай кашулі са стаячым накрухмаленым каўнерыкам было нешта юнае і глыбока нешчаслівае. Ён лёг на ложак, на спіну, паклаў запыленыя боты на біла. Вокны былі расчынены, фіранкі апушчаны, і лёгкі ветрык ад часу да часу надзімаў іх, дыхаў у пакой спёкаю нагрэтых бляшаных дахаў і ўсяго гэтага светланоснага і зусім цяпер апусцелага маўклівага волжскага свету. Ён ляжаў, падклаўшы рукі пад патыліцу, і пільна глядзеў перад сабою. Пасля сціснуў зубы, закрыў вейкі, адчуваючы, як па шчоках коцяцца з-пад іх слёзы — і нарэшце заснуў, а калі зноў расплюшчыў вочы, за фіранкамі ўжо чырванавата жаўцела вячэрняе сонца. Вецер перастаў, у нумары было душна і суха, як у духавой печы... І ўчарашні дзень і сённяшняя раніца ўспомніліся так, нібы яны былі дзесяць гадоў таму назад.

Ён не спяшаючыся ўстаў, не спяшаючыся памыўся, падняў фіранкі, пазваніў і папрасіў самавар і рахунак, доўга піў гарбату з лімонам. Пасля загадаў прывесці рамізніка, вынесці рэчы і, сядаючы ў брычку, на яе рыжае, выцвілае сядзенне, даў лёкаю цэлых пяць рублёў.

— А падобна, ваша благароддзе, што гэта я і прывёз вас уночы! — весела сказаў рамізнік, беручыся за лейцы.

Калі спусціліся да прыстані, ужо сінела над Волгай сіняя летняя ноч, і ўжо многа рознакаляровых агеньчыкаў было рассеяна па рэчцы, і агні віселі на мачтах парахода, што падбягаў да прыстані.

— У самы раз прывёз! — сказаў рамізнік, паддобрываючыся.

Паручнік і яму даў пяць рублёў, узяў білет, прайшоў на прыстань... Гэтак жа, як учора, быў мяккі стук каля яе прычалаў і лёгкае кружэнне галавы ад зыбання пад нагамі, пасля ўзлёт канца, шум вады, што закіпела і пабегла наперад пад коламі парахода, які крышку падаўся назад... І незвычайна прыветліва, добра здалося ад мнагалюдства гэтага парахода, які ўжо заліўся святлом і запахнуў кухняю.

Праз хвіліну пабеглі далей, уверх, туды ж, куды панесла і яе сягоння раніцаю.

Цёмная летняя зара патухала далёка наперадзе, змрочна, сонна і рознакалёрна адлюстроўваючы ў рэчцы, якая сям-там яшчэ свяцілася дрыготкай зыбаніцай удалечы пад ёю, пад гэтаю зарою, і плылі, і плылі назад агні, рассеяныя ў цемры наўкруга.

Паручнік сядзеў пад павеццю на палубе, адчуваючы сябе пастарэлым на дзесяць гадоў.


Прыморскія Альпы, 1928


Цёмныя прысады


У халодную восеньскую непагоду на адной з вялікіх тульскіх дарог, залітай дажджамі і зрэзанай многімі чорнымі каляінамі, да доўгай хаты, у адной палавіне якой была казённая паштовая станцыя, а ў другой прыватная святліца, дзе можна было адпачнуць або пераначаваць, паабедаць або папрасіць самавар, падкаціла закіданая гразёю каламажка з прыўзнятым верхам, тройка даволі простых коней з падвязанымі ад хлюпаты хвастамі. На перадку каламажкі сядзеў дужы мужык у туга падперазанай світцы, сур'ёзны і цемнатвары, з рэдкаю смаляністаю барадою, падобны на старадаўняга разбойніка, а ў каламажцы стройны стары чалавек, вайсковы, у вялікай шапцы і ў мікалаеўскім шэрым шынялі з бабровым стаячым каўняром, яшчэ чарнабровы, але з белымі вусамі, якія злучаліся з такімі ж бакенбардамі; барада ў яго была паголеная, і ўвесь выгляд меў тое падабенства з Аляксандрам II, якое так пашырана было сярод вайскоўцаў у час яго царавання; позірк таксама быў запытальны, строгі і разам з тым стомлены.

Як толькі коні сталі, ён выкінуў з каламажкі нагу ў вайсковым боце з роўнаю халяваю і, прытрымліваючы рукамі ў замшавых пальчатках крысы шыняля, узбег на ганак хаты.

— Налева, ваша правасхадзіцельства, — груба крыкнуў з перадка фурман, і ён, крыху нагнуўшыся на парозе ад свайго высокага росту, увайшоў у сенцы, пасля ў святліцу налева.

У святліцы было цёпла, суха і ахайна: новы залацісты абраз у левым кутку, пад ім накрыты чыстым суравым абрусам стол, за сталом чыста вымытыя лавы; варыстая печ, што займала дальшы правы куток, як новая, бялела мелам; бліжэй стаяла нешта накшталт тахты, накрытай пярэстаю гунькаю, і яна ўпіралася канцом у бок печы; з-за засланкі соладка пахла добра разваранаю капустаю, ялавічынаю і лаўровым лістом.

Прыезджы скінуў на лаву шынель і здаўся яшчэ страйнейшым у адным мундзіры і ў ботах, пасля зняў пальчаткі і шапку і са стомленым выглядам правёў бледнаю худою рукою па галаве — сівыя валасы яго з начосамі на скронях каля воч крыху кучаравіліся, прыгожы, крыху даўгаваты твар з цёмнымі вачыма меў сям-там невялікія сляды воспы. У святліцы нікога не было, і ён непрыязна крыкнуў, прачыніўшы дзверы ў сенцы:

— Эй, хто там!

Зараз жа следам за тым у святліцу ўвайшла цёмнавалосая, таксама чарнабровая і таксама яшчэ прыгожая не па гадах жанчына, падобная на пажылую цыганку, з цёмным пушком на верхняй губе і ўздоўжкі шчок, лёгкая на хаду, але поўная, з вялікімі грудзьмі пад чырвонай кофтачкай, з трохкутным, як у гускі, жыватом пад чорнай шарсцяной спадніцай.

— Шчыра просім, ваша правасхадзіцельства, — сказала яна. — Паесці захочаце ці самавар загадаеце?

Прыезджы мелькам зірнуў на яе круглявыя плечы і на лёгкія ногі ў чырвоных паношаных татарскіх туфлях і адрывіста, няўважліва адказаў:

— Самавар. Гаспадыня тут ці служыш?

— Гаспадыня, ваша правасхадзіцельства.

— Сама, значыць, трымаеш?

— Так точна. Сама.

— Што ж так? Удава, ці што, што сама вядзеш справу?

— Не ўдава, ваша правасхадзіцельства, а трэба ж чым-небудзь жыць. І гаспадарку я люблю.

— Так, так. Гэта добра. І як чыста, прыемна ў цябе.

Жанчына ўвесь час пільна ўглядалася ў яго, трохі жмурачыся.

— І чыстату люблю, — адказала яна. — Пры панах жа вырасла, як не ўмець прыстойна сябе трымаць, Мікалай Аляксеевіч.

Ён скоранька выпрастаўся, расплюшчыў вочы і пачырванеў.

— Надзея! Ты? — сказаў ён паспешліва.

— Я, Мікалай Аляксеевіч, — адказала яна.

— Божа мой, божа мой, — сказаў ён, сядаючы на лаву і ўсутыч гледзячы на яе. — Хто б мог падумаць! Колькі гадоў мы не бачыліся? Гадоў трыццаць пяць?

— Трыццаць, Мікалай Аляксеевіч. Мне цяпер сорак восем, а вам пад шэсцьдзесят, думаю?

— Падобна на гэта... Божа мой, як дзіўна!

— Што дзіўна, васпане?

— Ды ўсё, усё... Як ты не разумееш!

Стомленасць і рассеянасць яго зніклі, ён устаў і рашуча захадзіў па святліцы, гледзячы ў падлогу. Пасля спыніўся і, чырванеючы скрозь сівізну, пачаў гаварыць:

— Нічога не ведаю пра цябе з таго самага часу. Як ты сюды трапіла? Чаму не асталася пры панах?

— Мне паны неўзабаве пасля вас вольную далі.

— А дзе жыла пасля?

— Доўга расказваць, васпане.

— Замужам, кажаш, не была?

— Не, не была.

— Чаму? Пры такім харастве, якое ты мела?

— Не магла я гэтага зрабіць.

— Чаму не магла? Што ты хочаш сказаць?

— Што ж тут казаць. Нябось, памятаеце, як я вас кахала.

Ён пачырванеў да слёз і, нахмурыўшыся, зноў захадзіў.

— Усё праходзіць, мая дарагая, — замармытаў ён. — Каханне, маладосць — усё, усё. Гісторыя пошлая, звычайная. З гадамі ўсё праходзіць. Як гэта сказана ў кнізе Іева? «Як аб вадзе, што працякалакалісьці, будзеш успамінаць».

— Што каму бог дае, Мікалай Аляксеевіч. Маладосць ва ўсякага праходзіць, а каханне — справа другая.

Ён падняў галаву і, спыніўшыся, хваравіта ўсміхнуўся:

— Не магла ж ты кахаць мяне ўвесь век!

— Значыцца, магла. Колькі ні праходзіла часу, усё адным жыла. Ведала, што даўно вас няма ранейшага, што ў вас нібы нічога і не было, а от... Позна цяпер дакараць, але ж праўда, вельмі бессардэчна вы мяне кінулі, колькі разоў я хацела рукі на сябе налажыць ад крыўды ад адной, не кажучы ўжо пра што другое. Быў жа час, Мікалай Аляксеевіч, калі я вас Міколачкам звала, а вы мяне — памятаеце як? І ўсё вершы мне мелі ласку чытаць пра ўсякія «цёмныя прысады», — дадала яна з нядобраю ўсмешкаю.

— Ах, да чаго ж харошая ты была! — сказаў ён, ківаючы галавою. — Да чаго гарачая, да чаго зграбная! Які стан, якія вочы! Памятаеш, як на цябе ўсе заглядаліся?

— Памятаю, васпане. Былі і вы не сказаць як харошыя. І гэта ж вам аддала я сваё хараство, сваю гарачку. Як жа можна такое забыць.

— А! Усё праходзіць, усё забываецца.

— Усё праходзіць, ды не ўсё забываецца.

— Ідзі, — сказаў ён, адварочваючыся і падыходзячы да акна. — Ідзі, калі ласка.

І, дастаўшы хустачку і прыціснуўшы яе да воч, скорагаворкаю дадаў:

— Абы бог мне дараваў. А ты, відаць, даравала.

Яна падышла да дзвярэй і сунялася:

— Не, Мікалай Аляксеевіч, не даравала. Калі ўжо гаворка наша кранулася да нашых пачуццяў, скажу шчыра: дараваць я вам ніколі не магла. Як не было ў мяне нічога даражэйшага за вас на свеце ў той час, так і пасля не было. Таму і дараваць мне вам нельга. Ну ды што ўспамінаць, мёртвых з могілак не носяць.

— Гэтак, гэтак, твая праўда, загадай запрагаць коней, — адказаў ён, адыходзячы да акна ўжо са строгім тварам. — Адно табе скажу: ніколі я не быў шчаслівы ў жыцці, не думай, калі ласка. Прабач, што, можа, закранаю тваё самалюбства, але скажу шчыра — жонку я без памяці кахаў. А здрадзіла, кінула мяне яшчэ зняважлівей, як я цябе. Сына надзвычай любіў — пакуль рос, чаго толькі я ад яго не спадзяваўся! А выйшаў нягоднік, мантач, нахабнік, без сэрца, без гонару, без сумлення... Зрэшты, усё гэта таксама самая звычайная, пошлая гісторыя. Бывай здарова, мілы чалавек. Думаю, што і я страціў у табе самае дарагое, што меў у жыцці.

Яна падышла і пацалавала ў яго руку, ён пацалаваў у яе.

— Загадай запрагаць...

Калі паехалі далей, ён хмура думаў: «Да чаго ж прыгожая была! Чароўная краса!» З адчуваннем сораму ўспамінаў свае апошнія словы і тое, што цалаваў у яе руку, і зараз жа саромеўся свайго сораму. «Хіба няпраўда, што яна дала мне найлепшыя хвіліны жыцця?»

На захадзе праглянула бледнае сонца. Фурман гнаў трухам, усё мяняючы чорныя каляіны, выбіраючы менш гразкія, і таксама нешта думаў. Нарэшце сказаў з сур'ёзнай грубасцю:

— А яна, ваша правасхадзіцельства, усё глядзела ў акно, як мы ад'язджалі. Мабыць, даўно маеце ласку ведаць яе?

— Даўно, Клім.

— Баба — з галавою. І ўсё, кажуць, багацее. Грошы ў доўг дае.

— Гэта нічога не значыць.

— Як не значыць! Каму ж не хочацца лепш пажыць! Калі сумленна пазычаць, благога нічога няма. І яна, кажуць, справядлівая на гэта. Але крутая! Не аддаў у свой час — гневайся на сябе.

— Гэтак, гэтак, гневайся на сябе... Паганяй, калі ласка, хоць бы не спазніцца нам на цягнік...

Нізкае сонца жоўта свяціла на пустыя палі, коні роўна плёхалі па лужах. Ён глядзеў на мільгаценне падкоў, нахмурыўшы чорныя бровы, і думаў:

«Гэтак, гневайся на сябе. Гэтак, вядома, найлепшыя хвіліны. І не найлепшыя, а папраўдзе чароўныя! «Вакол шыпшыннік пунсавеў, стаялі цёмных ліп прысады...» Але, божа мой, што ж было б далей? Што, калі б я не кінуў яе? Якая несусвеціца! Гэтая самая Надзея не гаспадыня пастаялага гатэля, а мая жонка, гаспадыня майго пецярбургскага дома, маці маіх дзяцей?»

І, заплюшчваючы вочы, ківаў галавою.


20 кастрычніка 1938


У Парыжы


Калі ён быў у капелюшы, — ішоў па вуліцы ці стаяў у вагоне метро, — і не відаць было, што яго коратка пастрыганыя чырванаватыя валасы пабліскваюць серабром, па свежасці яго худога, брытага твару, па зграбнай выпраўцы худой высокай фігуры ў доўгім непрамакальным паліце яму можна было даць не больш за сорак гадоў. Толькі светлыя вочы яго глядзелі з сухою журбою, і гаварыў і трымаўся ён як чалавек, які шмат зазнаў у жыцці. Адзін час ён арандаваў ферму ў Правансе, наслухаўся куслівых правансальскіх жартаў і ў Парыжы любіў часам устаўляць іх з усмешкаю ў сваю заўсёды цесную мову. Шмат хто ведаў, што яшчэ ў Канстанцінопалі яго кінула жонка і што жыве ён з таго часу з несціханаю ранаю ў душы. Ён нікому і ніколі не адкрываў тайны гэтай раны, але часам міжволі намякаў на яе, — непрыемна жартаваў, калі гаворка заходзіла пра жанчын:

— Rien n'est plus dificile que de reconnaitre un bon melon et une femme de bien[17].

Аднаго разу, у сыры парыжскі вечар позняе восені, ён зайшоў паабедаць у невялікую расейскую сталоўку ў адным з цёмных завулкаў каля вуліцы Пасі. Пры сталоўцы было нешта накшталт гастранамічнай крамы — ён міжволі спыніўся перад яе шырокім акном, за якім былі відны на падаконніку розныя пляшкі конусам з арабінаўкаю і жоўтыя кубастыя з зуброўкаю, талерка з сухімі смажанымі піражкамі, талерка з пашарэлымі катлетамі, каробка халвы, каробка шпротаў, далей стойка, устаўленая закускамі, за стойкаю гаспадыня з непрыязным расейскім тварам. У краме было светла, і яго пацягнула на гэтае святло з цёмнага завулка з халодным і як бы сальным брукам. Ён увайшоў, пакланіўся гаспадыні і прайшоў у яшчэ пусты, слаба асветлены пакой, што прытыкаўся да крамы, дзе бялелі накрытыя папераю столікі. Там ён не спяшаючыся павесіў свой стары капялюш і доўгае паліто на рагі стаячай вешалкі, сеў за столік у самым дальшым кутку і, няўцямна паціраючы рукі з рыжымі валасатымі кісцямі, пачаў чытаць бясконцыя пералічэнні закусак і страў, часткова надрукаваныя, часткова напісаныя расплывістым ліловым чарнілам на прасаленым лісце. Раптам яго куток асвятліўся, і ён убачыў безуважна-ветлівую жанчыну, што падыходзіла да яго, гадоў трыццаці, з чорнымі валасамі на просты прабор і чорнымі вачамі, у белым фартуху з прошвамі і ў чорнай сукенцы.

— Bon soir, monsieur[18], — сказала яна прыемным голасам.

Яна здалася яму да таго мілая, што ён збянтэжыўся і няёмка адказаў:

— Bon soir... Але ж вы расейка?

— Расейка. Прабачце, прывыклася гаварыць з гасцямі па-французску...

— Ды хіба ў вас многа бывае французаў?

— Даволі многа, і ўсе пытаюцца абавязкова зуброўкі, блінцоў, нават бацвіння. Вы што-небудзь ужо выбралі?

— Не, тут гэтулькі ўсяго... Вы ўжо самі парайце што-небудзь.

Яна пачала пералічваць завучаным тонам:

— Сёння ў нас капуста флоцкая, біткі па-казацку... можна мець адбіўную цялячую катлетку або, калі хочаце, шашлык па-карску...

— Цудоўна. Будзьце ласкавы даць капусту і біткі.

Яна падняла блакнот, што вісеў у яе на поясе, і запісала кавалачкам алоўка. Рукі ў яе былі вельмі белыя і высакароднай формы, сукенка паношаная, але, відаць, з харошага дома.

— Гарэлачкі трэба?

— З прыемнасцю. Сырасць на дварэ страшная.

— Закусіць чаго скажаце? Ёсць дзіўны дунайскі сяледчык, чырвоная ікра, нядаўна атрыманая, каркуноўскія гурочкі маласольныя...

Ён зноў зірнуў на яе: вельмі прыгожы белы фартушок з прошвамі на чорнай сукенцы, прыгожа выдаюцца пад ім грудзі ладнай маладой жанчыны... поўныя губы не нафарбаваны, але свежыя, на галаве проста згорнутая чорная каса, але скура на белай руцэ дагледжаная, пазногці блішчастыя і трошачкі ружовыя, — відзён манікюр...

— Што я загадаю закусіць? — сказаў ён, усміхаючыся. — Калі дазволіце, толькі сяледчык з гарачаю бульбаю.

— А віно якое загадаеце?

— Чырвонае. Звычайнае, — якое ў вас заўсёды даюць к сталу.

Яна адзначыла ў блакноце і пераставіла з суседняга стала на яго стол графін з вадою. Ён заківаў галавою.

— Не, мерсі, ні вады, ні віна з вадою ніколі не п'ю. L'eau gate le vin comme la charette le chemin et la femme-l'ame[19].

— Добрай жа вы думкі пра нас! — абыякава адказала яна і пайшла па гарэлку і селядца. Ён паглядзеў ёй услед — на тое, як роўна яна трымалася, як хісталася на хаду яе чорная сукенка... Ну так, ветлівасць і абыякавасць, усе звычкі і рух сціплай і годнай службоўкі. Але дарагія і прыгожыя туфлі. Адкуль? Ёсць, мабыць, пажылы і багаты «ami...»[20]. Ён даўно не быў такі жвавы, як у гэты вечар, дзякуючы ёй, і апошняя думка яго крыху раздражніла. Ну пэўна ж, з году ў год, з дня на дзень таемна чакаеш толькі аднаго — шчаслівай любоўнай сустрэчы, жывеш, па сутнасці, толькі надзеяю на гэту сустрэчу — і ўсё дарэмна...

На другі дзень ён зноў прыйшоў і сеў за свой столік. Яна была перш занятая, брала заказ у двух французаў і ўчуткі паўтарала, адзначаючы на блакноце:

— Caviar rouge, salade russe... Deux chachlyks...[21]

Потым выйшла, вярнулася і пайшла да яго з лёгкаю ўсмешкаю, ужо як да знаёмага:

— Добры вечар. Прыемна, што вам у нас спадабалася.

Ён весела прыўзняўся:

— Добрага здароўя. Вельмі спадабалася. Як вас велічаць загадаеце?

— Волька Аляксандраўна. А вас, дазвольце ведаць?

— Мікалай Платоныч.

Яны паціснулі адно аднаму рукі, і яна падняла блакнот:

— Сёння ў нас дзівосны расольнік. Повар у нас не абы-які, на яхце ў вялікага князя Аляксандра Міхайлавіча служыў.

— Цудоўна, расольнік дык расольнік... А вы даўно тут робіце?

— Трэці месяц.

— А раней дзе?

— Раней была прадаўшчыцаю ў Printemps.

— Відаць, ад скарачэння страцілі месца?

— Вядома, па добрай волі не пакінула б.

Ён з прыемнасцю падумаў: «Значыцца, справа не ў «ami», — і папытаўся:

— Вы замужам?

— Замужам.

— А муж ваш што робіць?

— Працуе ў Югаславіі. Колішні ўдзельнік белага руху. Вы, мабыць, таксама?

— Таксама, удзельнічаў і ў вялікай і ў грамадзянскай вайне.

— Гэта адразу відаць. І, мабыць, генерал, — сказала яна, усміхаючыся.

— Колішні. Цяпер пішу гісторыі гэтых войнаў па заказах розных замежных выдавецтваў... Як жа гэта вы адна?

— Так вось і адна...

На трэці вечар ён папытаўся:

— Вы любіце сінема?

Яна адказала, ставячы на стол місачку з бацвіннем:

— Часам бывае цікава.

— Вось цяпер ідзе ў сінема «Etoile» нейкі, кажуць, цікавы фільм. Хочаце, сходзім паглядзім. У вас ёсць, вядома, выхадныя дні?

— Мерсі. Я вольная па панядзелках.

— Ну вось і сходзім у панядзелак. Сёння што? Субота? Значыцца, паслязаўтра. Добра?

— Добра. Заўтра вы, мабыць, не прыйдзеце?

— Не. Еду за горад, да знаёмых. А чаму вы пытаецеся?

— Не ведаю... Гэта дзіва, але я ўжо неяк прывыкла да вас.

Ён удзячна зірнуў на яе і пачырванеў.

— І я да вас. Ведаеце, на свеце так мала шчаслівых сустрэч...

І заспяшаўся перамяніць гаворку:

— Так што паслязаўтра. Дзе ж нам сустрэцца? Дзе вы жывяце?

— Каля метро Motte-Picquet.

— Бачыце, як зручна, — самая дарога да Etoile. Я буду чакаць вас там пры выхадзе з метро роўна ў восем з паловаю.

— Мерсі.

Ён жартаўліва пакланіўся:

— C'est moi qui vous remercie[22]. Уложыце дзяцей, — усміхаючыся, сказаў ён, каб дазнацца, ці няма ў яе дзіцяці, — і прыязджайце.

— Дзякуй богу, гэтага дабра ў мяне няма, — адказала яна і плаўна панесла ад яго талеркі.

Ён быў і расчулены і хмурыўся, ідучы дадому. «Я ўжо прывыкла да вас...» Што ж, можа быць, гэта і ёсць доўгачаканая шчаслівая сустрэча. Толькі позна, позна. Le bon Dieu envole toujours des culottes a ceux qui n'ont pas de derriere...[23]

Увечары ў панядзелак ішоў дождж, імглістае неба над Парыжам мутна чырванела. Спадзеючыся павячэраць з ёю на Манпарнасе, ён не абедаў, зайшоў у кавярню Chaussee de la Muotte, з'еў сандвіч з вяндлінаю, выпіў кубак піва і, запаліўшы, сеў у таксі. Каля ўвахода ў метро Etoile спыніў шафёра і выйшаў пад дождж на тратуар — тоўсты з барвовымі шчокамі шафёр даверліва пачаў чакаць яго. З метро несла лазняю, густа і чорна падымаўся па прыступках народ, раскрываючы на хаду парасоны, газетчык рэзка выкрыкваў каля яго нізкім качыным краканнем назвы вячэрніх выпускаў. Раптам у натоўпе паказалася яна. Ён радасна падаўся ёй насустрач:

— Волька Аляксандраўна...

Шыкоўна і модна адзетая, яна лёгка, не так, як у сталоўцы, падняла на яго чорна падведзеныя вочы, дамскім рухам падала руку, на якой вісеў парасонік, падхапіўшы другою падол доўгай вячэрняй сукенкі, — ён абрадаваўся яшчэ больш: «вячэрняя сукенка, — значыцца, таксама думала, што пасля сінема паедзем куды-небудзь», і, адкасаўшы край яе пальчаткі, пацалаваў кісць белай рукі.

— Бедны, вы доўга чакалі?

— Не, я толькі што прыехаў. Хадзем хутчэй у таксі...

І з даўно не адчуваным хваляваннем ён увайшоў за ёю ў цемнаватую карэту, што пахла сырым сукном. На павароце карэту моцна нахіліла, сярэдзіну яе на імгненне асвятліў ліхтар, — ён міжволі падтрымаў яе за талію, пачуў пах пудры ад яе шчакі, убачыў яе поўныя калені пад вячэрняю чорнаю сукенкаю, бляск чорнага вока і поўныя ў чырвонай памадзе губы: зусім другая жанчына сядзела цяпер каля яго.

У цёмнай зале, гледзячы на зыркую белізну экрана, па якой коса лёталі і падалі ў воблаках распластаныя аэрапланы, гулка гудучы, яны ціха перагаворваліся:

— Вы адна ці з якою сяброўкаю жывяце?

— Адна. Па сутнасці жахліва. Гатэльчык чысты, цёплы, але, ведаеце, з тых, куды можна зайсці на ноч або на якую часіну з дзяўчынаю... Шосты паверх, ліфта, вядома, няма, на чацвертым паверсе чырвоны дыванчык на лесвіцы канчаецца... Уночы, у дождж страшэнная нуда. Адчыніш акно — ні душы нідзе, зусім мёртвы горад, бог ведае дзе, недзе ўнізе адзін ліхтар пад дажджом... А вы, вядома, халасты і таксама ў гатэлі жывяце?

— У мяне невялікая кватэрка ў Пасі. Жыву таксама адзін. Даўні парыжанін. Адзін час жыў у Правансе, зняў ферму, хацеў аддаліцца ад усіх і ад усяго, жыць працаю рук сваіх — і не вытрываў гэтай працы. Узяў у памочнікі аднаго казачка, аказаўся п'яніца, змрочны, страшны нападпітку чалавек, завёў курэй, трусікаў — дохнуць, мул аднаго разу траха не загрыз мяне — вельмі злосная і разумная жывёліна... І галоўнае, поўная адзінота. Жонка мяне яшчэ ў Канстанцінопалі кінула.

— Вы жартуеце?

— Аніяк. Гісторыя вельмі звычайная. Que se marie par amour a bonne nuits mauvais jours[24]. А ў мяне нават і таго і другога было вельмі мала. Кінула на другі год замужоўства.

— Дзе ж яна цяпер?

— Не ведаю...

Яна доўга маўчала. Па экране бязладна бегаў на клішаватых ступнях у недарэчна вялікіх растаптаных чаравіках і ў кацялку набок нейкі пераймальнік Чапліна.

— Дык вам, мабыць, вельмі самотна, — сказала яна.

— Самотна. Але што ж, трэба цярпець. Patience — medicine des pauvres[25].

— Вельмі сумная medicine.

— Вядома, невясёлая. Да таго, — сказаў ён, усміхаючыся, — што я часам нават у «Иллюстрированную Россию» заглядаў, — там, ведаеце, ёсць такі раздзел, дзе друкуецца нешта накшталт шлюбных і любоўных аб'яў: «Расейская дзяўчына з Латвіі сумуе і хацела б перапісвацца з чулым расейскім парыжанінам, просячы пры гэтым прыслаць фатаграфічную картку... Сур'ёзная дама шатэнка, не мадэрн, але сімпатычная, удава з дзевяцігадовым сынам, шукае перапіскі з сур'ёзнаю мэтаю з цвярозым панам не маладзейшага за сорак гадоў, матэрыяльна забяспечаным шафёрскаю ці якою другою работаю, які любіў бы сямейную ўтульнасць. Інтэлігентнасць неабавязкова...» Вельмі яе разумею — неабавязкова.

— Але хіба ў вас няма сяброў, знаёмых?

— Сяброў няма. А знаёмствы не вялікая ўцеха.

— Хто ж вашу гаспадарку вядзе?

— Гаспадарка ў мяне сціплая. Каву вару сабе сам, снеданне гатую таксама сам. Увечары прыходзіць femme de menage[26].

— Бедны! — сказала яна, сціснуўшы яму руку.

І яны доўга сядзелі гэтак, рука з рукою, злучаныя змрокам, блізкасцю месцаў, робячы выгляд, што глядзяць на экран, да якога дымнаю, сінявата-мелавою палосаю ішло над іх галовамі святло з кабінкі на задняй сцяне. Пераймальнік Чапліна, у якога ад жаху аддзяліўся ад галавы пераломаны кацялок, шалёна ляцеў на тэлеграфны слуп у абломках дапатопнага аўтамабіля з дымнаю самаварнаю трубою. Гучнагаварыльнік музыкальна роў на ўсе галасы, знізу, з правалу задымленай курэннем залы, — яны сядзелі на балконе, — грымеў разам з воплескамі адчайна-радасны рогат. Ён нахіліўся да яе:

— Ведаеце што? Едзьма куды-небудзь на Манпарнас, напрыклад, тут страшэнна сумна і дыхаць няма чым...

Яна кіўнула галавою і пачала надзяваць пальчаткі.

Зноў сеўшы ў цемнаватую карэту і гледзячы на іскрыстыя ад дажджу шыбы, што сюд-туд загараліся рознакаляровымі алмазамі ад ліхтаровых агнёў і пераліваліся ў чорнай вышыні то крывёю, то ртуццю рэкламаў, ён зноў адкасаў край яе пальчаткі і доўга пацалаваў руку. Яна паглядзела на яго таксама дзіўна іскрыстымі вачамі з вугальна-буйнымі вейкамі і любоўна-аддана пацягнулася да яго тварам, поўнымі, з салодкім памадным смакам губамі.

У кавярні «Coupole» пачалі з вустрыц і анжу, потым заказалі курапатак і чырвонае бардо. За каваю з жоўтым шартрэзам абое трохі ахмялелі. Многа палілі, попельніца была поўная яе акрываўленых недакуркаў. Ён сярод размовы глядзеў на яе разгарачаны твар і думаў, што яна сапраўдная красуня.

— Але скажыце праўду, — гаварыла яна, пальчыкамі здымаючы з кончыка языка драбкі тытуню, — былі ж у вас сустрэчы за гэтыя гады?

— Былі. Але вы здагадваецеся якога гатунку. Начныя гатэлі... А ў вас?

Яна памаўчала.

— Была адна вельмі цяжкая гісторыя... Не, я не хачу гаварыць пра гэта. Хлапчук, сутэнёр па сутнасці... Але як вы разышліся з жонкаю?

— Ганебна. Таксама быў хлапчук, красун, грэк, надзвычай багаты. І за месяц, два не асталося і следу ад чыстай, чуллівай дзяўчынкі, якая проста малілася на белую армію, на ўсіх на нас. Пачала вячэраць з ім у самым дарагім шынку ў Пера, браць ад яго вялізныя кашолкі кветак... «Не разумею, няўжо ты можаш раўнаваць мяне да яго? Ты ўвесь дзень заняты, мне з ім весела, ён мне — проста мілы хлопчык!» А самой дваццаць гадоў. Не лёгка было забыць яе — ранейшую, кацярынадарскую...

Калі падалі рахунак, яна ўважліва прагледзела яго і не раіла даваць больш як дзесяць працэнтаў на прыслугу. Пасля гэтага ім абаім здалося яшчэ больш дзіўна расстацца праз паўгадзіны.

— Паедзем да мяне, — сказаў ён сумна. — Паседзімо, пагаворым яшчэ...

— Добра, — адказала яна, устаючы, беручы яго пад руку і прыціскаючы яе да сябе.

Начны шафёр, расеец, прывёз іх у адзінокі завулак, да пад'езда высокага дома, каля якога, у металічным святле газавага ліхтара, сыпаўся дождж на бляшаны чан з адкідамі. Увайшлі ў асветлены вестыбюль, потым у цесны ліфт і паволі пацягнуліся ўверх, абняўшыся і ціха цалуючыся. Ён паспеў папасці ключом у замок сваіх дзвярэй, пакуль не патухла электрычнасць, і ўвёў яе ў пярэдні пакой, потым у маленькую сталоўку, дзе ў жырандолі сумна запалілася толькі адна лямпка. Твары ў іх былі ўжо стомленыя. Ён параіў яшчэ выпіць віна.

— Не, дарагі мой, — сказала яна, — я больш не магу.

Ён пачаў прасіць:

— Вып'ем толькі па келіху белага, у мяне стаіць за акном цудоўнае пуі.

— Піце, мілы, а я пайду раздзенуся і памыюся. І спаць, спаць, мы не дзеці, вы, я думаю, добра ведалі, што калі я згадзілася ехаць да вас... І наогул, нашто нам расставацца?

Ён ад хвалявання не мог адказаць, моўчкі правёў яе ў спальню, асвятліў яе і ванны пакой, дзверы ў які былі з спальні адчыненыя. Тут лямпкі гарэлі ярка, усюды ішло цяпло ад ацяплення, між тым як па даху бегла і мерна стукаў дождж. Яна адразу пачала здымаць цераз галаву доўгую сукенку.

Ён выйшаў, выпіў засаб два келіхі ледзянога горкага віна і не мог стрымаць сябе, зноў пайшоў у спальню. У спальні, у вялікім люстэрку на сцяне насупраць, ярка люстраваўся асветлены ванны пакой. Яна стаяла спінаю да яго, уся голая, белая, ладная, нагнуўшыся над умывальнікам, мыючы шыю і грудзі.

— Нельга сюды! — сказала яна і, накінуўшы купальны халат, не закрыўшы налітых грудзей, белага тугога жывата і белых тугіх сцёгнаў, падышла і як жонка абняла яго. І як жонку абняў і ён яе, усё яе халаднаватае цела, цалуючы яшчэ вільготныя грудзі, што пахлі туалетным мылам, вочы і губы, з якіх яна ўжо выцерла фарбу.

Цераз дзень, пакінуўшы службу, яна пераехала да яго.

Аднаго разу зімою ён угаварыў яе ўзяць на сваё імя сейф у Ліёнскім крэдыце і пакласці туды ўсё, што ім было зароблена.

— Перасцярога ніколі не пашкодзіць, — гаварыў ён. — L'amout fait danser les ames[27], і я адчуваю сябе так, як бы мне дваццаць гадоў. Але ці мала што можа здарыцца...

На трэці дзень Вялікадня ён памёр у вагоне метро, — чытаючы газету; раптам адкінуў на спінку сядзення галаву, заплюшчыў вочы...

Калі яна, у жалобе, вярталася з магілак, быў мілы восеньскі дзень, сям-там плылі ў мяккім парыжскім небе веснавыя воблакі, і ўсё гаварыла пра жыццё маладое, вечнае — і пра яе, кончанае.

Дома яна пачала прыбіраць кватэру. У калідоры, у плакары, убачыла яго даўні летні шынель, шэры, на чырвонай падкладцы. Яна зняла яго з вешалкі, прыціснула к твару і, прыціскаючы, села на падлогу, уся торгаючыся ад рыдання і ўскрыкваючы, молячы некага аб літасці.


26 кастрычніка 1940


Ваўкі


Цемра цёплай жнівеньскай ночы, ледзьве відаць цьмяныя зоры, што сям-там мільгаюць у воблачным небе. Мяккая, нячутная ад глыбокага пылу дарога ў полі, па якой коцяцца драбінкі з двума маладымі седакамі — дробнамаянтковай паненкай і юнаком-гімназістам. Нясмелыя бліскавіцы асвятляюць часамі пару рабочых коней, якія бягуць з паблытанымі грывамі, у простай збруі, і шапку і плечы хлопца ў зрэбнай кашулі на козлах, на імгненне адкрываюць наперадзе палі, апусцелыя пасля рабочай пары, і далёкі недалужны лясок. Учора ўвечары на вёсцы быў галас, крык, баязлівы брэх і віск сабак: з неймавернаю смеласцю, калі па хатах ужо вячэралі, воўк задушыў у адным двары авечку і траха не павалок яе — на самы час выскачылі на сабачы лямант мужчыны з дубінамі і адбілі яе, ужо здохлую, з разарваным бокам. Цяпер паненка нервова смяецца, запальвае і кідае ў цемру запалкі, весела крычучы:

— Ваўкоў баюся!

Запалкі асвятляюць даўгаваты, грубы твар юнака і яе ўзбуджаны шыракаваты тварык. Ён накругла, па-маларасейску, завязаны чырвонаю хустачкаю, свабодны выкрай у чырвонай паркалёвай сукенцы адкрывае яе круглую дужую шыю. Гойдаючыся на бягу драбінак, яна запальвае і кідае ў цемру запалкі, нібы не заўважаючы, што гімназіст абнімае яе і цалуе то ў шыю, то ў шчаку, шукае яе губ. Яна адштурхвае яго локцем, ён знарок моцна і проста, маючы на ўвазе хлопца на козлах, гаворыць ёй:

— Аддайце запалкі, мне запаліць не будзе чым.

— Зараз, зараз! — крычыць яна, і зноў успыхвае запалка, пасля бліскавіца, і цемра яшчэ гусцей слепіць цёплаю чарнатою, у якой усё здаецца, што драбінкі коцяцца назад. Нарэшце яна паддаецца яму доўгім пацалункам у губы, як раптам, штуршком матнуўшы іх абаіх, драбінкі нібы натыкаюцца на нешта — хлопец крута сунімае коней.

— Ваўкі! — ускрыквае ён.

У вочы б'е зарыва пажару здалёк направа. Драбінкі стаяць супроць таго ляска, які паказваўся пры бліскавіцах. Лясок ад зарыва стаў цяпер чорны і ўвесь зыбуча дрыжыць, як дрыжыць і ўсё поле перад ім у змрочліва-чырвоным трапятанні ад таго полымя, што прагна нясецца ў небе і, нягледзячы на далеч, палыхае са слізгучымі ў ім ценямі дыму нібы за вярсту ад драбінак, ятрыцца ўсё гарачэй і гразней, кладучыся на гарызонт усё вышэй і шырэй, — здаецца, што жар яго ўжо даходзіць да твару, да рук, відзён нават над чарнатою зямлі чырвоны пераплёт нейкай згарэлай страхі. А пад сцяною лесу стаяць, барвова шарэючы, тры вялікія ваўкі, і ў вачах у іх мільгае то спрэс зялёны бляск, то чырвоны — празрысты і яркі, як гарачы сіроп сочыва з чырвоных парэчак. І коні, шумна захропшы, раптам дзікім галопам кідаюцца ўбок, улева, па ворыве, хлопец, з лейцамі, валіцца назад, а драбінкі, з грукатам і трэскам, кідаючыся, трасуцца па раллі...

Недзе па-над ровам коні яшчэ раз рванулі, але яна, ускочыўшы, паспела вырваць лейцы з рук у ашалелага хлопца. Тут яна з размаху паляцела на козлы і рассекла шчаку аб нешта жалезнае. Так і астаўся на ўсё жыццё лёгкі пісяг у кутку яе губ, і, калі ў яе пыталіся, ад чаго гэта, яна з ахвотаю ўсміхалася.

— Справы даўно мінулых дзён! — гаварыла яна, успамінаючы тое даўняе лета, жнівеньскія сухія дні і цёмныя ночы, малацьбу на гумнішчы, сцірты новай пахучай саломы і нябрытага гімназіста, з якім яна ляжала ў іх вечарамі, гледзячы на ярка-імгненныя дугі падучых зор. — Ваўкі спужалі, коні спудзіліся, — гаварыла яна. — А я была гарачая, адчайная, кінулася сунімаць іх...

Тыя, каго яна яшчэ не раз кахала ў жыцці, гаварылі, што няма нічога мілейшага за гэты пісяг, падобны на тонкую ўсмешку.


7 кастрычніка 1940


Начлег


Гэта сталася ў адной глухой гарыстай мясцовасці на поўдні Гішпаніі.

Была чэрвеньская ноч, невялікі поўны месяц стаяў на пуку, але святло яго, трохі ружаватае, як гэта бывае ў гарачыя ночы пасля кароткіх ліўняў, вельмі звычайных у пару, калі цвітуць лілеі, усё ж да таго ярка асвятляў перавалы невысокіх гор, укрытых нізкарослым паўднёвым лесам, што вока ясна распазнавала іх да самых гарызонтаў.

Вузкая даліна ішла паміж гэтымі пераваламі на поўнач. І ў цяні ад іх узвышэнняў, у мёртвай цішыні гэтай пустэльнай ночы, аднастайна шумеў горны ручай і таямніча плылі і плылі, мерна патухаючы і мерна ўспыхваючы то аметыстам, то тапазам, лятучыя светлячкі, лючыёлі. Процілеглыя ўзвышшы адступалі ад даліны, і па нізіне пад імі ішла старадаўняя камяністая дарога. Такім жа старадаўнім здаваўся на ёй, на гэтай нізіне, і той каменны гарадок, куды ў гэты ўжо даволі позні час паволі ўехаў на гнедым жарабцы, што накульгваў на пярэднюю правую нагу, высокі мараканец у шырокім бурнусе з белай шэрсці і ў мараканскай фесцы.

Гарадок здаваўся закінутым, мёртвым. Ды ён і быў такі. Мараканец праехаў перш па цяністай вуліцы, паміж мураваных рэштак дамоў, што красаваліся чорнымі пустотамі на месцы вокан, з адзічэлымі садамі за імі. Але потым выехаў на светлую плошчу, на якой быў доўгі вадаём з лаветкаю, царква з блакітнай статуяй мадонны над парталам, некалькі дамоў, яшчэ жылых, а наперадзе, ужо на выездзе, заезны двор. Там, у ніжнім паверсе, маленькія вокны былі асветлены, і мараканец, што ўжо драмаў, ачуўся і нацягнуў павады, што прымусіла кульгавага каня весялей застукаць па няроўным каменні плошчы.

На гэты стук выйшла на парог заезнага двара маленькая, худая бабуля, пра якую можна было падумаць, што гэта старчыха, выскачыла круглатварае дзяўчо гадоў пятнаццаці, з чубком на лобе, у эспадрыллях на босую нагу, у лёгенькай сукеначцы колеру бледнай гліцыніі, падняўся вялізны чорны сабака з гладкаю шэрсцю і кароткімі, тарчком настаўленымі вушамі, што ляжаў каля парога. Мараканец злез з каня, і сабака тут жа ўвесь ступіў наперад, бліснуўшы вачамі і як бы з нянавісцю выскаліўшы белыя страшныя зубы. Мараканец узмахнуў бізуном, але дзяўчына апярэдзіла.

— Негра! — звонка крыкнула яна, спужаўшыся. — Што з табою?

І сабака, апусціўшы галаву, паціху адышоў і лёг, мордаю да сцяны дома.

Мараканец сказаў на благой гішпанскай мове прывітанне і пачаў пытацца, ці ёсць у горадзе каваль, — заўтра трэба ў каня агледзець капыт, — дзе можна паставіць яго нанач і ці будзе яго чым пакарміць, а яму самому ці будзе вячэра? Дзяўчынка з цікаўствам глядзела на яго вялікі рост і невялікі, вельмі смуглы твар, пабіты воспаю, з апаскаю касілася на чорнага сабаку, што ляжаў смірна, але як бы пакрыўджана, бабуля, тугая на вуха, скоранька адказвала крыклівым голасам: што каваль ёсць, а работнік спіць у стадоле поруч з домам, але яна зараз яго разбудзіць і дасць чым пакарміць каня. А што да вячэры, то няхай госць не перабірае: можна спячы яечню з салам, але ад вячэры асталося толькі трохі халодных бабоў ды рагу з агароднінаю... І праз паўгадзіны, управіўшыся з канём з дапамогаю работніка, вечна п'янага старога, мараканец ужо сядзеў за сталом у кухні і са смакам еў і са смакам піў жаўтаватае белае віно.

Дом заезнага двара быў старасвецкі. Ніжні паверх яго дзяліўся доўгімі сенцамі, у канцы якіх былі крутыя ўсходы на верхні паверх, на дзве палавіны: налева прасторны, нізкі пакой з нарамі для простага люду, направа гэтакая ж прасторная, нізкая кухня і разам з тым сталоўка, уся па столі і па сценах густа закуродымленая, з маленькімі і вельмі глыбокімі ў тоўстых сценах вокнамі, з прыпечкам у дальшым кутку, з грубымі голымі сталамі і лаўкамі каля іх, слізкімі ад часу, з каменным няроўным долам. У ёй гарэла лямпа, што звісала са столі на пачарнелым жалезным ланцугу, пахла гарэлым салам — старая распаліла агонь, разагрэла пракіслае рагу і пякла госцю яечню, пакуль ён еў халодныя бабы, палітыя воцатам і зялёным аліўкавым алеем. Ён не распрануўся, не зняў бурнуса, сядзеў, шырока расставіўшы ногі ў тоўстых скураных чаравіках, над якімі былі падвязаны па шчыкалатках шырокія штаны з тае ж белае шэрсці. І дзяўчынка, памагаючы бабулі і слугуючы яму, раз-пораз пужалася яго быстрых, нечаканых позіркаў на яе, яго сіняватых бельмаў, што вылучаліся на яго сухім і рабым цёмным твары з вузкімі губамі. Ён і без таго быў страшны ёй. Вельмі высокі ростам, ён быў шырокі ад бурнуса, і тым меншая здавалася яго галава ў фесцы. Па кутках яго верхняй губы курчавіліся цвёрдыя чорныя валасы. Гэтакія ж курчавіліся сям-там і на барадзе. Галава была адкінута трохі назад, ад чаго асабліва вытыркаў вялікі кадык у аліўкавай скуры. На тонкіх, бадай што чорных пальцах бялелі срэбраныя пярсцёнкі.

Ён еў, піў і ўвесь час маўчаў.

Калі бабуля, разагрэўшы рагу і спёкшы яечню, стомлена села на ўслон каля прыпечка і крыкліва папыталася ў яго, адкуль ён едзе, ён заікліва кінуў толькі адно слова:

— Далёка.

З'еўшы рагу і яечню, ён памахаў пустым ужо вінным збанком, — у рагу было многа чырвонага перцу, — бабуля кіўнула дзяўчыне галавою, і, калі тая, схапіўшы збан, вомельгам знікла з кухні ў адчыненыя дзверы, у цёмныя сенцы, дзе паволі плылі і казачна ўспыхвалі светлякі, ён дастаў з-за пазухі пачак папярос, запаліў і папытаўся ўсё гэтак жа коратка:

— Унучка?

— Пляменніца, сірата, — пачала крычаць бабуля і пусцілася расказваць пра тое, што яна так любіла нябожчыка брата, дзяўчынінага бацьку, што з-за яго асталася ў дзеўках, што гэта яму належаў гэты заезны двор, што яго жонка памерла ўжо дванаццаць гадоў назад, а ён сам — восем і ўсё завяшчаў на вечнае ўладанне ёй, старой, што справы пайшлі вельмі нядобра ў гэтым зусім апусцелым гарадку...

Мараканец, зацягваючыся папяросаю, слухаў няўважліва, думаючы нешта сваё. Дзяўчынка ўбегла з поўным збаном, ён, зірнуўшы на яе, так моцна зацягнуўся недакуркам, што апёк кончыкі вострых чорных пальцаў, скоранька запаліў новую папяросу і з націскам сказаў, гаворачы да старой, заўважыўшы ўжо, што яна недачувае:

— Мне будзе вельмі прыемна, калі твая пляменніца сама наліе мне віна.

— Гэта не яе работа, — адрэзала старая, лёгка пераходзячы ад балбатлівасці да рэзкай кароткасці, і пачала сярдзіта крычаць:

— Ужо позна, дапівай віно і ідзі спаць, яна зараз пасцеле табе ў верхнім пакоі.

Дзяўчынка ажыўлена бліснула вачамі і, не чакаючы загаду, зноў выскачыла, скоранька затупала па ўсходах наверх.

— А вы абедзве дзе спіце? — папытаўся мараканец і крышку зрушыў феску з потнага лба. — Таксама наверсе?

Старая закрычала, што там вельмі горача летам, што калі няма пастаяльцаў, — а іх цяпер бадай што ніколі няма! — яны спяць у другой, ніжняй палавіне дома, — вось тут, насупраць, паказала яна рукою ў сенцы і зноў пусцілася ў скаргі на нядобрыя справы і на тое, што ўсё стала вельмі дарагое і што таму міжволі прыходзіцца браць дорага з паязджан...

— Я заўтра паеду рана, — сказаў мараканец, ужо не слухаючы яе. — А раніцаю ты дай мне толькі кавы. Значыцца, ты можаш цяпер мне падрахаваць, колькі з мяне трэба, і я зараз жа расплачуся з табою. Паглядзім толькі, дзе ў мяне дробныя грошы, — дадаў ён і дастаў з-пад бурнуса мяшочак з чырвонай мяккай скуры, развязаў, расцягнуў раменьчык, высыпаў на стол кучу залатых манет і зрабіў выгляд, што ўважліва лічыць іх, а старая нават прыўзнялася з услона каля прыпечка, гледзячы на манеты акруглелымі вачамі.

Наверсе было цёмна і вельмі горача. Дзяўчынка адчыніла дзверы ў душную, гарачую цемру, у якой ярка свяціліся шчыліны аканіц, спрытна вільнула ў цемры міма круглага стала пасярод пакоя, адчыніла акно і, штурхнуўшы, адчыніла аканіцы на зыркую месячную ноч, на вялікае светлае неба з рэдкімі зорамі. Стала лягчэй дыхаць, стаў чуцён ручай у даліне. Дзяўчынка высунулася з акна, каб зірнуць на месяц, не відны з пакоя, што стаяў яшчэ вельмі высока, потым зірнула ўніз: унізе стаяў і, падняўшы морду, глядзеў на яе сабака, што прыблудным шчанюком забег аднекуль гадоў пяць таму на заезны двор, вырас на яе вачах і прывязаўся да яе з той адданасцю, на якую здольныя толькі сабакі.

— Негра, — шапнула дзяўчынка, — чаму ты не спіш?

Сабака слаба віскнуў, матнуўшы ўверх мордаю, і кінуўся ў адчыненыя ў сенцы дзверы.

— Назад, назад! — скоранькім шэптам загадала дзяўчынка. — На месца!

Сабака спыніўся і зноў падняў морду, бліснуўшы чырвоным агеньчыкам воч.

— Што табе трэба? — ласкава сказала дзяўчынка, яна заўсёды гаварыла з ім, як з чалавекам. — Чаму ты не спіш, дурненькі? Гэта месяц так трывожыць цябе?

Як бы хочучы нешта сказаць, сабака зноў пацягнуўся ўверх мордаю, зноў ціха віскнуў. Дзяўчынка паціснула плячом. Сабака быў ёй таксама блізкаю, нават адзінаю блізкаю істотаю на свеце, адчуванні і памысленні якога бадай што заўсёды разумела яна. Але што хацеў сказаць ёй сабака цяпер, што яго трывожыла, яна не разумела і таму толькі строга пагразіла пальцам і зноў загадала прытворна-сярдзітым голасам:

— На месца, Негра! Спаць!

Сабака лёг, дзяўчынка яшчэ крыху пастаяла каля акна, падумала пра яго... Магчыма, яго трывожыў гэты страшны мараканец. Бадай што заўсёды сустракаў ён пастаяльцаў двара спакойна, не звяртаў увагі нават на такіх, што выглядалі разбойнікамі, катаржнікамі. Але ўсё ж бывала, што на некаторых кідаўся ён чамусьці як шалёны, моцна равучы, і тады толькі яна адна магла ўсмірыць яго. Зрэшты, магла быць і другая прычына яго трывогі, яго раздражнення — гэта гарачае, без самага нязначнага руху паветра і такая сляпучая, месячная ноч. Добра чутно было ў незвычайнай цішыні гэтай ночы, як шумеў ручай у даліне, як хадзіў, тупаў нагамі казёл, што жыў у хляве, як раптам нехта — ці то стары мул у заезным двары, ці то мараканцаў жарабец — са стукам убрыкнуў яго, а ён так моцна і гадка замэкаў, што здавалася, на ўвесь свет пачулася гэтае чортава мэканне. І дзяўчынка весела адскочыла ад акна, адчыніла другое, размахнула і там аканіцы. У пакоі пасвятлела. Апроч стала ў ім стаялі каля правай ад увахода сцяны тры шырокія ложкі, накрытыя толькі грубымі прасцірадламі. Дзяўчынка адкінула прасцірадла на першым ад увахода ложку, паправіла падушкі, што раптам казачна асвятліліся празрыстым, ласкавым, блакітнаватым святлом: гэта быў святляк, што сеў на яе чубчык. Яна правяла па ім рукою, і святляк, бліскаючы і патухаючы, паплыў па пакоі. Дзяўчынка лёгенька заспявала і пабегла адсюль.

У кухні на ўвесь свой рост стаяў спінаю да яе мараканец і нешта нямоцна, але настойліва і раздражнена гаварыў старой. Старая адмоўна матала галавою. Мараканец пацяпнуў плячамі і з такім злосным тварам павярнуўся да дзяўчынкі, што яна адхіснулася.

— Гатова пасцель? — гартанна крыкнуў ён.

— Усё гатова, — скоранька адказала дзяўчынка.

— Але я не ведаю, куды мне ісці. Правядзі мяне.

— Я сама правяду цябе, — сярдзіта сказала старая. — Ідзі за мною.

Дзяўчынка паслухала, як паволі тупала бабуля па крутых усходах, як стукаў за ёю чаравікамі мараканец, і выйшла на двор. Сабака, што ляжаў каля парога, зараз жа ўскочыў, віскануў і, увесь дрыжучы ад радасці і ласкавасці, лізнуў ёй у твар.

— Перастань, перастань, — зашаптала дзяўчынка, ласкава адхіліла яго і села на парозе. Сабака таксама сеў на заднія лапы, і дзяўчынка абняла яго за шыю, пацалавала ў лоб і пачала гойдацца разам з ім, слухаючы цяжкія крокі і гартанную гаворку мараканца ў верхнім пакоі. Ён нешта ўжо спакойна гаварыў старой, але нельга было разабраць што. Нарэшце ён сказаў моцна:

— Ну добра, добра! Толькі няхай яна прынясе мне вады, каб папіць уночы.

І пачулася, як асцярожна пачала сыходзіць па прыступках старая.

Дзяўчынка ўвайшла ў сенцы насустрач ёй і цвёрда сказала:

— Я чула, што ён гаварыў. Не, я не пайду да яго. Я яго баюся.

— Дурніца, дурніца! — закрычала старая. — Ты, значыцца, думаеш, што я зноў сама пайду з маімі нагамі ды яшчэ ў цемры і па такіх слізкіх усходах? І зусім няма чаго баяцца яго. Ён толькі вельмі дурны і гарачы, але ён добры. Ён усё гаварыў мне, што яму цябе шкода, што ты дзяўчынка бедная, што ніхто не возьме цябе замуж без пасагу. Дый праўда, які ж у цябе пасаг? Мы ж зусім збяднелі. Хто цяпер у нас спыняецца, апроч бедных мужыкоў?

— Чаго ж ён так злаваўся, калі я ўвайшла? — папыталася дзяўчынка.

Старая збянтэжылася.

— Чаго, чаго! — замармытала яна. — Я сказала яму, каб ён не ўмешваўся ў чужыя справы...

І сярдзіта закрычала:

— Ідзі скарэй, набяры вады і занясі яму. Ён абяцаўся што-небудзь падараваць табе за гэта. Ідзі, кажу!

Калі дзяўчынка ўбегла з поўным збаном у адчыненыя дзверы верхняга пакоя, мараканец ляжаў на ложку ўжо зусім раздзеты: у светлым месячным сутонні пранізліва гарэлі яго птушыныя вочы, чарнела маленькая, коратка пастрыжаная галава, бялела доўгая кашуля, тарчалі вялікія голыя ступакі. На стале пасярод пакоя бялеў вялікі рэвальвер з барабанам і доўгаю руляю, на ложку поруч з яго ложкам белаю гарою было навалена яго верхняе адзенне... Усё гэта было вельмі страшна. Дзяўчынка з разбегу ткнула на стол збан і вомельгам кінулася назад, але мараканец ускочыў і злавіў яе за руку.

— Пачакай, пачакай, — скоранька сказаў ён, пацягнуўшы яе да ложка, сеў, не выпускаючы яе з рук, і зашаптаў: — Сядзь каля мяне на хвілінку, сядзь, сядзь, паслухай... толькі паслухай...

Ашаломленая дзяўчынка пакорліва села. І ён скоранька пачаў клясціся, што ўлюбіўся ў яе на скрут галавы, што за адзін яе пацалунак дасць ёй дзесяць залатых манет... дваццаць манет... што ў яго іх поўны мяшэчак...

І, выхапіўшы з-пад узгалоўя мяшэчак з чырвонай скуры, з дрыжаннем рук развязаў яго, высыпаў золата на пасцель, мармычучы:

— Вось бачыш, колькі іх у мяне... Бачыш?

Яна адчайна заматала галавою і ўскочыла з ложка. Але ён зноў імгненна злавіў яе і, заціснуўшы ёй рот сваёю сухою цупкаю рукою, кінуў яе на ложак. Яна з шалёнаю сілаю сарвала яго руку і пранізліва крыкнула:

— Негра!

Ён зноў сціснуў ёй рот разам з носам, пачаў другою рукою лавіць яе заголеныя ногі, якімі яна, брыкаючыся, біла яму ў жывот, але ў тую ж хвіліну пачула, што віхрам імчыцца па ўсходках сабака. Ускочыўшы на ногі, ён схапіў з стала рэвальвер, але не паспеў нават адвесці курок, імгненна збіты з ног на падлогу. Засцерагаючы твар ад зяпы сабакі, што расцягнуўся на ім і абдаваў яго агняным сабачым дыханнем, ён тузануўся, адкрыў падбароддзе — і сабака адной мёртвай хваткаю вырваў яму горла.


23 сакавіка 1949


Аляксандр Купрын


Алеся

I


Мой слуга, кухар і спадарожнік па паляванні — палясоўшчык Ярмола зайшоў у пакой, сагнуўшыся пад вязкай дроў, скінуў яе з грукатам на падлогу і пачаў хукаць на адубелыя пальцы.

— У, які вецер, паныч, на вуліцы, — сказаў ён, сядаючы на кукішкі перад грубкай. — Трэба добра грубку напаліць. Дазвольце запалачку, паныч.

— Значыць, заўтра на зайцоў не пойдзем, га? Як ты мяркуеш, Ярмола?

— Не... няможна... чуеце, якая завіруха? Заяц цяпер ляжыць і — ні гу-гу... Заўтра ніводнага следу не ўбачыце.

Лёс закінуў мяне на цэлых шэсць месяцаў у глухую вёсачку Валынскай губерні, на ўскраіну Палесся, і паляванне было адзіным маім заняткам і радасцю. Прызнаюся, у той час, калі мне прапанавалі ехаць на вёску, я зусім не думаў, што буду так страшэнна сумаваць. Я паехаў нават з радасцю. «Палессе... глухамань... улонне прыроды... простыя норавы... першабытныя натуры, — думаў я, седзячы ў вагоне, — зусім незнаёмы мне народ, з дзіўнымі звычаямі, своеасаблівай мовай... і ўжо, мусіць, якая безліч паэтычных легенд, паданняў і песень!» А я ў той час (расказваць, дык ужо ўсё расказваць) паспеў нават надрукаваць у адной маленькай газетцы апавяданне з двума забойствамі і адным самагубствам і ведаў тэарэтычна, што пісьменнікам карысна назіраць за жыццём.

Аднак... ці перабродскія сяляне вызначаліся нейкай асаблівай, упартай нетаварыскасцю, ці я не ўмеў як след узяцца за справу — узаемаадносіны мае з імі абмяжоўваліся толькі тым, што, убачыўшы мяне, яны яшчэ здалёку здымалі шапкі, а параўняўшыся са мной, панура вымаўлялі: «Гай буг», што павінна было азначаць: «Памагай бог». Калі ж я рабіў спробу з імі загаварыць, дык яны пазіралі на мяне са здзіўленнем, адмаўляліся разумець самыя простыя пытанні і ўсё стараліся цалаваць у мяне рукі — даўнейшы звычай, што астаўся ад польскага прыгону.

Кніжкі, якія ў мяне былі, я ўсе вельмі хутка перачытаў. Ад нудоты — хоць спачатку гэта здавалася мне непрыемным — я зрабіў спробу пазнаёміцца з мясцовай інтэлігенцыяй у асобе ксяндза, які жыў за пятнаццаць вёрст, тамашняга «пана арганіста», мясцовага ўрадніка і канторшчыка з суседняга маёнтка — адстаўнога унтэр-афіцэра, — але з гэтага нічога не выйшла.

Потым я спрабаваў узяцца за лячэнне перабродскіх жыхароў. У маім распараджэнні былі рыцына, карболаўка, борная кіслата, ёд. Але тут, апрача маіх небагатых ведаў, я натрапіў на поўную немагчымасць ставіць дыягназы, бо прыкметы хваробы ва ўсіх маіх пацыентаў былі заўсёды адны і тыя ж: «усярэдзіне баліць» і «ні есці, ні піць не можу».

Прыходзіць, напрыклад, да мяне старая баба. Са збянтэжаным выглядам шмаргануўшы пад носам указальным пальцам правай рукі, яна дастае з-за пазухі пару яек, пры гэтым на нейкі момант я бачу яе карычневую скуру, і кладзе іх на стол. Потым яна пачынае лавіць мае рукі, каб пацалаваць іх. Я хаваю рукі і пераконваю старую:

— Ды не трэба, бабка... пакінь... я не поп... мне гэтага не трэба... Што ў цябе баліць?

— Усярэдзіне ў мяне баліць, панычу, у самай што ні ёсць сярэдзіне, ажно ні піць, ні есці не можу...

— Даўно гэта ў цябе?

— А хіба я ведаю? — адказвае яна таксама запытаннем. — Так і пячэ, і пячэ. Ні піць, ні есці не можу.

І колькі я ні б'юся, больш пэўных прыкмет хваробы не знаходжу.

— Ды вы не хвалюйцеся, — параіў мне аднойчы канторшчык з унтэраў, — самі ачуняюць. Прысохне, як на сабаку. Я, прызнаюся вам, толькі адно лякарства ўжываю — нашатыр. Прыходзіць да мяне мужык. «Чаго табе?» — «Я, кажа, хворы...» Я адразу яму пад нос пляшачку з нашатырным спіртам. «Нюхай!»Нюхае... «Нюхай яшчэ... мацней!» Нюхае... «Што, палегчала?» — «Як быццам палегчала...» — «Ну, дык і ідзі з богам».

Апрача таго, мне непрыемна было гэтае цалаванне рук (а некаторыя дык проста кідаліся ў ногі і з усяе сілы стараліся пацалаваць мае боты). Тут выяўлялася не шчырасць удзячнага сэрца, а проста гідкая прывычка, якая ішла праз вякі рабства і гвалту. І я толькі здзіўляўся, назіраючы, як той самы канторшчык з унтэраў і ўраднік з выключным спакоем соваюць у губы мужыкоў свае вялізныя чырвоныя лапы...

У мяне аставалася толькі паляванне. Але ў канцы студзеня настала такое надвор'е, што і на паляванне хадзіць зрабілася немагчыма. Кожны дзень дзьмуў страшэнны вецер, а за ноч на снезе ўтвараўся цвёрды, ледзяністы слой шарпаку, па якім заяц прабягаў, не пакідаючы следу. Седзячы ў хаце і прыслухоўваючыся да завывання ветру, я сумаваў страшэнна. Зусім зразумела, што я ахвотна ўхапіўся за такую нявінную забаву, як навучанне грамаце палясоўшчыка Ярмолы.

Пачалося гэта, між іншым, досыць арыгінальна. Я аднойчы пісаў пісьмо і раптам адчуў, што нехта стаіць у мяне за спіной. Павярнуўшыся, я ўбачыў Ярмолу — ён, як і заўсёды, зусім ціха падышоў у сваіх мяккіх лапцях.

— Чаго табе, Ярмола? — спытаў я.

— Ды вось гляджу, як вы пішаце. Вось бы мне гэтак... Не, не... не гэтак, як вы, — збянтэжана залапатаў ён, калі ўбачыў, што я ўсміхаюся. — Мне б толькі маё прозвішча...

— Навошта гэта табе? — здзівіўся я... (Трэба сказаць, што Ярмола лічыцца за самага беднага і гультаяватага мужыка ва ўсім Перабродзе; жалаванне і свой сялянскі заробак ён прапівае; такіх знясіленых валоў, як у яго, няма нідзе ў наваколлі. На маю думку, ён ужо напэўна ніколі не павінен быў бы адчуваць патрэбы ў грамаце.) Я яшчэ раз запытаўся з сумненнем: — Навошта табе трэба ўмець пісаць прозвішча?

— Бачыце, якая справа, паныч, — адказаў Ярмола незвычайна мякка, — ніводнага пісьменнага няма ў нас у вёсцы. Калі паперу якую трэба падпісаць, або ў воласці справа, або што... ніхто не можа... Стараста пячатку толькі кладзе, а сам не ведае, што ў ёй надрукавана... То добра было б усім, каб хто ўмеў распісацца.

Гэтыя Ярмолавы клопаты — заўзятага браканьера, бестурботнага валацугі, з думкаю якога ніколі нават не лічыўся б селавы сход, — гэтыя клопаты яго аб грамадскіх інтарэсах роднага сяла чамусьці кранулі мяне. Я сам прапанаваў даваць яму ўрокі. І якая ж гэта была цяжкая праца — усе мае спробы навучыць яго свядомаму чытанню і пісьму! Ярмола, які дасканала ведаў кожную сцежку ў сваім лесе, ледзь не кожнае дрэва, які ўмеў арыентавацца ўдзень і ўночы ў якім хочаш месцы, які адрозніваў па слядах усіх навакольных ваўкоў, зайцоў і лісоў, — гэты самы Ярмола ніяк не мог уявіць сабе, чаму, напрыклад, літары «м» і «а» разам складаюць «ма». Звычайна над такой задачай ён пакутліва думаў хвілін з дзесяць, а то і болей, прычым яго смуглявы худы твар з запалымі чорнымі вачамі, увесь зарослы жорсткай чорнай барадой і вялікімі вусамі, выяўляў гранічную ступень разумовага напружання.

— Ну скажы, Ярмола, — «ма». Проста толькі скажы — «ма», — прыставаў я да яго. — Не глядзі на паперу, глядзі на мяне, вось так. Ну, гавары — «ма»...

Тады Ярмола глыбока ўздыхаў, клаў на стол указку і вымаўляў сумна і рашуча:

— Не... не магу...

— Як гэта не можаш? Гэта ж так лёгка. Скажы проста «ма», вось як я кажу.

— Не... не магу, паныч... забыў...

Усе метады, прыёмы і параўнанні разбіваліся аб гэтую страшэнную някемлівасць. Аднак імкненне Ярмолы да асветы зусім не слабла.

— Мне б толькі маё прозвішча! — сарамліва прасіў ён мяне. — Болей нічога не трэба. Толькі прозвішча: Ярмола Попружук — і болей нічога.

Канчаткова пакінуўшы думку навучыць яго разумнаму чытанню і пісьму, я пачаў вучыць яго падпісвацца механічна. На маё вялікае здзіўленне, гэты спосаб быў найбольш лёгкі для Ярмолы — пад канец другога месяца мы ўжо амаль адолелі прозвішча. Што ж да імя, дык яго, каб аблегчыць задачу, мы вырашылі зусім адкінуць.

Па вечарах, скончыўшы паліць у печы, Ярмола нецярпліва чакаў, калі я пазаву яго.

— Ну, Ярмола, давай вучыцца, — гаварыў я.

Ён бокам падыходзіў да стала, апіраўся на яго локцямі, прасоўваў паміж сваіх чорных, карузлых, нягнуткіх пальцаў пяро і пытаўся ў мяне, узняўшы бровы:

— Пісаць?

— Пішы.

Ярмола даволі ўпэўнена выводзіў першую літару — «П» (гэтая літара ў нас мела назву: «два стаякі і зверху перакладзіна»); потым ён глядзеў на мяне запытальна.

— Чаго ж ты не пішаш? Забыў?

— Забыў... — з прыкрасцю ківаў галавою Ярмола.

— Эх, які ты! Ну, стаў кола.

— А-а! Кола, кола!.. Ведаю... — усміхаўся Ярмола і старанна маляваў на паперы выцягнутую ўверх фігуру, вельмі падобную па сваіх абрысах да Каспійскага мора. Скончыўшы з гэтаю працаю, ён колькі хвілін моўчкі захапляўся ёю, схіляючы галаву то на левы, то на правы бок і жмурачы вочы.

— Чаго ж ты спыніўся? Пішы далей.

— Пачакайце крышачку, панычу... зараз.

Хвіліны дзве ён думаў і потым нясмела пытаўся:

— Гэтак жа, як і першая?

— Але. Пішы.

Гэтак памалу мы дабраліся да апошняй літары — «к» (цвёрды знак мы адкінулі), якая была ў нас вядома як «палка, а пасярэдзіне палкі крывуліна хвастом набок».

— А што вы думаеце, панычу, — гаварыў часам Ярмола, скончыўшы са сваёю працаю і пазіраючы на яе з любоўным замілаваннем, — мне яшчэ месяцаў з пяць або шэсць павучыцца, дык я зусім бы добра ведаў. Што вы на гэта скажаце?


II

Ярмола сядзеў на кукішках перад грубкай, перамешваючы ў печцы вуголле, а я хадзіў узад і ўперад па дыяганалі майго пакоя. З усіх дванаццаці пакояў вялізнага панскага дома я займаў толькі адзін, былую канапную. Астатнія стаялі замкнёныя на ключ, і ў іх нерухома і ўрачыста плеснелі старасвецкая штофная мэбля, дзівосная бронза і партрэты XVIII стагоддзя.

Вецер за сценамі дома шалеў, як стары, змёрзлы голы д'ябал. У яго рове чуліся стогны, віск і дзікі смех. Мяцеліца пад вечар усхадзілася яшчэ мацней. Звонку нехта шалёна кідаў у шыбы акон жмені дробнага сухога снегу. Недалёкі лес жаліўся і гуў з бесперапыннай, затоенай, глухой пагрозай...

Вецер забіраўся ў пустыя пакоі і коміны, і стары дом, увесь расхістаны, дзіравы, напаўразбураны, раптам напаўняўся дзіўнымі гукамі, да якіх я прыслухоўваўся з міжвольнай трывогай. Вось нібы ўздыхнула штосьці ў белай зале, уздыхнула глыбока, перарывіста, самотна. Вось захадзілі і зарыпелі дзесьці далёка высахлыя гнілыя маснічыны пад нечымі цяжкімі і ціхімі крокамі. Мроіцца мне, што побач з маім пакоем, у калідоры, нехта асцярожна і настойліва націскае на дзвярную ручку і потым, неспадзявана раз'ятрыўшыся, ляціць па ўсім доме, страшэнна грукаючы аканіцамі і дзвярамі, або, забраўшыся ў комін, скавыча жаласліва, самотна і безупынна, то ўзнімаючы ўсё вышэй, усё таней свой голас да жаласлівага віску, то апускаючы яго ўніз, да звярынага рыку. Часам, бог ведае адкуль, урываўся гэты страшэнны госць і ў мой пакой, прабягаў раптоўным холадам у мяне па спіне і хістаў полымя ў лямпе, якая цьмяна свяціла пад зялёным папяровым, абгарэлым зверху абажурам.

Мяне ахапіла дзіўная, няпэўная трывога. Вось, думалася мне, сяджу я глухой і завірушнай зімняй ноччу ў старым доме, сярод вёскі, закінутай у лясах і сумётах, за сотні вёрст ад гарадскога жыцця, ад кампаніі, ад жаночага смеху, ад чалавечай размовы... І пачынала мне здавацца, што гады і дзесяткі гадоў будзе цягнуцца гэты непагодлівы вечар, будзе цягнуцца да самай маёй смерці, і гэтак жа будзе раўці за вокнамі вецер, гэтак жа цьмяна будзе гарэць лямпа пад убогім зялёным абажурам, гэтак жа трывожна буду хадзіць я ўзад і ўперад па маім пакоі, гэтак жа будзе сядзець каля печкі маўклівы, засяроджаны Ярмола — дзіўная, чужая мне істота, абыякавая да ўсяго на свеце: і да таго, што ў яго ў хаце галодная сям'я, і да завывання ветру, і да майго няпэўнага і вялікага смутку.

Мне раптам нясцерпна захацелася парушыць гэтую цяжкую маўклівасць чым-небудзь, што нагадвала б чалавечы голас, і я спытаў:

— Як ты думаеш, Ярмола, адкуль гэта сёння такі вецер?

— Вецер? — перапытаў Ярмола, ляніва ўзнімаючы галаву. — А паныч хіба не ведае?

— Пэўна не ведаю. Адкуль жа мне ведаць?

— І сапраўды не ведаеце? — пажвавеў раптам Ярмола. — Гэта я вам скажу, — гаварыў ён з таямнічым адценнем у голасе, — гэта я вам скажу: ці вядзьмака нарадзілася, ці чорт вяселле спраўляе.

— Вядзьмака — гэта чарадзейка, па-вашаму?

— Так, так... чарадзейка.

Я з прагнасцю накінуўся на Ярмолу. «Адкуль ведаць, — думаў я, — магчыма, зараз мне ўдасца пачуць ад яго якую-небудзь цікавую гісторыю, звязаную з чарадзействам, з закапанымі скарбамі, з ваўкалакамі?..»

— Ну, а ў вас тут, на Палессі, ёсць ведзьмы? — спытаў я.

— Не ведаю... Мабыць, ёсць, — адказаў Ярмола з ранейшай абыякавасцю і зноў схіліўся да печкі. — Старыя людзі кажуць, што былі калісьці... Можа, і няпраўда...

Я адразу расчараваўся. Характэрнаю рысаю Ярмолы была ўпартая маўклівасць, і я ўжо болей не спадзяваўся пачуць ад яго што-небудзь цікавае. Але, на маё здзіўленне, ён раптам загаварыў з лянівым нядбальствам і нібы звяртаючыся не да мяне, а да печы, у якой гуло полымя:

— Была ў нас гадоў пяць назад такая ведзьма... Толькі яе хлопцы з сяла выгналі!

— Куды ж яны яе прагналі?

— Куды!.. Вядома, у лес... Куды ж яшчэ? І хату яе пабурылі, каб ад таго праклятага котлішча і трэсак не асталося... А яе вывелі за вышніцы — і па шыі.

— А завошта вы з ёю так абышліся?

— Шкоды ад яе шмат было: сварылася з усімі, зелле пад хаты падлівала, закруткі вязала ў жыце... Адзін раз прасіла яна ў нашай маладзіцы злот (пятнаццаць капеек). Тая ёй кажа: «Няма ў мяне злота, адстань». — «Ну, добра, кажа, будзеш ты помніць, як мне злотага не дала...» І што ж вы думаеце, панычу: з тае самае пары пачало ў маладзіцы дзіця хварэць. Хварэла, хварэла ды і зусім памерла. Вось тады хлопцы вядзьмарку і прагналі, няхай ёй вочы павылазяць...

— Ну, а дзе ж цяпер гэтая вядзьмарка? — пацікавіўся я далей.

— Вядзьмарка? — павольна, як звычайна, перапытаў Ярмола. — А я ведаю?

— Хіба ў яе не асталося ў вёсцы якіх-небудзь сваякоў?

— Не, не асталося. Ды яна чужачка была, з кацапак ці з цыганоў... Я яшчэ маленькім хлапчуком быў, калі яна прыйшла да нас на сяло. І дзяўчынка з ёю была: дачка ці ўнучка... Абедзвюх прагналі...

— А цяпер да яе хіба ніхто не ходзіць: паваражыць там ці зелля якога папрасіць?

— Бабы бегаюць, — пагардліва кінуў Ярмола.

— Ага! Значыць, усё ж вядома, дзе яна жыве?

— Я не ведаю... Кажуць людзі, што недзе каля Бісавага Кута яна жыве... Ведаеце — балота, што за Ірынаўскім шляхам. Дык вось у гэтым балоце яна і сядзіць, ліха яе матары!

«Ведзьма жыве за якіх-небудзь дзесяць вёрст ад майго дома... сапраўдная, жывая, палеская ведзьма!» Гэтая думка адразу зацікавіла і ўсхвалявала мяне.

— Паслухай, Ярмола, — звярнуўся я да палясоўшчыка, — а як мне пазнаёміцца з ёю, з гэтай ведзьмай?

— Тфу! — плюнуў з абурэннем Ярмола. — Вось яшчэ дабро знайшлі.

— Дабро ці не, а я да яе ўсё роўна пайду. Як толькі крышку пацяплее, адразу і падамся. Ты мяне, вядома, правядзеш?

Ярмолу так уразілі апошнія словы, што ён нават усхапіўся з падлогі.

— Я?! — усклікнуў ён з абурэннем. — А ні ў якім разе! Няхай там яно бог ведае што, а я не пайду.

— Ну, вось глупства, пойдзеш.

— Не, панычу, не пайду... ні ў якім разе не пайду... Каб я?! — зноў усклікнуў ён, ахоплены новым наплывам абурэння. — Каб я пайшоў да вядзьмарчынага котлішча? Ды хай мяне бог беражэ! І вам не раю, паныч.

— Як сабе хочаш... а я ўсё ж пайду. Мне дужа цікава на яе паглядзець.

— Нічога там няма цікавага, — прабурчаў Ярмола, са злосцю бразнуўшы пячною дзверкаю.

Праз гадзіну, калі ён ужо вынес самавар і, напіўшыся ў цёмных сенцах гарбаты, сабраўся ісці дадому, я спытаў:

— Як завуць гэтую ведзьму?

— Мануйліха, — адказаў Ярмола са змрочным выглядам.

Ён хоць і не выказваў ніколі сваіх пачуццяў, але, здаецца, моцна да мяне прывязаўся; прывязаўся за нашую агульную цягу да палявання, за маё простае абыходжанне, за дапамогу, якую я зрэдку аказваў яго заўсёды галоднай сям'і, а галоўным чынам за тое, што я адзін на ўсім свеце не папракаў яго за п'янства, тых папрокаў Ярмола цярпець не мог. Таму мая рашучасць пазнаёміцца з ведзьмай вельмі моцна сапсавала яму настрой, што ён выявіў праз узмоцненае сапенне ды яшчэ, выйшаўшы на ганак, з усяе сілы выцяў нагою свайго сабаку — Рабчыка. Рабчык завішчаў і адскочыў убок, але адразу ж пабег услед за Ярмолам, не перастаючы скуголіць.


III

Дні праз тры пацяплела. Аднойчы на світанні, вельмі рана, Ярмола зайшоў у мой пакой і сказаў нядбайна:

— Трэба стрэльбы пачысціць, паныч.

— А што? — спытаў я, выпростваючыся пад коўдраю.

— Заяц уночы моцна пахадзіў: слядоў шмат. Можа, пойдзем на палёўку?

Я бачыў, што Ярмолу не цярпіцца хутчэй пайсці ў лес, але ён хавае гэтае жаданне паляўнічага пад выглядам абыякавасці. Сапраўды, у пярэднім пакоі ўжо стаяла яго аднастволка, ад якой не ўцёк яшчэ ніводзін бакас, нягледзячы на тое, што яна была ўпрыгожана некалькімі алавянымі латкамі, накладзенымі ў тых месцах, дзе ржа і парахавыя газы праелі жалеза.

Толькі мы зайшлі ў лес, як адразу напалі на заечы след: дзве лапкі побач і дзве ззаду, адна за адной.

Заяц выйшаў на дарогу, прайшоў па ёй сажняў з дзвесце і зрабіў з дарогі вялізны скачок у хваёвы маладняк.

— Ну, цяпер будзем абыходзіць яго, — сказаў Ярмола. — Як даў слупа, дык тут зараз і ляжа. Вы, паныч, ідзіце... — Ён задумаўся, мяркуючы па нейкіх яму аднаму вядомых прыкметах, куды мяне накіраваць... — Вы ідзіце да старой карчмы. А я яго абыду ад Замлына. Як толькі сабака яго ўзгоніць, я буду гукаць вам.

І ён адразу знік, нібы нырнуў у густыя нетры дробнага хмызняку. Я прыслухаўся. Ніводзін гук не выдаў яго браканьерскай хады, ні адна галінка не трэснула ў яго пад нагамі, абутымі ў лыкавыя пасталы.

Я павольна дайшоў да старой карчмы — нежылой, напаўразбуранай хаты, і спыніўся на ўскрайку хваёвага лесу пад высокай сасной з гонкім голым ствалом. Было так ціха, як бывае толькі ў зімовым лесе ў бязветраны дзень. Навіслыя на галінах пульхныя камякі снегу прыціскалі іх долу, надаючы чароўны, святочны і халодны выгляд. Час ад часу зрывалася з верхавіны тоненькая галінка, і вельмі добра было чуваць, як яна, падаючы, з лёгкім трэскам чаплялася за іншыя галіны. Снег ружавеў на сонцы і сінеў у ценю. Мной авалодала спакойнае зачараванне гэтай урачыстай, халоднай цішыні, і мне здавалася, што я адчуваю, як час павольна і бязгучна праходзіць паўз мяне...

Раптам далёка, з самага гушчару, даляцеў брэх Рабчыка — характэрны брэх сабакі, што гоніць звера: тоненькі, залівісты і нервовы, які амаль пераходзіў у віск. У тую ж хвіліну пачуў я і голас Ярмолы, які люта крычаў услед сабаку: «За — бы! За — бы!» — першы склад працяглым рэзкім фальцэтам, а другі — адрывістай басовай нотай (я толькі шмат пазней даведаўся, што гэты паляўнічы палескі крык ідзе ад дзеяслова «забіваць»).

Мне здавалася, мяркуючы па напрамку брэху, што сабака гоніць злева ад мяне, і я шпарка пабег цераз палянку, каб перахапіць звера. Але не паспеў я зрабіць і дваццаці крокаў, як вялізны шарак выскачыў з-за пня і, быццам бы не спяшаючыся, апусціўшы доўгія вушы, высокімі, рэдкімі скачкамі перабег цераз дарогу і схаваўся ў маладняку. Услед за ім маланкаю вылецеў Рабчык. Угледзеўшы мяне, ён матнуў хвастом, таропка схапіў некалькі разоў зубамі снегу і зноў пагнаў зайца.

Ярмола раптам гэтак жа ціха вынырнуў з нетраў.

— Чаму ж вы, паныч, не заступілі яму дарогі? — крыкнуў ён і дакорліва зацмокаў языком.

— Дык жа далёка было... больш за дзвесце крокаў.

Ярмола ўбачыў, што я збянтэжыўся, і памякчэў.

— Ну, нічога... Ён ад нас нікуды не ўцячэ. Ідзіце на Ірынаўскі шлях — ён зараз туды выйдзе.

Я падаўся ў напрамку да Ірынаўскага шляху і ўжо праз хвіліны дзве пачуў, што сабака зноў гоніць дзесьці непадалёку ад мяне. Захоплены паляўнічым хваляваннем, я пабег, трымаючы стрэльбу напагатове, праз густы хмызняк, ломячы галіны і не звяртаючы ўвагі на іх жорсткія ўдары. Я бег так даволі доўга і пачаў ужо задыхацца, як раптам брэх сабакі сціх. Я пайшоў цішэй. Мне здавалася, што калі я буду ісці ўвесь час у гэтым напрамку, дык абавязкова сустрэнуся з Ярмолам на Ірынаўскім шляху. Але хутка я зразумеў, што, калі абмінаў шматлікія кусты і пні, я зусім не думаў пра дарогу і цяпер заблудзіў. Тады я стаў гукаць Ярмолу, але ён мне не адказваў.

А тым часам я безразважна ішоў усё далей. Лес пакрысе радзеў, зямля апускалася і рабілася куп'істая. След, адбіты на снезе маёй нагой, хутка цямнеў і наліваўся вадою. Некалькі разоў я правальваўся па калена. Прыходзілася пераскокваць з купіны на купіну; мае ногі танулі ў густым рудым мосе, як у мяккім дыване.

Хмызняк неўзабаве зусім скончыўся. Перада мною было вялікае круглае балота, зацярушанае снегам, з-пад белага покрыву якога тырчалі рэдкія купіны. На процілеглым канцы балота, паміж дрэвамі, выглядвалі белыя сцены нейкай хаціны. «Мусіць, тут жыве ірынаўскі ляснік, — падумаў я. — Трэба зайсці і распытаць у яго дарогу».

Але дайсці да хаціны было не так лёгка. Кожную хвіліну я ўгрузаў у дрыгве. Боты мае набралі вады і пры кожным кроку гучна хлюпалі; ужо не ставала сілы валачы іх за сабой.

Нарэшце я перабраўся цераз гэтае балота, падняўся на маленькі пагорак і цяпер мог добра разгледзець хату. Гэта нават была не хата, а менавіта казачная хацінка на курыных ножках. Яна не краналася падлогай зямлі, а была пабудавана на палях, напэўна, з прычыны паводак, якія ўвесну залівалі ўвесь Ірынаўскі лес. Але адзін бок яе ад часу асеў, і гэта надавала хаціне сумны выгляд... У вокнах не хапала некалькіх шыбаў; іх замянялі нейкія брудныя анучы, якія гарбом выпіралі на вуліцу.

Я націснуў на клямку і адчыніў дзверы. У хаце было вельмі цёмна, а ў мяне, пасля таго як я доўга глядзеў на снег, хадзілі перад вачамі фіялетавыя кругі; таму я доўга не мог разабраць, ці ёсць хто ў хаце.

— Эй, добрыя людзі, хто з вас дома? — спытаў я гучна.

Каля печкі нешта заварушылася. Я падышоў бліжэй і ўбачыў старую, якая сядзела на падлозе. Перад ёю ляжала вялікая куча курынага пер'я. Старая брала па адным пёрку, здзірала з яго бародку і клала пух у кошык, а стрыжні кідала проста на зямлю.

«Дык жа гэта — Мануйліха, ірынаўская ведзьма», — мільганула ў мяне ў галаве, як толькі я больш уважліва прыгледзеўся да старой. Усе рысы бабы-ягі, як яе малюе народны эпас, былі ў наяўнасці: худыя запалыя шчокі пераходзілі ўнізе ў востры, доўгі, старэчы падбародак, які амаль датыкаўся да абвіслага носа; бабка варушыла бяззубым ротам, быццам перажоўвала нешта; выцвілыя, калісьці блакітныя вочы, халодныя, круглыя, пукатыя, з вельмі кароткімі чырвонымі павекамі, пазіралі, як вочы нейкай злавеснай птушкі.

— Добры дзень, бабка! — сказаў я як мага больш ветліва. — Ці не Мануйліхай цябе завуць?

У адказ нешта заклекатала і захрыпела ў грудзях у старой; потым з яе бяззубага рота вырваліся дзіўныя гукі, якія то нагадвалі задушлівае карканне старой вароны, то раптам пераходзілі ў сіпаты перарывісты фальцэт:

— Раней, можа, і Мануйліхай звалі добрыя людзі... А цяпер завуць завуткай, а называюць вуткай. А табе што трэба? — спытала яна непрыязна, не спыняючы сваёй аднастайнай працы.

— Ды вось, бабка, заблудзіў я. Можа, у цябе малака знойдзецца?

— Няма малака, — злосна адрэзала старая. — Многа вас тут па лесе ходзіць... Усіх не напоіш, не накорміш.

— Ну, бабка, і неласкавая ж ты да гасцей.

— І сапраўды, бацюхна мой: зусім неласкавая. Прысмакаў для вас не маем. Стаміўся — пасядзі, ніхто цябе з хаты не гоніць. Ведаеш, як у прыказцы гаворыцца: «Прыходзьце да нас на прызбе пасядзець, у нашага свята звону паслухаць, а абедаць да вас мы і самі здагадаемся». Вось яно як...

Такая гаворка адразу пераканала мяне, што старая сапраўды нетутэйшая ў гэтым краі; тут не любяць і не разумеюць вострай, прыпраўленай рэдкімі слоўцамі мовы, якой так ахвотна фарсіць гаварун-паўночнік. Між тым старая, механічна працягваючы сваю працу, усё яшчэ мармытала нешта сабе пад нос, але ўсё цішэй і цішэй. Я разбіраў толькі паасобныя словы, якія не мелі паміж сабою ніякай сувязі. «Вось табе і бабка Мануйліха... А хто такі — невядома... Гады мае не маленькія... Нагамі круціць, цвіркоча, сакоча — сапраўдная сарока...»

Я нейкі час моўчкі прыслухоўваўся, і раптоўная думка, што перада мной — вар'ятка, выклікала ў мяне пачуццё гідлівага страху.

Аднак я паспеў агледзецца вакол сябе. Большую частку хаты займала вялізная аблупленая печ. Абразоў у пярэднім куце не было. Па сценах, замест звычайных паляўнічых з зялёнымі вусамі і фіялетавымі сабакамі і партрэтаў нікому не вядомых генералаў, віселі пучкі сухіх зёлак, звязкі зморшчанага карэння і кухонны посуд. Ні савы, ні чорнага ката я не заўважыў, але з печы два рабыя паважныя шпакі пазіралі на мяне здзіўлена і недаверліва.

— Бабка, а вады ў вас напіцца можна? — спытаў я, павышаючы голас.

— А вунь, у кадушцы, — кіўнула старая.

Вада патыхала балотнаю ржою. Падзякаваўшы бабцы (на што яна не звярнула аніякай увагі), я спытаў у яе, як мне патрапіць на шлях.

Яна раптам узняла галаву, паглядзела на мяне пільна сваімі халоднымі птушынымі вачмі і замармытала хуценька:

— Ідзі, ідзі... Ідзі, хлопча, сваёй дарогай. Няма чаго табе тут рабіць. Добры госць у гасціну. Ідзі, бацюхна, ідзі...

Мне і сапраўды нічога больш не аставалася, як пайсці. Але раптам мне прыйшло ў галаву паспрабаваць апошні сродак, каб хоць крыху расчуліць суровую старую. Я дастаў з кішэні новы сярэбраны чацвяртак і працягнуў яго Мануйлісе. Я не памыліўся: угледзеўшы грошы, старая заварушылася, вочы ў яе загарэліся, і яна пацягнулася па манету сваімі скурчанымі, вузлаватымі, дрыготкімі пальцамі.

— Э, не, бабка Мануйліха, проста так не дам, — паддражніў я яе, хаваючы манету. — Давай лепш паваражы мне.

Карычневы зморшчаны твар чараўніцы скрывіўся ў нездаволенай міне. Яна, мусіць, вагалася, бо ў нерашучасці глядзела на мой кулак, дзе былі грошы. Але прагнасць узяла верх.

— Ну, ну, пойдзем, ці што, пойдзем, — прашамкала яна, з цяжкасцю падымаючыся з падлогі. — Нікому я не варажу цяпер, галубок... Забыла... Старая зрабілася, вочы не бачаць. Толькі табе хіба.

Трымаючыся за сцяну, калоцячыся на кожным кроку згорбленым целам, яна падышла да стала, дастала калоду бурых, распухлых ад часу карт, стасавала іх і падсунула да мяне.

— Здымі... Левай ручкай здымі... Ад сэрца...

Папляваўшы на пальцы, яна пачала раскладваць. Карты падалі на стол з такім гукам, як быццам яны былі збіты з цеста, і ўтваралі правільную васьміканцовую зорку. Калі апошняя карта лягла на караля, Мануйліха працягнула да мяне руку.

— Пазалаці, панок добры... Шчаслівы будзеш, багаты будзеш... — заспявала яна папрашайніцкім, чыста цыганскім тонам.

Я сунуў ёй падрыхтаваную манету. Старая спрытна, як малпа, схавала яе за шчаку.

— Вялікі інтарэс табе выпадае праз дальнюю дарогу, — пачала яна прывычнай скорагаворкай. — Сустрэча з бубновай дамай і нейкая прыемная размова ў важным доме. Неўзабаве атрымаеш нечаканае паведамленне ад трэфовага караля. Падаюць табе нейкія клопаты, а пасля зноў падаюць нейкія невялікія грошы. Будзеш у вялікай кампаніі, п'яны будзеш... Не тое каб вельмі, а ўсё ж выпадае табе выпіўка. Жыццё тваё будзе доўгае. Калі ў шэсцьдзесят гадоў не памрэш, дык...

Раптам яна спынілася, узняла галаву, быццам да нечага прыслухоўваючыся. Я таксама насцярожыўся. Чыйсьці жаночы голас, свежы, звонкі і моцны, спяваў, набліжаючыся да хаты. Я таксама пачуў словы грацыёзнай маларасейскай песенькі:

Ой чи цвіт, чи не цвіт
Калиноньку ломить.
Ой чи сон, чи не сон
Головоньку клонить.
— Ну, ідзі, ідзі цяпер, саколік, — трывожна замітусілася старая, адводзячы мяне рукою ад стала. — Няма чаго табе па чужых хатах ацірацца. Ідзі, куды ішоў...

Яна нават схапіла мяне за рукаў і цягнула да дзвярэй. На твары ў яе быў нейкі звярыны неспакой.

Голас, які спяваў песню, раптам абарваўся зусім блізка каля хаты, гучна бразнула жалезная клямка, і ў прасвеце расчыненых дзвярэй паказалася рослая вясёлая дзяўчына. Абедзвюма рукамі яна беражліва падтрымлівала паласаты фартух, з якога выглядалі тры маленькія птушыныя галоўкі з чырвонымі шыйкамі і чорнымі бліскучымі вачаняткамі.

— Глядзі, бабка, берасцянкі зноў за мною ўвязаліся, — усклікнула яна, гучна смеючыся, — паглядзі, якія смешныя... Галодныя зусім. А ў мяне як знарок хлеба пры сабе не было.

Але, убачыўшы мяне, яна раптам змоўкла і загарэлася густым румянцам. Яе тонкія чорныя бровы нездаволена сышліся, а вочы з запытаннем пазіралі на старую.

— Вось пан зайшоў... Пытаецца дарогі, — растлумачыла старая. — Ну, бацюхна, — з рашучым выглядам павярнулася яна да мяне, — хопіць табе тут прахалоджвацца. Напіўся вады, пагаварыў, ды трэба і меру знаць. Мы табе не кампанія...

— Паслухай, прыгажуня, — сказаў я дзяўчыне. — Пакажы мне, калі ласка, дарогу на Ірынаўскі шлях, а то з вашага балота ніколі і не вылезеш.

Мусіць, на яе падзейнічаў мой прыязны, лагодны тон, з якім я звярнуўся да яе. Яна асцярожна пасадзіла на печку, побач са шпакамі, берасцянак, кінула на лаву сваю кароценькую світку і моўчкі выйшла з хаты.

Я падаўся за ёю.

— Гэта ў цябе ўсе ручныя птушкі? — спытаў я, даганяючы дзяўчыну.

— Ручныя, — адказала яна коратка і нават не зірнула на мяне. — Ну, вось, глядзіце, — сказала яна, спыняючыся ля паркана. — Бачыце сцежку, вунь, паміж хвоямі? Бачыце?

— Бачу...

— Ідзіце проста па ёй. Як дойдзеце да дубовай калоды, павернеце налева і будзеце ісці ўвесь час лесам, лесам. А там неўзабаве будзе і Ірынаўскі шлях.

У той час, калі яна выцягнутай правай рукой паказвала мне напрамак дарогі, я міжвольна залюбаваўся ёю. Яна зусім не была падобна да мясцовых дзяўчат, твары якіх пад нязграбнымі хусткамі, якія закрываюць зверху лоб, а знізу рот і падбародак, бываюць такія аднастайныя, са спалоханым выразам. Мая незнаёмая, высокая чарняўка гадоў каля дваццаці — дваццаці пяці, трымалася лёгка і стройна. Шырокая белая кашуля вольна і прыгожа аблягала яе маладыя здаровыя грудзі. Арыгінальнай прыгажосці яе твару нельга было забыць ад першага позірку, але цяжка было, нават пры жаданні, дакладна яго апісаць. Чароўнасць яго была ў гэтых вялікіх, бліскучых, цёмных вачах, якім тонкія, надламаныя пасяродку бровы надавалі няўлоўнае адценне ўладнасці і наіўнасці; у смуглява-ружовым тоне скуры; у свавольным выгіне губ, з якіх ніжняя, крышку больш поўная, выдавалася наперад з рашучым і капрызным выглядам.

— Няўжо вы не баіцёся жыць адны ў такой глушэчы? — спытаў я, затрымаўшыся ля паркана.

Яна абыякава паціснула плячамі.

— Чаго ж нам баяцца? Ваўкі сюды не заходзяць.

— Ды хіба ваўкі адны... Снегам вас замесці можа, пажар можа здарыцца... І ці мала яшчэ што. Вы тут адны, вам і памагчы ніхто не паспее.

— І дзякуй богу! — махнула яна пагардліва рукою. — Каб нас з бабкаю зусім у спакоі пакінулі, дык лепей было б, а то...

— А то што?

— Шмат будзеце ведаць, хутка састарыцеся, — адрэзала яна. — Ды вы самі хто будзеце? — спытала яна трывожна.

Я здагадаўся, што, напэўна, і старая і гэтая прыгажуня баяцца якога-небудзь прыціску з боку «ўладаносцаў», і паспяшаўся яе супакоіць.

— О! Ты, калі ласка, не хвалюйся. Я не ўраднік, не пісар, не акцызны, адным словам — я ніякае не начальства.

— Не, вы праўду кажаце?

— Даю табе слова гонару. Далібог, я самы звычайны чалавек. Проста прыехаў сюды пагасцяваць на некалькі месяцаў, а там і паеду. Калі хочаш, я нават нікому не скажу, што быў тут і бачыў вас. Ты мне верыш?

Твар у дзяўчыны крышку пасвятлеў.

— Ну, значыць, калі не хлусіце, дык праўду гаворыце. А вы як: раней пра нас чулі ці самі зайшлі?

— Ды я і сам не ведаю, што табе сказаць... Чуць-то я чуў і нават хацеў калі-небудзь забрысці да вас, а сёння зайшоў выпадкова — заблудзіў... Ну, а цяпер скажы, чаго вы людзей баіцёся? Што ж яны вам благога робяць?

Яна паглядзела на мяне з дапытлівым недаверам. Але сумленне ў мяне было чыстае, і я, не маргнуўшы, вытрымаў гэты пільны позірк. Тады яна пачала гаварыць з хваляваннем, якое ўсё ўзрастала:

— Блага нам ад іх бывае... Простыя людзі яшчэ нічога, а вось начальства... Прыедзе ўраднік — цягне, прыедзе станавы — цягне. Ды яшчэ, перш чым узяць, бабку зневажаюць: ты, кажуць, ведзьма, чартоўка, катаржніца... Эх! Ды што і казаць!

— А цябе не чапаюць? — сарвалася ў мяне неасцярожнае пытанне.

Яна з ганарлівай самаўпэўненасцю павяла галавой знізу ўверх, і ў яе прыжмураных вачах мільганула злая радасць...

— Не чапаюць... Аднойчы сунуўся да мяне каморнік нейкі... Ласкі яму, бачыце, захацелася... Дык, напэўна, і да гэтае пары не забыў, як я яго прыгалубіла.

У гэтых насмешлівых, але па-свойму гордых словах прагучала столькі грубай незалежнасці, што я міжвольна падумаў: «Аднак нездарма ты вырасла сярод палескага бору — з табою і сапраўды небяспечна жартаваць».

— А мы хіба чапаем каго-небудзь! — гаварыла яна далей, усё больш і больш давяраючы мне. — Нам і людзей не трэба. Раз у год толькі схаджу я ў мястэчка купіць мыла ды солі... Ды вось яшчэ бабцы гарбаты — гарбату яна ў мяне любіць. А то хоць бы і зусім нікога не бачыць.

— Ну, я бачу, вы з бабкаю людзей не дужа любіце... А мне можна калі-небудзь завітаць да вас на хвілінку?

Яна засмяялася — і дзіўна, як нечакана змяніўся яе прыгожы твар! Ранейшай суровасці ў ім і следу не асталося: ён раптам зрабіўся светлы, сарамлівы, дзіцячы.

— Ды што ў нас вам рабіць? Мы з бабкаю невясёлыя... Што ж, заходзьце, мабыць, калі вы сапраўды добры чалавек. Толькі вось што... вы ўжо калі да нас заблудзіце, дык без стрэльбы лепей...

— Ты баішся?

— Чаго мне баяцца? Нічога я не баюся, — і ў яе голасе загучала ўпэўненасць у сваёй сіле. — А толькі не люблю я гэтага. Навошта страляць птаства або вось зайцоў таксама. Нікому яны шкоды не робяць, а жыць ім хочацца гэтак жа, як і нам з вамі. Я іх люблю: яны маленечкія, дурненькія такія... Ну, аднак, да пабачэння, — заспяшалася яна, — не ведаю, як зваць вас... Баюся, што бабка крыўдаваць будзе.

І яна лёгка і хутка пабегла ў хату, схіліўшы галаву і прытрымліваючы рукамі ўскудлачаныя ветрам валасы.

— Пачакай, пачакай! — крыкнуў я. — Як цябе завуць? Ужо будзем знаёмы як належыць.

Яна прыпынілася на хвілінку і павярнулася да мяне.

— Аленай мяне завуць... Па-тутэйшаму — Алеся.

Я закінуў стрэльбу за плечы і пайшоў у напрамку, які мне паказала дзяўчына. Падняўшыся на невялікі пагорак, адкуль пачыналася вузкая, ледзь прыкметная лясная сцежка, я азірнуўся. Чырвоная Алесіна спадніца, якую злёгку калыхаў вецер, яшчэ відаць была на ганку хаты і вылучалася яркаю плямаю на сляпуча белым роўным фоне снегу...

Праз гадзіну пасля мяне прыйшоў дахаты Ярмола. Па сваёй звычайнай неахвоце да пустых размоў ён ні слова не спытаў у мяне аб тым, як і дзе я заблудзіў. Ён толькі сказаў быццам між іншым:

— Там... я зайца на кухню занёс... смажыць будзем ці пашляце каму-небудзь?

— А ты не ведаеш, Ярмола, дзе я быў сёння? — сказаў я, загадзя ўяўляючы сабе здзіўленне палясоўшчыка.

— Чаму ж мне не ведаць? — груба прабурчаў Ярмола. — Вядома, да вядзьмарак хадзілі.

— Адкуль жа ты даведаўся пра гэта?

— А чаму б мне не даведацца? Чую, што вы голасу не падаяце, ну, я і вярнуўся на ваш след... Эх, паны-ыч! — дадаў ён з дакорлівым папрокам. — Не трэба вам такімі справамі займацца... Грэх!..


IV

Вясна наступіла сёлета ранняя, дружная і — як заўсёды на Палессі — нечаканая. Пабеглі па вясковых вуліцах бурлівыя, карычневыя, зіхатлівыя раўчукі, злосна пенячыся вакол стрэчных камянёў і шпарка круцячы трэскі і гусіны пух; у вялізных лужынах вады адлюстравалася блакітнае неба з круглымі белымі воблакамі, якія павольна плылі па ім і цяжка варочаліся адно ля аднаго; са стрэх пасыпаліся частыя звонкія кроплі. Вераб'і, якія чародкамі абсыпалі прыдарожныя вербы, крычалі так гучна і ўзбуджана, што нельга было нічога пачуць за іх галасамі. Усюды адчувалася радасная, імклівая трывога жыцця.

Снег сышоў, толькі асталіся яшчэ там-сям брудныя наздраватыя лапіны ў лагчынах і цяністых пералесках. Выглянула голая, мокрая, цёплая зямля, якая адпачыла за зіму і цяпер поўнілася свежымі сокамі, прагаю новага мацярынства. Над чорнымі нівамі вілася лёгкая пара, якая напаўняла паветра пахам адталай зямлі — тым свежым і магутным п'яным пахам вясны, які нават і ў горадзе пазнаеш сярод соцень іншых пахаў. Мне здавалася, што разам з гэтым водарам улівалася ў маю душу вясновая туга, салодкая і пяшчотная, поўная неспакойных пачаканняў і цьмяных прадчуванняў, — паэтычная туга, якая робіць у нашых вачах усіх жанчын чароўнымі і якая заўсёды прыпраўлена невыразнымі згадкамі аб мінулых вёснах. Ночы сталі цяплейшыя; у іх густым вільготным мораку адчувалася нябачная спешная творчая праца прыроды...

У гэтыя вясновыя дні вобраз Алесі не выходзіў з мае галавы. Мне прыемна было, астаўшыся аднаму, легчы, заплюшчыць вочы, каб лепей засяродзіцца, і ўвесь час выклікаць у сваім уяўленні яе то суровы, то пяшчотны і вясёлы твар, яе маладое цела, якое вырасла сярод прыволля старога бору гэтак жа строга і гэтак жа магутна, як растуць маладыя елачкі, яе свежы голас з нечаканымі нізкімі аксамітавымі ноткамі... «Ва ўсіх яе рухах, у яе словах, — думаў я, — ёсць нешта высакароднае (вядома, у лепшым сэнсе гэтага даволі пошлага слова), нейкая прыродная прыгожая стрыманасць...» Таксама прыцягваў мяне і некаторы арэол таямнічасці, які акружаў Алесю, прымхлівая рэпутацыя ведзьмы, жыццё ў лясной глушы сярод балота і асабліва — гэтая гордая ўпэўненасць у сваіх сілах, якая адчувалася нават у тых нешматлікіх словах, з якімі яна звярталася да мяне.

Няма нічога дзіўнага, што, як толькі крышку падсохлі лясныя сцежкі, я падаўся да хацінкі на курыных ножках. На выпадак, калі б спатрэбілася супакоіць бурклівую бабку, прыхапіў я з сабою паўфунта гарбаты і некалькі жменяў кускавога цукру.

Я застаў абедзвюх жанчын дома. Старая корпалася каля печы, а Алеся прала лён, седзячы на вельмі высокай лаве; калі я, заходзячы, грукнуў дзвярыма, яна павярнулася, нітка абарвалася ў яе пад рукамі, і верацяно пакацілася па падлозе.

Старая нейкі час уважліва і злосна ўглядалася ў мяне, зморшчыўшыся і засланяючы далоняй твар ад гарачыні печкі.

— Добры дзень, бабуля! — сказаў я зычным, бадзёрым голасам. — Не пазнаеш, мусіць, мяне? Памятаеш, я ў мінулым месяцы заходзіў дарогі пытацца? Ты мне яшчэ варажыла?

— Нічога не памятаю, панок, — зашамкала старая, нездаволена круцячы галавою, — нічога не памятаю. І што ты забыў у нас — ніяк не зразумею. Што мы табе за кампанія? Мы людзі простыя, шэрыя... Няма чаго табе ў нас рабіць. Лес вялікі, ёсць месца дзе разысціся... вось так...

Збянтэжаны халодным прыёмам, я зусім разгубіўся і апынуўся ў тым недарэчным становішчы, калі не ведаеш, што рабіць: ці павярнуць грубасць на жарт, ці самому ўзлавацца, ці, нарэшце, не сказаўшы ні слова, павярнуцца і пайсці назад. Міжвольна я бездапаможна павярнуўся да Алесі. Яна ледзь прыкметна ўсміхнулася з адценнем незласлівай насмешкі, устала з-за прасніцы і падышла да старой.

— Не бойся, бабка, — сказала яна прымірэнча, — гэта не ліхі чалавек, ён нам благога не зробіць. Калі ласка, сядайце, — дадала яна, паказваючы мне на лаву ў пярэднім кутку і не звяртаючы больш увагі на бурчанне старой.

Падбадзёраны яе ўвагаю, я вырашыў скарыстаць самы рашучы сродак.

— Якая ж ты злосная, бабуля... Толькі госць на парог, а ты адразу і лаяцца. А я табе гасцінца прынёс, — сказаў я, вымаючы з сумкі свае пакункі...

Старая кінула хуткі позірк на пакункі, але адразу ж павярнулася да печкі.

— Ніякіх мне тваіх гасцінцаў не трэба, — прабурчала яна, заўзята разграбаючы качаргою вуголле. — Ведаем мы таксама гасцей гэтых. Спачатку без мыла ў душу лезуць, а потым... Што ў цябе ў пакуначку? — раптам павярнулася яна да мяне.

Я адразу ж аддаў ёй гарбату і цукар. Гэта падзейнічала на старую, хоць яна і працягвала яшчэ бурчаць, але ўжо не ранейшым, непрымірымым тонам.

Алеся ўзялася зноў за пражу, а я сеў каля яе на нізкім, кароткім і вельмі хісткім услончыку. Левай рукой Алеся хутка сукала белую, мяккую, як шоўк, кудзелю, а ў правай у яе з лёгкім гудзеннем круцілася верацяно, якое яна то пускала падаць амаль да зямлі, то спрытна падхоплівала і кароткім рухам пальцаў зноў прымушала круціцца. Гэтая работа, такая простая на першы погляд, так і кіпела ў яе руках, хоць і патрабавала вялікага навыку і спрыту. Міжвольна я звярнуў увагу на гэтыя рукі: яны загрубелі і пачарнелі ад працы, але былі невялікія і такой прыгожай формы, што ім пазайздросцілі б многія шляхетныя дзяўчаты.

— А вось вы мне тады і не прызналіся, што бабка варажыла, — сказала Алеся. І, угледзеўшы, што я з апаскаю павярнуўся назад, яна дадала: — Нічога, нічога, яна крышку на вуха тугая, не пачуе. Яна толькі мой голас добра адрознівае.

— Так, варажыла. А што?

— Ды так сабе... Проста пытаюся... А вы верыце? — кінула яна на мяне цішком хуткі позірк.

— У што? У тое, што твая бабка мне варажыла, ці наогул?

— Не, наогул...

— Як сказаць, дакладней будзе, што не веру, але адкуль ведаць? Кажуць, бываюць выпадкі... Нават у разумных кнігах пра іх надрукавана. А вось у тое, што твая бабка казала, дык зусім не веру. Так і кожная баба вясковая зможа паваражыць.

Алеся ўсміхнулася.

— Так, гэта праўда, што яна цяпер дрэнна варожыць. Старая стала, ды і баіцца яна вельмі. А што вам карты сказалі?

— Нічога цікавага не было. Я цяпер і не памятаю. Што звычайна гавораць: дальняя дарога, трэфовы інтарэс... Я і забыў нават.

— Так, так, дрэнная яна ўжо варажбітка. Словы многія забыла ад старасці... Куды ёй цяпер? Ды і баіцца яна. Хіба толькі грошы ўбачыць, дык згодзіцца.

— Чаго ж яна баіцца?

— Вядома чаго — начальства баіцца... Ураднік прыедзе, дык заўсёды пагражае: «Я, кажа, цябе ва ўсякі час магу запраторыць. Ты ведаеш, кажа, што вашаму брату за чарадзейства можа быць? Ссылка на катаржныя работы, без тэрміну, на Сакаліны востраў». Як вы лічыце, хлусіць ён гэта ці не?

— Не, хлусіць ён не хлусіць; сапраўды за гэта могуць пакараць, але ўжо не так страшна... Ну, а ты, Алеся, умееш варажыць?

Яна як быццам крышку збянтэжылася, але толькі на хвіліну якую.

— Варажу... Толькі не за грошы, — дадала яна хуценька.

— Можа, ты і мне кінеш на карты?

— Не, — ціха, але рашуча адказала яна, паківаўшы галавою.

— Чаму ж ты не хочаш? Ну, не цяпер, дык калі-небудзь пасля... Мне чамусьці здаецца, што ты мне праўду скажаш.

— Не. Не буду. Нізашто не буду.

— Ну, гэта ўжо нядобра, Алеся. Дзеля першага знаёмства нельга адмаўляцца... Чаму ж ты не хочаш?

— Таму, што я на вас ужо кідала, другі раз няможна...

— Няможна? Чаму? Я гэтага не разумею.

— Не-не, няможна, няможна... — зашаптала яна з вялікім страхам. — Лёс нельга два разы турбаваць... Не выходзіць... Ён даведаецца, падслухае... Лёс не любіць, калі ў яго пытаюцца. Таму ўсе варажбіты няшчасныя.

Я хацеў адказаць Алесі якім-небудзь жартам і не мог: вельмі ўжо многа шчырай веры было ў яе словах. Вось чаму, калі яна, спамянуўшы пра лёс, з дзіўнай бояззю паглядзела на дзверы, я міжвольна паўтарыў гэты рух.

— Ну, калі не хочаш мне паваражыць, дык тады раскажы, што табе карты сказалі, — папрасіў я.

Алеся раптам кінула прасніцу і дакранулася рукой да маёй рукі.

— Не... Лепш не трэба, — сказала яна, і яе вочы набылі ўмольна дзіцячы выраз. — Калі ласка, не прасіце... Нядобра вам выйшла... Не прасіце лепш...

Але я стаяў на сваім. Я не мог разабраць: ці былі яе адмова і цьмяныя намёкі на лёс найграным прыёмам варажбіткі, ці яна сапраўды верыла ў тое, пра што гаварыла, але мне зрабілася неяк не па сабе, амаль страшна.

— Ну, добра, я, бадай, скажу, — згадзілася нарэшце Алеся. — Толькі глядзіце, умова даражэй за грошы: не злавацца, калі вам што-небудзь не спадабаецца. Выйшла вам вось што: чалавек вы хоць і добры, але толькі слабы... Дабрата ваша не добрая, не сардэчная. Слову вы свайму не гаспадар. Над людзьмі любіце верх браць, а самі ім хоць і не хочаце, але падначальваецеся. Віно любіце, а таксама... Ну, ды ўсё роўна, гаварыць, дык ужо ўсё... — да нашай сястры дужа ахвочы, і праз гэта вам шмат у жыцці благога будзе... Грошай берагчы не любіце і збіраць іх не ўмееце — багатым ніколі не будзеце... Гаварыць далей?

— Гавары, гавары! Усё, што ведаеш, гавары!

— Далей выйшла, што жыццё будзе невясёлае. Нікога вы сэрцам не пакахаеце, бо сэрца ў вас халоднае, лянівае, а тым, якія вас будуць кахаць, вы шмат гора прынесяце. Ніколі вы не ажэніцеся, так, халасты, і памраце. Радасцяў вам у жыцці вялікіх не будзе, але будзе шмат смутку і турбот. Настане такі час, што рукі самі на сябе налажыць захочаце... Такое з вамі здарыцца... Але толькі не зробіце гэтага, так сцерпіце... Вялікую нястачу будзеце адчуваць, аднак пад канец жыцця лёс ваш зменіцца праз смерць нейкага блізкага для вас чалавека, і зусім для вас нечакана. Толькі ўсё гэта будзе яшчэ не скора, а вось сёлета... Я толькі не ведаю, калі дакладна, — карты гавораць, што вельмі хутка... Мабыць, нават і ў гэтым месяцы...

— Што ж здарыцца сёлета? — спытаў я, калі яна зноў спынілася.

— Ды ўжо баюся нават гаварыць далей. Выпадае вам вялікае каханне з боку нейкай трэфовай дамы. Вось толькі не магу здагадацца, замужняя яна ці дзяўчына, я ведаю, што чарнявая...

Я міжвольна кінуў хуткі позірк на Алесіну галаву.

— Што вы гледзіцё? — пачырванела раптам яна, адчуўшы на сабе мой позірк. — Ну так, накшталт маіх, — гаварыла яна далей, машынальна папраўляючы валасы і яшчэ больш чырванеючы.

— Дык ты гаворыш, — вялікае трэфовае каханне? — пажартаваў я.

— Не смейцеся, не трэба смяяцца, — сур'ёзна, амаль строга заўважыла Алеся. — Я вам усё толькі праўду кажу.

— Ну добра, не буду, не буду. Што ж далей?

— Далей... Ох! Нядобра выходзіць гэтай трэфовай даме, горш за смерць. Ганьбу яна праз вас вялікую прыме, такую, што ўсё жыццё забыць нельга, смутак доўгі ёй выпадае... А вам у яе планідзе нічога благога не выпадае.

— Паслухай, Алеся, а ці не маглі цябе карты падмануць? Навошта ж я буду трэфовай даме столькі непрыемнасцей рабіць? Чалавек я ціхі, сціплы, а ты столькі страхаў пра мяне нагаварыла.

— Ну, ужо гэтага я не ведаю. Ды і выйшла так, што не вы гэта зробіце — не наўмысна, значыць, а толькі праз вас уся гэтая бяда здарыцца... Вось калі мае словы спраўдзяцца, вы мяне тады ўспомніце.

— І ўсё гэта табе карты сказалі, Алеся?

Яна адказала не адразу, унікліва і як быццам з неахвотаю:

— І карты... Ды я без іх шмат пра што даведваюся, вось хоць бы па твары. Калі, напрыклад, каторы чалавек павінен неўзабаве нядобрай смерцю памерці, я гэта адразу ў яго твары прачытаю; нават гаварыць мне з ім не трэба.

— Што ж ты бачыш на ягоным твары

— Ды я і сама не ведаю. Страшна мне раптам зробіцца, нібы ённежывы перада мною стаіць. Можаце нават у бабкі запытацца, яна вам скажа, што я праўду кажу. Трахім, млынар, пазалетась у сябе на млыне задушыўся, а я яго толькі за два дні перад тым бачыла і тады ж сказала бабцы: «Вось пабачыш, бабуля, што Трахім днямі нядобрай смерцю памрэ». Так яно і выйшла. А на мінулыя каляды зайшоў да нас канакрад Яшка, прасіў бабку паваражыць. Бабка расклала на яго карты, пачала варажыць. А ён жартам пытаецца: «Ты мне скажы, бабка, ярою я смерцю памру?» А сам рагоча. Я як зірнула на яго, дык і зварухнуцца не магу: бачу, сядзіць Якаў, а твар у яго мёртвы, зялёны... Вочы заплюшчаны, а губы чорныя... Потым, праз тыдзень, чуем, што злавілі мужыкі Якава, калі ён коней хацеў украсці... Усю ноч яго білі... Злосныя ў нас людзі тут, бязлітасныя... У пяткі цвікі яму забілі, перабілі каламі ўсе рэбры, а пад раніцу з яго і дух прэч.

— Чаму ж ты яму не сказала, што яго бяда чакае?

— А навошта гаварыць? — запярэчыла Алеся. — Што лёсам наканавана, тое і будзе! Толькі марна чалавек свае астатнія дні будзе хвалявацца... Ды мне і самой брыдка, што я так бачу, сама сабе нялюбай раблюся... Але што зробіш? Гэта ж мой лёс такі. Бабка мая, калі маладзейшая была, таксама смерць пазнавала, і мая маці таксама, і бабчына маці — гэта не ад нас... гэта ў нашай крыві так.

Яна перастала прасці і сядзела, нізка апусціўшы галаву, ціха паклаўшы рукі ўздоўж каленяў. У яе нерухома застылых вачах з павялічанымі зрэнкамі адбіўся нейкі змрочны жах, нейкая міжвольная пакорлівасць перад таямнічымі сіламі і незвычайнымі ведамі, якія перапаўнялі яе душу.


V

У гэты час старая разаслала на стале чысты ручнік з вышытымі канцамі і паставіла на яго гарачы гаршчок.

— Ідзі вячэраць, Алеся, — пазвала яна ўнучку і пасля хвіліннага вагання дадала, звяртаючыся да мяне: — Можа, і вы, пан, з намі павячэраеце? Калі ласка, просім... Толькі вось не зусім смачная ежа наша, супоў не гатуем, а проста крупнічак палявы...

Нельга сказаць, каб яе запрашэнне вызначалася асаблівай настойлівасцю, і я ўжо быў хацеў адмовіцца ад яго, але Алеся ў сваю чаргу папрасіла мяне з такой мілай шчырасцю і з такой ласкавай усмешкай, што я мімаволі згадзіўся. Яна сама наліла мне поўную міску крупніку — поліўкі з грачанай крупы з салам, цыбуляй, бульбай і курацінай — вельмі смачнай і пажыўнай стравы. Сядаючы за стол, ні бабка, ні ўнучка не перахрысціліся. За вячэрай я не пераставаў назіраць за абедзвюма жанчынамі, бо, па маім глыбокім перакананні, якое я да гэтага часу захоўваю, ніколі чалавек не выказваецца так шчыра, як у часе яды. Старая сёрбала крупнік з паспешлівай прагнасцю, гучна чмякаючы і запіхваючы ў рот вялізныя кавалкі хлеба, так што пад яе старэчымі шчокамі надзімаліся і рухаліся вялікія гулі. У Алесі нават у манеры есці была нейкая прыроджаная высакароднасць.

Праз якую гадзіну пасля вячэры я развітаўся з гаспадынямі хаціны на курыных ножках.

— Калі хочаце, я магу правесці вас крышку, — прапанавала Алеся.

— Што яшчэ за провады выдумала! — злосна прабурчала старая. — Не сядзіцца табе на месцы, страказа...

Аднак Алеся ўжо накінула на галаву чырвоную кашміровую хустку і раптам, падбегшы да бабкі, абняла яе і гучна пацалавала.

— Бабуля! Мілая, дарагая, залатая... Я толькі на хвіліначку, зараз жа і назад.

— Ну добра, ідзі ўжо, кручаная, — слаба адбівалася ад яе старая. — Вы, пан, не крыўдуйце: зусім дурненькая яна ў мяне.

Абмінуўшы вузкую сцежку, мы выйшлі на лясную дарогу, чорную ад гразі, усю стаптаную слядамі капытоў і зрэзаную каляінамі, поўнымі вады, у якой адлюстроўваўся пажар вячэрняй зары. Мы ішлі ўскрайкамі дарогі, усцеленай бурым леташнім лісцем, якое яшчэ не высахла пасля снегу. Там-сям праз яго мёртвую жаўцізну ўзнімалі свае ліловыя галоўкі буйныя званочкі «сну» — першай кветкі Палесся.

— Паслухай, Алеся, — пачаў я, — мне вельмі карціць запытацца ў цябе аб нечым, ды я баюся, што раззлуешся... Скажы мне, ці праўду гавораць, што твая бабка, як бы гэта мне сказаць...

— Ведзьма? — спакойна памагла мне Алеся.

— Не... Не ведзьма... — сумеўся я. — Ды, калі хочаш, так, ведзьма... Безумоўна, ці мала што плявузгаюць. А чаму б ёй і сапраўды не ведаць якіх-небудзь зёлак, сродкаў, замоваў?.. Дарэчы, калі табе гэта непрыемна, ты можаш не адказваць.

— Не, чаму ж, — адказала яна проста, — што ж тут непрыемнага? Так, яна сапраўды ведзьма. Але толькі цяпер яна ўжо старая і не можа рабіць таго, што рабіла раней.

— Што ж яна ўмела рабіць? — пацікавіўся я.

— Усё, што хочаце. Лячыць умела ад зубоў, руду замаўляла, адчытвала, калі каго шалёны сабака ўкусіў або гадзюка, скарбы паказвала... ды ўсяго і не пералічыш.

— Ведаеш што, Алеся?.. Ты мне прабач, але ў гэта я зусім не веру. Ну, будзь са мною шчырая, я цябе нікому не выдам: не іначай усё гэта — выдумка, каб толькі людзям галовы дурыць?

Яна абыякава паціснула плячамі.

— Думайце, што хочаце. Вядома, бабу вясковую абдурыць няцяжка, але вас я не стала б падманваць.

— Значыць, ты цвёрда верыш у чарадзейства?

— Дык як жа мне не верыць? Ва ўсім нашым родзе чары... Я і сама багата чаго ўмею.

— Алеся, галубка... Каб ты знала, як мне гэта цікава... Няўжо ты мне нічога не пакажаш?

— Чаму ж, пакажу, калі маеце жаданне, — ахвотна згадзілася Алеся. — Цяпер хочаце?

— Так, калі можна, цяпер.

— А баяцца не будзеце?

— Ну, вось яшчэ глупства. Уночы, можа, баяўся б, а цяпер яшчэ светла.

— Добра. Дайце мне руку.

Я паслухаўся. Алеся хутка закасала рукаў майго паліто і расшпіліла запінку ў манжэтцы, потым яна дастала са сваёй кішэні невялічкі, вяршкі са тры даўжынёю, фінскі ножык і выцягнула яго са скуранога чахла.

— Што ты хочаш рабіць? — спытаў я, адчуваючы, як у мяне варухнулася гідкая боязь.

— А вось зараз... Вы ж сказалі, што не будзеце баяцца!

Раптам рука яе зрабіла ледзь прыкметны лёгкі рух, і я адчуў крыху вышэй таго месца, дзе мацаюць пульс, раздражняльны дотык вострага ляза. Кроў адразу паказалася на ўсю шырыню парэзу, палілася па руцэ і частымі кроплямі закапала на зямлю. Я ледзьве стрымаўся, каб не крыкнуць, але, здаецца, пабялеў.

— Не бойцеся, жывы астаняцеся, — усміхнулася Алеся.

Яна моцна абхапіла рукою маю руку вышэй раны і, нізка схіліўшыся над ёю тварам, пачала хутка шаптаць нешта, абдаючы маю скуру гарачым перарывістым дыханнем. Калі ж Алеся выпрасталася і адпусціла свае пальцы, дык на параненым месцы асталася толькі чырвоная драпіна.

— Ну што? Хопіць з вас? — з хітраю ўсмешкаю спытала яна, хаваючы свой ножык. — Хочаце яшчэ?

— Вядома, хачу. Толькі, калі можна, не так страшна і без крыві.

— Што б вам такое паказаць? — задумалася яна. — Ну, хіба вось гэта: ідзіце наперад па дарозе... Толькі, глядзіце, не азірайцеся назад.

— А гэта не будзе страшна? — спытаў я, стараючыся спакойнаю ўсмешкаю схаваць сваю боязь перад непрыемным сюрпрызам.

— Не, не... Глупства... Ідзіце...

Я пайшоў наперад, вельмі зацікаўлены вопытам і адчуваючы за сваёй спіной напружаны позірк Алесі. Але не зрабіў я і дваццаці крокаў, як раптам спатыкнуўся на зусім роўным месцы і паваліўся ніцма.

— Ідзіце, ідзіце! — закрычала Алеся. — Не азірайцеся! Гэта нічога, да вяселля загоіцца... Трымайцеся мацней за зямлю, калі будзеце падаць.

Я пайшоў далей. Яшчэ дзесяць крокаў — і я другі раз бразнуўся аб зямлю.

Алеся гучна зарагатала і запляскала ў далоні.

— Ну што? Задаволены? — крыкнула яна, бліскаючы сваімі белымі зубамі. — Далі веры цяпер? Нічога, нічога!.. Паляцелі не ўгору, а на зямлю.

— Як гэта ты зрабіла? — са здзіўленнем спытаў я, атрушваючыся ад галінак і сухой травы, якія прысталі да маёй адзежы. — Гэта не сакрэт?

— Зусім не сакрэт. Я вам ахвотна раскажу. Толькі баюся, што вы не зразумееце... Не змагу я растлумачыць...

Я сапраўды не зусім зразумеў яе. Але, калі не памыляюся, гэты своеасаблівы фокус заключаецца ў тым, што яна, ідучы за мною следам крок у крок, нага ў нагу і пільна пазіраючы на мяне, у той жа час стараецца пераймаць кожны, самы маленькі мой рух, як кажуць, атаясамлівае сябе са мною. Прайшоўшы такім чынам некалькі крокаў, яна пачынае ўяўляць на нейкай адлегласці перада мною вяроўчыну, працягнутую цераз дарогу на аршын ад зямлі. У тую ж хвіліну, калі я павінен зачапіць нагою гэтую ўяўную вяроўчыну, Алеся раптам імітуе падзенне, і тады, па яе словах, самы моцны чалавек абавязкова павінен упасці... Толькі шмат часу пазней я прыгадаў блытанае тлумачэнне Алесі, калі чытаў справаздачу доктара Шарко аб вопытах, праведзеных ім над дзвюма пацыенткамі Сальпетрыера, якія пакутавалі ад істэрыі. І я быў вельмі здзіўлены, калі даведаўся, што французскія чарадзеі з простага люду карысталіся ў такіх выпадках гэткімі ж прыёмамі, якія пускала ў ход прыгожая палеская чараўніца.

— О! Я яшчэ багата чаго ўмею, — самаўпэўнена сказала Алеся. — Напрыклад, я магу напусціць на вас страх.

— Што гэта значыць?

— Зраблю так, што вас страх апануе. Седзіцё вы, напрыклад, у сваім пакоі адвячоркам, і раптам вас зусім неспадзявана ахопіць такі страх, што вы ўвесь задрыжыце і азірнуцца пабаіцёся. Толькі для гэтага мне трэба ведаць, дзе вы жывяце, і паглядзець ваш пакой.

— Ну, гэта ўжо зусім проста, — усумніўся я. — Падыдзеш да акна, пастукаеш, крыкнеш што-небудзь.

— О, не-не... Я буду ў гэты час у лесе, нікуды з хаты не выйду... Але я буду сядзець і ўсё думаць, што вось я іду па вуліцы, заходжу ў ваш дом, адчыняю дзверы, заходжу ў ваш пакой... Вы седзіцё дзе-небудзь... Ну, хоць бы сабе ля стала... я падкрадаюся да вас ззаду ціха... вы мяне не чуеце... я хапаю вас за плячо рукамі і пачынаю душыць... усё мацней, мацней, мацней... а сама пазіраю на вас... вось так — глядзіце...

Яе тонкія бровы раптам сышліся, вочы зусім блізка ўтаропіліся на мяне з грозным і прыцягальным выразам, зрэнкі павялічыліся і пасінелі. Мне адразу прыгадалася бачаная мною ў Маскве, у Траццякоўскай галерэі, галава Медузы — праца не памятаю ўжо якога мастака. Пад гэтым пільным, дзіўным позіркам мяне ахапіў халодны жах нечага незвычайнага.

— Ну, досыць, досыць, Алеся... не трэба, — сказаў я з няшчырым смехам. — Мне куды больш падабаецца, калі ты ўсміхаешся — тады ў цябе такі мілы, дзіцячы твар.

Мы пайшлі далей. Мне раптам прыгадалася выразлівасць і нават для простай дзяўчыны вытанчанасць фраз у Алесінай гаворцы, і я сказаў:

— Ведаеш, што мяне здзіўляе, Алеся? Вось ты вырасла ў лесе, нікога не бачыла... Чытаць ты, вядома, таксама шмат не магла...

— Ды я зусім чытаць не ўмею.

— Ну, тым больш... А, між іншым, ты так добра гаворыш, не горш за сапраўдную паню. Скажы мне, адкуль у цябе гэта? Разумееш, пра што я пытаюся?

— Так, разумею. Гэта ўсё ад бабкі... Вы не глядзіце, што яна такая з выгляду. У! Якая яна разумная! Вось, можа, яна і пры вас разгаворыцца, калі прывыкне больш... Яна ўсё ведае, ну — проста ўсё на свеце, пра што ні запытаеш. Праўда, пастарэла яна цяпер.

— Значыць, яна шмат бачыла на сваім вяку? Адкуль яна родам? Дзе яна раней жыла?

Здаецца, гэтыя пытанні не спадабаліся Алесі. Яна адказала не адразу, няпэўна і неахвотна:

— Не ведаю... Ды яна пра гэта і не любіць расказваць. А калі часам што і скажа, дык заўсёды просіць забыць і не ўспамінаць болей... Ну, аднак, мне пара ўжо ісці, — заспяшалася Алеся, — бабка будзе злавацца. Да пабачэння... Прабачце, імя вашага не ведаю.

Я сказаў.

— Іван Цімафеевіч? Ну, вось і добра. Дык да пабачэння, Іван Цімафеевіч. Не грэбуйце нашай хацінай, заходзьце.

На развітанне я працягнуў ёй руку, і яе маленькая дужая рука адказала мне моцным сяброўскім поціскам.


VI

З гэтага дня я зрабіўся частым госцем у хацінцы на курыных ножках. Кожны раз, калі я прыходзіў, Алеся сустракала мяне са сваёй прывычнай стрыманасцю. Але заўсёды, па першым міжвольным руху, які яна рабіла, угледзеўшы мяне, я заўважаў, што яна рада майму прыходу. Старая па-ранейшаму не пераставала бурчаць нешта сабе пад нос, але яўнай непрыязнасці не выказвала дзякуючы нябачнаму для мяне, але несумненнаму заступніцтву ўнучкі; немалое значэнне мелі таксама падарункі, якія я час ад часу прыносіў: то цёплая хустка, то слоік сочыва, то пляшка вішнёвай наліўкі. У нас з Алесяй, нібы па маўклівай узаемнай дамоўленасці, увайшло ў звычай, што яна мяне праводзіла да Ірынаўскага шляху, калі я ішоў дадому. І заўсёды ў нас у гэты час завязвалася такая жывая, цікавая размова, што мы абое міжвольна стараліся прадоўжыць дарогу, ідучы як мага павольней ціхімі ляснымі палянкамі. Дайшоўшы да Ірынаўскага шляху, я яе праводзіў назад з паўвярсты, і ўсё ж, перш чым развітацца, мы яшчэ доўга размаўлялі, стоячы пад духмянай навіссю сасновых галін.

Мяне захапляла не толькі Алесіна прыгажосць, але таксама і яе самабытная, вольналюбівая натура, яе розум, адначасова ясны і разам з тым ахутаны непахіснай спадчыннай забабоннасцю, па-дзіцячы нявінны, але не пазбаўлены хітрага какецтва прыгожай жанчыны. Яна не стамлялася распытваць у мяне падрабязна пра ўсё, што займала і хвалявала яе першабытнае, яркае ўяўленне: пра краіны і народы, пра з'явы прыроды, пра будову зямлі і сусвету, пра вучоных людзей, вялікія гарады... Шмат з гэтага ўяўлялася ёй дзіўным, казачным, непраўдападобным. Але я з самага пачатку нашага знаёмства ўзяў з ёю такі сур'ёзны, шчыры і просты тон, што яна ахвотна прымала на бескантрольную веру ўсё, што я ёй расказваў. Часамі мне было цяжка растлумачыць ёй што-небудзь, на маю думку, незразумелае для яе напаўдзікунскай галавы (а іншы раз і для самога мяне не зусім зразумелае), тады я пярэчыў на яе прагныя пытанні... «Бачыш... я не змагу табе пра гэта расказаць... Ты не зразумееш мяне».

А яна ў сваю чаргу пачынала мяне прасіць:

— Не, калі ласка, калі ласка, я пастараюся... Вы хоць як-небудзь скажыце... хоць і незразумела...

Яна вымушала мяне рабіць страшэнныя параўнанні, прыводзіць дзёрзкія прыклады, і калі мне было цяжка падшукаць патрэбнае слова, яна сама памагала мне цэлым дажджом нецярплівых пытанняў, накшталт такіх, якія мы прапануем заіку, што пакутліва засеў на адным слове. І сапраўды — урэшце яе гнуткі розум і свежае ўяўленне атрымлівалі перамогу над маёй педагагічнай немаччу. Я міжвольна пераконваўся, што для свайго асяроддзя, для свайго выхавання (або, дакладней сказаць, адсутнасці яго) яна мела выключныя здольнасці.

Аднойчы я між іншым сказаў нешта пра Пецярбург. Алеся адразу ж зацікавілася.

— Што гэта — Пецярбург? Мястэчка?

— Не, гэта не мястэчка; гэта самы вялікі расейскі горад.

— Самы вялікі? Самы, самы, што ні ёсць? І большага за яго няма? — наіўна прыстала яна да мяне.

— Так... Там усё галоўнае начальства жыве... паны вялікія... Дамы там усе каменныя, драўляных няма.

— Ужо, вядома, значна большыя, чым у нашай Сцяпані? — упэўнена спытала Алеся.

— О так... крышку большыя... гэтак разоў у пяцьсот. Там такія ёсць дамы, у кожным з якіх людзей жыве ўдвая больш, чым ва ўсёй Сцяпані.

— Ах, божачка ты мой! Якія ж гэта дамы? — амаль у спалоху спытала Алеся.

Мне прыйшлося, як звычайна, звярнуцца да параўнання.

— Страшэнна вялікія. У пяць, шэсць, а то і ў сем паверхаў. Бачыш вось тую хвою?

— Самую вялікую? Бачу.

— Дык вось такія высокія дамы. І зверху данізу набіты людзьмі. Жывуць гэтыя людзі ў маленькіх заканурках, нібы птушкі ў клетках, чалавек па дзесяць у кожнай, так што ўсім і паветра не хапае. А другія ўнізе жывуць, пад самай зямлёй, у вільгаці і холадзе; бывае, што сонца ў сябе ў пакоі круглы год не бачаць.

— Ну, ужо я дык ні за што не прамяняла б свайго лесу на ваш горад, — сказала Алеся, паківаўшы галавой. — Я і ў Сцяпань прыйду на рынак, дык мне моташна робіцца. Штурхаюцца, крычаць, лаюцца... І такая мяне нудота возьме, што, здаецца, кінула б усё і пабегла без аглядкі... Бог з ім, з горадам вашым, не стала б я там жыць ніколі.

— Ну, а калі твой муж будзе з горада? — спытаў я з лёгкай усмешкай.

Яе бровы нахмурыліся, і тонкія ноздры ўздрыгнулі.

— Вось яшчэ! — сказала яна з пагардаю. — Ніякага мне мужа не трэба.

— Гэта ты цяпер толькі так гаворыш, Алеся. Амаль усе дзяўчаты тое ж самае гавораць і ўсё-такі замуж ідуць. Пачакай крышку: сустрэнешся з кім-небудзь, пакахаеш — тады не толькі ў горад, а на край свету з ім пойдзеш.

— Ах, не, не... калі ласка, не будзем пра гэта, — пакрыўджана адмахвалася яна. — Ну, навошта пра гэта гаварыць?.. Прашу вас, не трэба.

— Якая ты смешная, Алеся. Няўжо ты думаеш, што ніколі ў жыцці не пакахаеш мужчыну? Ты такая маладая, прыгожая, дужая. Калі ў табе кроў загарыцца, дык ужо тут не да зароку будзе.

— Ну што ж — і пакахаю! — бліснуўшы вачамі, з выклікам адказала Алеся. — Пытацца ні ў кога не буду...

— Значыць, і замуж пойдзеш, — паддражніў я.

— Гэта вы, можа, пра царкву гаворыце? — здагадалася яна.

— Вядома, пра царкву... Святар вакол аналоя будзе вадзіць, дзяк заспявае «Исайя, ликуй», на галаву табе надзенуць вянец...

Алеся апусціла павекі і са слабой усмешкай адмоўна паківала галавой.

— Не, галубок... Можа, вам і не спадабаецца, што я скажу, а толькі ў нас у родзе ніхто не вянчаўся: і маці і бабка без гэтага пражылі... Нам у царкву і заходзіць нельга...

— Усё праз вядзьмарства ваша?

— Так, праз наша вядзьмарства, — са спакойнай сур'ёзнасцю адказала Алеся. — Як жа я асмелюся ў царкве паказацца, калі ўжо ад самага нараджэння мая душа прададзена яму.

— Алеся, любая... Павер мне, што ты сама сябе ашукваеш... Гэта ж дзіка, гэта смешна, што ты гаворыш.

На твары Алесі зноў паявіўся ўжо заўважаны мною аднойчы дзіўны выраз перакананай і змрочнай пакорлівасці перад таямнічым лёсам.

— Не, не... Вы гэтага не можаце зразумець, а я гэта адчуваю... Вось тут, — яна моцна прытуліла руку да грудзей, — сэрцам адчуваю. Увесь наш род пракляты на векі вякоў. Ды вы памяркуйце самі: хто нам памагае, як не ён? Хіба можа просты чалавек зрабіць тое, што я магу? Уся наша сіла ад яго ідзе.

І кожны раз размова, ледзь толькі яна краналася гэтай незвычайнай тэмы, заканчвалася гэтак. Марна я прыводзіў усе даступныя Алесінаму разуменню довады, марна гаварыў у простай форме пра гіпнатызм, пра ўнушэнне, пра дактароў-псіхіятраў і пра індыйскіх факіраў, марна стараўся растлумачыць ёй фізіялагічным шляхам некаторыя з яе вопытаў, хоць бы, напрыклад, замаўленне крыві, якое вельмі проста дасягаецца ўмелым прыцісканнем вены, — Алеся, такая даверлівая да мяне ва ўсім астатнім, з упартай настойлівасцю абвяргала ўсе мае доказы і тлумачэнні...

— Ну, добра, добра, пра замаўленне крыві я вам, так і быць, паверу, — гаварыла яна, павышаючы голас у захапленні спрэчкі, — а скуль жа другое бярэцца? Хіба я адно толькі і ведаю, што кроў замаўляць? Хочаце, я вам за адзін дзень усіх мышэй і прусакоў выведу з хаты? Хочаце, я за два дні вылечу звычайнай вадой самую моцную восыпку, хоць вашы дактары ад хворага адмовіліся б? Хочаце, я зраблю так, што вы якое-небудзь адно слова можаце зусім забыць? А сны чаму я разгадваю? А будучыню чаму прадказваю?

Заканчвалася гэтая спрэчка заўсёды тым, што і я і Алеся змаўкалі з нейкім унутраным раздражненнем адно супроць аднаго. І сапраўды — далёка не ўсё з яе чорнага мастацтва знаходзіла ў мяне вытлумачэнне. Я не ведаю і не магу сказаць, ці знала Алеся і палову тых сакрэтаў, пра якія гаварыла з такой наіўнай верай, але тое, што я сам часта бачыў, усяляла ў мяне непахісную ўпэўненасць, што Алесі былі даступныя тыя неўсвядомленыя, інстынктыўныя, цьмяныя, здабытыя выпадковым вопытам, дзівосныя веды, якія, апярэдзіўшы дакладную навуку на цэлыя стагоддзі, жывуць, перамяшаўшыся са смешнымі і дзікімі забабонамі, у цёмнай, замкнёнай народнай масе, перадаючыся, як найвялікшая таямніца, з пакалення ў пакаленне.

Нягледзячы на рэзкае рознагалоссе ў гэтым адзіным пункце, мы ўсё больш і больш прывыкалі адно да аднаго. Пра каханне паміж намі не было сказана яшчэ ні слова, але быць разам для нас ужо зрабілася патрэбаю, і часта ў маўклівыя хвіліны, калі нашы позіркі знячэўку і адначасова сустракаліся, я бачыў, як звільгатняліся вочы ў Алесі і як білася тоненькая блакітная жылка ў яе на скроні...

Затое мае ўзаемаадносіны з Ярмолам зусім сапсаваліся. Для яго, мусіць, не былі таямніцаю мае наведванні хацінкі на курыных ножках і вячэрнія пагулянкі з Алесяй: ён заўсёды з дзіўнай дакладнасцю ведаў усё, што адбывалася ў ягоным лесе. З нейкага часу я прыкмеціў, што ён пачынае пазбягаць мяне. Яго чорныя вочы сачылі за мной зводдаля з папрокам і непрыязнасцю кожны раз, калі я збіраўся ісці ў лес, хоць папроку свайго ён не выказваў ніводным словам. Нашы камічна-сур'ёзныя заняткі граматай спыніліся. Калі ж я адвячоркам якім зваў Ярмолу вучыцца, дык ён толькі махаў рукою.

— Куды ўжо там! Пустая гэта справа, паныч, — казаў ён з ляніваю пагардаю.

На паляванне мы таксама перасталі хадзіць. Кожны раз, калі я пачынаў пра гэта гаворку, у Ярмолы знаходзілася якая-небудзь прычына, каб адмовіцца: то стрэльба няспраўная, то сабака хворы, то яму самому не было калі. «Няма часу, паныч... трэба поле сёння араць», — часцей за ўсё адказваў Ярмола на маю прапанову, і я добра ведаў, што ён зусім не будзе «араць поле», а правядзе ўвесь дзень каля манаполькі ў марнай надзеі на чый-небудзь пачастунак. Гэтая маўклівая затоеная варожасць пачынала мяне стамляць, і я пачаў ужо думаць, каб адмовіцца ад Ярмолавых паслуг, скарыстаўшы на гэта першы зручны выпадак... Мяне стрымлівала толькі пачуццё жалю да яго вялікай беднай сям'і, якой чатыры рублі Ярмолавага жалавання памагалі не памерці ад голаду.


VII

Аднойчы, калі я, як звычайна, прыйшоў пад вечар у хацінку на курыных ножках, мне адразу кінулася ў вочы засмучанасць яе жыхарак. Старая сядзела з нагамі на пасцелі і, згорбіўшыся, абхапіўшы галаву рукамі, хісталася ўзад і ўперад і нешта мармытала сабе пад нос. На маё прывітанне яна не звярнула аніякай увагі. Алеся павіталася са мной, як і заўсёды, ласкава, але размова ў нас не клеілася. Відаць, яна слухала мяне няўважліва і адказвала няўлад. На яе твары ляжаў цень нейкага вялікага ўнутранага клопату.

— Я бачу, у вас здарылася штосьці нядобрае, Алеся, — сказаў я, асцярожна дакранаючыся рукою да яе рукі, якая ляжала на лаўцы.

Алеся хутка павярнулася да акна, быццам разглядаючы там нешта. Яна старалася выглядаць спакойнай, але яе бровы сышліся і задрыжалі, а зубы моцна прыкусілі ніжнюю губу.

— Не... што ў нас магло здарыцца асаблівага? — вымавіла яна глухім голасам. — Усё як было, так і засталося.

— Алеся, чаму ты гаворыш мне няпраўду? Гэта нядобра з твайго боку... А я быў думаў, што з табою зусім сябрамі сталі.

— Ну, сапраўды, нічога няма... Проста... свае клопаты... дробязныя...

— Не, Алеся, відаць, не дробязныя. Паглядзі — цябе пазнаць нельга.

— Гэта вам так здаецца толькі.

— Будзь жа са мною шчырая, Алеся. Не ведаю, ці змагу табе памагчы, але, можа, хоць параду якую дам... Ну, нарэшце, проста табе лягчэй будзе, калі падзелішся горам.

— Ах, так, сапраўды, не варта і гаварыць аб гэтым, — з нецярплівасцю запярэчыла Алеся. — Нічым вы нам тут не зможаце памагчы.

Старая раптам з незвычайнай гарачнасцю ўмяшалася ў нашу размову:

— Чаго ты ўпіраешся, дурная! Табе дабра хочуць, а ты носам круціш. Быццам разумнейшага за цябе і на свеце няма нікога. Дазвольце, пан, я вам усю гэту гісторыю раскажу як ёсць, — павярнулася яна да мяне.

Самі непрыемнасці аказаліся значна большыя, чым я мог уявіць са слоў гордай Алесі. Учора ўвечары ў хацінку на курыных ножках заязджаў мясцовы ўраднік.

— Спачатку ён сеў як мае быць і патрабаваў гарэлкі, — гаварыла Мануйліха, — а потым і пайшоў, і пайшоў. «Выбірайся, кажа, з хаты за дваццаць чатыры гадзіны з усімі сваімі бэбахамі. Калі, кажа, я наступным разам прыеду і ўбачу цябе тут, дык ведай — не мінуць табе этапнага парадку. З двума, кажа, салдатамі адпраўлю цябе, анафему, на радзіму». А мая радзіма, шаноўны, далёкая, горад Амчэнск... У мяне там цяпер і душы знаёмай няма, ды і пачпарты нашы пратэрмінованы-распратэрмінованы, ды, апрача таго, яшчэ і няспраўныя. Ах ты, божачка, няшчасце маё!

— Чаму ж ён раней дазваляў табе жыць, а толькі цяпер надумаўся? — спытаў я.

— Ды ліха яго ведае... Брахаў ён нешта такое, але я, шчыра кажучы, не зразумела. Бачыш, якая справа: хацінка гэтая, вось у якой мы жывём, не наша, а памешчыка. Мы ж з Алесяй да гэтага на сяле жылі, а потым...

— Ведаю, ведаю, бабка, чуў пра гэта... Мужыкі на цябе ўзлаваліся...

— Ну, вось, вось гэта самае. Я тады ў старога памешчыка, пана Абросімава, гэтую халупу выпрасіла. Ну, а цяпер быццам бы купіў лес новы памешчык і быццам бы хоча ён нейкія балоты, ці што, сушыць. Толькі чаго ж я ім замінаю?

— Бабка, а можа, усё гэта адна лухта? — заўважыў я. — Проста ўрадніку «чырвоненькую» захацелася палучыць.

— Давала, родны, давала. Не бярэ-э! Вось гісторыя... Дваццацьпятку давала — не бярэ... Куд-ды табе! Гэтак на мяне ашчэрыўся, што я ўжо не ведала, дзе стаю. Заладзіў у адну душу: «Прэч ды прэч!» Што ж мы цяпер рабіць будзем, сіраты мы няшчасныя! Бацюхна наш, хоць бы ты нам чым памог, пасарамаціў бы яго, нутро яго ненасытнае. Век бы, здаецца, была табе ўдзячная.

— Бабка! — з дакорам вымавіла Алеся.

— Чаго там — бабка! — узлавалася старая. — Я табе ўжо дваццаць пяты год бабка. Што ж, па-твойму, з торбаю лепш ісці? Не, пан, вы яе не слухайце. Будзьце ўжо літасцівы — калі што можаце зрабіць, дык зрабіце.

Я ў няпэўных выразах абяцаў паклапаціцца, хоць, шчыра кажучы, надзеі было мала. Калі ўжо наш ураднік адмаўляецца «ўзяць» — значыць, справа была дужа сур'ёзная. У гэты вечар Алеся развіталася са мною холадна і не пайшла мяне праводзіць. Я бачыў, што ганарыстая дзяўчына злуецца на мяне за маё ўмяшанне і крышку саромеецца бабчынай плаксівасці.


VIII

Была шэрая цёплая раніца. Ужо некалькі разоў браўся ісці буйны, кароткі, жыватворны дождж, пасля якога ўвачавідкі расце маладая траўка і выцягваюцца новыя парасткі. Пасля дажджу на хвілінку выглядвала сонейка, абдаючы радасным зіхаценнем аблітае дажджом маладое, яшчэ пяшчотнае зяленіва бэзу, якім зарос увесь мой кветнік; гучней рабіўся вераб'іны крык на пухкіх гародных градках; мацней пахлі клейкія карычневыя пупышкі таполі. Я сядзеў ля стала і чарціў план лясной дачы, калі ў пакой зайшоў Ярмола.

— Ёсць ураднік, — вымавіў ён змрочна.

У мяне ў гэты момант зусім вылецеў з галавы аддадзены мною два дні таму назад загад паведаміць мне, калі прыедзе ўраднік, і я ніяк не мог адразу сцяміць, якое дачыненне мае цяпер да мяне гэты прадстаўнік улады.

— Што здарылася? — спытаў я, нічога не разумеючы.

— Кажу, што ўраднік прыехаў, — паўтарыў Ярмола тым жа варожым тонам, якім ён размаўляў са мною ў апошнія дні. — Зараз я бачыў яго на плаціне. Сюды едзе.

На вуліцы пачулася тарахценне колаў. Я хуценька кінуўся да акна і адчыніў яго. Доўгі, худы, шакаладнага колеру конь, з адвіслай ніжняй губой і пакрыўджанай мордай, паважным трушком цягнуў высокі дрогкі вазок, з якім ён быў звязаны адной толькі аглобляй, — другую аглоблю замяняла тоўстая вяроўка (злыя павятовыя языкі гаварылі, што ўраднік знарок завёў гэты сумны «выезд», каб стрымліваць усялякія непажаданыя размовы). Ураднік сам кіраваў канём, займаючы сваім вялізным целам у шэрым шынялі з франтаватага афіцэрскага сукна абодва сядзенні.

— Маё шанаванне, Яўпсіхій Афрыканавіч! — крыкнуў я, высоўваючыся праз акно.

— А-а, маё шанаванне! Як здароўечка? — адгукнуўся ён ветлівым, гучным начальніцкім барытонам.

Ён стрымаў каня і, дакрануўшыся далоняй да брыля, з нязграбнай грацыяй нахіліў наперад тулава.

— Зайдзіце на хвілінку. У мяне да вас адна невялічкая справа ёсць.

Ураднік шырока развёў рукамі і пакруціў галавою.

— Не магу! Выконваю службовыя абавязкі. Еду ў Валошу на мёртвае цела — тапелец.

Але я ўжо ведаў слабасці Яўпсіхія Афрыканавіча і таму сказаў са штучнай абыякавасцю:

— Шкада, шкада... А я ў эканоміі графа Ворцаля здабыў пару такіх пляшачак...

— Не магу. Абавязак службы...

— Мне буфетчык па знаёмству прадаў. Ён іх у склепе як дзяцей родных бярог... Зайшлі б... А я вашаму коніку загадаю аўса даць.

— Ды вось вы які, сапраўды, — з папрокам сказаў ураднік. — Хіба вы не ведаеце, што служба перш за ўсё?.. А яны з чым, гэтыя пляшкі? Слівянка?

— Якая там слівянка! — махнуў я рукою. — Старка, бацюхна, вось што!

— Мы, шчыра кажучы, ужо закусілі, — са спагадаю пачухаў шчаку ўраднік, страшэнна зморшчыўшы пры гэтым твар.

Я з ранейшым спакоем гаварыў далей:

— Не ведаю, ці праўда, але буфетчык бажыўся, што ёй дзвесце год. Пах — проста чысты каньяк, і самай бурштынавай жаўцізны.

— Эх! І што вы са мной робіце! — усклікнуў з камічным адчаем ураднік. — Хто ж у мяне каня прыме?

Старкі ў мяне сапраўды аказалася некалькі пляшак, хоць і не такой вытрыманай, як я выхваляўся, але я разлічваў, што сіла ўнушэння дадасць ёй некалькі дзесяткаў год... Ва ўсякім разе, гэта была сапраўдная, хатняя, ашаламляльная старка, гордасць склепа збяднелага магната. (Яўпсіхій Афрыканавіч, які паходжаннем быў з духоўных, неадкладна выпрасіў у мяне пляшку на выпадак, як ён сказаў, хваробы прастуднага характару...) І закусь у мяне знайшлася гастранамічная: маладая радыска са свежым, толькі што збітым маслам.

— Ну, а справа-то ваша якая будзе? — спытаў пасля пятай чаркі ўраднік, адкінуўшыся на спінку старога крэсла, якое ўсё ажно затрашчала пад ім.

Я пачаў расказваць яму пра становішча беднай старой, упамянуў пра яе бездапаможнасць і адчай, не прамінуў сказаць адносна непатрэбнага фармалізму. Ураднік слухаў мяне з апушчанай долу галавой, метадычна ачышчаючы ад карэньчыкаў чырвоную, тугую, ядраную радыску і жуючы яе а апетытным хрумстам. Час ад часу ён хутка ўскідваў на мяне абыякавыя, мутныя, да смешнага маленькія і блакітныя вочкі, але на яго чырвонай вялізнай фізіяноміі я не мог нічога прачытаць: ні спачування, ні супраціўлення. Калі я нарэшце змоўк, ён толькі спытаў:

— Ну, дык чаго вы ад мяне хочаце?

— Як чаго? — захваляваўся я. — Зразумейце ж, калі ласка, іх становішча. Жывуць дзве бедныя, безабаронныя жанчыны...

— І адна з іх проста бутон садовы! — кпліва ўставіў ураднік.

— Ну, бутон ці не бутон — гэта справа дзевятая. Але чаму, скажыце, вам не памагчы ім? Быццам бы вам ужо так спешна трэба іх выселіць? Ну, хоць пачакайце крыху, пакуль я сам у памешчыка папрашу. Чым вы рызыкуеце, калі пачакаеце з месяц?

— Як гэта чым рызыкую?! — усхапіўся з крэсла ўраднік. — Даруйце — ды ўсім рызыкую, і перш за ўсё службаю. Бог яго ведае, што гэта за пан Ільяшэвіч, новы памешчык. А можа, каверзнік з тых, каторыя, як што якое, адразу паперку, пёрка і данос у Пецярбург? У нас жа бываюць і такія!

Я паспрабаваў супакоіць урадніка, які з хвіліны на хвіліну разыходзіўся ўсё болей.

— Ну, хопіць ужо, Яўпсіхій Афрыканавіч. Вы перавялічваеце ўсю гэтую справу. Нарэшце — што ж? Як вядома, рызыка рызыкай, а ўдзячнасць ёсць удзячнасць.

— Фю-ю-у! — працяжна свіснуў ураднік і глыбока засунуў рукі ў кішэні шаравараў. — Вось дык удзячнасць! Што ж вы думаеце — я праз якія-небудзь дваццаць пяць рублёў пастаўлю на карту сваё службовае становішча? Не, гэта вы мяне дрэнна разумееце.

— Ды чаго вы хвалюецеся, Яўпсіхій Афрыканавіч. Тут зусім не ў суме справа, а проста так... Ну, хоць па-чалавечы...

— Па-ча-ла-ве-чы? — іранічна вымавіў ён кожны склад. — Дазвольце, ды ў мяне гэтыя чалавекі вось тут сядзяць!

Ён энергічна стукнуў сябе па магутнай бронзавай патыліцы, якая звешвалася на каўнер тлустай безвалосай складкай.

— Ну, гэта вы ўжо, здаецца, залішняе гаворыце, Яўпсіхій Афрыканавіч.

— Ні кропелькі не залішняе. «Гэта — язва тутэйшых мясцін», як казаў знакаміты байкапісец, пан Крылоў. Вось хто гэтыя дзве дамы! Вы, мусіць, не мелі ласкі прачытаць цудоўны твор яго светласці князя Ўрусава пад загалоўкам «Паліцэйскі ўраднік»?

— Не, не даводзілася.

— Вельмі шкада. Цудоўны і высокамаральны твор. Раю вольнай хвілінай пазнаёміцца...

— Добра, добра, я ахвотна пазнаёмлюся. Але я ўсё ж не разумею, якое дачыненне мае гэтая кніжка да дзвюх бедных жанчын?

— Якое? Вельмі простае. Пункт першы (Яўпсіхій Афрыканавіч загнуў тоўсты, валасаты ўказальны палец на левай руцэ): «Ураднік мае неаслабнае назіранне, каб усе хадзілі ў храм божы з дбайнасцю, знаходзячыся, аднак, у ім без натугі...» Дазвольце даведацца, а ці ходзіць гэтая... як яе... Мануйліха, ці што?.. Ці ходзіць яна калі-небудзь у царкву?

Я маўчаў, здзіўлены нечаканым паваротам справы. Ён паглядзеў на мяне важна і загнуў другі палец.

— Пункт другі: «Забараняюцца скрозь ілжэпрароцтвы, а таксама ілжэвешчаванні...» Адчуваеце? Затым пункт трэці: «Забараняецца выдаваць сябе за варажбіта або вешчуна і ўжываць падобныя ашуканствы». Што вы на гэта скажаце? А раптам усё гэта выявіцца ці акольным шляхам дойдзе да начальства? Хто будзе адказваць? — Я. Каго са службы па шапцы? — Мяне. Бачыце, якая штука.

Ён сеў у крэсла. Вочы ў яго, узнятыя ўгору, разгублена слізгалі па сценах пакоя, а пальцы гучна барабанілі па стале.

— Ну, а калі я вас папрашу, Яўпсіхій Афрыканавіч, — пачаў я зноў лагодным тонам. — Безумоўна, вашы абавязкі складаныя і клопатныя, але я ведаю, што сэрца ў вас самае добрае, залатое сэрца. Хіба вам цяжка паабяцаць мне не чапаць гэтых жанчын?

Ураднікавы вочы раптам спыніліся паўзверх маёй галавы.

— А неблагая ў вас стрэльбачка, — абыякава кінуў ён, не перастаючы барабаніць. — Цудоўная стрэльбачка. Мінулы раз, калі я да вас заязджаў і не застаў дома, я ўсё на яе любаваўся... Чароўная стрэльбачка!

Я таксама павярнуў галаву і паглядзеў на стрэльбу.

— Так, стрэльба неблагая, — пахваліў я. — Яна ж старадаўняя, фабрыкі Гасцін-Рэнета, я яе толькі летась на цэнтральную перарабіў. Вы звярніце ўвагу на ствалы.

— Як жа, як жа... я на ствалы і любаваўся галоўным чынам. Цудоўная рэч... Проста, можна сказаць, цэлы скарб.

Нашы вочы сустрэліся, і я ўбачыў, як у кутках ураднікавых губ уздрыгнула лёгкая, але шматзначная ўсмешка. Я ўстаў з месца, зняў са сцяны стрэльбу і падышоў з ёю да Яўпсіхія Афрыканавіча.

— У чаркесаў ёсць вельмі мілы звычай дарыць госцю ўсё, што ён пахваліць, — сказаў я ветліва. — Мы з вамі хоць і не чаркесы, Яўпсіхій Афрыканавіч, але я прашу прыняць ад мяне гэтую рэч на ўспамін.

Ураднік для выгляду засаромеўся.

— Ды што вы, такую стрэльбу! Не, не, гэта ўжо дужа шчодры звычай!

Аднак мне не давялося доўга яго ўпрошваць. Ураднік узяў стрэльбу, беражліва паставіў яе паміж сваіх каленяў і асцярожна зняў чыстай насоўкай пыл, які асеў на спускавой дужцы. Я крышку супакоіўся, калі ўбачыў, што стрэльба перайшла ў рукі аматара і знаўцы. Амаль адразу Яўпсіхій Афрыканавіч устаў і заспяшаўся ехаць.

— Справа не чакае, а я тут з вамі забавіўся, — гаварыў ён, гучна стукаючы аб падлогу непаслухмянымі галёшамі. — Калі будзеце ў нашых краях, калі ласка, наведвайце мяне.

— Ну, як жа наконт Мануйліхі, пан начальнік? — далікатна напомніў я.

— Паглядзім, пабачым... — няпэўна кінуў Яўпсіхій Афрыканавіч. — Я вось яшчэ пра што хацеў вас папрасіць... Радыска ў вас цудоўная...

— Сам вырасціў.

— Над-дзвычайная радыска! А ў мяне, ведаеце, мая жонка страшэнна любіць усялякую гародніну. Дык вось добра было б, каб, ведаеце, таго... пучочак адзін.

— Ахвотна, Яўпсіхій Афрыканавіч. Лічу сваім абавязкам... Сёння ж з нарачным дастаўлю кошычак. І масла ўжо дазвольце за адным заходам. Масла ў мяне на рэдкасць.

— Ну, і масла... — ахвотна дазволіў ураднік. — А гэтым бабам вы ўжо скажыце, што я іх пакуль што не крану. Толькі няхай яны ведаюць, — раптам узвысіў ён голас, — што адным «дзякуй» ад мяне не адчэпяцца. А цяпер жадаю вам здароўечка. Яшчэ раз мерсі вам за падаруначак і за пачастунак.

Ён па-вайсковаму стукнуў абцасамі і цяжкай хадой сытага важнага чалавека пайшоў да свайго вазка, каля якога ў пачцівых паставах, без шапак, ужо стаялі соцкі, сельскі стараста і Ярмола.


IX

Яўпсіхій Афрыканавіч стрымаў сваё абяцанне і пакінуў на няпэўны час у спакоі жыхарак лясной хаціны. Але мае ўзаемаадносіны з Алесяй рэзка і дзіўна змяніліся. У яе абыходжанні са мной не асталося і следу ранейшай даверлівасці і наіўнай ласкі, ранейшай жвавасці, да якой так міла прымешвалася какецтва прыгожай дзяўчыны з гарэзлівым дзіцячым свавольствам. У нашай размове паявілася нейкая непераадольная няёмкасць... З паспешлівай баязлівасцю Алеся пазбягала жывых тэм, якія раней давалі такі бязмежны прастор нашай цікаўнасці.

У маёй прысутнасці яна аддавалася рабоце з напружанай, суровай дзелавітасцю, але часта я назіраў, як сярод гэтай работы яе рукі раптам знясілена апускаліся ўздоўж каленяў, а вочы нерухома і няпэўна скіроўваліся долу, на падлогу. Калі ў такую хвіліну я называў Алесю па імі або задаваў ёй якое-небудзь пытанне, яна ўздрыгвала і марудна паварочвала да мяне свой твар, на якім адбіваліся спалох і жаданне зразумець сэнс маіх слоў. Іншы раз мне здавалася, што мая прысутнасць ёй у цяжар, але гэтая здагадка дрэнна ўжывалася з вялікай цікавасцю, якую абуджала ў ёй усяго некалькі дзён таму назад кожная мая заўвага, кожнае слова... Аставалася думаць толькі, што Алеся не хоча мне дараваць майго заступніцтва ў справе з ураднікам, якое так абурыла яе незалежную натуру. Але і гэтая здагадка не задавольвала мяне: адкуль, на самай справе, магла з'явіцца ў простай дзяўчыны, што вырасла сярод лесу, такая празмерна далікатная гордасць?

Усё гэта патрабавала тлумачэння, а Алеся ўпарта пазбягала ўсякага спрыяльнага выпадку для шчырай размовы. Нашы вячэрнія пагулянкі спыніліся. Марна кожны дзень, збіраючыся ісці дадому, я кідаў на Алесю ўмольныя позіркі — яна рабіла выгляд, што не разумее іх значэння. Прысутнасць жа старой, хоць яна і недачувала, непакоіла мяне.

Часам я абураўся супроць уласнай слабасці і супроць прывычкі, якая цягнула мяне кожны дзень да Алесі. Я і сам не падазраваў, якімі тонкімі, моцнымі, нябачнымі ніткамі было прывязана маё сэрца да гэтай чароўнай, незразумелай для мяне дзяўчыны. Я яшчэ не думаў пра каханне, але я перажываў ужо трывожны перыяд, які папярэднічае каханню, поўны цьмяных, пакутлівых перажыванняў. Дзе б я ні быў, чым бы ні стараўся заняцца — усе мае думкі былі скіраваны да Алесінага вобраза, уся мая істота імкнулася да яе; кожны ўспамін пра яе іншы раз самыя дробязныя словы, пра яе жэсты і ўсмешкі сціскаў з ціхім і салодкім болем маё сэрца. Але надыходзіў вечар, і я доўга сядзеў каля яе на нізкай хісткай лавачцы, з прыкрасцю адчуваючы, што з кожным разам раблюся менш смелы і дасціпны.

Аднойчы я правёў такім чынам каля Алесі цэлы дзень. Ужо з раніцы я адчуваў сябе блага, хоць яшчэ не мог добра зразумець, у чым была мая хвароба. Пад вечар мне зрабілася яшчэ горш. Галава пацяжэла, увушшу шумела, у цемені я адчуваў тупы безупынны боль — нібы нехта ціснуў на яго мяккай, але дужай рукой. У роце ў мяне перасохла, і па ўсім целе разлівалася нейкая лянівая, млявая кволасць, ад якой кожную хвіліну хацелася пазяхаць. У вачах адчуваўся такі боль, быццам я толькі што пільна і блізка глядзеў на бліскучую кропку.

Калі ж позна вечарам я вяртаўся дахаты, дык якраз на сярэдзіне дарогі мяне раптам усяго пачало страшэнна калаціць. Я ішоў, амаль не бачачы дарогі, амаль не ўсведамляючы, куды іду, і хістаючыся, як п'яны, між тым як мае сківіцы выстуквалі часты і гучны пошчак.

Я да гэтага часу не ведаю, хто давёз мяне да дому... Роўна шэсць дзён калаціла мяне неадчэпная, жахлівая палеская трасуха. Удзень немач як быццам сціхала, і да мяне вярталася прытомнасць. Тады, зусім знясілены хваробаю, я ледзьве перастаўляў ногі па пакоі з болем і кволасцю ў каленях; варта было зрабіць больш энергічны рух, як кроў гарачай хваляй прылівала да галавы і засцілала моракам усе рэчы перад маімі вачамі. Увечары ж, звычайна гадзін каля сямі, як бура, налятаў на мяне прыступ хваробы, і я праводзіў на пасцелі страшэнную, доўгую, як стагоддзе, ноч, то калоцячыся пад коўдраю ад холаду, то палаючы ў нясцерпнай гарачцы. Ледзь толькі дрымота злёгку закранала мяне, як дзіўныя, недарэчныя, пакутліва стракатыя сны пачыналі гуляць з маім разгарачаным мозгам. Усе мае летуценні былі поўны дробязных, мікраскапічных дэталяў, якія ў беспарадку чапляліся адна за адну ў пачварным бязладдзі. То мне здавалася, што я разбіраю нейкія разнаколерныя, дзівосных формаў скрыні, вымаючы маленькія з большых, а з маленькіх яшчэ меншыя, і ніяк не магу скончыць гэтай нуднай працы, якая мне ўжо даўно абрыдла. То мільгацелі перад маімі вачамі з неверагоднай хуткасцю доўгія яркія стужкі шпалераў, і на іх замест узораў я выразна бачыў цэлыя гірлянды з чалавечых фізіяномій — іншы раз прыгожых, добрых і вясёлых, іншы раз страшэнных, ашчэраных, з вялізнымі бялкамі. Потым я пачынаў з Ярмолам заблытаную, вельмі складаную абстрактную спрэчку. З кожнай хвілінай довады, якія мы прыводзілі адзін аднаму, рабіліся ўсё больш тонкія і глыбокія; паасобныя словы і нават гукі набывалі таямнічае значэнне, і разам з тым мяне ўсё мацней ахопліваў страх перад невядомай, ненармальнай сілай, што выцягвае з мае галавы адзін за адным дзікія сафізмы і не дазваляе мне спыніць даўно ўжо абрыдлую спрэчку...

Гэта быў нейкі дзікі віхор чалавечых і звярыных фігур, краявідаў, рэчаў самых дзівосных формаў і колераў, слоў і фраз, значэнне якіх успрымалася ўсімі пачуццямі... Але — дзіўная справа — у той самы час я не пераставаў бачыць на столі светлы роўны круг ад лямпы з зялёным абгарэлым абажурам. І ведаў чамусьці, што ў гэтым спакойным крузе з расплывістымі берагамі стаілася нямое, аднастайнае, таямнічае і грознае жыццё, яшчэ больш жахлівае, чым дзікі хаос маіх сноў.

Потым я прачынаўся або, дакладней, не прачынаўся, а раптоўна заўважаў, што адчуваю сябе даволі бадзёра. Прытомнасць амаль вярталася да мяне. Я разумеў, што ляжу ў пасцелі, што я толькі што трызніў, але светлы круг на цёмнай столі ўсё-такі палохаў мяне затоенай злавеснай пагрозай. Кволаю рукою дацягваўся я да гадзінніка, глядзеў на яго і з сумным неўразуменнем пераконваўся, што ўся бясконцая чарада маіх дзікіх сноў заняла не больш дзвюх-трох хвілін. «Божа! Дык калі ж ужо настане світанне!» — з адчаем думаў я, варочаючыся на гарачых падушках і адчуваючы, як апякае мне губы маё ўласнае цяжкое і кароткае дыханне... Але вось зноў мною авалодвала тонкая дрымота, і зноў мозг мой рабіўся гульбішчам стракатай немарасці, і зноў праз дзве хвіліны я прачынаўся, ахоплены смяртэльным смуткам...

Праз шэсць дзён мая моцная натура, пры дапамозе хініну і настою трыпутніку, перамагла хваробу. Я ўстаў з пасцелі ўвесь разбіты, ледзь трымаючыся на нагах. Ачуньваў я з прагнаю хуткасцю. У галаве, стомленай шасцідзённым ліхаманкавым трызненнем, адчувалася цяпер лянівая і прыемная адсутнасць думак. Апетыт паявіўся страшэнны, і цела маё дужэла з гадзіны на гадзіну, убіраючы кожнай сваёй часцінкай здароўе і радасць жыцця. Разам з тым з новай сілай пацягнула мяне ў лес, да адзінокай скрыўленай хаціны. Нервы мае яшчэ не паправіліся, і кожны раз, выклікаючы ў памяці твар іголас Алесі, я адчуваў такое пяшчотнае замілаванне, што мне хацелася плакаць.


X

Мінула яшчэ пяць дзён, і я ўжо так добра сябе адчуваў, што пешкам, без аніякай стомы, дайшоў да хацінкі на курыных ножках. Калі я ступіў на яе парог, дык сэрца забілася з трывожным страхам у мяне ў грудзях. Амаль два тыдні не бачыў я Алесі і цяпер асабліва добра зразумеў, наколькі яна мне блізкая і дарагая. Трымаючыся за клямку дзвярэй, я некалькі хвілін марудзіў і ледзьве пераводзіў дух. У нерашучасці я нават заплюшчыў вочы на нейкі момант, перш чым адчыніць дзверы...

У тых уражаннях, якія я перажываў, калі заходзіў у хату, мусіць, ніколі не разбярэшся... Хіба можна запомніць словы, якія гавораць у першыя хвіліны сустрэчы маці і сын, муж і жонка або закаханыя? Вымаўляюцца самыя простыя, самыя звычайныя фразы, смешныя нават, калі іх дакладна запісаць на паперы. Але тут кожнае слова да месца і бясконца мілае ўжо таму, што гаворыцца яно самым дарагім на свеце голасам.

Я памятаю, вельмі добра памятаю толькі тое, што да мяне хутка павярнуўся бледны твар Алесі і што на гэтым чароўным, новым для мяне твары ў адно імгненне адбіліся, змяняючы адно аднаго, здзіўленне, спалох, трывога і пяшчотная, светлая ўсмешка кахання... Старая штосьці шамкала, тупаючы каля мяне, але я не чуў яе слоў прывітання. Голас Алесі даляцеў да мяне як салодкая музыка:

— Што з вамі здарылася? Вы былі хворыя? Ох, як жа вы схуднелі, няшчасны мой.

Я доўга не мог ёй нічога адказаць, і мы моўчкі стаялі побач, трымаючыся за рукі, проста, глыбока і радасна пазіраючы адно аднаму ў вочы. Гэтыя некалькі маўклівых хвілін я заўсёды лічу за самыя шчаслівыя ў маім жыцці — ніколі, ніколі, ні раней, ні пазней, я не адчуваў такога чыстага, поўнага, усеабдымнага захаплення. І як многа я чытаў у вялікіх цёмных Алесіных вачах: і хваляванне сустрэчы, і папрок за маю доўгую адсутнасць, і гарачае прызнанне ў каханні... Я адчуваў, што разам з гэтым позіркам Алеся аддае мне з радасцю, без усякіх умоў і ваганняў, усю сваю істоту.

Яна першая парушыла гэтае зачараванне, паказаўшы мне павольным рухам павек на Мануйліху. Мы селі побач, і Алеся ўзялася падрабязна і клапатліва распытваць у мяне пра хваробу і лекі, якія я прымаў, пра доктарскія парады (доктар два разы прыязджаў да мяне з мястэчка). Пра доктара яна прымусіла мяне расказваць некалькі разоў запар, і я часам заўважаў на яе вуснах ледзь прыкметную ўсмешку.

— Ах, чаму я не ведала, што вы захварэлі! — усклікнула яна з вялікім жалем. — Я за адзін бы дзень вас на ногі паставіла... Ну як гэта можна ім давярацца, калі яны нічога, ні-чо-га не разумеюць? Чаму вы па мяне не паслалі?

Я сумеўся.

— Бачыш, Алеся... гэта здарылася так раптоўна... і, апрача таго, я баяўся цябе турбаваць. Ты за апошні час зрабілася нейкая дзіўная, нібы ўсё злавалася на мяне або надакучыў я табе... Паслухай, Алеся, — дадаў я, сцішыўшы голас, — нам з табою шмат аб чым трэба пагаварыць... толькі адным... разумееш?

Яна ціха апусціла павекі ў знак згоды, потым боязна азірнулася на бабку і хутка шапнула:

— Ды... я і сама хацела... потым... пачакайце...

Ледзь толькі зайшло сонца, як Алеся пачала мяне прыспешваць дахаты.

— Збірайцеся, збірайцеся хутчэй, — гаварыла яна, цягнучы мяне за руку з лавачкі. — Калі вас цяпер волкасцю пройме — хвароба адразу ж назад вернецца.

— А ты куды, Алеся? — спытала раптам Мануйліха, убачыўшы, што яе ўнучка хуценька накінула на галаву вялікую шэрую шарсцяную хустку.

— Пайду... правяду крышку, — адказала Алеся.

Яна вымавіла гэта зусім абыякава, пазіраючы не на бабку, а ў акно, але ў яе голасе я адчуў ледзь прыкметнае адценне абурэння.

— Усё ж пойдзеш? — з націскам спытала старая.

Алесіны вочы бліснулі, і яна проста ў твар паглядзела на Мануйліху.

— Так, і пайду! — запярэчыла яна ганарыста. — Пра гэта ўжо не раз гаварылася... Мая справа, мой і адказ.

— Эх ты!.. — з прыкрасцю і дакорам усклікнула старая.

Яна хацела яшчэ нешта сказаць, але толькі махнула рукой, паклыпала сваёй старэчай хадою ў кут і, крэкчучы, пачала корпацца там у нейкім кошыку.

Я зразумеў, што гэтая хуткая вострая размова, сведкам якой я толькі што быў, — працяг многіх узаемных сварак і непаразуменняў. Ідучы ўпоплеч з Алесяй да лесу, я спытаў у яе:

— Бабка не хоча, каб ты хадзіла са мной гуляць?

Алеся з прыкрасцю паціснула плячамі:

— Калі ласка, не звяртайце на гэта ўвагі. Ну так, не хоча... Але хіба я не магу рабіць таго, што мне падабаецца?

У маёй душы раптам узнялося нястрымнае жаданне папракнуць Алесю за яе ранейшую суровасць.

— Значыць, і раней, яшчэ да маёй хваробы, ты таксама магла, але толькі не хацела аставацца са мною адзін на адзін... Ах, Алеся, каб ты ведала, як балюча ты мне рабіла... Я так чакаў, так чакаў кожнага вечара, што ты зноў пойдзеш са мною... А ты была заўсёды такая няўважлівая, сумная, злосная... О, як ты мяне мучыла, Алеся!..

— Ну, не трэба, галубок... Забудзьце пра гэта, — з мяккім прабачэннем у голасе папрасіла Алеся.

— Не, я ж не ў крыўду табе кажу — так, проста к слову прыйшлося... Цяпер я разумею, чаму гэта было... А спачатку ж — нават смешна і ўспамінаць — я падумаў, што ты пакрыўдзілася на мяне праз урадніка. І думка гэтая мяне моцна засмучала. Мне здавалася, што ты мяне лічыш за такога далёкага, чужога чалавека, што нават простую сяброўскую паслугу табе цяжка ад мяне прыняць... Вельмі мне гэта было балюча... Я нават і не падазраваў, Алеся, што ўсё гэта ад бабкі ідзе...

Алесін твар раптам загарэўся чырванню.

— І зусім не ад бабкі!.. Сама я гэтага не хацела! — горача, з запалам усклікнула яна.

Я паглядзеў на яе збоку, так, што мне стаў добра відзён чысты, прыгожы профіль яе крышку схіленай галавы. Толькі цяпер я заўважыў, што і сама Алеся схуднела за гэты час і вакол яе вачэй ляглі блакітныя цені. Адчуўшы мой позірк, Алеся ўскінула на мяне вочы, але адразу ж апусціла іх і павярнулася з сарамлівай усмешкай.

— Чаму ты не хацела, Алеся? Чаму? — спытаў я дрыготкім ад хвалявання голасам і, схапіўшы Алесю за руку, прымусіў яе спыніцца.

Мы ў гэты час былі якраз на сярэдзіне доўгай, вузкай і роўнай, бы страла, лясной прасекі. Высокія, стромкія хвоі абступалі нас з абодвух бакоў, утвараючы вялізны калідор з духмяных пераплеценых галін. Голыя, аблупленыя ствалы былі афарбаваны барвовым водбліскам вячэрняй зары...

— Чаму? Чаму, Алеся? — паўтараў я шэптам і ўсё мацней сціскаў яе руку.

— Я не магла... Я баялася, — ледзь чутно вымавіла Алеся. — Я думала, што можна абмінуць лёс... А цяпер, цяпер...

Яна задыхнулася, нібы ёй не хапала паветра, і раптам яе рукі хутка і моцна абвіліся вакол маёй шыі, і мае вусны соладка апёк гарачы Алесін шэпт:

— Цяпер мне ўсё роўна, усё роўна!.. Бо я кахаю цябе, маё шчасце, мой любы, мой дарагі!..

Яна тулілася да мяне ўсё мацней, і я адчуваў, як трапятала пад маімі рукамі яе дужае гарачае цела, як часта білася каля маіх грудзей яе сэрца. Яе палкія пацалункі ўліваліся ў маю яшчэ слабую пасля хваробы галаву, як п'янае віно, і я пачаў траціць волю над сабою.

— Алеся, богам прашу, не трэба... пакінь мяне, — гаварыў я, стараючыся разняць яе рукі. — Цяпер і я баюся... баюся самога сябе... Пусці мяне, Алеся.

Яна ўзняла ўгору свой твар, і ўвесь ён заззяў шчаслівай усмешкай.

— Не бойся, мой любы, — сказала яна з невыказнай пяшчотнасцю. — Я ніколі не папракну цябе, ні да кога раўнаваць не стану... Скажы толькі: ці кахаеш мяне?

— Кахаю, Алеся. Даўно кахаю і моцна кахаю. Але... не цалуй мяне больш... Я слабну, у мяне галава круціцца, я не ручаюся за сябе...

Яе вусны зноў доўга і пакутліва салодка прыпалі да маіх, і я не пачуў, а хутчэй адгадаў яе словы:

— Ну, дык і не бойся і не думай ні пра што болей... Сёння наш дзень, і ніхто ў нас яго не адбярэ...


І ўся гэтая ноч вылілася ў нейкую чароўную казку. Узышоў месяц, і яго ззянне дзівосна, страката і таямніча расквечвала лес, слалася сярод мораку няроўнымі, сінявата-бледнымі плямамі на каржакаватыя ствалы, на крывыя сукі, на мяккі, як плюшавы дыван, мох. Гонкія бярозавыя ствалы бялелі рэзка і выразна, а на іх рэдкае лісце, здавалася, былі накінуты серабрыстыя тонкія газавыя пакрывалы.

Месцамі святло зусім не пранікала пад густую навісь хваёвых галін. Там панавала непраглядная цемра, і толькі ў самай сярэдзіне яе месячыкавы прамень, які невядома адкуль слізгануў туды, ярка азарыў доўгі строй дрэў і кінуў на зямлю вузкую роўную дарожку — такую светлую, прыбраную і цудоўную, нібы прысада, упрыгожаная эльфамі для ўрачыстага шэсця Аберона і Тытаніі. І мы крочылі, абняўшыся, сярод гэтай вясёлай жывой легенды, без адзінага слова, захопленыя сваім шчасцем і жудаснай цішынёй лесу.

— Любы мой, а я зусім забыла, што табе трэба дахаты спяшацца, — спахапілася раптам Алеся. — Вось якая я! Ты толькі што ачуняў, а я цябе да гэтага часу ў лесе трымаю.

Я абняў яе і адкінуў хустку з яе густых цёмных валасоў і, схіліўшыся да яе вуха, спытаў ледзь чутно:

— Ты не шкадуеш, Алеся? Не раскайваешся?

Яна адмоўна паківала галавой.

— Не, не... Што б ні здарылася потым, я не пашкадую. Мне так шчасна...

— А хіба абавязкова павінна што-небудзь здарыцца?

У яе вачах мільгануў знаёмы мне містычны жах.

— Абавязкова... Памятаеш, я табе гаварыла пра трэфовую даму? Трэфовая дама — гэта ж я. Гэта са мной будзе няшчасце, пра якое сказалі карты... Ты ведаеш, я хацела цябе прасіць, каб ты і зусім перастаў да нас прыходзіць. А тут якраз ты захварэў, і я цябе амаль паўмесяца не бачыла... І такая мяне журба ахапіла, што, здаецца, усё б на свеце аддала, каб з табою хоць хвілінку яшчэ пабыць... Вось тады я і адважылася. Няхай, думаю, што будзе, тое і будзе, а я сваёй радасці нікому не аддам...

— Гэта праўда, Алеся? Гэта і са мною так было, — сказаў я, датыкаючыся губамі да яе скроні. — Я да таго часу не ведаў, што кахаю цябе, пакуль не расстаўся з табою. Нездарма, мусіць, нехта сказаў, што разлука для кахання тое ж самае, што вецер для агню: маленькае каханне яна тушыць, а вялікае распальвае яшчэ мацней.

— Як ты сказаў? Паўтары, паўтары, калі ласка, — пацікавілася Алеся.

Я паўтарыў яшчэ раз гэтае выслоўе, хоць і не ведаў, каму яно належыць. Алеся задумалася, і я ўбачыў па руху яе губ, што яна паўтарае мае словы.

Я зблізку ўглядаўся ў яе бледны, закінуты назад твар, у яе вялікія чорныя вочы, і раптам цьмянае прадчуванне блізкай бяды нечаканым холадам запаўзло ў маю душу.


XI

Амаль цэлы месяц працягвалася наіўная, чароўная казка нашага кахання, і да гэтае пары разам з цудоўным Алесіным абліччам жывуць у маёй душы гэтыя яркія вячэрнія зоры, гэтыя росныя, поўныя мядовага і ландышавага паху раніцы з іх бадзёрай свежасцю і звонкім птушыным гоманам, гэтыя цёплыя, млявыя, лянівыя чэрвеньскія дні... Ні разу ні смутак, ні стомленасць, ні адвечная цяга да вандроўнага жыцця не варухнуліся за гэты час у маім сэрцы. Я, як паганскі бог або як маладая, дужая жывёла, захапляўся святлом, цяплом, усвядомленай радасцю жыцця і спакойным, здаровым, пачуццёвым каханнем.

Старая Мануйліха пасля таго, як я ачуняў, зрабілася такая буркатлівая, і з такой адкрытай злосцю сустракала мяне, і, пакуль я сядзеў у хаце, з такой лютасцю перастаўляла гаршкі ў печы, што мы з Алесяй вырашылі сыходзіцца кожны вечар у лесе... І велічная зялёная краса бору, як каштоўная аправа, упрыгожвала наша супакойнае каханне.

Кожны дзень я з усё большым здзіўленнем знаходзіў, што Алеся, нягледзячы на тое, што яна вырасла сярод лесу і не ўмела нават чытаць, вельмі часта праяўляла чулую далікатнасць і асаблівую, прыродную тактоўнасць. У каханні — у простым, грубым яго сэнсе — заўсёды ёсць нешта такое, што прыносіць пакуту і сорам нервовым, чуллівым натурам. Аднак Алеся ўмела пазбягаць гэтага з такой наіўнай чысцінёй, што ні разу ніводнае благое параўнанне, ніводзін цынічны момант не абразілі нашай сувязі.

Між тым набліжаўся час майго ад'езду. Уласна кажучы, усе мае службовыя абавязкі ў Перабродзе былі ўжо скончаны, і я наўмысна адцягваў тэрмін свайго вяртання ў горад. Я яшчэ ні слова не гаварыў пра гэта Алесі, баючыся нават уявіць сабе, як яна паставіцца да майго паведамлення аб тым, што мне неабходна ехаць. Наогул я быў у цяжкім становішчы. Прывычка мая пусціла дужа глыбокія карані. Бачыць штодзённа Алесю, чуць яе чароўны голас і звонкі смех, адчуваць пяшчотнае цяпло яе ласкі стала для мяне больш чым неабходнасцю. У рэдкія дні, калі непагадзь перашкаджала нам сустракацца, я адчуваў сябе як пазбаўлены чагосьці самага галоўнага, самага важнага ў маім жыцці. Усякі занятак здаваўся мне сумны, лішні, і ўся мая істота імкнулася ў лес, да цяпла, да святла, да мілага прывычнага Алесінага твару.

Думка ажаніцца з Алесяй усё часцей прыходзіла мне ў галаву. Спачатку яна толькі зрэдку ўяўлялася мне як мажлівы, на крайні выпадак, сумленны зыход у нашых адносінах. Адно толькі палохала і стрымлівала мяне: я не мог нават уявіць сабе, якая будзе Алеся, калі яна надзене модную сукенку, пачне размаўляць у гасцінай з жонкамі маіх таварышаў па службе; я не ведаў, апрача таго, як яна будзе адчуваць сябе, вырваная з гэтай чароўнай рамкі старога лесу, поўнага легенд і таямнічых сіл.

Але чым бліжэй падыходзіў час майго ад'езду, тым усё большы страх адзіноты і ўсё большы смутак авалодвалі мною. Рашэнне ажаніцца з кожным днём мацнела ў маёй душы, і пад канец я перастаў ужо бачыць у гэтым дзёрзкі выклік грамадству. «Жэняцца ж добрыя і вучоныя людзі на швачках, на пакаёўках, — суцяшаў я сябе, — і жывуць як мае быць, і да канца дзён сваіх дзякуюць лёсу, які памог ім прыняць гэтае рашэнне. Не буду ж я, на самай справе, больш няшчасны за іншых?»

Аднойчы ў сярэдзіне чэрвеня, пад вечар, я, як звычайна, чакаў Алесю на паваротцы вузкай лясной сцежкі паміж кустамі ўсыпанай квеценню свідзіны. Я яшчэ здалёку пазнаў шум лёгкіх, шпаркіх Алесіных крокаў.

— Добры дзень, мой любы, — сказала Алеся, абдымаючы мяне і цяжка дыхаючы... — Доўга, напэўна, чакаў? Я ледзьве вырвалася... Усё з бабкаю ваявала.

— Да гэтага часу не ўціхамірылася?

— Дзе там! «Ты, кажа, загінеш праз яго... Нацешыцца ён табой уволю ды і кіне. Не кахае ён цябе зусім...»

— Гэта яна пра мяне так?

— Пра цябе, любы... Усё роўна ж я ніводнаму яе слову не даю веры.

— А яна пра ўсё ведае?

— Пэўна не скажу... але, здаецца, ведае. Я з ёю, між іншым, пра гэта нічога не гавару — сама здагадваецца. Ну, ды што пра гэта думаць...

Яна сарвала галінку свідзіны з пышным гняздом кветак і ўваткнула сабе ў валасы. Мы павольна пайшлі па сцежцы, якая ледзь-ледзь ружавела на вячэрнім сонцы.

Я яшчэ мінулай ноччу канчаткова вырашыў пра ўсё расказаць Алесі. Але дзіўная боязь ахапіла мяне. Я думаў — калі скажу Алесі пра мой ад'езд і пра жаніцьбу, дык ці паверыць яна мне? Ці не здасца ёй, што я сваёю прапановаю толькі змяншаю, змякчаю першы боль нанесенай раны? «Вось як дойдзем да таго клёна з абадраным ствалом, дык адразу і пачну», — загадаў я сам сабе ў думках. Мы падыходзілі да клёна, і я, бляднеючы ад хвалявання, пераводзіў ужо дыханне, каб пачаць гаворку, але раптоўна мая смеласць прападала, саступаючы месца нервоваму, хваравітаму біццю сэрца і холаду ў роце. «Дваццаць сем — мой феральны лік, — думаў я праз некалькі хвілін, — далічу да дваццаці сямі, і тады!..» І я пачынаў лічыць у думках, але калі даходзіў да дваццаці сямі, дык адчуваў, што рашучасці ў мяне не хапае. «Не, — казаў я сабе, — лепш ужо буду лічыць далей, да шасцідзесяці — гэта якраз будзе цэлая хвіліна — і тады абавязкова, абавязкова...»

— Што гэта з табою сёння? — спытала раптам Алеся. — Ты думаеш пра нешта непрыемнае. Што з табою здарылася?

Тады я пачаў гавярыць, але загаварыў нейкім непрыемным мне самому тонам, з фальшывай, штучнай абыякавасцю, быццам справа ішла пра самую дробязную рэч.

— Сапраўды, ёсць маленькая непрыемнасць... Ты адгадала, Алеся... Справа ў тым, што мая служба тут ужо скончана і начальства выклікае мяне ў горад.

Мелькам, збоку я зірнуў на Алесю і ўбачыў, як прапала чырвань з яе твару і як задрыжалі ў яе губы. Але яна не адказала мне ні словам. Колькі хвілін я моўчкі ішоў з ёю ўпоплеч. У траве цвіркаталі конікі, і аднекуль здалёку далятаў аднастайны напружаны крык драча.

— Ты, вядома, і сама разумееш, Алеся, — зноў пачаў я, — што мне тут аставацца няёмка і няма дзе, ды, нарэшце, і службаю грэбаваць нельга...

— Не... што ж... тут і гаварыць няма чаго, — адгукнулася Алеся, як быццам спакойна, але такім глухім, нежывым голасам, што мне зрабілася не па сабе. — Калі служба, дык, вядома... трэба ехаць...

Яна прыпынілася каля дрэва і стала спіною да ствала, уся бледная, з апушчанымі ў знямозе рукамі, з пакутлівай усмешкай на вуснах. Яе бледнасць напалохала мяне. Я кінуўся да яе і моцна сціснуў яе рукі.

— Алеся... што з табою? Алеся... любая!..

— Нічога... прабачце мне... гэта пройдзе. Так... галава закруцілася.

Яна сабралася з сіламі і пайшла наперад, не забіраючы ад мяне сваёй рукі.

— Алеся, ты цяпер пра мяне блага падумала, — сказаў я з папрокам. — Сорамна табе! Няўжо і ты думаеш, што я магу паехаць, пакінуўшы цябе? Не, мая любая. Я таму і пачаў гэтую гаворку, што хачу сёння ж пайсці да тваёй бабкі і сказаць ёй, што ты будзеш маёй жонкай.

Зусім нечакана для мяне, Алесю амаль не здзівілі мае словы.

— Тваёю жонкаю? — Яна павольна і сумна паківала галавой. — Не, Ванечка, любы, гэта немагчыма!

— Чаму ж, Алеся? Чаму?

— Не... не... Ты і сам разумееш, што пра гэта смешна і думаць. Ну якая я табе жонка? Ты — пан, ты разумны, адукаваны, а я? Я і чытаць не ўмею, і куды ступіць, не ведаю... Ты аднаго сораму праз мяне не абярэшся...

— Усё гэта глупства, Алеся! — запярэчыў я горача. — Ты праз паўгода сябе не пазнаеш. Ты не падазраеш нават, колькі ў табе прыроднага розуму і назіральнасці. Мы з табою разам прачытаем шмат добрых кніжак, пазнаёмімся з добрымі, разумнымі людзьмі, мы з табою ўвесь шырокі свет убачым, Алеся... Мы да старасці, да самай смерці будзем ісці поруч, вось як цяпер ідзём, і не саромецца, а ганарыцца я буду і дзякаваць табе!..

На маю палкую прамову Алеся адказвала мне ўдзячным поціскам рукі, але па-ранейшаму стаяла на сваім.

— Ды хіба гэта адно?.. Можа, ты яшчэ не ведаеш?.. Я ніколі не гаварыла табе... У мяне бацькі няма... Я незаконная...

— Перастань, Алеся... Гэта менш за ўсё мяне цікавіць. Што мне да тваёй радні, калі ты сама для мяне даражэй за бацьку і маці, даражэй за ўвесь свет? Не, усё гэта дробязі, усё гэта пустыя адгаворкі...

Алеся з ціхай пакорлівай ласкай прытулілася плячом да майго пляча.

— Галубок... Лепш бы ты зусім пра гэта не пачынаў размовы... Ты малады, вольны... Няўжо ў мяне хапіла б духу звязаць цябе па руках і па нагах на ўсё жыццё... Ну, а калі табе потым другая спадабаецца? Ты ж мяне тады ўзненавідзіш, праклянеш той дзень і гадзіну, калі я згадзілася пайсці за цябе. Не злуйся, мой дарагі! — умольна ўсклікнула яна, убачыўшы, што мне непрыемны гэтыя словы. — Я не хачу цябе пакрыўдзіць. Я толькі аб тваім шчасці думаю. Урэшце, ты забыў пра бабку. Ну, памяркуй сам, хіба добра будзе з майго боку яе адну пакінуць?

— Што ж... і для бабкі ў нас месца знойдзецца. — Шчыра кажучы, думка пра бабку мяне моцна скаланула. — А не захоча яна ў нас жыць, дык ва ўсякім горадзе ёсць такія дамы... яны называюцца багадзельнямі... дзе такім бабкам даюць спачынак і догляд уважлівы...

— Не, што ты! Яна з лесу нікуды не пойдзе. Яна людзей баіцца.

— Ну, дык ты ўжо сама думай, Алеся, як лепей. Табе прыйдзецца выбіраць паміж мной і бабкай. Але толькі знай адно — што без цябе мне і жыццё будзе агіднае.

— Сонейка маё! — з глыбокаю пяшчотаю вымавіла Алеся. — Ужо за адны твае словы дзякуй табе... Адагрэў ты маё сэрца... Але ўсё-такі замуж за цябе не пайду... Лепш ужо я так пайду за табою, калі не прагоніш... Толькі не спяшайся, калі ласка, не прыспешвай мяне. Дай мне дзянькі два, я ўсё гэта як мае быць абдумаю... І з бабкай таксама трэба пагаварыць.

— Паслухай, Алеся, — спытаў я, узрадаваны новай здагадкай. — А можа, ты зноў... царквы баішся?

Бадай, з гэтага пытання і трэба было пачынаць. Амаль штодзённа спрачаўся я з Алесяй, стараючыся пераканаць яе, што над яе родам не вісіць ніякае ўяўнае пракляцце разам з чарадзейнымі сіламі. Па сутнасці, у кожным расейскім інтэлігенце сядзіць крышку асветніка. Гэта ў нас у крыві, гэта дала нам расейская белетрыстыка апошніх дзесяцігоддзяў. Адкуль ведаць? — калі б Алеся глыбока верыла, строга прытрымлівалася пастоў і не прапускала ніводнай царкоўнай службы — вельмі нават магчыма, што тады я стаў бы іранізаваць (але толькі злёгку, бо я заўсёды быў набожны) з яе рэлігійнасці і развіваць у яе крытычную дапытлівасць розуму. Але яна з цвёрдай і наіўнай перакананасцю верыла ў сваю сувязь з цёмнымі сіламі і сваю адчужанасць ад бога, пра якога яна нават баялася гаварыць.

Марна я стараўся пахіснуць Алесіну забабоннасць. Усе мае лагічныя довады, усе мае, іншы раз, грубыя і злыя насмешкі разбіваліся аб яе пакорлівую веру ў сваё таямнічае фатальнае прызванне.

— Ты баішся царквы, Алеся? — паўтарыў я.

Яна моўчкі схіліла галаву.

— Ты думаеш, што бог не прыме цябе? — дапытваўся я з гарачнасцю. — Хіба ў яго не хопіць для цябе міласэрнасці? У таго, хто, верхаводзячы мільёнамі анёлаў, сышоў, аднак, на зямлю і прыняў жахлівую, ганебную смерць дзеля выратавання ўсіх людзей? У таго, хто не пагрэбаваў раскаяннем самай апошняй жанчыны і абяцаў разбойніку-забойцу, што ён сёння ж будзе з ім у раі?..

Усё гэта было ўжо не новае ў маім тлумачэнні, але на гэты раз Алеся і слухаць мяне не стала. Яна хуткім рухам сарвала з сябе хустку і, скамячыўшы яе, кінула мне ў твар. Пачалася тузанка. Я стараўся адабраць у яе кветку свідзіны. Супраціўляючыся, яна ўпала на зямлю і пацягнула мяне за сабою, радасна смеючыся і падстаўляючы мне свае, раскрытыя частым дыханнем, вільготныя мілыя губы...

Позна ўночы, калі мы развіталіся і ўжо разышліся на досыць вялікую адлегласць, я раптам пачуў за сабою голас Алесі:

— Ванечка! Пачакай хвілінку... Я табе нешта скажу!

Я павярнуўся і пайшоў ёй насустрач. Алеся хуценька падбегла да мяне. На небе ўжо стаяў тонкі сярэбраны шчарбаты серп маладзіка, і пры яго бледным святле я ўбачыў, што вочы ў Алесі паўнюткі буйных нявылітых слёз.

— Алеся, аб чым ты? — спытаў я трывожна.

Яна схапіла мае рукі і пачала іх цалаваць.

— Любы мой... які ты харошы! Які ты добры! — гаварыла яна дрыготкім голасам. — Я зараз ішла і падумала: як ты мяне моцна кахаеш!.. І, ведаеш, мне страшэнна хочацца зрабіць табе што-небудзь вельмі-вельмі прыемнае.

— Алеся... Дарагая мая, супакойся...

— Паслухай, скажы мне, — гаварыла яна далей, — ты б вельмі быў здаволены, каб я калі-небудзь пайшла ў царкву? Толькі праўду, шчырую праўду скажы.

Я задумаўся. У мяне раптам мільганула ў галаве прымхлівая думка: а ці не здарыцца праз гэта якое-небудзь няшчасце?

— Чаго ты маўчыш? Ну, гавары хутчэй, быў бы ты гэтаму рады ці табе ўсё роўна?

— Як табе сказаць, Алеся? — пачаў я сумеўшыся. — Так, мусіць, мне гэта было б прыемна. Я ж шмат разоў казаў табе, што мужчына можа не верыць, сумнявацца, нават смяяцца ўрэшце. Але жанчына... жанчына павінна быць набожная без разважанняў. У той простай і пяшчотнай даверлівасці, з якой яна аддае сябе пад ахову бога, я заўсёды адчуваю штосьці зварушлівае, жаноцкае і цудоўнае.

Я змоўк. Алеся таксама маўчала, прытуліўшыся галавою да маіх грудзей.

— А чаму ты спытала ў мяне пра гэта? — пацікавіўся я.

Яна раптам схамянулася.

— Так сабе... Проста спытала... Ты не звяртай увагі. Ну, да пабачэння, любы. Прыходзь жа заўтра.

Яна пайшла. Я яшчэ доўга глядзеў у цемру, прыслухоўваючыся да частых, ціхіх крокаў. Раптам нечаканы жах прадчування ахапіў мяне. Мне страшэнна захацелася пабегчы ўслед за Алесяй, дагнаць яе і прасіць, нават патрабаваць, каб яна не ішла ў царкву. Але я стрымаў сваё раптоўнае парыванне і нават — памятаю — ідучы дадому, сказаў уголас:

— Здаецца, вас саміх, дарагі мой Ванечка, апанавалі забабоны.

О, божа мой! Чаму я не паслухаўся тады свайго сэрца, якое — я цяпер цвёрда перакананы ў гэтым! — ніколі не памыляецца ў сваіх хуткіх тайных прадчуваннях.


XII

На другі дзень пасля спаткання было якраз свята тройцы, якое прыпала сёлета на дзень велікамучаніка Цімафея, калі, паводле народных паданняў, бываюць знакі перад бясхлебіцай. Сяло Пераброд у царкоўных адносінах лічылася за прыпісное, гэта значыць — у ім хоць і стаяла царква, але асобнага святара пры ёй не было, а зрэдку прыязджаў, пастом і па вялікіх святах, святар з сяла Воўчага.

Мне ў гэты дзень неабходна было з'ездзіць па службовых справах у суседняе мястэчка, і я падаўся туды гадзіне а восьмай уранні, яшчэ па халадку, верхам. Для раз'ездаў я даўно ўжо прыдбаў сабе невялічкага жарэбчыка гадоў шасці-сямі, з мясцовай несамавітай пароды, вельмі старанна, з любоўю выпешчанага ранейшым гаспадаром, павятовым каморнікам. Каня звалі Таранчык. Я моцна прывык да гэтай мілай жывёліны з дужымі, тоненькімі, стройнымі ножкамі, з калматай грыўкай, з-пад якой злосна і недаверліва пазіралі агністыя вочкі, з моцнымі, энергічна сцятымі зубамі. Масці ён быў даволі рэдкай і смешнай: увесь сівы, мышасты, і толькі па крыжы ў яго ішлі пярэстыя, белыя і чорныя плямы.

Мне прыйшлося праязджаць праз усё сяло. Вялікая зялёная плошча, якая ішла ад царквы да шынка, была ўсцяж занята доўгімі радамі калёс, на якіх з жонкамі і дзецьмі прыехалі на свята сяляне навакольных вёсак: Валошы, Зульні і Пачалоўкі. Паміж калёсамі сноўдалі людзі. Нягледзячы на ранні час і строгія пастановы, паміж імі ўжо заўважаліся п'яныя (гарэлкай па святах і ў начны час гандляваў паціху былы шынкар Сруль). Раніца была ціхая, душная. У паветры парыла, і дзень абяцаў быць нясцерпна гарачым. На распаленым і нібыта зацягнутым серабрыстым пылам небе не было відаць ніводнага воблачка.

Зрабіўшы ўсё, што мне трэба было ў мястэчку, я ў заезджым доме хуценька перакусіў фаршыраваным жыдоўскім шчупаком, запіў яго вельмі дрэнным, мутным півам і падаўся дахаты. Але, праязджаючы паўз кузню, я ўспомніў, што ў Таранчыка даўно хляпае падкова на левай пярэдняй, і спыніўся, каб перакаваць каня. Гэта заняло ў мяне яшчэ гадзіны паўтары часу, так што, калі я пад'язджаў да перабродскай ваколіцы, было ўжо недзе паміж чатырма і пяццю гадзінамі папаўдні.

Уся плошча аж кішэла п'яным, гаманкім народам. Агароджу і ганак шынка запоўнілі, штурхаючы і давячы адзін аднаго, пакупнікі; перабродскія сяляне перамешваліся з прыезджымі, рассеўшыся на траве, у ценю вазоў. Усюды відаць былі закінутыя назад галовы і ўзнятыя ўгору пляшкі. Цвярозых ужо не было ніводнага чалавека. Агульнае ап'яненне дайшло да той мяжы, калі мужык пачынае бурна пахваляцца сваёй хмельнасцю, калі ўсе рухі яго набываюць расслабленую і грузную размашыстасць, калі замест таго, напрыклад, каб сцвярджальна кіўнуць галавой, ён асядае долу ўсім тулавам, згінае калені і, раптам страціўшы ўстойлівасць, бездапаможна пнецца назад. Дзеці круціліся і крычалі тут жа, пад нагамі ў коней, якія спакойна жавалі сена. У другім месцы баба, сама ледзьве трымаючыся на нагах, з плачам і лаянкай цягнула за рукаў дахаты зусім п'янага мужа... У ценю плота густая купка, чалавек з дваццаць мужыкоў і баб, шчыльна абсела сляпога лірніка; яго гугнявы тэнар, які прыглушаў звонкія гукі інструмента, рэзка вылучаўся ў суцэльным гудзе натоўпу. Яшчэ здаля пачуў я знаёмыя словы «думкі»:

Ой зішла зоря, тай вечірняя,
Над Почаівом стала.
Ой вишло війско турецьке,
Як та чорная хмара...
Далей у гэтай думцы расказваецца пра тое, як туркі, не адолеўшы Пачаеўскай лаўры штурмам, вырашылі ўзяць яе хітрасцю. З гэтай мэтай яны паслалі, нібыта ў падарунак манастыру, вялізную свечку, начыненую порахам. Прывезлі гэтую свечку на дванаццаці парах валоў, і ўзрадаваныя манахі ўжо хацелі запаліць яе перад абразом Пачаеўскай божай маці, але бог не дапусціў, каб здзейсніўся зладзейскі намысел.

А приснилося старшому чтецю:
Тіі свічі не брати,
Вивезти іі в чисте поле,
Сокирами порубати.
І вось манахі

Вывезли іі в чисте поле,
Стали іі рубати,
Кулі і патрони на всі сторони
Стали — геть! — розкідати...
Нясцерпна гарачае паветра, здавалася, усё насычана агідным змешаным пахам перагару, цыбулі, аўчынных кажухоў, моцнага самасаду-бакуну і выпарэнняў брудных чалавечых целаў. Прабіраючыся асцярожна паміж людзьмі і ледзь стрымліваючы неспакойнага ад заедзі Таранчыка, я не мог не прыкмеціць, што з усіх бакоў мяне праводзілі нахабныя, цікаўныя і варожыя позіркі. Ні адзін чалавек не зняў шапкі, але гоман як быццам сціх ад майго паяўлення. Раптам дзесьці ў самай сярэдзіне натоўпу прагучаў п'яны, хрыпаты выкрык, які я, аднак, добра не разабраў, але ў адказ на яго пачуўся стрыманы рогат. Нейкі жаночы голас пачаў спалохана сунімаць гарлапана:

— Цішэй ты, дурань... Чаго крычыш! Пачуе...

— А што мне з таго? — драў горла мужык. — Што ён мне, начальства, ці што? Ён толькі ў лесе са сваёй...


Агідная, доўгая, жахлівая лаянка павісла ў паветры разам з выбухам шалёнага рогату. Я хутка павярнуў назад каня і сутаргава сціснуў пугаўё, ахоплены той безразважнай лютасцю, якая нічога не бачыць, ні пра што не думае і нічога не баіцца. І раптам дзіўная, хваравітая, самотная думка мільганула ў мяне ў галаве: «Усё гэта ўжо было калісьці, шмат гадоў таму назад, у маім жыцці. Гэтак жа горача смаліла сонца... гэтак жа была заліта шумным узбуджаным людам вялізная плошча... Гэтак жа павярнуўся я назад у прыпадку дзікага гневу... Але дзе гэта было? Калі? Калі?..» Я апусціў нагайку і галопам паляцеў дамоў...

Ярмола не спяшаючыся выйшаў з кухні, узяў у мяне каня і сказаў груба:

— Там, паныч, у вас у пакоі сядзіць з Марынаўскай эканоміі прыказчык.

Мне здалося, што ён хоча яшчэ нешта дадаць, вельмі важнае для мяне і непрыемнае, мне здалося нават, што на твары ў яго мільганула злая насмешка. Я знарок затрымаўся ля дзвярэй і з выклікам азірнуўся на Ярмолу. Але ён ужо, не зважаючы на мяне, торгаў за аброць каня, які выцягваў наперад шыю і асцярожна пераступаў нагамі.

У маім пакоі я застаў канторшчыка з суседняга маёнтка — Мікіту Назаравіча Мішчанку. Ён быў у шэрым пінжачку з вялізнымі рыжымі клеткамі, у вузкіх штанах васільковага колеру і ў вогненна-чырвоным гальштуку, з прыгладжаным праборам пасярэдзіне галавы, увесь надушаны персідскім бэзам. Убачыўшы мяне, ён усхапіўся з крэсла і пачаў вітацца, не кланяючыся, а неяк згінаючыся ў поясе, з усмешкаю, якая агаляла бледныя дзёсны абедзвюх сківіц.

— Маю гонар кланяцца, — ветліва залапатаў Мікіта Назаравіч. — Вельмі прыемна бачыць вас... А я ўжо тут чакаю ад самай абедні. Даўно я вас бачыў, нават засумаваў. Што гэта вы да нас ніколі не наведаецеся? Нашы сцяпанскія паненкі нават смяюцца з вас.

І раптам, падхоплены нечаканым успамінам, ён пачаў рагатаць на ўсю сілу.

— Вось я вам скажу, пацеха была сёння! — усклікнуў ён, давячыся і пырскаючы. — Ха-ха-ха-ха... Ажно сілы не ставала смяяцца!..

— Што здарылася? Што за пацеха? — груба спытаў я, не хаваючы свайго раздражнення.

— Пасля абедні скандал тут быў, — гаварыў далей Мікіта Назаравіч, перарываючы сваю гаворку залпамі рогату. — Перабродскія дзяўчаты... Не, далібог, не вытрымаю!.. Перабродскія дзяўчаты злавілі на плошчы ведзьму... Гэта значыць, вядома, яны яе ведзьмай завуць, са сваёй мужыцкай неадукаванасці... Ну, і далі ж яны ёй дыхту!.. Хацелі дзёгцем выпацкаць, ды яна выкруцілася неяк, уцякла...

Страшэнная здагадка бліснула ў мяне ў галаве. Я кінуўся да канторшчыка і, не памятаючы сябе ад хвалявання, моцна ўчапіўся рукою ў яго плячо.

— Што вы гаворыце! — закрычаў я ў шаленстве. — Ды перастаньце смяяцца, ліха на вас! Якую ведзьму вы маеце на ўвазе?

Ён раптам адразу перастаў смяяцца і вылупіў на мяне круглыя, спалоханыя вочы.

— Я... я... сапраўды, не ведаю, — разгублена залапатаў ён. — Здаецца, нейкая Самуйліха... Мануйліха... або... Дазвольце... Дачка нейкай Мануйліхі?.. Тут штосьці такое гаварылі мужыкі, але я, прызнацца, забыў.

Я прымусіў яго расказаць мне па парадку ўсё, што ён бачыў і чуў. Ён гаварыў нейкую бязглуздзіцу, блытаючыся ў падрабязнасцях, і я кожную хвіліну перабіваў яго нецярплівымі пытаннямі і выкрыкамі, амаль лаянкай. З таго, што ён расказаў, я зразумеў вельмі мала і толькі месяцы праз два аднавіў усю паслядоўнасць гэтага праклятага здарэння са слоў яго сведкі, жонкі казённага ляснічага, якая ў той дзень таксама была на абедні.

Маё прадчуванне не ашукала мяне. Алеся пераадолела сваю боязь і прыйшла ў царкву; хоць яна спазнілася і стала ў царкве пры дзвярах, яе прыход быў адразу ж заўважаны ўсімі сялянамі, якія былі ў царкве. Усю службу жанчыны перашэптваліся і азіраліся назад.

Аднак Алеся знайшла ў сабе дастаткова сілы, каб дабыць да канца абедні. Мабыць, яна не зразумела сапраўднага значэння гэтых варожых позіркаў, мабыць, з гонару пагарджала імі. Але калі яна выйшла з царквы, дык ля самай агароджы яе з усіх бакоў абступіла купка баб, якая з хвіліны на хвіліну ўсё павялічвалася і ўсё шчыльней падступала да Алесі. Спачатку яны толькі моўчкі і нахабна разглядалі бездапаможную дзяўчыну, якая палахліва азіралася на бакі. Пасля паляцелі грубыя насмешкі, моцныя слоўцы, лаянка, пасля паасобныя словы зліліся ў адзіны прарэзлівы бабскі крык, у якім нічога нельга было разабраць і які яшчэ больш распальваў нервы ўзбуджанага натоўпу. Некалькі разоў Алеся старалася прабіцца праз гэтае жывое страшнае кола, але яе адразу ж адкідалі зноў на сярэдзіну. Раптам вісклявы старэчы голас закрычаў аднекуль ззаду: «Дзёгцем яе, сцерву, дзёгцем!» (Вядома, што ў Маларасіі пэцканне дзёгцем нават варотаў той хаты, дзе жыве дзяўчына, звязана для яе з найвялікшай, нязмыўнай ганьбай.) Амаль у тую ж хвіліну над галовамі ашалелых баб паявілася мазніца з дзёгцем і пэндзлем, якую перадавалі з рук у рукі.

Тады Алеся, у прыпадку гневу, жаху і адчаю, кінулася на першую ж сваю мучыцельку так імкліва, што збіла яе з ног. Адразу ж на зямлі закіпела калатнеча, і дзесяткі целаў змяшаліся ў адну агульную крыклівую масу. Аднак Алесі проста нейкім цудам удалося выслізнуць з гэтага клубка, і яна з усіх ног пабегла па дарозе — без хусткі, у падранай адзежыне, з-пад якой у шмат якіх месцах было відаць голае цела. Услед за ёю з лаянкай, рогатам і цюгаканнем паляцела каменне. Аднак пагналася за ёю толькі некалькі чалавек, ды і тыя адразу адсталі... Адбегшы крокаў на пяцьдзесят, Алеся спынілася, павярнула да ачмурэлага натоўпу свой бледны, падрапаны, акрываўлены твар і крыкнула так зычна, што кожнае яе слова было чутно на плошчы:

— Ну, глядзіце ж!.. Вы яшчэ ў мяне ўспомніце гэта! Вы яшчэ ўсе паплачаце ўволю!

Гэтая пагроза, як мне потым перадавала тая ж самая сведка, была сказана з такой страшэннай нянавісцю, такім рашучым, прароцкім тонам, што на імгненне ўвесь натоўп як быццам скамянеў, але толькі на імгненне, бо адразу грымнуў новы выбух лаянкі.

Паўтараю, пра многія падрабязнасці гэтага здарэння я даведаўся значна пазней. У мяне не хапіла сілы і цярплівасці даслухаць да канца тое, што расказваў Мішчанка. Я раптам успомніў, што Ярмола, мусіць, не паспеў яшчэ рассядлаць каня, і, не сказаўшы збянтэжанаму канторшчыку ні слова, шпарка выбег на вуліцу. Ярмола сапраўды яшчэ вадзіў Таранчыка ўздоўж плота. Я хутка закілзаў каня, зацягнуў папругі і аб'ездам, каб зноў не прабірацца праз п'яны натоўп, паскакаў у лес.


XIII

Немагчыма апісаць таго стану, у якім я быў праз увесь час маёй дзікай скачкі. Хвілінамі я зусім забываў, куды і чаго еду; аставалася толькі цьмянае ўсведамленне, што адбылося штосьці непапраўнае, жахлівае і недарэчнае, — усведамленне, падобнае да цяжкай беспрычыннай трывогі, якая апаноўвае часам у ліхаманкавай немарасці чалавека. І ў той жа час — як гэта дзіўна! — у мяне ў галаве не пераставаў дрыжаць у такт з конскім: тупатам гугнявы, разбіты голас сляпога лірніка:

Ой вишло війско турецьке,
Як та чорна хмара...
Дабраўшыся да вузкай сцежкі, што вяла проста да Мануйлішынай хаты, я злез з Таранчыка, на якім па краях потніка і ў тых месцах, дзе яго скура дакраналася да збруі, белымі камякамі выступіла густая пена, і павёў яго на повадзе. Ад дзённай спёкі і шпаркай язды кроў шумела ў мяне ў галаве, нібы яе напампоўвалі нейкай вялізнай помпай.

Прывязаўшы каня да паркана, я зайшоў у хату. Спачатку мне здалося, што Алесі няма дома, і ў мяне нават у грудзях і ў роце пахаладзела ад страху, але праз хвіліну я ўбачыў, што яна ляжыць на пасцелі, тварам да сцяны, схаваўшы ў падушкі галаву. Яна нават не павярнулася на скрып дзвярэй.

Мануйліха, якая сядзела тут жа побач, на зямлі, цяжка паднялася на ногі і замахала на мяне рукамі.

— Цішэй! Не шумі ты, пракляты, — з пагрозаю зашаптала яна, падыходзячы да мяне. І, зірнуўшы мне проста ў вочы сваімі выцвілымі, халоднымі вачамі, яна прасіпела злосна: — Што? Дагуляўся, галубок?

— Паслухай, бабка, — запярэчыў я сурова, — цяпер не час спрачацца. Што з Алесяй?

— Цсс... цішэй! Непрытомная ляжыць Алеся, вось што з Алесяй... Каб ты не лез, куды табе не трэба, ды не гаварыў бы рознага глупства дзяўчыне, нічога благога не здарылася б. І я вось, дурніца старая, глядзела, патурала... А сэрца ж маё чула бяду... Чула яно нядобрае з таго самага дня, калі ты ледзь не сілаю да нас у хату ўварваўся. Што? Скажаш, не ты гэта яе падбухторыў у царкву пацягнуцца? — раптам са скрыўленым ад нянавісці тварам накінулася на мяне старая. — Не ты, паніч пракляты? Ды не хлусі — не круці лісіным хвастом, бессаромны ты! Навошта табе спатрэбілася яе ў царкву цягнуць?

— Не цягнуў я яе, бабка... Даю табе слова. Сама яна захацела.

— Ах ты, гора, гора маё! — пляснула рукамі Мануйліха. — Прыбегла адтуль — твару на ёй няма, уся кашуля на шматкі паразадрана... Проставалосая... Расказвае, як што было, а сама — то рагоча, то плача... Ну, проста вось як клікуша якая... Лягла ў пасцель... усё плакала, а потым, гляджу, як быццам бы і заснула. Я, дурніца старая, была ўзрадавалася: вось, думаю, усё пройдзе сном, перакінецца. Гляджу, рука ў яе долу звесілася — думаю: трэба паправіць, бо здранцвець можа. Кранула я яе, галубку, за руку, а яна ўся так і палае агнём. Значыць, гарачка ў яе пачалася... З гадзіну безупынна гаварыла, хутка, ды так жаласліва... Вось толькі-толькі сціхла на хвілінку. Што ты нарабіў? Што ты зрабіў з ёю? — з новым адчаем усклікнула старая.

І раптам увесь яе карычневы твар састроіў агідную грымасу плачу: губы расцягнуліся і апусціліся па кутках уніз, усе мускулы на твары напружана задрыжалі, бровы ўзняліся ўверх, зморшчыўшы лоб шырокімі складкамі, а з вачэй часта-часта пасыпаліся буйныя, як гарошыны, слёзы. Абхапіўшы рукамі галаву і паклаўшы локці на стол, яна пачала хістацца ўзад і ўперад усім целам і зарыдала напаўголаса: — Дачушка мая-а-а! Унучачка даражэнькая-а-а!.. Ох, го-о-орка мне, мло-о-осна!..

— Ды не стагні ты, старая! — груба перапыніў я Мануйліху. — Разбудзіш!

Старая сціхла, але ўсё з той жа страшнай грымасай на твары працягвала ківацца ўзад і ўперад, між тым як буйныя слёзы падалі на стол... Так прайшло хвілін з дзесяць. Я сядзеў побач з Мануйліхай і з сумам слухаў, як аднастайна гула і білася аб аконную шыбу муха.

— Бабка! — пачуўся раптам слабы, ледзь чутны голас Алесі. — Бабка, хто ў нас?

Мануйліха хуценька паклыпала да ложка і адразу ж зноў зарыдала:

— Ох, унучачка мая, ро-одная-а-а! Ох, горка мне, ста-а-арой, млосна мне-е-е-е...

— Ах, бабка, ды перастань ты! — з жальбаю і засмучэннем у голасе сказала Алеся. — Хто ў нас у хаце сядзіць?

Я асцярожна, на пальчыках, падышоў да ложка з тым няёмкім, вінаватым усведамленнем свайго здароўя і сваёй грубасці, якія заўсёды адчуваеш каля хворага.

— Гэта я, Алеся, — сказаў я, сцішыўшы голас. — Я толькі што прыехаў верхам з вёскі... А ўсю раніцу я ў горадзе быў... Табе дрэнна, Алеся?

Яна, не падымаючы твару ад падушак, працягнула назад голую руку, нібы шукаючы нешта ў паветры. Я зразумеў гэты рух і ўзяў яе гарачую руку ў свае рукі. Дзве вялізныя сінія плямы — адна над кісцю, а другая крыху вышэй локця — рэзка вылучаліся на белай, далікатнай скуры.

— Галубок мой, — загаварыла Алеся, марудна, з цяжкасцю аддзяляючы адно слова ад другога. — Хочацца мне... на цябе паглядзець... ды не магу я... Усю мяне... знявечылі... Памятаеш... табе... мой твар так падабаўся?.. Праўда, падабаўся, мой любы?.. І мне заўсёды было так радасна ад гэтага... А цяпер табе гідка будзе... глядзець на мяне... Ну, вось... я... і не хачу...

— Алеся, прабач мне, — шапнуў я, нахіляючыся да самага яе вуха.

Яе гарачая рука моцна і доўга сціскала маю.

— Ды чаго ты!.. Што ты, любы мой?.. Як табе не сорамна і думаць пра гэта. Чым жа ты вінаваты тут? Усё я адна, дурная... Ну, чаго я палезла... сапраўды? Не, сонейка, ты сябе не вінаваць...

— Алеся, дазволь мне... Толькі абяцай спачатку, што дазволіш...

— Абяцаю, галубок... усё, што ты хочаш...

— Дазволь мне, калі ласка, паслаць па доктара... Прашу цябе! Ну, калі хочаш, ты можаш нічога не выконваць з таго, што ён загадае. Але ты хоць для мяне згадзіся, Алеся.

— Ох, любы... У якую ж ты мяне пастку злавіў? Не, ужо лепей ты дазволь мне свайго абяцання не стрымаць. Я, каб і на самай справе была хворая, на парозе смерці б ляжала, дык і то к сабе доктара не падпусціла б. А цяпер я хіба хворая? Гэта проста ў мяне ад перапуду так здарылася, гэта пройдзе к вечару. А не — дык бабка мне ландышавай настойкі дасць або маліны ў імбрыку запарыць. Навошта ж тут доктар? Ты — мой самы лепшы доктар. Вось ты прыйшоў, і мне адразу лепей стала... Ах, адно мне толькі нядобра: хачу паглядзець на цябе хоць адным вокам, ды баюся...

Я з пяшчотным намаганнем адняў яе галаву ад падушкі. Твар у Алесі гарэў ліхаманкавым румянцам, цёмныя вочы блішчалі незвычайна ярка, сухія губы нервова ўздрыгвалі. Доўгія чырвоныя драпіны спаласавалі яе лоб, шчокі і шыю. Цёмныя сінякі былі на лбе і пад вачамі.

— Не глядзі на мяне... Прашу цябе... Брыдкая я цяпер, — умольна шаптала Алеся, стараючыся сваёй далонню закрыць мне вочы.

Сэрца маё перапоўнілася жалем. Я прыпаў губамі да Алесінай рукі, якая нерухома ляжала на коўдры, і стаў пакрываць яе доўгімі, ціхімі пацалункамі. Я і раней часам цалаваў яе рукі, але яна заўсёды аднімала іх у мяне з таропкім, сарамяжлівым спалохам. Цяпер жа яна не працівілася гэтай ласцы і другой, вольнай рукой ціха гладзіла мяне па валасах.

— Ты ўсё ведаеш? — шэптам спытала яна.

Я моўчкі нахіліў галаву. Праўда, я не ўсё зразумеў з таго, што расказаў мне Мікіта Назаравіч. Мне не хацелася толькі, каб Алеся хвалявалася, прыгадваючы ранішняе здарэнне. Але калі я раптам падумаў пра абразу, якую яна перацярпела, на мяне адразу наляцела хваля нястрымнай лютасці.

— О! Чаму мяне там не было ў гэты час! — закрычаў я,выпрастаўшыся і сціскаючы кулакі. — Я... я...

— Ну, не трэба... не трэба... Не злуйся, галубок, — лагодна перапыніла мяне Алеся.

Я не мог больш стрымліваць слёз, якія ўжо даўно давілі мне горла і палілі вочы. Прытуліўшыся тварам да пляча Алесі, я бязгучна і горка зарыдаў, калоцячыся ўсім целам.

— Ты плачаш? Ты плачаш? — у голасе яе загучалі здзіўленне, пяшчота і спачуванне. — Любы мой... Ды не плач ты, перастань... Не муч сябе, галубок... Мне так добра каля цябе. Не будзем жа плакаць, пакуль мы разам. Давай хоць астатнія дні правядзём весела, каб нам не так пакутліва было расставацца.

Я са здзіўленнем узняў галаву. Няяснае прадчуванне раптам страшэнна сціснула маё сэрца.

— Астатнія дні, Алеся? Чаму — астатнія? Навошта ж нам расставацца?

Алеся заплюшчыла вочы і колькі хвілін маўчала.

— Нам трэба развітацца з табою, Ванечка, — загаварыла яна рашуча. — Вось як толькі крышку ачуняю, адразу ж мы з бабуляй і паедзем адсюль. Нельга нам аставацца тут болей...

— Ты баішся чаго-небудзь?

— Не, мой любы, нічога я не баюся, калі спатрэбіцца. Толькі навошта ж людзей у грэх уводзіць? Ты, магчыма, не ведаеш... Я там... у Перабродзе... пагразіла са злосці ды з сораму... А цяпер што якое здарыцца, дык адразу на нас скажуць; ці скаціна пачне гінуць, ці хата ў каго загарыцца — усё мы будзем вінаватыя. Бабуля, — звярнулася яна да Мануйліхі, павышаючы голас, — праўду я кажу?

— Што ты сказала, унучачка? Не пачула я нешта! — прашамкала старая, падыходзячы бліжэй і прыстаўляючы да вуха далонь.

— Я кажу, што цяпер, якая бяда ў Перабродзе ні здарылася б, усе на нас з табою пакажуць.

— Ох, праўда, праўда, Алеся, усе на нас, няшчасных, пакажуць. Не жыць нам на белым свеце, заб'юць нас з табою, зусім заб'юць, праклятыя... А тады, як мяне з сяла прагналі... Што?.. Хіба не гэтак жа было? Пагразіла я... таксама вось ад крыўды... адной дурной бабе, а ў яе — хоп, — малое памерла. Хоць я ні сном ні духам не была вінаватая, а мяне ледзь было не забілі, акаянныя... Камянямі сталі кідаць... Я бягу ад іх ды толькі цябе, малалетку, усё аберагаю... Ну, думаю, няхай ужо мне перападзе, а за што ж дзіця бязвіннае крыўдзіць?.. Адно слова — варвары, вісельнікі паганыя!

— Ды куды вы паедзеце? У вас жа нідзе ні сваякоў, ні знаёмых няма... Нарэшце, і грошы патрэбны, каб на новым месцы ўладкавацца.

— Абыдземся як-небудзь, — абыякава прамовіла Алеся. — І грошы ў бабкі знойдуцца, сабрала яна тое-сёе.

— Ну, ужо і грошы такія! — нездаволена запярэчыла старая, адыходзячы ад ложка. — Капеечкі сіроцкія, слязьмі аблітыя...

— Алеся... А як жа я? Пра мяне ты і думаць нават не хочаш? — усклікнуў я, адчуваючы, як узнімаецца ў мяне горкі, балючы, нядобры папрок супроць Алесі.

Яна прыўзнялася і, не саромеючыся бабкі, узяла рукамі маю галаву і некалькі разоў запар пацалавала мяне ў лоб і ў шчокі.

— Пра цябе я больш за ўсё думаю, мой родны. Толькі... бачыш... не суджана нам разам быць... вось што!.. Памятаеш, я на цябе на карты кідала? Як бачыш, усё так і атрымалася, як яны сказалі тады. Значыць, не хоча лёс нашага з табою шчасця... А каб не гэта, хіба, ты думаеш, я спалохалася б?

— Алеся, зноў ты пра свой лёс! — усклікнуў я нецярпліва. — Не хачу я яму верыць... і не буду ніколі верыць!..

— Ох не, не... не гавары гэтага, — спалохана зашаптала Алеся. — Я не за сябе, за цябе баюся, галубок. Не, лепей ужо ты пра гэта і гаворкі не пачынай.

Дарэмна я стараўся пераканаць Алесю, дарэмна маляваў перад ёй карціны супакойнага шчасця, якому не перашкодзяць ні паганы лёс, ні грубыя, злыя людзі. Алеся толькі цалавала мае рукі і адмоўна ківала галавой.

— Не... не... не... я ведаю, я бачу, — паўтарала яна настойліва. — Нічога нам, апрача гора, не будзе... нічога... нічога...

Разгублены, збіты з панталыку гэтай забабоннай упартасцю, я нарэшце спытаў:

— Але ты хоць назавеш дзень свайго ад'езду?

Алеся задумалася. Раптам слабая ўсмешка прабегла па яе губах.

— Я табе на гэта раскажу маленькую казачку... Аднойчы воўк бег па лесе, убачыў зайчыка і кажа яму: «Заяц, заяц, а я цябе з'ем!» Заяц пачаў прасіць: «Пашкадуй мяне, воўк, мне яшчэ жыць хочацца, у мяне дома дзеткі маленькія». Воўк не згаджаецца. Тады заяц кажа: «Ну, дай мне хоць тры дні яшчэ на свеце пажыць, а потым ужо і з'еш. Усё-такі мне лягчэй паміраць будзе». Даў яму воўк гэтыя тры дні, не чапае яго, а толькі ўсё сочыць. Мінуў адзін дзень, мінуў другі, нарэшце і трэці на сыходзе. «Ну, цяпер рыхтуйся, — кажа воўк, — зараз я пачну есці цябе». Тут мой заяц і заплакаў горкімі слязьмі. «Ах, навошта ты мне, воўк, гэтыя тры дні падарыў! Лепей бы ты адразу мяне з'еў, як толькі ўгледзеў. А то я ўсе тры дні не жыў, а толькі мучыўся!» Любы мой, а зайчык усё ж праўду сказаў. Як ты думаеш?

Я маўчаў, ахоплены страшным прадчуваннем блізкай адзіноты. Алеся раптам паднялася і прысела на пасцелі. Твар у яе адразу зрабіўся сур'ёзны.

— Ваня, паслухай... — вымавіла яна спакойна. — Скажы мне: пакуль ты быў са мной, ці быў ты шчаслівы? Ці добра табе было?

— Алеся! І ты яшчэ пытаеш?

— Пачакай... Ці шкадаваў ты, што пазнаў мяне? Ці думаў ты аб другой жанчыне, калі бачыўся са мною?

— Ні адной хвіліны! Не толькі ў тваёй прысутнасці, але нават і астаўшыся адзін, я ні аб кім, апрача цябе, не думаў.

— Ці раўнаваў ты мяне? Ці злаваў калі-небудзь на мяне? Ці не сумаваў ты са мною?

— Ніколі, Алеся! Ніколі!

Яна паклала абедзве рукі мне на плечы і з невыказнай пяшчотай паглядзела ў мае вочы.

— Дык знай жа, любы мой, што ніколі ты пра мяне не ўспомніш блага або са злосцю, — сказала яна так пераканальна, нібыта чытала ў мяне ўваччу будучае. — Як расстанемся мы з табою, цяжка табе першы час будзе, ох, як цяжка... Плакаць будзеш, месца сабе не знойдзеш нідзе. А потым усё пройдзе, усё згладзіцца. І ўжо без гора ты будзеш пра мяне думаць, а лёгка і радасна.

Яна зноў адкінулася галавой на падушкі і прашаптала аслабелым голасам:

— А цяпер едзь, мой любы... Едзь дахаты, галубок... Стамілася я крышку. Чакай... пацалуй мяне... Ты бабулі не бойся... яна дазволіць. Праўда, бабуля, дазволіш?

— Ды развітайся ўжо, развітайся як мае быць, — нездаволена прабурчала старая. — Чаго ж ад мяне хавацца?.. Даўно ведаю...

— Пацалуй мяне сюды, і сюды яшчэ... і сюды, — прасіла Алеся, дакранаючыся пальцам да сваіх вачэй, шчок і рота.

— Алеся! Ты развітваешся са мною, як быццам мы ўжо і не ўбачымся больш! — усклікнуў я са спалохам.

— Не ведаю, не ведаю, мой любы. Нічога не ведаю. Ну, едзь з богам. Не, пачакай... яшчэ хвілінку... Нахілі да мяне вуха... Ведаеш, аб чым я шкадую? — зашаптала яна, датыкаючыся губамі да маёй шчакі. — Аб тым, што ў мяне няма ад цябе дзіцятка. Ах, якая я была б шчаслівая!

Я выйшаў на ганак у суправаджэнні Мануйліхі. Паўнеба закрыла чорная хмара з рэзкімі кучаравымі краямі, але сонца яшчэ свяціла, схіляючыся на захад, і ў гэтым спалучэнні святла і цемры, якая насоўвалася ўсё бліжэй, было штосьці злавеснае. Старая паглядзела на неба, прыкрыўшы вочы далонню, і шматзначна паківала галавой.

— Быць сёння над Перабродам навальніцы, — сказала яна пераканальным тонам. — А то яшчэ нават з градам.


XIV

Я пад'язджаў ужо да Пераброда, калі раптоўны віхор закружыў і пагнаў па дарозе слупы пылу. Упалі першыя — рэдкія і важкія — кроплі дажджу.

Мануйліха не памылілася. Навальніца, якая збіралася ўвесь гэты спякотны, нясцерпна душны дзень, абвалілася на Пераброд з незвычайнай сілай. Маланка бліскала амаль бесперапынна, і ад грукату грому дрыжалі і звінелі шыбы ў вокнах майго пакоя. Гадзіне а восьмай увечары навальніца аціхла на некалькі хвілін, але толькі для таго, каб потым абрынуцца з новай лютасцю. Раптам штосьці з аглушальным трэскам пасыпалася на дах і на сцены старой хаты. Я кінуўся да акна. Вялізны град, з грэцкі арэх велічынёй, густа падаў на зямлю, высока падскокваючы потым уверх. Я зірнуў на тутавае дрэва, што расло каля самай хаты, — яно стаяла зусім голае, усё лісце з яго было збіта моцнымі ўдарамі граду... Пад акном паказалася ледзь прыкметная ў цемры постаць Ярмолы, які, накрыўшыся з галавою світкай, выбег з кухні, каб прычыніць аканіцы. Але ён спазніўся. У адну з шыбаў раптам з такой сілай стукнуў вялізны кавалак лёду, што яна разбілася, і кавалкі шкла са звонам пасыпаліся на падлогу пакоя.

Я адчуў сябе моцна стомленым і прылёг, не распранаючыся, на ложак. Я думаў, што мне зусім не ўдасца заснуць у гэтую ноч і што я да раніцы буду ў бяссільным смутку варочацца з боку на бок, таму я вырашыў не распранацца, каб потым хоць крышку стаміць сябе аднастайнай хадой па пакоі. Але са мною здарылася вельмі дзіўная рэч: мне здалося, што я толькі на хвілінку заплюшчыў вочы; калі ж я расплюшчыў іх, дык праз шчыліны ў аканіцах ужо цягнуліся яркія сонечныя праменні, у якіх кружылася безліч залатых пылінак.

Над маім ложкам стаяў Ярмола. Яго твар выказваў суровую трывогу і нецярплівасць: мусіць, ён ужо тут даўно чакаў, калі я прачнуся.

— Паныч, — сказаў ён сваім глухім голасам, у якім адчуваўся неспакой, — паныч, трэба вам адсюль ехаць...

Я звесіў ногі з ложка і са здзіўленнем паглядзеў на Ярмолу.

— Ехаць? Куды ехаць? Навошта? Ты, напэўна, звар'яцеў?

— Нічога я не звар'яцеў, — агрызнуўся Ярмола. — Вы не чулі, што ўчарашні град нарабіў? У паловы сяла жыта як нагамі хто патаптаў. У аднавокага Максіма, у Казла, у Мута, у Пракапчукоў, у Гардзея Аляфіра... Наслала-такі шкоды вядзьмака чортава... каб на яе халера!

Мне раптам, у адно імгненне, прыгадаўся ўвесь учарашні дзень, пагроза, якую кінула каля царквы Алеся, і яе боязь.

— Цяпер уся грамада бунтуе, — гаварыў далей Ярмола. — Зранку ўсе зноў напіліся і крычаць... І пра вас, паныч, крычаць нядобрае... А вы ведаеце, якая ў нас грамада?.. Калі яны вядзьмакам што зробяць, дык так і трэба, гэта па справядлівасці, а вам, паныч, я скажу адно — уцякайце хутчэй.

Такім чынам, Алесіна боязь мела падставы. Трэба было неадкладна папярэдзіць яе і Мануйліху пра небяспеку, якая ім пагражала. Я хуценька апрануўся, на хаду спаласнуў вадою твар і праз паўгадзіны ўжо ехаў шпаркай рыссю ў напрамку Бісавага Кута.

Чым бліжэй пад'язджаў я да хацінкі на курыных ножках, тым больш мяне апаноўвала няпэўная, тужлівая трывога. Я з упэўненасцю гаварыў самому сабе, што зараз на мяне абваліцца нейкае новае, нечаканае гора.

Амаль бегма праскочыў я вузкую сцежку, якая вілася па пясчаным пагорку. Вокны і дзверы ў хаце былі расчынены насцеж.

— Божа! Што здарылася? — прашаптаў я, уваходзячы з заміраннем сэрца ў сенцы.

Хата была пустая. У ёй панавала тое сумнае бязладдзе, якое заўсёды астаецца пасля паспешнага выезду. Кучы смецця і ануч ляжалі на падлозе, ды ў кутку стаяў драўляны каркас ложка...

З пахаладзелым, перапоўненым слязьмі сэрцам я хацеў ужо выйсці з хаты, як раптоўна маю ўвагу прыцягнула яркая рэч, мусіць, знарок павешаная на ражок аконнай рамы. Гэта была нітка танных чырвоных пацерак, вядомых на Палессі пад назваю «каралі», — адзіная рэч, якая асталася мне на ўспамін пра Алесю і яе пяшчотнае велікадушнае каханне.


Паядынак

I

Вячэрнія заняткі ў шостай роце падыходзілі к канцу, і малодшыя афіцэры ўсё часцей і з большай нецярплівасцю паглядалі на гадзіннікі. Вывучаўся практычны статут гарнізоннай службы. Па ўсім пляцы салдаты стаялі хто дзе: каля таполяў, што раслі абапал шашы, каля гімнастычных машын, каля дзвярэй ротнай школы, ля прыцэльных станкоў. Усё гэта былі ўяўныя пасты, як, напрыклад, пост ля парахавога склепа, ля сцяга, у вартоўні, ля скрыні з грашыма. Паміж імі хадзілі разводнікі і ставілі вартавых; унтэр-афіцэры правяралі пасты і веды сваіх салдат, стараючыся то хітрасцю выманіць у вартавога яго вінтоўку, то прымусіць яго сысці з месца, то ўперці яму на захаванне якую-небудзь рэч, часцей за ўсё ўласную шапку. Больш спрактыкаваныя, якія добра ведалі гэтую цацачную казуістыку, адказвалі ў такіх выпадках празмерна суровым тонам: «Адыходзь! Не маю поўнага права нікому аддаваць стрэльбы, апроч як атрымаю загад ад самога гасудара імператара». А вось маладыя блыталіся. Яны яшчэ не ўмелі адрозніць жарту ад сапраўдных патрабаванняў службы і дапускалі то адну, то другую крайнасць.

— Хлебнікаў! Д'ябал крыварукі! — крычаў маленькі, тоўсты і спрытны яфрэйтар Шапаваленка, і ў ягоным голасе адчувалася начальніцкая пакута. — Я ж цябе вучыў-вучыў, дурня! Чый жа ты зараз загад выканаў? Арыштаванага? Ах, каб на цябе!.. Адказвай, для чаго цябе паставілі на пост?

У трэцім узводзе адбылося сур'ёзнае непаразуменне. Малады салдат Мухамеджынаў, татарын, які ледзьве разумеў і гаварыў па-расейску, канчаткова быў збіты з панталыку каверзамі свайго начальства — і сапраўднага і ўяўнага. Ён раптам раз'юшыўся, узяў стрэльбу на руку і на ўсе ўгаворы і загады адказваў адным рашучым словам:

— З-закалу!

— Ды пастой... ды дурань ты... — упрошваў яго унтэр-афіцэр Бабылёў. — Ты ж ведаеш, хто я? Я ж твой каравульны начальнік, а значыць...

— Закалу! — крычаў татарын спалохана і злосна і з вачамі, налітымі крывёю, нервова пагражаў штыком кожнаму, хто да яго набліжаўся. Вакол яго сабралася купка салдат, якія былі рады смешнаму здарэнню і хвіліннай перадышцы ў абрыдлым вучэнні.

Ротны камандзір, капітан Сліва, пайшоў разбіраць справу. Пакуль ён, згорбіўшыся, клыпаў кволаю хадою ў другі канец пляца, малодшыя афіцэры сабраліся разам, каб пагаварыць і папаліць. Іх было трое: паручнік Веткін — лысы, вусаты чалавек год трыццаці трох, весялун, гаварун, пяюн і п'яніца, падпаручнік Рамашоў, які служыў у палку ўсяго толькі другі год, і падпрапаршчык Лбоў, жвавы стройны хлапец з хітравата-ласкава-дурнаватымі вачамі і з нязменнай усмешкай на тоўстых наіўных губах, — увесь ён быў нібыта нашпігаваны старымі афіцэрскімі анекдотамі.

— Свінства, — сказаў Веткін, зірнуўшы на свой мельхіёравы гадзіннік і злосна шчоўкнуўшы вечкам. — На якое ліха ён трымае да гэтага часу роту? Эфіоп!

— А вы б яму гэта растлумачылі, Павел Паўлыч, — параіў з хітрым тварам Лбоў.

— Дзе там. Ідзіце, тлумачце самі. Галоўнае — што? Галоўнае тое, што ўсё гэта марна. Заўсёды яны перад аглядамі пораць гарачку. І заўсёды перасоляць. Затузаюць салдата, замардуюць, затуркаюць, а на аглядзе ён будзе стаяць як пень. Ведаеце вы пра выпадак, калі два ротныя камандзіры заспрачаліся, чый салдат болей хлеба з'есць? Выбралі яны абодва страшэнных абжор. Заклад быў вялікі — нешта каля ста рублёў. Вось адзін салдат з'еў сем фунтаў і здаўся, болей не можа. Ротны адразу ж на фельдфебеля: «Ты чаго ж гэта, ліха на цябе, падвёў мяне?» А фельдфебель толькі вачмі лыпае. «Так што не магу знаць, вашвыскароддзе, што з ім здарылася. Раніцай рабілі рэпетыцыю — восем фунтаў злыгаў адным захадам...» Гэтак вось і нашы... Рэпетуюць без толку, а на аглядзе сядуць у галёшу.

— Учора... — Лбоў раптам пырснуў са смеху. — Учора, ужо ва ўсіх ротах скончылі заняткі, іду гэта я дадому, гадзін ужо восем, бадай, цёмна зусім. Гляджу, у адзінаццатай роце сігналы вывучаюць хорам «Навядзі, да гру-дзей, па-па-дзі!» Я пытаюся ў паручніка Андрусевіча: «Чаму ў вас да гэтае пары ідзе такая музыка?» А ён кажа: «Гэта мы, як тыя сабакі, на месяц выем».

— Усё надакучыла, Кука! — сказаў Веткін і пазяхнуў. — Глядзіце, хто гэта едзе верхам? Здаецца, Бек?

— Так, Бек-Агамалаў, — вырашыў зоркі Лбоў. — Як прыгожа сядзіць.

— Вельмі прыгожа, — згадзіўся Рамашоў. — Мне здаецца, ён лепей за любога кавалерыста ездзіць. О-о-о! Заскакала. Какетнічае Бек.

Па шашы павольна ехаў верхам афіцэр у белых пальчатках і ў ад'ютанцкім мундзіры. Пад ім быў высокі доўгі конь залацістай масці з кароткім, па-ангельску, хвастом. Ён гарачыўся, нецярпліва матляў крутой, сабранай муштуком шыяй і часта перабіраў тонкімі нагамі.

— Павел Паўлыч, гэта праўда, што ён прыродны чаркес? — спытаў Рамашоў у Веткіна.

— Я лічу, што так. Іншы раз армяшкі сапраўды выдаюць сябе за чаркесаў і за лезгінаў, але Бек, здаецца, не хлусіць. Ды вы паглядзіце, які ён на кані!

— Чакайце, я яго гукну, — сказаў Лбоў.

Ён прыклаў рукі да рота і закрычаў прыдушаным голасам, так, каб не чуў ротны камандзір:

— Паручнік Агамалаў! Бек!

Афіцэр, які ехаў верхам, нацягнуў павады, прыпыніўся на хвіліну і паглядзеў управа. Затым, завярнуўшы каня ў гэты бок і злёгку сагнуўшыся ў сядле, ён прымусіў яго пругкім рухам пераскочыць цераз роў і стрыманым галопам падаўся да афіцэраў.

Ён быў ніжэй сярэдняга росту, хударлявы, жылісты, вельмі дужы. Ягоны твар, з пакатым ілбом, тонкім гарбатым носам і рашучымі, моцнымі губамі, быў мужны і прыгожы і яшчэ да гэтага часу не страціў характэрнай усходняй бледнасці — адначасова смуглявай і матавай.

— Прывітанне, Бек, — сказаў Веткін. — Ты перад кім гэта там фінціў? Дэўчыны?

Бек-Агамалаў ціскаў рукі афіцэрам, нізка і нядбайна схіляючыся з сядла. Ён усміхнуўся, і здавалася, што яго белыя сцятыя зубы кідалі адлюстраванае святло на ўвесь ніз яго твару і на маленькія чорныя, выпешчаныя вусікі...

— Хадзілі там дзве прыгожанькія жыдовачкі. Ды мне што? Я нуль увагі.

— Ведаем мы, як вы дрэнна ў шашкі гуляеце! — кіўнуў галавою Веткін.

— Паслухайце, панове, — загаварыў Лбоў і зноў раней часу засмяяўся. — Вы ведаеце, што сказаў генерал Дахтуроў пра пяхотных ад'ютантаў? Гэта цябе, Бек, датычыцца. Што яны самыя смелыя ездакі ва ўсім свеце...

— Не хлусі, фендрык! — кінуў Бек-Агамалаў.

Ён падштурхнуў каня шэнкелямі і зрабіў выгляд, што хоча наехаць на падпрапаршчыка.

— Далібог жа! У кожнага з іх, кажа, не коні, а нейкія гітары, шафы — з запалам, слепавокія, апоеныя. А дасі яму загад — так і смаліць куды папала, на ўсю сілу. Плот — дык плот, роў — дык роў. Праз кусты ляціць. Павады выпусціў, страмёны разгубіў, шапку далоў! Адважныя ездакі!

— Што чуваць новага, Бек? — спытаў Веткін.

— Што новага? Нічога новага. Зараз, вось толькі што, застаў палкавы камандзір на сходзе падпалкоўніка Леха. Раскрычаўся на яго так, што на саборнай плошчы было чуваць. А Лех п'яны, як змей, не можа таты-мамы вымавіць. Стаіць на месцы і хістаецца, рукі за спіну залажыў. А Шульговіч як гаркне на яго: «Калі размаўляеце з палкавым камандзірам, зрабіце ласку рукі на задніцы не трымаць!» І прыслуга тут жа была.

— Моцна закручана! — сказаў Веткін з усмешкаю — ці то іранічнай, ці то ўхвальнай. — У чацвертай роце ён учора, кажуць, крычаў: «Чаго вы мне статут пад нос сунеце? Я — для вас статут, і ніякіх больш размоў! Я тут цар і бог!»

Лбоў раптам зноў засмяяўся са сваіх думак.

— А вось яшчэ, панове, быў выпадак з ад'ютантам у N-скім палку...

— Ды сціхніце, Лбоў, — сур'ёзна заўважыў яму Веткін. — Вось дык прарвала вас сёння.

— Ёсць і яшчэ навіна, — гаварыў далей Бек-Агамалаў. Ён зноў павярнуў каня перадам да Лбова і, жартуючы, стаў наязджаць на яго. Конь матляў галавою і чмыхаў, раскідваючы вакол сябе пену. — Ёсць і яшчэ навіна. Камандзір ва ўсіх ротах патрабуе ад афіцэраў, каб яны секлі чучалы. У дзевятай роце такога холаду нагнаў, што проста жах. Епіфанава загнаў пад арышт за тое, што шашка была не навостраная... Чаго ты баішся, фендрык! — крыкнуў раптам Бек-Агамалаў на падпрапаршчыка. — Прывыкай. Сам жа будзеш калі-небудзь ад'ютантам. Будзеш сядзець на кані, як падсмажаны верабей на блюдзе.

— Ну, ты, азіят!.. Прэч адсюль, — адмахваўся Лбоў ад конскай морды. — Ты чуў, Бек, як у N-скім палку адзін ад'ютант купіў каня з цырка? Выехаў на ім на агляд, а ён раптам перад самім камандуючым войскамі пачаў гішпанскім крокам парадзіраваць. Ведаеш, так: ногі ўгору і гэтак з боку на бок. Заляцеў, нарэшце, у галаўную роту — мітусня, крык, бязладдзе. А конь — ніякай увагі, ходзіць сабе гішпанскім крокам, ды і ўсё тут. Тады Драгаміраў зрабіў рупар — вось гэтак — і крычыць: «Паручні-ік, тым жа самым алюрам на гаўптвахту, на дваццаць адзін дзень, ма-арш!..»

— Гэта дробязь, — зморшчыўся Веткін. — Слухай, Бек, ты нам з гэтай сечай сапраўдны сюрпрыз зрабіў. Што ж гэта значыць? Зусім вольнага часу не застанецца? Вось і нам учора гэтую пачварыну прынеслі.

Ён паказаў на сярэдзіну пляца, дзе стаяла зробленае з сырой гліны чучала, якое мела нейкае падабенства чалавечай постаці, толькі без рук і без ног.

— Ну а вы? Секлі? — спытаў з цікаўнасцю Бек-Агамалаў. — Рамашоў, вы не спрабавалі?

— Не.

— Вось яшчэ! Буду я глупствам займацца, — забурчаў Веткін. — Калі гэта ў мяне час, каб секчы? З дзевяці раніцы да шасці вечара толькі і ведаеш, што аціраешся тут. Ледзьве паспееш пажэрці і гарэлкі выпіць. Я ім, дзякуй богу, не хлапчуком даўся...

— Дзівак. Трэба ж афіцэру ўмець валодаць шашкаю.

— Цікава ведаць, навошта гэта? На вайне? Пры цяперашняй агнястрэльнай зброі цябе і на сто крокаў не падпусцяць. На якое ліха мне твая шашка? Я не кавалерыст. А спатрэбіцца, я ўжо лепш вазьму стрэльбу ды прыкладам — бац-бац па галовах. Гэта больш надзейна.

— Ну, добра, а ў мірны час? Ці мала можа быць выпадкаў. Бунт, абурэнне там якое, ці што...

— Ды што з таго? Навошта зноў-такі шашка? Не буду ж я займацца чорнай працай, секчы людзям галовы. «Ро-ота, плі» — і ўсё ў парадку...

Бек-Агамалаў зрабіў нездаволены выраз.

— Э, ты ўсё дураслівіш, Павел Паўлыч. Не, ты адказвай сур'ёзна. Вось ідзеш ты дзе-небудзь на гулянне або ў тэатры, або, мажліва, цябе ў рэстаране абразіў які-небудзь шпак... возьмем крайняе — дасць табе які-небудзь цывільны аплявуху. Што ты будзеш рабіць?

Веткін прыўзняў плечы і грэбліва сцяў вусны.

— Н-ну! Па-першае, мяне ніякі шпак не ўдарыць, таму што б'юць толькі таго, хто баіцца, што яго паб'юць. А па-другое... ну, што я буду рабіць? Бацну ў яго з рэвальвера.

— А калі рэвальвер дома пакінуў? — спытаў Лбоў.

— Ну, чорт... ну паеду па яго... Вось глупства. Быў жа выпадак, што абразілі аднаго карнета ў кафэшантане. І ён з'ездзіў дахаты на кані, прывёз рэвальвер і ўкакошыў двух нейкіх рабчыкаў. І ўсё!

Бек-Агамалаў з прыкрасцю паківаў галавою.

— Ведаю. Чуў. Аднак суд прызнаў, што ён дзейнічаў з загадзя абдуманым намерам, і прысудзіў яго. Што ж тут добрага? Не, ужо я, каб мяне хто абразіў або ўдарыў...

Ён не дагаварыў, але так моцна сціснуў у кулак сваю маленькую руку, якая трымала павады, што яна задрыжала. Лбоў раптам закалаціўся са смеху і пырснуў.

— Зноў! — строга заўважыў Веткін.

— Панове... калі ласка... Ха-ха-ха! У N-скім палку быў выпадак. Падпрапаршчык Краўзе ў Шляхетным сходзе ўчыніў скандал. Тады буфетчык схапіў яго за пагон і амаль адарваў. Тады Краўзе выхапіў рэвальвер і р-раз яму ў галаву! На месцы! Тут яму яшчэ нейкі адвакацік пад руку трапіў, ён і яго бах! Ну, вядома, усе разбегліся. А тады Краўзе спакойна пайшоў сабе ў лагер, на пярэднюю лінейку, да сцяга. Вартавы крычыць: «Хто ідзе?» — «Падпрапаршчык Краўзе, памерці пад сцягам!» Лёг і прастрэліў сабе руку. Потым суд яго апраўдаў.

— Малайчына! — сказаў Бек-Агамалаў.


Пачалася звычайная, любімая маладымі афіцэрамі размова пра выпадкі нечаканых крывавых распраў на месцы і пра тое, як гэтыя выпадкі праходзілі амаль заўсёды беспакарана. У адным маленькім гарадку бязвусы п'яны карнет уварваўся з шашкаю ў натоўп жыдоў, у якіх ён папярэдне «разнёс велікодную кучку». У Кіеве пяхотны падпаручнік засек у танцавальнай зале студэнта за тое, што той штурхнуў яго локцем ля буфета. У нейкім вялікім горадзе — ці то ў Маскве, ці то ў Пецярбурзе — афіцэр застрэліў, «як сабаку», цывільнага, які ў рэстаране зрабіў яму заўвагу, што прыстойныя людзі да незнаёмых дам не прыстаюць.

Рамашоў, які да гэтага часу маўчаў, раптам, чырванеючы ад збянтэжанасці, без патрэбы папраўляючы акуляры і кашляючы, умяшаўся ў размову:

— А вось, панове, што я скажу са свайго боку. Буфетчыка я, бадай, не лічу... так... Але калі цывільны... як бы гэта сказаць?.. Так... Ну, калі ён прыстойны чалавек, дваранін і гэтак далей... Навошта ж я буду на яго, бяззбройнага, нападаць з шашкаю? Чаму я не магу ў яго патрабаваць задавальнення? Усё ж мы людзі адукаваныя, як кажуць...

— Э, глупства вы гаворыце, Рамашоў, — перапыніў яго Веткін. — Вы захочаце задавальнення, а ён скажа: «Не... э-э-э... я, ведаеце, нэогул... э-э... не прызнаю дуэлі. Я праціўнік кровапраліцця... І апрача таго, э-э... у нас ёсць міравы суддзя...» Вось і хадзіце тады ўсё жыццё з пабітай мордай.

Бек-Агамалаў шырока ўсміхнуўся сваёй іскрыстай усмешкай.

— Што? Вось бачыш! Згаджаешся са мной? Я табе, Веткін, кажу: вучыся секчы. У нас на Каўказе ўсе з маленства вучацца. На прутах, на барановых тушах, на вадзе...

— А на людзях? — уставіў Лбоў.

— І на людзях, — спакойна адказаў Бек-Агамалаў. — Ды яшчэ як сякуць! Адным ударам рассякаюць чалавека ад пляча да бядра, наўскасяк. Вось гэта ўдар! А то не варта і пэцкацца.

— А ты, Бек, можаш так?

— Не, не магу... Авечку маладую напалам перасяку... спрабаваў нават цялячыя тушы... а чалавека, мусіць, не... не рассяку. Галаву знясу к чорту, у гэтым я ўпэўнены, а так, каб наўскасяк... не. Мой бацька гэта рабіў лёгка...

— Ану, панове, пойдзем паспрабуем, — сказаў Лбоў умольным тонам, і ў яго раптам заблішчалі вочы. — Бек, мілок, пойдзем, калі ласка...

Афіцэры падышлі да глінянага чучала. Першым секануў Веткін. Надаўшы азвярэлы выгляд свайму лагоднаму, прастакаватаму твару, ён з усяе сілы, з вялікім, няспрытным размахам, ударыў па гліне. У той жа час ён міжвольна абазваўся тым характэрным гукам, якім абзываюцца мяснікі, калі сякуць ялавічыну. Лязо ўвайшло ў гліну на чвэртку аршына, і Веткін цераз сілу выцягнуў яго адтуль.

— Дрэнна! — заўважыў, паківаўшы галавой, Бек-Агамалаў. — Вы, Рамашоў...

Рамашоў выцягнуў шашку з ножан і збянтэжана паправіў рукою акуляры. Ён быў сярэдняга росту, хударлявы, і хоць досыць дужы для свайго складу, але, ад вялікай сарамяжлівасці, няспрытны. Фехтаваць на эспадронах ён не ўмеў нават у вучылішчы, а за паўтара года службы і зусім забыў гэтае штукарства. Узняўшы высока над галавой зброю, ён у той жа час інстынктыўна выставіў наперад левую руку.

— Руку! — крыкнуў Бек-Агамалаў.

Але ўжо было позна. Канец шашкі толькі злёгку чыркануў па гліне. Рамашоў, які чакаў большага супраціўлення, страціў раўнавагу і пахіснуўся. Лязо шашкі, стукнуўшыся аб яго выцягнутую наперад руку, адхапіла кавалачак скуры з указальнага пальца. Палілася кроў.

— Эх! Вось бачыце! — усклікнуў злосна Бек-Агамалаў, злазячы з каня. — Так і руку лёгка адсячы. Хіба можна гэтак абыходзіцца са зброяй? Ды нічога, глупства, завяжыце хустачкай тужэй. Інстытутка. Патрымай каня, фендрык. Вось, глядзіце. Галоўная сутнасць удару не ў плячы і не ў локці, а вось тут, у згібе кісці. — Ён зрабіў некалькі хуткіх кругападобных рухаў кісцю правай рукі, і клінок шашкі ператварыўся над яго галавою ў адзін суцэльны зіхатлівы круг. — Цяпер глядзіце: левую руку я адводжу назад, за спіну. Калі вы наносіце ўдар, дык не біце і не сячыце рэч, а рэжце яе, як бы пілуйце, адхоплівайце шашку назад... Разумееце? І пры тым памятайце цвёрда: плоскасць шашкі павінна быць абавязкова нахілена да плоскасці ўдару, абавязкова. Ад гэтага вугал робіцца вастрэйшы. Вось, глядзіце.

Бек-Агамалаў адышоў крокі на два ад глінянага цурбана, упіўся ў яго вострым, пранізлівым позіркам і раптам, бліснуўшы шашкаю высока ў паветры, страшэнным, няўлоўным для вачэй рухам, падаўшыся наперад, нанёс маланкавы ўдар. Рамашоў чуў толькі, як прарэзліва свіснула разрэзанае паветра, і адразу ж верхняя палова чучала мякка і цяжка бразнулася на зямлю. Плоскасць адрэзу была гладкая, нібыта адпаліраваная.

— Ах, чорт! Вось гэта ўдар! — усклікнуў у захапленні Лбоў. — Бек, галубок, калі ласка, яшчэ раз.

— Ану, Бек, яшчэ, — папрасіў Веткін.

Але Бек-Агамалаў, нібы баючыся сапсаваць зроблоны эфект, усміхаючыся, засоўваў шашку ў ножны. Ён цяжка дыхаў, і ўвесь ён у гэтую хвіліну, з шырока расплюшчанымі лютымі вачамі, з гарбатым носам і з ашчэранымі зубамі, быў падобны да нейкай драпежнай, злоснай і гордай птушкі.

— Гэта што? Хіба так трэба секчы? — гаварыў ён з напускной пагардай. — Майму бацьку, на Каўказе, было шэсцьдзесят год, а ён каню перасякаў шыю. Напалам! Трэба, дзеці мае, увесь час практыкавацца. У нас вось як робяць: паставяць лазовы дубец у ціскі і сякуць або ваду пусцяць зверху тоненькім струменьчыкам і сякуць. Калі няма пырскаў, значыць, удар быў добры. Ну, Лбоў, цяпер ты.

Да Веткіна падбег са спалоханым выглядам унтэр-афіцэр Бабылёў.

— Ваша благароддзе... Камандзір палка едуць!

— Смі-ірррна! — строга і ўзбуджана закрычаў капітан Сліва з другога канца плошчы.

Афіцэры таропка разышліся па сваіх узводах. Вялікі нязграбны вазок павольна з'ехаў з шашы на пляц і спыніўся. З яго з аднаго боку цяжка вылез, нахіліўшы ўвесь кузаў набок, палкавы камандзір, а з другога лёгка саскочыў на зямлю палкавы ад'ютант, паручнік Федароўскі — высокі франтаваты афіцэр.

— Здарова, шостая! — пачуўся густы, спакойны голас палкоўніка.

Салдаты гучна і бязладна закрычалі з розных канцоў пляца:

— Добрага здароўя, ваш-а-а-а!

Афіцэры прыклалі рукі да брылёў шапак.

— Прашу працягваць заняткі, — сказаў камандзір палка і падышоў да бліжэйшага ўзвода.

Палкоўнік Шульговіч быў не ў гуморы. Ён абыходзіў узводы, прапаноўваў салдатам пытанні з гарнізоннай службы і час ад часу мацюгаўся з той асаблівай маладзецкай віртуознасцю, якая ў гэтых выпадках уласціва старым франтавым служакам. Салдат нібыта гіпнатызаваў пільны, упарты позірк яго старэчых, бледных, выцвілых, строгіх вачэй, і яны пазіралі на яго, не маргаючы, ледзьве дыхаючы, выпростваючыся ад жаху ўсім целам. Палкоўнік быў вялізны, тоўсты, самавіты стары. Яго мясісты твар, вельмі шырокі ў скулах, звужаўся ўверх, а ўнізе пераходзіў у густую сярэбраную бараду і такім чынам меў форму вялікага, цяжкага ромба. Бровы былі сівыя, касматыя, грозныя. Гаварыў ён амаль не павышаючы тону, але кожны гук яго незвычайнага, славутага ў дывізіі голасу — голасу, якім ён, дарэчы, зрабіў усю сваю службовую кар'еру, — быў добра чуцён у самых дальніх месцах вялізнага пляца і нават на шашы.

— Ты хто такі? — адрывіста спытаў палкоўнік, раптоўна спыніўшыся перад маладым салдатам Шарафутдзінавым, які стаяў ля гімнастычнага плота.

— Радавы шостай роты Шарафутдзінаў, ваша высокаблагароддзя! — старанна, хрыпла крыкнуў татарын.

— Дурань! Я ў цябе пытаюся, на які пост ты прызначаны?

Салдат, разгубіўшыся ад крыку і злоснага камандзірскага выгляду, маўчаў і толькі лыпаў вачамі.

— Н-ну? — павысіў голас Шульговіч.

— Які асоба вартавы... недатыкальная... — залапатаў абы-што татарын. — Не магу знаць, ваша высокаблагароддзя, — скончыў ён раптам ціха і рашуча.

Тоўсты твар камандзіра пачырванеў густым цагляным старэчым румянцам, а яго кусцістыя бровы гнеўна ссунуліся. Ён павярнуўся вакол сябе і рэзка спытаў:

— Хто тут малодшы афіцэр?

Рамашоў выйшаў наперад і прыклаў руку да фуражкі.

— Я, пан палкоўнік.

— А-а! Падпаручнік Рамашоў. Добра вы, мусіць, займаецеся з людзьмі. Калені разам! — гаркнуў раптам Шульговіч, вылупіўшы вочы. — Як стаіцё ў прысутнасці свайго палкавога камандзіра? Капітан Сліва, стаўлю вам на від, што ваш субалтэрн-афіцэр не ўмее трымаць сябе перад начальствам пры выкананні службовых абавязкаў... Ты, сабачая душа, — павярнуўся Шульговіч да Шарафутдзінава, — хто ў цябе палкавы камандзір?

— Не магу знаць, — паныла, але хутка і цвёрда адказаў татарын.

— У!..... Я ў цябе пытаюся, хто твой камандзір палка? Хто — я? Разумееш, я, я, я, я, я!.. — І Шульговіч некалькі разоў з усяе сілы стукнуў сябе далонню па грудзях.

— Не магу знаць...

— ....... — ... — вылаяўся палкоўнік доўгай, у дваццаць слоў, заблытанай і цынічнай фразай. — Капітан Сліва, зараз жа пастаўце гэтага сучынага сына пад ружжо з поўнай выкладкай. Няхай згніе, паскуда, пад ружжом. Вы, падпаручнік, больш пра бабскія хвасты думаеце, чым пра службу. Вальсы танцуеце? Поль дэ Кокаў чытаеце?.. Што гэта — салдат, па-вашаму? — тыцнуў ён пальцам у Шарафутдзінавы губы. — Гэта — сорам, ганьба, агіднасць, а не салдат. Прозвішча свайго палкавога камандзіра не ведае... З-дзі-ўляюся вам, падпаручнік!..

Рамашоў пазіраў на сівы, чырвоны, раззлаваны твар і адчуваў, як у яго ад крыўды і ад хвалявання калоціцца сэрца і цямнее ўсё перад вачамі... І раптам, амаль нечакана для самога сябе, ён сказаў глуха:

— Гэта — татарын, пан палкоўнік. Ён нічога не разумее па-расейску, і апрача таго...

У Шульговіча імгненна пабялеў твар, заскакалі старэчыя шчокі і вочы зрабіліся зусім пустыя і страшэнныя.

— Што?! — зароў ён такім аглушальным голасам, што жыдоўскія хлопчыкі, якія сядзелі каля шашы на плоце, рассыпаліся, як вераб'і, у розныя бакі. — Што? Размаўляць? Ма-аў-чаць! Блазнюк, прапаршчык дазваляе сабе... Паручнік Федароўскі, аб'явіце ў сённяшнім загадзе аб тым, што я аддаю падпаручніка Рамашова пад хатні арышт на чацвера сутак за неразуменне воінскай дысцыпліны. А капітану Сліве аб'яўляю строгую вымову за тое, што не ўмее навучыць сваіх малодшых афіцэраў па-сапраўднаму разумець службовы абавязак.

Ад'ютант з пачцівым і раўнадушным выглядам аддаў чэсць. Сліва, згорбіўшыся, стаяў з драўляным тварам і ўвесь час трымаў дрыготкую руку ля брыля фуражкі.

— Сорамна вам, капітан Сліва, — бурчэў Шульговіч, пакрысе супакойваючыся. — Адзін з лепшых афіцэраў у палку, стары служака — і так распускаеце моладзь. Падцягвайце іх, лайце іх без сораму. Няма чаго з імі валаводзіцца. Не паненкі, не размокнуць...

Ён крута павярнуўся і, у суправаджэнні ад'ютанта, пайшоў да вазка. І пакуль ён садзіўся, пакуль вазок павярнуў на шашу і схаваўся за будынкам ротнай школы, на пляцы стаяла палахлівая цішыня.

— Эх, бацюхна! — з пагардаю, суха і злосна сказаў Сліва праз колькі хвілін, калі афіцэры ўжо разыходзіліся па хатах. — І пацягнула ж вас на размовы. Стаялі б і маўчалі, калі ўжо бог забіў. Цяпер вось мне праз вас у загадзе вымова. І на якое ліха вас прыслалі да мяне ў роту? Патрэбны вы мне, як кашаль хваробе. Вам бы сусолку ссаць, а не...

Ён не дагаварыў, стомлена махнуў рукой і, павярнуўшыся спіною да маладога афіцэра, увесь згорбіўшыся, паклыпаў дахаты, у сваю брудную, старэчую, халастую кватэру. Рамашоў паглядзеў яму ўслед, на яго панылую, вузкую і доўгую спіну, і раптам адчуў, што ў яго ў сэрцы, праз горыч нядаўняй крыўды і публічнай ганьбы, шавеліцца спагада да гэтага адзінокага, агрубелага чалавека, якога ніхто не любіў і ў якога на ўсім свеце асталіся толькі дзве ўпадобы: страявая прыгажосць сваёй роты і ціхае, адлюднае штодзённае п'янства па вечарах — «да падушкі», як казалі ў палку старыя запойныя бурбоны.

І паколькі ў Рамашова была крышку смешная, наіўная прывычка, часта ўласцівая вельмі маладым людзям, думаць аб самім сабе ў трэцяй асобе, словамі шаблонных раманаў, дык і цяпер ён вымавіў унутрана:

«Яго добрыя, выразныя вочы затуманіліся воблакам смутку...»


II

Салдаты паўзводна разышліся па кватэрах. Пляц абязлюдзеў. Рамашоў нейкі час стаяў у нерашучасці на шашы. Ужо не ў першы раз за паўтара года сваёй афіцэрскай службы перажываў ён гэтае пакутлівае ўсведамленне сваёй адзіноты і загубленасці сярод чужых, варожых або абыякавых людзей, — гэтае самотнае пачуццё, калі не ведаеш, куды падзець сённяшні вечар. Думкі аб сваёй кватэры, аб афіцэрскім сходзе абрыдлі яму. У сходзе цяпер пуста; напэўна, два падпрапаршчыкі гуляюць на дрэнным, маленькім більярдзе, п'юць піва, кураць і над кожным шарам з зацятасцю прысягаюць і лаюцца; у пакоях стаіць застарэлы пах нясмачнага кухмістарскага абеду — сумна!..

«Пайду на вакзал, — сказаў сам сабе Рамашоў. — Усё роўна».

У бедным жыдоўскім мястэчку не было ніводнага рэстарана. Клубы, як ваенны, так і цывільны, былі ў самым убогім, запушчаным стане, і таму вакзал з'яўляўся адзіным месцам, куды звычайна часцяком ездзілі выпіць і развеяцца і нават пагуляць у карты. Ездзілі туды і дамы к прыходу пасажырскіх цягнікоў, што ўносіла маленькую разнастайнасць у глыбокую нудоту правінцыяльнага жыцця.

Рамашоў любіць хадзіць на вакзал па вечарах, к кур'ерскаму цягніку, які прыпыняўся тут у апошні раз перад прускай граніцай. З дзіўным зачараваннем, усхвалявана сачыў ён, як да станцыі, імкліва вылецеўшы з-за павароткі, пад'язджаў на ўсіх парах гэты цягнік усяго з пяці новенькіх, зіхатлівых вагонаў, як хутка раслі і разгараліся яго вогненныя вочы, што кідалі перад сабою на рэйкі светлыя плямы, і як ён, ужо гатовы праскочыць станцыю, імгненна, з сіпеннем і грукатам, прыпыняўся — «нібы волат, які ўхапіўся з разбегу за скалу», — думаў Рамашоў. З вагонаў, якія наскрозь ззялі вясёлымі святочнымі агнямі, выходзілі прыгожыя, багата апранутыя і выпешчаныя дамы ў дзівосных капялюшыках, у незвычайна зграбных касцюмах, выходзіла цывільнае панства, цудоўна апранутае, бесклапотна самаўпэўненае, з гучнымі галасамі, з французскай і нямецкай мовай, з вольнымі жэстамі, з лянівым смехам. Ніхто з іх ніколі, нават мелькам, не звяртаў увагі на Рамашова, але ён бачыў у іх кавалачак нейкага недасягальнага, вытанчанага, цудоўнага свету, дзе жыццё — вечнае свята і ўрачыстасць.

Праходзіла восем хвілін. Звінеў званок, свістаў паравоз, і зіхатлівы цягнік пакідаў станцыю. Таропка гасіліся агні на пероне і ў буфеце. Адразу надыходзіла цёмная будзённасць. І Рамашоў заўсёды падоўгу з ціхім, летуценным смуткам сачыў за чырвоным ліхтарыкам, які плаўна гойдаўся ззаду апошняга вагона, адыходзячы ў морак ночы і робячыся ледзь прыкметнай іскрынкай.

«Пайду на вакзал», — падумаў Рамашоў. Але адразу ж ён паглядзеў на свае галёшы і пачырванеў ад колкага сораму. Гэта былі цяжкія гумовыя галёшы ў паўтары чвэрткі глыбіні, аблепленыя даверху густой, як цеста, чорнай гразёй. Такія галёшы насілі ўсе афіцэры ў палку. Потым ён паглядзеў на свой шынель, абрэзаны, таксама дзеля гразі, да каленяў, з абвіслымі ўнізе махрамі, з зашмальцаванымі і расцягнутымі прарэшкамі, і ўздыхнуў. На мінулым тыдні, калі ён праходзіў па платформе каля таго самага кур'ерскага цягніка, ён прыкмеціў высокую, стройную, вельмі прыгожую даму ў чорнай сукенцы, якая стаяла ў дзвярах вагона першага класа. Яна была без капялюшыка, і Рамашоў хутка, але выразна паспеў разгледзець яе тонкі, правільны нос, цудоўныя маленькія і пухлыя губы і бліскучыя чорныя хвалістыя валасы, якія ад прамога прабора пасяродку галавы спускаліся ўніз да шчок, закрываючы скроні, канцы броваў і вушы. Ззаду яе, выглядаючы з-за яе пляча, стаяў рослы малады чалавек у светлым гарнітуры з ганарыстым тварам і з вусамі ўверх, як у імператара Вільгельма, нават крышку падобны да Вільгельма. Дама таксама паглядзела на Рамашова, і, як яму здалося, паглядзела пільна, з увагаю, і, праходзячы паўз яе, падпаручнік падумаў, як звычайна: «Вочы цудоўнай незнаёмкі з задавальненнем спыніліся на стройнай, хударлявай постаці маладога афіцэра». Але калі, прайшоўшы крокаў з дзесяць, Рамашоў раптам павярнуўся назад, каб яшчэ раз сустрэць позірк прыгожай дамы, ён угледзеў, што і яна і яе спадарожнік з захапленнем смяюцца, пазіраючы яму ўслед. Тады Рамашоў раптам з нечаканай яснасцю і як бы збоку ўявіў самога сябе, свае галёшы, шынель, бледны твар, блізарукасць, сваю звычайную разгубленасць і нязграбнасць, прыгадаў сваю толькі што прыдуманую прыгожую фразу і пачырванеў пакутліва, да вострага болю, ад нясцерпнага сораму. І нават цяпер, ідучы на адзіноце ў прыцемку вясенняга вечара, ён зноў яшчэ раз пачырванеў ад сораму за гэты ранейшы сорам.

— Не, куды ўжо на вакзал, — прашаптаў з горкай безнадзейнасцю Рамашоў. — Пахаджу крышку, а потым дадому...

Быў пачатак красавіка. Змрок ападаў непрыкметна для вока. Таполі, што раслі паабапал шашы, белыя, нізкія домікі з чарапічнымі дахамі па баках ад дарогі, постаці рэдкіх прахожых — усё счарнела, страціла фарбы і перспектыву; усе рэчы ператварыліся ў чорныя пляскатыя сілуэты, але абрысы іх з чароўнай акрэсленасцю стаялі ў смуглявым паветры. На захадзе за горадам гарэла зара. Быццам у жарало распаленага вулкана, які палаў вадкім золатам, падалі цяжкія шызыя воблакі і пунсавелі крывава-чырвонымі, і бурштынавымі, і фіялетавымі агнямі. А над вулканам узнімалася купалам угару, зелянеючы бірузою і аквамарынам, лагоднае вячэрняе вясенняе неба.

Павольна ідучы па шашы, з цяжкасцю перастаўляючы ногі ў вялікіх галёшах, Рамашоў неадступна глядзеў на гэты казачны пажар. Як і заўсёды, з самага маленства, яму мроілася за яркай вячэрняй зарой нейкае таямнічае, прамяністае жыццё. Быццам бы там, далёка-далёка за воблакамі і за небасхілам, гарэў пад нябачным адсюль сонцам чароўны, асляпляльна-цудоўны горад, схаваны ад вачэй хмарамі, поўнымі ўнутранага агню. Там зіхацеў нясцерпным бляскам брук з залатых плітак, узвышаліся дзівосныя купалы і вежы з пурпуровымі дахамі, зіхацелі брыльянты ў вокнах, трапяталі ў паветры яркія рознакаляровыя сцягі. І здавалася, што ў гэтым далёкім і казачным горадзе жывуць радасныя, вясёлыя людзі, усё жыццё якіх падобна да салодкай музыкі, у якіх нават задуменнасць, нават смутак — чароўна пяшчотныя і прыгожыя. Ходзяць яны па зыркіх плошчах, па цяністых садах, сярод кветак і фантанаў, ходзяць, богападобныя, светлыя, поўныя невыказнай радасці, яны не ведаюць перашкод у шчасці і жаданнях, не азмрочаны ні тугою, ні сорамам, ні клопатамі...

Нечакана прыгадалася Рамашову нядаўняя сцэнка на пляцы, грубыя крыкі палкавога камандзіра, адчуванне перажытай крыўды, адчуванне вострай і ў той жа час хлапчукоўскай няёмкасці перад салдатамі. Самым балючым для яго было тое, што на яго крычалі дакладна гэтак жа, як і ён іншы раз крычаў на маўклівых сведак яго сённяшняй ганьбы, і ў гэтым усведамленні было нешта такое, што згладжвала розніцу ў становішчы, нешта такое, што прыніжала яго афіцэрскую і, як ён думаў, чалавечую годнасць.

І ў ім адразу ж, нібы ў хлапчуку — у ім на самай справе асталося яшчэ шмат дзіцячага, — завіравалі помслівыя, фантастычныя, п'янкія мары. «Глупства! Усё жыццё перада мной! — разважаў Рамашоў, і, захоплены сваімі думкамі, ён глыбока ўздыхнуў і паскорыў хаду. — Вось, насуперак ім усім, заўтра ж з раніцы сяду за кнігі, падрыхтуюся і паступлю ў акадэмію. Праца! О, праца можа зрабіць усё, што захочаш. Узяць толькі сябе ў рукі. Буду зубрыць, як вар'ят... І вось, нечакана для ўсіх, я вытрымліваю бліскуча экзамен. І тады напэўна ўсе яны скажуць: «Што ж тут дзіўнага? Мы былі загадзя ў гэтым перакананы. Такі здольны, мілы, таленавіты малады чалавек».

І Рамашоў так яскрава ўбачыў сябе вучоным афіцэрам генеральнага штаба, які падае выключныя надзеі... Імя яго запісана ў акадэміі на залатой дошцы. Прафесары абяцаюць яму бліскучую будучыню, прапануюць застацца пры акадэміі, але — не — ён ідзе ў строй. Трэба адбываць тэрміны камандавання ротаю. І абавязкова ў сваім палку. Вось ён прыязджае сюды — элегантны, спагадліва-нядбайны, карэктны і дзёрзка-ветлівы, як тыя афіцэры генеральнага штаба, якіх ён бачыў на леташніх вялікіх манеўрах і на здымках. Афіцэрскай кампаніі ён пазбягае. Грубыя армейскія звычкі, фамільярнасць, карты, папойкі — не, гэта не для яго: ён памятае, што тут толькі этап на шляху яго далейшай кар'еры і славы.

Вось пачаліся манеўры. Вялікі двухбаковы бой. Палкоўнік Шульговічне разумее дыспазіцыі, блытаецца, непакоіць людзей і сам мітусіцца — яму ўжо зрабіў два разы заўвагу праз ардынарцаў камандзір корпуса. «Ну, капітан, выручайце, — звяртаецца ён да Рамашова. — Ведаеце, па старой дружбе. Памятаеце, хе-хе-хе, як мы з вамі сварыліся? Ужо, калі ласка». Твар сканфужаны і ліслівы. Але Рамашоў, бездакорна аддаючы чэсць і падаўшыся наперад у сядле, адказвае са спакойна-ганарлівым выглядам: «Вінаваты, пан палкоўнік... Гэта ваш абавязак распараджацца перамяшчэннямі палка. Мая справа — прымаць загады і выконваць іх...» А ўжо ад камандзіра корпуса ляціць трэці ардынарац з новай вымовай.

Бліскучы афіцэр генеральнага штаба Рамашоў ідзе ўсё вышэй і вышэй па шляху службовай кар'еры... Вось успыхнула абурэнне рабочых на вялікім сталеліцейным заводзе. Тэрмінова выклікана рота Рамашова. Ноч, зарава пажару, вялізны ўзбуджаны натоўп, ляцяць каменні... Стройны, прыгожы капітан выходзіць наперад роты. Гэта — Рамашоў. «Браткі, — звяртаецца ён да рабочых, — трэці і апошні раз папярэджваю, што буду страляць!..» Крык, свіст, рогат... Камень б'е па плячы Рамашова, але яго мужны, адкрыты твар застаецца спакойны. Ён паварочваецца назад, да салдат, у якіх вочы гараць гневам, таму што пакрыўдзілі іх горача любімага начальніка. «Проста па натоўпе, агонь ротаю... Рота-а, плі!..» Сто выстралаў зліваюцца ў адзін... Жахлівы крык. Дзесяткі мёртвых і параненых валяцца ў кучу... Астатнія ўцякаюць у бязладдзі, некаторыя становяцца на калені, молячы аб літасці. Бунт уціхаміраны. Рамашова чакае наперадзе падзяка ад начальства і ўзнагарода за вялікую мужнасць.

А там вайна... Не, да вайны Рамашоў лепш паедзе ваенным шпіёнам у Германію. Вывучыць нямецкую мову да поўнай дасканаласці і паедзе. Якая адвага! Адзін, зусім адзін, з нямецкім пашпартам у кішэні, з катрынкаю за плячмі. Абавязкова з катрынкаю. Ходзіць з горада ў горад, круціць ручку катрынкі, збірае пфенігі, прыкідваецца дурнем і ў той жа час паціху здымае планы ўмацаванняў, складаў, казармаў, лагераў. Вакол пастаянная небяспека. Свой урад адступіўся ад яго, ён па-за законам. Удасца яму здабыць каштоўныя звесткі — у яго грошы, чыны, становішча, слава, не — яго расстраляюць без суда, без усякіх фармальнасцей, на золку ля якога-небудзь крывога капаніра. Вось яму спагадліва прапануюць завязаць вочы хусцінкай, але ён з пагардаю шпурляе яе на зямлю. «Хіба вы думаеце, што сапраўдны афіцэр баіцца зірнуць у вочы смерці?» Стары палкоўнік гаворыць са спачуваннем: «Паслухайце, вы маладыя, мой сын гэткіх жа гадоў, як і вы. Назавіце ваша прозвішча, назавіце толькі вашу нацыянальнасць, і мы заменім вам пакаранне смерцю зняволеннем». Але Рамашоў перапыняе яго з халоднай ветлівасцю: «Гэта марна, палкоўнік, дзякую вам. Рабіце сваю справу». Потым ён звяртаецца да ўзвода стралкоў. «Салдаты, — кажа ён цвёрдым голасам, вядома, па-нямецку, — прашу аб таварыскай паслузе: цаляйце ў сэрца!» Чулы лейтэнант, ледзьве стрымліваючы слёзы, махае белай хустачкай. Залп...

Гэтая ўяўная карціна атрымалася такая жывая і яскравая, што Рамашоў, які даўно ўжо ішоў шырокай ступой і глыбока дыхаў, раптам увесь закалаціўся і ў спалоху застыў на месцы з сутаргава сціснутымі кулакамі і ўсхваляваным сэрцам. Але адразу ж, слаба і вінавата ўсміхнуўшыся самому сабе ў цемры, ён уцягнуў галаву ў плечы і пайшоў далей.

Але неўзабаве шпаркія, як плынь, неадольныя мары зноў апанавалі яго. Пачалася страшэнная кровапралітная вайна з Прусіяй і Аўстрыяй. Вялізнае поле бітвы, трупы, гранаты, кроў, смерць! Гэта генеральны бой, які вырашае ўвесь лёс кампаніі. Падыходзяць апошнія рэзервы, з хвіліны на хвіліну чакаюць паяўлення ў тыле праціўніка абходнай расейскай калоны. Трэба стрымаць люты націск ворага, трэба вытрываць, чаго б гэта ні каштавала. І самы страшэнны агонь, самыя шалёныя намаганні ворага накіраваны на Керанскі полк. Салдаты б'юцца, як ільвы, яны ні разу не пахіснуліся, хоць шэрагі іх з кожнаю хвілінаю радзеюць пад градам варожых стрэлаў. Гістарычны момант! Пратрымацца б яшчэ хвіліну, дзве — і перамога будзе вырвана ў праціўніка. Але палкоўнік Шульговіч збянтэжаны; ён храбры — гэта бясспрэчна, аднак яго нервы не вытрымліваюць гэтага жаху. Ён заплюшчвае вочы, уздрыгвае, бляднее... Вось ён ужо зрабіў знак гарністу іграць адступленне, вось ужо салдат прыклаў ражок да губ, але ў гэты момант з-за пагорка на ўпараным арабскім кані вылятае начальнік дывізіённага штаба, палкоўнік Рамашоў. «Палкоўнік, не маеце права адступаць! Тут вырашаецца лёс Расеі!..» Шульговіч загараецца ў гневе: «Палкоўнік! Тут я камандую, і я адказваю перад богам і гасударом! Гарніст, адбой!» Але Рамашоў ужо выхапіў з рук у гарніста ражок. «Хлопцы, наперад! Цар і радзіма глядзяць на вас! Ура!» Шалёна, са страшэнным крыкам кінуліся салдаты наперад, за Рамашовым. Усё змяшалася, заплыло дымам, паляцела кудысьці ў прадонне. Варожыя рады завагаліся і адступаюць у бязладдзі. А ззаду іх, далёка за ўзгоркамі, ужо бліскаюць штыкі свежай, абходнай калоны.

«Ура, браткі, перамога!..»

Рамашоў, які цяпер ужо не ішоў, а бег, весела махаючы рукамі, раптам спыніўся, не разумеючы, што з ім робіцца. Па яго спіне, па руках і нагах, пад адзежай, па голым целе, здавалася, бегалі чыесьці халодныя пальцы, валасы на галаве варушыліся, уваччу пякло ад слёз захаплення. Ён і сам не заўважыў, як дайшоў да свайго дома, і цяпер, ачуўшыся ад палкіх мараў, са здзіўленнем пазіраў на добра знаёмыя яму вароты, на рэдкі пладовы сад за імі і на белы маленькі флігель у глыбіні саду.

— Якое, аднак, глупства лезе ў мазгаўню! — прашаптаў ён засаромлена. І яго галава баязліва ўцягнулася ў прыўзнятыя дагары плечы.


III

Супакоіўшыся, Рамашоў, як быў, у паліто, не зняўшы нават шашкі, лёг на ложак і доўга ляжаў нерухома, тупа і пільна пазіраючы ў столь. У яго балела галава і ламала спіну, а на душы была такая пустэча, нібы там ніколі не нараджалася ні думак, ні ўспамінаў, ні пачуццяў; не адчувалася нават ні раздражнення, ні нудоты, а проста ляжала штосьці вялікае, змрочнае і абыякавае.

За акном мякка слаўся самотны і пяшчотны зеленаваты красавіцкі прыцемак. У сенцах ціха корпаўся дзяншчык, асцярожна стукаючы чымсьці металічным.

«Вось дзіўна, — казаў сам сабе Рамашоў, — недзе я чытаў, што чалавек не можа ніводнай хвіліны не думаць. А я вось ляжу і ні аб чым не думаю. Ці так гэта? Не, я зараз думаю аб тым, што нічога не думаю, — значыць, усё ж нейкае кола ў мазгах круцілася. І вось зараз зноў правяраю сябе, выходзіць, зноў-такі думаю...»

І ён да таго часу разбіраўся ў гэтых нудных, заблытаных думках, пакуль яму раптам не зрабілася амаль фізічна агідна: як быццам у яго пад чэрапам расплылося шэрае, бруднае павуцінне, ад якога ніяк нельга было адкараскацца. Ён прыўзняў галаву над падушкаю і крыкнуў:

— Гайнан!..

У сенцах штосьці грукнула і пакацілася — мусіць, самаварная труба. У пакой уляцеў дзяншчык, так шпарка і з такім шумам адчыніўшы і зачыніўшы дзверы, нібыта за ім гналіся ззаду.

— Я, ваша благароддзе! — крыкнуў Гайнан спалоханым голасам.

— Ад падпаручніка Мікалаева нікога не было?

— Ніяк не, ваша благароддзе! — крыкнуў Гайнан.

Паміж афіцэрам і дзеншчыком даўно ўжо склаліся простыя, шчырыя, нават крышку любоўна-фамільярныя адносіны. Але калі справа даходзіла да казённых афіцыйных адказаў, накшталт «так точна», «ніяк не», «добрага здароўя», «я не магу знаць», дык Гайнан міжвольна выкрыкваў іх тым драўляным, прыдушаным, няўцямным крыкам, якім заўсёды гавораць салдаты з афіцэрамі ў страі. Гэта была неўсвядомленая прывычка, з якою ён ужыўся з першых дзён свайго навабранства і якая, напэўна, засела на ўсё жыццё.

Гайнан быў родам чараміс, а па рэлігіі — ідалапаклоннік. Апошняя акалічнасць чамусьці вельмі лесціла Рамашову. У палку паміж маладымі афіцэрамі была распаўсюджана даволі наіўная, хлапечая, смяхотная гульня: навучыць дзеншчыкоў дзівосным, незвычайным рэчам. Веткін, напрыклад, калі да яго прыходзілі ў госці таварышы, звычайна пытаўся ў свайго дзеншчыка-малдаваніна: «А што, Бузяскул, засталося ў нас у склепе яшчэ шампанскае?» Бузяскул адказваў на гэта зусім сур'ёзна: «Ніяк не, ваша благароддзе, учора мелі ласку выпіць апошні тузін». Другі афіцэр, падпаручнік Епіфанаў, любіў задаваць свайму дзеншчыку такія мудрагелістыя пытанні, якія наўрад ці былі зразумелыя яму самому. «Якой ты думкі, мой шаноўны, — пытаўся ён, — пра рэстаўрацыю манархіі ў сучаснай Францыі?» І дзяншчык, не маргнуўшы вокам, адказваў: «Дакладна так, ваша благароддзе, гэта атрымліваецца вельмі добра». Паручнік Бабяцінскі навучаў дзеншчыка катэхізісу, і той без запінкі адказваў на самыя дзіўныя, адарваныя ад усяго пытанні: «Чаму гэта важна па-трэцяе?» — «Гэта па-трэцяе не важна» або: «Якой думкі аб гэтым святая царква?» — «Святая царква пра гэта нічога не гаворыць». У яго ж дзяншчык дэкламаваў з недарэчнымі трагічнымі жэстамі Пімена з «Барыса Гадунова». Распаўсюджана была таксама манера прымушаць дзеншчыкоў гаварыць па-французску: банжур, мусьё; бон нюіт, мусьё; вуле ву дзю тэ, мусьё[28], — і так далей. Усё гэта выдумлялася, як адцяжка, ад нудоты, ад вузкасці замкнёнага жыцця, ад адсутнасці другіх інтарэсаў, апрача службовых.

Рамашоў часта гутарыў з Гайнанам пра яго багоў, аб якіх, між іншым, сам чараміс меў даволі цьмянае ўяўленне, а таксама пра тое, як ён прымаў прысягу на вернасць трону і радзіме. А прымаў ён прысягу сапраўды вельмі арыгінальна. У той час, калі формулу прысягі чытаў праваслаўным — святар, католікам — ксёндз, жыдам — рабін, пратэстантам, праз адсутнасць пастара — штабс-капітан Дзіц, а магаметанам — паручнік Бек-Агамалаў, — з Гайнанам была зусім асобая гісторыя. Палкавы ад'ютант паднёс пачаргова яму і двум яго землякам і адзінаверцам па кавалку хлеба з соллю на вастрыі шашкі, і тыя, не дакранаючыся хлеба рукамі, узялі яго ротам і тут жа з'елі. Сімвалічны сэнс гэтага абраду быў, здаецца, такі: вось я з'еў хлеб і соль на службе ў новага гаспадара, — хай жа мяне пакарае жалеза, калі я буду няверны. Гайнан, мусіць, крышку ганарыўся гэтым выключным абрадам і ахвотна пра яго ўспамінаў. А паколькі з кожным новым разам ён дадаваў да свайго расказу ўсё новыя і новыя падрабязнасці, дык урэшце ў яго атрымалася нейкая фантастычная, неймаверна недарэчная і на самай справе смешная казка, якая надзвычай забаўляла Рамашова і падпаручнікаў, што прыходзілі да яго.

Гайнан і цяпер думаў, што паручнік зараз жа распачне з ім прывычную гаворку пра багоў і прысягу, і таму стаяў і хітра ўсміхаўся. Але Рамашоў сказаў абыякава:

— Ну, добра... ідзі сабе...

— Сурдут табе новы прыгатаваць, ваша благароддзе? — клапатліва спытаў Гайнан.

Рамашоў маўчаў і вагаўся. Яму хацелася сказаць — так... потым — не, потым зноў — так. Ён глыбока, па-дзіцячы, у некалькі прыёмаў, уздыхнуў і адказаў паныла:

— Не, Гайнан... навошта ўжо... бог з імі... Давай, браток, самавар, ды потым збегаеш у сход па вячэру. Што ўжо!

«Сёння наўмысна не пайду, — упарта, але бяссільна падумаў ён. — Немагчыма кожны дзень дакучаць людзям, ды і... зусім я там, здаецца, не даспадобы».

У галаве гэтае рашэнне здавалася цвёрдым, але дзесьці глыбака і патаемна ў душы, амаль не пранікаючы ў свядомасць, варушылася ўпэўненасць, што ён сёння, як і ўчора, як рабіў гэта амаль штодзённа ў апошнія тры месяцы, усё ж пойдзе да Мікалаевых. Кожны дзень, ідучы ад іх а дванаццатай гадзіне ўночы, ён, з сорамам і раздражненнем на ўласную бесхарактарнасць, даваў сабе слова прапусціць тыдзень або два, а то і зусім перастаць хадзіць да іх. І пакуль ён ішоў к сабе, пакуль клаўся спаць, пакуль засынаў, ён верыў у тое, што яму будзе лёгка стрымаць сваё слова. Але мінала ноч, марудна і гідасна цягнуўся дзень, надыходзіў вечар, і яго зноў нястрымна цягнула ў гэты чысты, светлы дом, у зацішныя пакоі, да гэтых спакойных і вясёлых людзей і, галоўнае, да мілай жаночай красы, ласкі і какецтва.

Рамашоў прысеў на ложку. Насоўваўся змрок, але ён яшчэ добра бачыў увесь свой пакой. О, як надакучыла яму бачыць кожны дзень усё тыя ж убогія нешматлікія рэчы яго «абсталявання»! Лямпа з ружовым каўпаком-цюльпанам на маленькім пісьмовым стале, побач з круглым, таропкім будзільнікам і чарніліцай у выглядзе мопса; на сцяне, уздоўж ложка, лямцавы дыван з намаляваным тыграм і верхавым арапам з кап'ём; невялічкая этажэрка з кнігамі ў адным куце, а ў другім фантастычны сілуэт віяланчэльнага футарала; над адзіным акном саламяная штора, згорнутая ў трубку; каля дзвярэй прасціна, якая закрывала вешалку з адзежаю. У кожнага халастога афіцэра, у кожнага падпрапаршчыка нязменна былі дакладна гэткія ж рэчы, за выключэннем, мабыць, толькі віяланчэлі; яе Рамашоў узяў з палкавога аркестра, дзе яна была зусім не патрэбна, але, не вывучыўшы нават мажорнай гамы, закінуў і яе і музыку яшчэ год таму назад.

Крышку больш года назад Рамашоў, толькі што скончыўшы ваеннае вучылішча, з асалодаю і гонарам набываў гэтыя пошлыя рэчы. Вядома — свая кватэра, уласныя рэчы, магчымасць купляць, выбіраць па сваім жаданні, уладкоўвацца па сваім гусце — усё гэта напаўняла самалюбным захапленнем душу дваццацігадовага хлопчыка, які ўчора толькі сядзеў за вучнёўскай лаўкай і хадзіў на гарбату і сняданак у страі, разам з таварышамі. І як многа было надзей і планаў у той час, калі купляліся гэтыя ўбогія рэчы!.. Якая строгая праграма жыцця намячалася! У першыя два гады — грунтоўнае знаёмства з класічнай літаратурай, сістэматычнае вывучэнне французскай і нямецкай мовы, заняткі музыкай. У апошні год — падрыхтоўка да акадэміі. Неабходна было сачыць за грамадскім жыццём, за літаратурай і навукай, і для гэтага Рамашоў падпісаўся на газету і на штомесячны папулярны часопіс. Для самаадукацыі былі набыты: «Псіхалогія» Вундта, «Фізіялогія» Льюіса, «Самадзейнасць» Смайльса...

І вось кнігі ляжаць ужо дзевяць месяцаў на этажэрцы, і Гайнан забывае змесці з іх пыл, газеты з неразарванымі бандэролямі валяюцца пад пісьмовым сталом, перасталі высылаць часопіс, бо не была ўнесена чарговая паўгадавая плата, а сам падпаручнік Рамашоў п'е шмат гарэлкі ў сходзе, мае доўгую, брудную і сумную сувязь з палкавой дамай, з якою разам ашуквае яе сухотнага і раўнівага мужа, гуляе ў штос і ўсё часцей і часцей адчувае агіднасць да службы, і да таварышаў, і да ўласнага жыцця.

— Вінаваты, ваша благароддзе! — крыкнуў дзяншчык, які раптоўна з грукатам вылецеў з сенцаў. Але адразу ж ён загаварыў зусім іншым, простым і лагодным тонам: — Забыўся сказаць. Табе ад пані Петэрсон пісьма прыйшла. Дзяншчык прынёс, загадаў табе адказ пісаць.

Рамашоў зморшчыўся, разадраў доўгі, вузкі ружовы канверт, на ражку якога ляцеў голуб з пісьмом у дзюбе.

— Запалі лямпу, Гайнан, — загадаў ён дзеншчыку.

«Любы, дарагі, вусаты Жоржык, — чытаў Рамашоў добра знаёмыя яму, неахайныя радкі. — Ты не быў у нас вось ужо цэлы тыдзень, і я так за табой засумавала, што ўсю мінулую ноч праплакала. Памятай адно, што калі ты хочаш з мяне смяяцца, дык я гэтай здрады не перанясу. Адзін глыток з бутэлечкі з морфіем, і я перастану навекі пакутаваць, а цябе згрызе сумленне. Прыходзь абавязкова сёння ў 7 1/2 гадзін вечара. Яго не будзе дома, ён будзе на тактычных занятках, і я цябе моцна, моцна, моцна расцалую, як толькі змагу. Прыходзь жа. Цалую цябе 1 000 000 000... разоў. Уся твая Раіса.

P.S. Помніш ты, любая, вербы плакучыя

Голле сплялі над ракой.

Ты пацалункі дарыла пякучыя,

Я падзяляў іх з табой[29].

P.S. Вы абавязкова, абавязкова павінны быць у сходзе на вечары ў наступную суботу. Я вас загадзя запрашаю на 3-ю кадрыль. Па значэнню!!!!!!

R. P.».

І нарэшце ў самым нізе на чацвертай старонцы было намалявана наступнае:

Я

тут

пацалавала

Ад пісьма пахла знаёмымі духамі — персідскім бэзам; кроплі гэтых духоў плямамі засохлі там-сям на паперы, і пад імі шмат якія літары расплыліся ў розныя бакі. Гэты прытарны пах, разам з пошла-дураслівым тонам пісьма, разам з уяўным рыжавалосым, маленькім, хлуслівым тварам, раптам абудзіў у Рамашова нясцерпную агіду. Ён са злоснай асалодай разадраў пісьмо напалам, потым склаў і разадраў на чатыры часткі, і яшчэ, і яшчэ, і калі нарэшце рукі стаміліся, кінуў шматкі пад стол, моцна сцяўшы і ашчэрыўшы зубы. І ўсё ж Рамашоў у гэты момант паспеў па сваёй звычцы падумаць аб самім сабе ў трэцяй асобе:

«І ён рассмяяўся горкім, пагардлівым смехам».

Разам з тым ён адразу ж зразумеў, што абавязкова пойдзе да Мікалаевых. «Але гэта ўжо ў самы, самы апошні раз!» — спрабаваў ён ашукаць самога сябе. І яму адразу стала весела і спакойна.

— Гайнан, апранацца!

Ён з нецярплівасцю памыўся, надзеў новы сурдут, надушыў чыстую насоўку кветачным адэкалонам. Але калі ён ужо сабраўся быў выходзіць, яго нечакана спыніў Гайнан.

— Ваша благароддзе! — сказаў чараміс незвычайна мяккім і выбачлівым тонам і раптам заскакаў на месцы.

Ён заўсёды так скакаў, калі моцна хваляваўся ці бянтэжыўся: выстаўляў то адно, то другое калена наперад, пацепваў плячмі, выцягваў шыю і нервова варушыў пальцамі апушчаных рук.

— Чаго табе яшчэ?

— Ваша благароддзе, хачу табе, калі ласка, вельмі папрасіць. Падаруй мне белы пан.

— Што такое? Які белы пан?

— А які загадаў выкінуць. Вось гэты, вось...

Ён паказаў пальцам за печку, дзе стаяў на падлозе бюст Пушкіна, набыты неяк Рамашовым у зайшлага разносчыка. Гэты бюст, які, дарэчы, нагадваў, нягледзячы на надпіс на ім, старога жыдоўскага маклера, а не вялікага расейскага паэта, быў так агідна выкананы, так заседжаны мухамі і так намазоліў Рамашову вочы, што ён сапраўды загадаў Гайнану днямі выкінуць яго на вуліцу.

— Навошта ён табе? — спытаў падпаручнік, смеючыся. — Ды бяры, зрабі ласку, бяры. Я вельмі рады. Мне не патрэбны. Толькі навошта табе?

Гайнан маўчаў і пераступаў з нагі на нагу.

— Ну, як сабе хочаш, бог з табой, — сказаў Рамашоў. — Толькі ці ведаеш ты, хто гэта?

Гайнан ласкава і збянтэжана ўсміхнуўся і заскакаў з яшчэ большай заўзятасцю.

— Я не ведай... — І выцер рукавом губы.

— Не ведаеш — дык ведай. Гэта Пушкін. Аляксандар Сяргеевіч Пушкін. Зразумеў? Паўтары за мной: Аляксандар Сяргеевіч...

— Бясіеў, — паўтарыў рашуча Гайнан.

— Бясіеў? Ну, хай будзе Бясіеў, — згадзіўся Рамашоў. — Аднак я пайшоў. Калі прыйдуць ад Петэрсонаў, скажаш, што падпаручнік пайшоў, а куды — невядома. Зразумеў? А калі што-небудзь па службе, дык бяжы па мяне на кватэру да паручніка Мікалаева. Бывай, стары!.. Вазьмі са сходу маю вячэру і можаш яе есці.

Ён па-сяброўску ляпнуў па плячы чараміса, які ў адказ моўчкі ўсміхнуўся яму шырока, радасна і фамільярна.


IV

На вуліцы стаяла зусім чорная, непраглядная ноч, так што спачатку Рамашову трэба было, нібы сляпому, намацваць перад сабою дарогу. Ногі яго ў вялізных галёшах глыбока ўгрузалі ў густую, як рахат-лукум, гразь і вылазілі адтуль са свістам і чмяканнем. Іншы раз адзін з галёшаў засмоктвала так моцна, што з яго вылятала нага, і тады Рамашоў, балансуючы на адной назе, другой нагой упоцемках адшукваў згубу.

Мястэчка быццам вымерла, нават сабакі не брахалі. З вокан нізенькіх белых хацін там-сям бруілася туманнымі роўнымі палосамі святло і доўгімі касякамі клалася на жоўта-бурую бліскучую зямлю. Але ад мокрага і ліпучага штыкетніка, уздоўж якога ўвесь час ішоў Рамашоў, ад азызлай кары таполяў, ад дарожнай гразі патыхала чымсьці вясеннім, моцным, шчаслівым, чымсьці неўсвядомлена і весела раздражняльным. Нават пранізлівы вецер, які імкліва гойсаў па вуліцах, дзьмуў па-вясенняму няроўна, перарывіста, быццам уздрыгваючы, блытаючыся і сваволячы.

Перад домам, які займалі Мікалаевы, падпаручнік спыніўся, ахоплены хвіліннай слабасцю і ваганнем. Маленькія вокны былі пазакрываны шчыльнымі карычневымі фіранкамі, але за імі адчувалася роўнае зыркае святло. У адным месцы парцьера адхінулася, утварыўшы доўгую, вузкую шчыліну. Рамашоў прыпаў галавою да шыбы, ён хваляваўся і стараўся дыхаць як мага цішэй, нібы яго маглі пачуць у пакоі.

Ён угледзеў твар і плечы Аляксандры Пятроўны, якая сядзела, крышку згорбіўшыся, на знаёмай канапе з зялёнага рыпсу. Па гэтай паставе і па лёгкіх рухах цела, па нізка апушчанай галаве відаць было, што яна занята рукадзеллем.

Вось яна раптам выпрасталася, узняла галаву і глыбока ўздыхнула... Губы яе варушацца... «Што яна гаворыць? — думаў Рамашоў. — Вось усміхнулася. Як гэта дзіўна — глядзець праз шыбу на чалавека, які гаворыць, і не чуць яго!»

Усмешка нечакана сышла з твару ў Аляксандры Пятроўны, лоб нахмурыўся. Зноў хутка, з настойлівым выразам заварушыліся губы, і раптам зноў усмешка — гарэзлівая і насмешлівая. Вось паківала галавою павольна і адмоўна. «Мабыць, гэта пра мяне гавораць?» — нясмела падумаў Рамашоў. Чымсьці ціхім, чыстым, бесклапотна-спакойным павявала на яго ад гэтай маладой жанчыны, якую ён разглядаў цяпер, нібы намаляваную на нейкай жывой, мілай, даўно знаёмай карціне. «Шурачка!» — прашаптаў Рамашоў з пяшчотаю.

Аляксандра Пятроўна нечакана ўзняла твар ад работы і хутка, з трывожным выразам павярнула яго да акна. Рамашову здалося, што яна глядзіць проста яму ў вочы. У яго ад спалоху сціснулася і пахаладзела сэрца, і ён адразу ж адскочыў за выступ сцяны. На нейкі момант яму стала сорамна. Ён ужо амаль гатовы быў вярнуцца дахаты, але перадумаў і праз варотцы зайшоў на кухню.

У той час як дзяншчык Мікалаевых здымаў з яго брудныя галёшы і ачышчаў яму кухоннай анучай боты, а ён выціраў насоўкай запацелыя ў цяпле акуляры, падносячы іх да блізарукіх вачэй, з гасцінай пачуўся звонкі голас Аляксандры Пятроўны:

— Сцяпан, гэта загад прынеслі?

«Гэта яна знарок! — падумаў, нібы караючы сябе, падпаручнік. — Яна ж ведае, што я заўсёды ў такі час прыходжу».

— Не, гэта я, Аляксандра Пятроўна! — крыкнуў ён у дзверы фальшывым голасам.

— А! Ромачка! Ну, заходзьце, заходзьце. Чаго вы там затрымаліся? Валодзя, гэта Рамашоў прыйшоў.

Рамашоў зайшоў, сарамліва і няўмела згорбіўшыся і без патрэбы паціраючы рукі.

— Уяўляю, як я вам надакучыў, Аляксандра Пятроўна.

Ён сказаў гэта з надзеяй, што ўсё атрымаецца весела і проста, а выйшла няскладна і, як яму адразу ж здалося, страшэнна ненатуральна.

— Зноў глупства! — усклікнула Аляксандра Пятроўна. — Сядайце, будзем гарбату піць.

Пазіраючы яму ў вочы ўважліва і ясна, яна, як звычайна, энергічна паціснула сваёй маленькай, цёплай і мяккай рукой яго халодную руку.

Мікалаеў сядзеў спіной да іх, ля стала, загрувашчанага кнігамі, картамі і чарцяжамі. Ён у гэтым годзе павінен быў трымаць экзамен у акадэмію генеральнага штаба і ўвесь год упарта, без адпачынку, рыхтаваўся да яго. Гэта быў ужо трэці экзамен, таму што два гады запар ён правальваўся.

Не паварочваючыся назад, пазіраючы ў разгорнутую перад ім кнігу, Мікалаеў працягнуў Рамашову руку цераз плячо і сказаў спакойным, густым голасам:

— Добры дзень, Юрый Аляксеевіч. Навін няма? Шурачка! Дай яму гарбаты. Прабачце ўжо мне, я заняты.

«Вядома, я дарэмна прыйшоў, — зноў з адчаем падумаў Рамашоў. — О, я дурань!»

— Не, якія ж навіны... Цэнтаўр разнёс у сходзе падпалкоўніка Леха. Той быў зусім п'яны, кажуць. Усюды ў ротах патрабуюць, каб секлі чучалы... Епіфана загнаў пад арышт.

— Няўжо? — рассеяна перапытаў Мікалаеў. — Скажыце, калі ласка.

— Мне таксама хапіла — на чацвера сутак... Адным словам, навіны старыя.

Рамашову здавалася, што голас у яго нейкі чужы і такі здаўлены, быццам у горле штось захрасла. «Які я, напэўна, здаюся няшчасны!» — падумаў ён, але адразу ж супакоіў сябе тым звычайным прыёмам, якім часта карыстаюцца сарамлівыя людзі: «Гэта ж заўсёды калі канфузішся, дык думаеш, што ўсе гэта бачаць, а на самай справе толькі ты сам гэта прыкмячаеш, а другія зусім не».

Ён сеў на крэсла побач з Шурачкай, якая, шпарка перабіраючы кручком, вязала нейкія карункі. Яна ніколі не сядзела без справы, і ўсе абрусы, сурвэткі і фіранкі ў доме былі звязаны яе рукамі.

Рамашоў асцярожна ўзяў пальцамі нітку, што бегла ад клубка да яе рукі, і спытаў:

— Як называецца гэтае вязанне?

— Гіпюр. Вы ўжо разоў дзесяць пытаецеся.

Шурачка раптам хутка, уважліва зірнула на падпаручніка і гэтак жа хутка апусціла вочы на вязанне. Але зараз жа зноў узняла іх і засмяялася.

— Ды вы нічога, Юрый Аляксеевіч... вы пасядзіце і супакойцеся крышку. «Супакойсь!» — як у вас камандуюць.

Рамашоў уздыхнуў і скоса зірнуў на магутную шыю Мікалаева, якая рэзка бялела над каўняром шэрай тужуркі.

— Шчасліўчык Уладзімір Яфімыч, — сказаў ён. — Вось улетку ў Пецярбург паедзе... у акадэмію паступіць.

— Ну, гэта яшчэ трэба паглядзець! — з запалам выгукнула Шурачка. — Два разы з ганьбаю вярталіся ў полк. Цяпер ужо ў апошні.

Мікалаеў павярнуўся назад. Яго ваяўнічы і добры твар з пушыстымі вусамі пачырванеў, а вялікія, цёмныя, валовыя вочы сярдзіта бліснулі.

— Не кажы глупства, Шурачка! Я сказаў: вытрымаю — і вытрымаю. — Ён моцна стукнуў рабром далоні па стале. — Ты толькі сядзіш і канькаеш. Я сказаў!..

— Я сказаў! — перадражніла яго жонка і таксама, як і ён, стукнула маленькай смуглявай далонню па калене. — А ты вось лепей скажы мне, якім умовам павінен адпавядаць баявы парадак часці? Вы ведаеце, — бойка і хітравата засмяялася яна вачамі Рамашову, — я, як вядома, лепей за яго тактыку ведаю. Ану, ты, Валодзя, афіцэр генеральнага штаба, — якім умовам?

— Глупства, Шурачка, адчапіся, — нездаволена буркнуў Мікалаеў.

Але раптам ён разам з крэслам павярнуўся да жонкі, і ў яго шырока расплюшчаных прыгожых і дурнаватых вачах паказалася разгубленасць і недаўменне, амаль спалох.

— Чакай, дзяўчынка, а я і на самай справе не ўсё памятаю. Баявы парадак? Баявы парадак павінен быць так пастроены, каб ён як мага меншыя страты нёс ад агню, потым, каб было зручна камандаваць... Потым... стой...

— За пастой грошы плоцяць, — з пераможным выглядам перапыніла яго Шурачка.

І яна залапатала скорагаворкай, нібы першая вучаніца, апусціўшы павекі і хістаючыся:

— Баявы парадак павінен адпавядаць наступнаму: паваротлівасці, рухомасці, гібкасці, зручнасці камандавання, прыстасаванасці да мясцовых умоў; ён павінен як мага менш несці страт ад агню, лёгка згортвацца і разгортвацца і хутка пераходзіць у паходны парадак... Усё!..

Яна расплюшчыла вочы, цяжка ўздыхнула і, павярнуўшы да Рамашова вясёлы, рухомы твар, спытала:

— Добра?

— Чорт, якая памяць! — зайздросліва, але з захапленнем вымавіў Мікалаеў і зноў паглыбіўся ў свае сшыткі.

— Мы ж усё разам, — растлумачыла Шурачка. — Я хоць зараз вытрымала б экзамен. Самае галоўнае, — яна ўзмахнула ў паветры вязальным кручком, — самае галоўнае — сістэма. Наша сістэма — гэта мая вынаходка, мой гонар. Штодзённа мы праходзім кавалак з матэматыкі, кавалак з ваенных навук — вось артылерыя мне, праўда, не даецца: усё нейкія прыкрыя формулы, асабліва ў балістыцы, — потым кавалачак са статутаў. Потым праз дзень абедзве мовы і праз дзень геаграфія з гісторыяй.

— А расейская? — спытаў Рамашоў з ветлівасці.

— Расейская? Гэта — дробязь. Правапісанне па Гроту мы ўжо адолелі. А сачыненні ж вядома якія. Адны і тыя ж кожны год. «Para pacem, para bellum»[30]. «Характарыстыка Анегіна ў сувязі з яго эпохай»...

І раптам, уся ажывіўшыся, выхапіўшы з рук у падпаручніка нітку, як бы для таго, каб яго нішто не забаўляла, яна горача загаварыла аб тым, што было самае галоўнае і цікавае ў яе цяперашнім жыцці.

— Я не магу, не магу тут заставацца, Ромачка! Зразумейце мяне! Застацца тут — гэта значыць апусціцца, стаць палкавой дамай, хадзіць на вашы дзікія вечары, займацца плёткамі, інтрыгаваць і злавацца з прычыны розных сутачных і прагонных... нейкіх капеек!.. бррр... наладжваць пачаргова з сяброўкамі гэтыя пошлыя «балькі», гуляць у вінт... Вось вы кажаце, у нас утульна. Ды паглядзіце ж, калі ласка, на гэты мяшчанскі дабрабыт. Гэтыя філе і гіпюрчыкі — я іх сама звязала, гэтая сукенка, якую я сама перашывала, гэты агідны касматы дыван з кавалачкаў... усё гэта паскудства, паскудства! Зразумейце ж, любы Ромачка, што мне патрэбна кампанія, вялікая, сапраўдная кампанія, свет, музыка, пакланенне, тонкая ліслівасць, разумныя субяседнікі. Вы ведаеце, Валодзя пораху не выдумае, але ён сумленны, смелы, працавіты чалавек. Няхай ён толькі пройдзе ў генеральны штаб, і — клянуся — я яму зраблю бліскучую кар'еру. Я ведаю мовы, я змагу сябе трымаць у якой хочаце кампаніі, у мяне — я не ведаю, як гэта выказаць — у мяне ёсць такая гібкасць у душы, што я нідзе не разгублюся, да ўсяго змагу прыстасавацца... Нарэшце, Ромачка, паглядзіце на мяне, паглядзіце ўважліва. Няўжо я такая нецікавая як чалавек і непрыгожая як жанчына, каб мне ўсё жыццё гібець у гэтай трушчобе, у гэтым брыдкім мястэчку, якога няма ні на адной геаграфічнай карце!

І яна, хуценька прыкрыўшы твар хусткаю, раптам расплакалася злымі, самалюбнымі, ганарлівымі слязьмі.

Муж, занепакоены, з недаўменнем і разгубленым выглядам, адразу ж падбег да яе. Але Шурачка паспела ўжо супакоіцца і адняла хустку ад твару. Слёз болей не было, хоць вочы ў яе яшчэ паблісквалі злосным, гарачым агнём.

— Нічога, Валодзя, нічога, любы, — адхіліла яна яго рукою.

І, ужо са смехам звяртаючыся да Рамашова і зноў забіраючы ў яго з рук нітку, яна спытала з капрызным і какетлівым смехам:

— Адказвайце ж, няўклюдны Ромачка, прыгожая я ці не? Калі жанчына набіваецца на камплімент, дык не адказваць ёй — больш чым няветліва!

— Шурачка, ну як табе не сорамна, — разважліва вымавіў са свайго месца Мікалаеў.

Рамашоў з пакутлівай сарамлівасцю ўсміхнуўся, але раптам адказаў крышку не сваім голасам, сур'ёзна і сумна:

— Вельмі прыгожая!..

Шурачка моцна заплюшчыла вочы і гарэзліва затрэсла галавою, так што развітыя валасы рассыпаліся ў яе на лбе.

— Ро-омачка, які вы смешны-ы! — праспявала яна тоненькім дзіцячым галаском.

А падпаручнік, пачырванеўшы, падумаў сам сабе, як звычайна: «Яго сэрца было жорстка разбіта...»

Усе памаўчалі. Шурачка шпарка працавала кручком. Уладзімір Яфімавіч, які перакладаў на нямецкую мову фразы з самавучніка Тусена і Лангеншэйда, паціху мармытаў іх сабе пад нос. Чуваць было, як патрэскваў і шыпеў агонь у лямпе, якая была прыкрыта жоўтым шаўковым абажурам у выглядзе шатра. Рамашоў зноў завалодаў ніткаю і паціху, ледзьве прыкметна для самога сябе, цягнуў яе з рук у маладой жанчыны. Яму было прыемна адчуваць, як рукі Шурачкі неўсвядомлена супраціўляліся яго асцярожным намаганням. Здавалася, што нейкі патаемны ток струменіў па гэтай нітцы.

У той жа час ён збоку, непрыкметна, але неадступна глядзеў на яе схіленую долу галаву і думаў, ледзьве варушачы губамі і вымаўляючы маўклівым шэптам словы, быццам вёў з Шурачкай інтымную і пачуццёвую размову.

«Як яна смела спытала: ці прыгожая я? О! Ты цудоўная! Любая! Вось я сяджу і гляджу на цябе — якое шчасце! Слухай жа: я раскажу табе, якая ты прыгожая. Слухай. У цябе бледны і смуглявы твар. Страсны твар. І на ім чырвоныя, гарачыя губы — як яны павінны цалаваць! — і вочы, абкружаныя жаўтаватым ценем... Калі ты пазіраеш перад сабою, дык бялкі тваіх вачэй крышку блакітныя, а ў вялікіх зрэнках мутная, глыбокая сінь. Ты не чарняўка, але ў цябе ёсць штось цыганскае. Твае валасы такія чыстыя і тонкія і сабраны ззаду ў вузел з такім акуратным, наіўным і дзелавітым выглядам, што хочацца асцярожна дакрануцца да іх пальцамі. Ты маленькая, ты лёгкая, я падняў бы цябе на рукі, як дзіця. Але ты гібкая і дужая, у цябе грудзі, як у дзяўчыны, ты ўся — парывістая, рухомая. На левым вуху, унізе, у цябе маленькая радзімка, нібы след ад завушніцы — гэта цудоўна!..»

— Вы не чыталі ў газетах пра афіцэрскі паядынак? — спытала раптам Шурачка.

Рамашоў схамянуўся і з цяжкасцю адвёў ад яе вочы.

— Не, не чытаў. Але чуў. А што?

— Вядома, вы, як звычайна, нічога не чытаеце. Сапраўды, Юрый Аляксеевіч, вы апускаецеся. Мне здаецца, атрымалася штосьці недарэчнае. Я разумею: паядынкі паміж афіцэрамі — неабходная і разумная справа, — Шурачка моцна прытуліла вязанне да грудзей. — Але навошта такая нетактоўнасць? Падумайце: адзін паручнік абразіў другога. Абраза цяжкая, і група афіцэраў пастанаўляе паядынак. А далей ідзе бязглуздзіца, глупства. Умовы — проста накшталт пакарання смерцю: пятнаццаць крокаў дыстанцыі і біцца да цяжкай раны... Калі абодва праціўнікі стаяць на нагах, стрэлы паўтараюцца. Гэта ж бойня, гэта... я не ведаю што! Але, чакайце, гэта толькі кветачкі. На месца дуэлі прыязджаюць усе афіцэры палка, нават ледзь не палкавыя дамы, і нават дзесьці ў кустах знаходзіцца фатограф. Проста жах, Ромачка! І няшчасны падпаручнік, фендрык, як кажа Валодзя, накшталт вас, ды, апрача таго, яшчэ пакрыўджаны, а не крыўдзіцель, атрымлівае пасля трэцяга стрэлу страшэнную рану ў жывот і к вечару памірае ў пакутах. А ў яго, як вядома, была старэнькая маці і сястра, старая панна, якія з ім жылі, вось як у нашага Міхіна... Ды паслухайце ж: навошта, каму трэба было рабіць з паядынку такую крывавую буфанаду? І гэта, заўважце, на самай першай пары, адразу ж пасля дазволу на паядынкі. І вось паверце мне, паверце! — усклікнула Шурачка, бліскаючы вачамі. — Зараз жа сентыментальныя праціўнікі афіцэрскіх дуэляў, — о, я ведаю гэтых агідных ліберальных баязліўцаў! — зараз жа яны пачнуць крычаць: «Ах, варварства! Ах, перажыткі дзікіх часоў! Ах, братазабойства!»

— Аднак вы крыважэрныя, Аляксандра Пятроўна! — уставіў Рамашоў.

— Не, не крыважэрная! — рэзка запярэчыла яна. — Я жаласлівая. Я жучка, які мне казыча шыю, здыму і пастараюся не зрабіць яму балюча. Але паспрабуйце зразумець, Рамашоў, тут простая логіка. Навошта афіцэры? Для вайны. Што для вайны перш за ўсё патрабуецца? Смеласць, гонар, уменне не маргнуць перад смерцю. Дзе гэтыя якасці ярчэй за ўсё выяўляюцца ў мірны час? На дуэлях. Вось і ўсё. Здаецца, зразумела. Менавіта не французскім афіцэрам патрэбны паядынкі, — таму што паняцце гонару, ды яшчэ пераўвялічанае, у крыві ў кожнага француза, — не нямецкім, — таму што ад нараджэння ўсе немцы прыстойныя і дысцыплінаваныя, — а нам, нам, нам! Тады ў нас не будзе ў афіцэрскім асяроддзі картачных шулераў, як Арчакоўскі, або непрабудных п'яніц, накшталт вашага Назанскага; тады само па сабе знікне амікашонства, фамільярнае зубаскальства ў сходзе, у прысутнасці прыслугі, гэта ваша ўзаемная брыдкая лаянка, шпурлянне ў галаву адзін аднаму графінаў, з мэтаю, аднак, не пацэліць, а прамахнуцца. Тады вы не будзеце за вочы гэтак абражаць адзін аднаго. У афіцэра кожнае слова павінна быць узважана. Афіцэр — гэта ўзор карэктнасці. І потым, што за далікатнасць: боязь стрэлу! Ваша прафесія — рызыкаваць жыццём. Ах, ды што там!

Яна капрызна абарвала сваю гаворку і ўся шчыра захапілася працай. Зноў усталявалася цішыня.

— Шурачка, як перакласці па-нямецку — сапернік? — спытаў Мікалаеў, падымаючы галаву ад кнігі.

— Сапернік? — Шурачка задумліва дакранулася кручком да прабору сваіх мяккіх валасоў. — А скажы ўсю фразу.

— Тут сказана... зараз... зараз... Наш замежны сапернік...

— Unser audlandicher Nebenbuhler, — адразу ж пераклала Шурачка.

— Унзэр, — паўтарыў шэптам Рамашоў, летуценна заглядзеўшыся на агонь лямпы. «Калі яе што-небудзь усхвалюе, — падумаў ён, — дык словы ў яе вылятаюць так імкліва, звонка і выразна, нібы сыплецца шрот на сярэбраны паднос». Унзэр — якое смешнае слова... Унзэр, унзэр, унзэр.

— Што вы шэпчаце, Ромачка? — раптам строга спытала Аляксандра Пятроўна. — Вы не павінны блюзніць у маёй прысутнасці.

Ён усміхнуўся разгубленай усмешкай.

— Я не блюзню... Я ўсё паўтараў сам сабе: унзэр, унзэр, унзэр. Якое смешнае слова...

— Што за глупства... Унзэр? Чаму смешнае?

— Бачыце... — Яму было цяжка растлумачыць сваю думку. — Калі доўга паўтараць якое-небудзь адно слова і думаць аб ім, дык яно раптам страціць сэнс і зробіцца такім... як бы вам сказаць?..

— Ах, ведаю, ведаю! — таропка і радасна перапыніла яго Шурачка. — Але толькі гэта цяпер не так лёгка рабіць, а вось раней, у маленстве, — ах як гэта было цікава!..

— Так, так, менавіта ў маленстве. Так.

— Як жа, я вельмі добра памятаю. Нават памятаю слова, якое мяне асабліва здзіўляла: «мабыць». Я ўсё хісталася з заплюшчанымі вачамі і паўтарала: «Мабыць, мабыць...» І раптам зусім забывала, што яно азначае, потым старалася — і не магла ўспомніць. Мне ўсё здавалася, быццам гэта нейкая карычневая, чырванаватая пляма з двума хвосцікамі. Праўда?

Рамашоў з пяшчотаю паглядзеў на яе.

— Як гэта дзіўна, што ў нас адны і тыя ж думкі, — сказаў ён ціха. — А унзэр, разумееце, гэта штосьці высокае-высокае, штосьці хударлявае і з джалам. Накшталт доўгай, тонкай казяўкі, і вельмі злоснай.

— Унзэр? — Шурачка ўзняла галаву і, прыжмурыўшыся, паглядзела ў цёмны кут пакоя, стараючыся ўявіць сабе тое, аб чым гаварыў Рамашоў. — Не, чакайце: гэта штосьці зялёнае, вострае. Так, так, вядома ж — казяўка! Накшталт коніка, толькі больш агідная і злосная... Фэ, якія мы з вамі дурныя, Ромачка.

— А то вось яшчэ бывае, — пачаў таямніча Рамашоў, — і зноў-такі, у маленстве гэта было значна ярчэй. Вымаўляю я якое-небудзь слова і стараюся цягнуць яго як мага даўжэй. Расцягваю бясконца кожную літару. І раптам на нейкі момант мне зробіцца так дзіўна, дзіўна, як быццам усё вакол мяне знікла. І тады я здзіўляюся, што гэта я кажу, што я жыву, што я думаю.

— О, я таксама гэта ведаю! — весела падхапіла Шурачка. — Але толькі не так. Я, бывала, затойваю дыханне, пакуль хопіць сілы, і думаю: вось я не дыхаю, і цяпер яшчэ не дыхаю, і вось да гэтага часу, і да гэтага, і да гэтага... І тады надыходзіла гэтае дзіўнае. Я адчувала, як паўз мяне праходзіў час. Не, гэта не тое: магчыма, зусім часу не было. Гэта нельга растлумачыць.

Рамашоў глядзеў на яе вачамі, поўнымі захаплення, і паўтараў глухім, шчаслівым, ціхім голасам:

— Так, так... гэта нельга растлумачыць... Гэта дзіўна...

— Ну, аднак, паны псіхалогі, ці як вас там, ужо хопіць, пара вячэраць, — сказаў Мікалаеў, устаючы з крэсла.

Ад доўгага сядзення ў яго зацяклі ногі і заныла спіна. Выпрастаўшыся на ўвесь рост, ён моцна пацягнуўся ўверх рукамі і выгнуў грудзі, і ўсё яго вялізнае, мускулістае цела захрустала ў суставах ад гэтага магутнага руху.

У маленечкай, але ўтульнай сталовай, ярка асветленай фарфоравай матава-белай лямпай, была накрыта халодная закуска. Мікалаеў не піў, але для Рамашова быў пастаўлен графінчык з гарэлкай. Састроіўшы са свайго мілага твару грэблівую міну, Шурачка спытала нядбайна, як яна і часта пыталася:

— Вы, вядома, не можаце абысціся без гэтай брыдоты?

Рамашоў вінавата ўсміхнуўся і ад збянтэжанасці папярхнуўся гарэлкай і закашляўся.

— Як вам не сорамна! — павучальна заўважыла гаспадыня. — Яшчэ і піць не ўмееце, а таксама... Я разумею, вашаму ўлюбёнцу Назанскаму можна дараваць, ён прапашчы чалавек, а вам навошта? Такі малады, цудоўны, здольны хлопчык, а без гарэлкі не сядзеце за стол... Ну навошта? Гэта ўсё Назанскі вас псуе.

Яе муж, які чытаў у гэты час толькі што прынесены загад, раптам усклікнуў:

— Ах, дарэчы: Назанскі звальняецца ў адпачынак на адзін месяц па хатніх абставінах. Цю-цю-у! Гэта значыць — запіў. Вы, Юрый Аляксеевіч, мусіць, яго бачылі? Што ён, запаліў?

Рамашоў збянтэжана заморгаў вачмі.

— Не, я не заўважыў. Між іншым, здаецца, п'е...

— Ваш Назанскі — брыдкі! — са злосцю, стрыманым нізкім голасам сказала Шурачка. — Каб ад мяне залежала, я гэткіх бы людзей страляла, як шалёных сабак. Такія афіцэры — ганьба для палка, поскудзь!

Адразу ж пасля вячэры Мікалаеў, які еў гэтак жа многа і старанна, як і займаўся сваімі навукамі, стаў пазяхаць і, нарэшце, шчыра заўважыў:

— Панове, а што, каб хвілінку якую пайсці паспаць? «Падрамаць», як гаварылася ў старых, добрых раманах.

— Гэта зусім справядліва, Уладзімір Яфімавіч, — падхапіў Рамашоў з нейкай, як яму самому здалося, таропкай і дагодлівай вольнасцю. У той жа час, устаючы з-за стала, ён падумаў тужліва: «Так, са мной тут не цырымоняцца. І навошта толькі я лезу?»

У яго было такое ўражанне, як быццам Мікалаеў з радасцю гоніць яго з дому. Але тым не менш, развітваючыся з ім знарок раней, чым з Шурачкай, ён думаў з асалодаю, што вось зараз ён адчуе моцны і ласкавы поціск мілай жаночай рукі. Аб гэтым ён думаў кожны раз, калі пакідаў іх дом. І калі гэты момант надышоў, дык ён да такой ступені адчуў яе чароўны поціск, што не чуў, як Шурачка сказала яму:

— Вы, глядзіце, не забывайце пра нас. Тут вам заўсёды рады. Чым піць са сваім Назанскім, сядзіце лепш у нас. Толькі памятайце: мы з вамі не цырымонімся.

Ён пачуў гэтыя словы ў сваёй свядомасці і зразумеў іх толькі тады, калі выйшаў на вуліцу.

— Так, са мной не цырымоняцца, — прашаптаў ён з той горкай крыўдай, да якой так хваравіта схільны маладыя і самалюбныя людзі яго ўзросту.


V

Рамашоў выйшаў на ганак. Ноч зрабілася яшчэ гусцейшая, яшчэ больш чорная і цёплая. Падпаручнік вобмацкам ішоў уздоўж штыкетніка, трымаючыся за яго рукамі, і чакаў, пакуль яго вочы прывыкнуць да мораку. У гэты час дзверы, якія вялі на кухню Мікалаевых, раптам расчыніліся, кінуўшы на імгненне ў цемру вялікую паласу туманнага жоўтага святла. Нехта зашлёпаў па гразі, і Рамашоў пачуў злосны голас дзеншчыка Мікалаевых, Сцяпана:

— Ходзіць, ходзіць кожны дзень. І чаго ходзіць, чорт яго ведае!..

А другі салдацкі голас, незнаёмы падпаручніку, адказаў абыякава, разам з працяглым, лянівым позехам:

— Справы, браток ты мой... З раскошы гэта ўсё. Ну, аставайся здаровы, ці што, Сцяпан.

— Бывай, Баулін. Заходзь калі.

Рамашоў прытуліўся да штыкетніка. Ад вострага сораму ён пачырванеў, нягледзячы на цемру; усё цела яго пакрылася адразу потам, і быццам тысячы іголак закалолі яго скуру на нагах і на спіне. «Вядома! Нават дзеншчыкі смяюцца», — падумаў ён з адчаем. Адразу ж ён прыгадаў увесь сённяшні вечар, і ў розных словах, у тоне фраз, у позірках, якімі абменьваліся гаспадары, ён адразу ўгледзеў шмат не заўважаных ім раней дробязей, якія, як яму цяпер здавалася, сведчылі аб нядбайнасці і насмешцы, аб нецярплівым раздражненні супраць надакучлівага госця.

— Якая ганьба, якая ганьба! — шаптаў падпаручнік, не кратаючыся з месца. — Дайсці да таго, што цябе ледзьве церпяць, калі ты прыходзіш... Не, досыць. Цяпер я ўжо цвёрда ведаю, што досыць!

У гасцінай у Мікалаевых патух агонь. «Вось яны ўжо ў спальні», — падумаў Рамашоў і вельмі выразна ўявіў сабе, як Мікалаевы, кладучыся спаць, распранаюцца адно пры адным з прывычным раўнадушшам і бессаромнасцю даўно жанатых людзей і гавораць аб ім. Яна ў адной спадніцы прычосвае перад люстэркам на ноч валасы. Уладзімір Яфімавіч сядзіць у сподняй бялізне на ложку, сцягвае бот і, чырванеючы ад намагання, гаворыць злосна і сонна: «Мне, Шурачка, твой Рамашоў надакучыў, не ўяўляеш як. Здзіўляюся, чаго ты з ім так важдаешся?» А Шурачка, не выпускаючы з рота шпілек і не паварочваючыся, адказвае яму ў люстэрка нездаволеным тонам: «Ён зусім не мой, а твой!..»

Мінула яшчэ пяць хвілін, пакульРамашоў, які мучыўся ад гэтых пакутлівых і горкіх думак, адважыўся ісці далей. Міма ўсяго доўгага штыкетніка, які агароджваў дом Мікалаевых, ён прайшоў крадучыся, асцярожна выцягваючы ногі з гразі, нібыта яго маглі пачуць і злавіць на нечым нядобрым. Дахаты ісці яму не хацелася: нават было страшна і прыкра ўспамінаць пра свой вузкі і доўгі, з адным акном, пакой з усімі рэчамі, якія да агіды надакучылі яму. «Вось, на злосць ёй, пайду да Назанскага, — вырашыў ён нечакана і адразу адчуў у гэтым нейкае містычнае задавальненне. — Яна лаяла мяне за дружбу з Назанскім, дык вось я на злосць! І няхай!..»

Узняўшы вочы ў неба і моцна прыціснуўшы да грудзей руку, ён горача сказаў сам сабе: «Клянуся, клянуся, што я апошні раз прыходзіў да іх. Не хачу больш цярпець такога ўніжэння. Клянуся!»

І адразу ж, як і заўсёды, дадаў у думках:

«Яго прыгожыя чорныя вочы паблісквалі рашучасцю і пагардай!»

Хоць вочы ў яго былі зусім не чорныя, а самыя звычайныя — жаўтаватыя, з зялёным абадком.

Назанскі здымаў пакой у свайго таварыша, паручніка Зегржта. Гэты Зегржт быў, мусіць, самым старым паручнікам ва ўсёй расейскай арміі, нягледзячы на бездакорную службу і на ўдзел у турэцкай кампаніі. Нейкім фатальным і незразумелым чынам яму не шанцавала ў павышэнні па службе. Ён быў удаўцом з чатырма маленькімі дзецьмі і ўсё ж так-сяк выкручваўся са сваім саракавасьмірублёвым жалаваннем. Ён здымаў вялікія кватэры і здаваў іх па пакоях халастым афіцэрам, трымаў сталаўнікоў, разводзіў курэй і індычак, умеў неяк вельмі танна і своечасова купляць дровы. Дзяцей сваіх ён сам купаў у ночвах, сам лячыў іх хатняй аптэчкай і сам шыў ім на швейнай машыне ліфчыкі, штонікі і кашулькі. Яшчэ да жаніцьбы Зегржт, як і вельмі многія халастыя афіцэры, займаўся ручной жаночай працай, цяпер жа яго прымушала займацца гэтым вострая патрэба. Злыя языкі казалі пра яго, што ён цішком адсылае свае вырабы кудысьці на продаж.

Але ўсе гэтыя дробязныя гаспадарчыя хітрыкі дрэнна памагалі Зегржту. Хатняя птушка гінула ад павальных хвароб, пакоі пуставалі, нахлебнікі лаяліся з прычыны дрэннага харчу і не плацілі грошай, і перыядычна, разы чатыры на год, можна было бачыць, як худы, доўгі барадаты Зегржт з разгубленым выразам на потным твары лётаў па горадзе ў надзеі перахапіць дзе-небудзь грошай, прычым яго пляскатая, як блін, фуражка сядзела брылём на баку, а стары мікалаеўскі шынель, пашыты яшчэ да вайны, трапятаў і развяваўся ў яго за плячамі, быццам крылы.

Цяпер у яго ў пакоях свяціўся агонь, і, падышоўшы да акна, Рамашоў убачыў самога Зегржта. Ён сядзеў ля круглага стала пад лямпай і, нізка схіліўшы сваю лысую галаву з брудным, маршчакаватым і лагодным тварам, вышываў чырвонай паперай нейкую палатняную ўстаўку — відаць, для маларасейскай кашулі. Рамашоў пастукаў у шыбу. Зегржт уздрыгнуў, адклаў работу ўбок і падышоў да акна.

— Гэта я, Адам Іванавіч. Адчыніце на хвілінку, — сказаў Рамашоў.

Зегржт узлез на падаконнік і прасунуў у фортачку свой лысы лоб і злямчаную на адзін бок рэдкую бараду.

— Гэта вы, падпаручнік Рамашоў? А што?

— Назанскі дома?

— Дома, дома. Куды ж яму ісці? Ах, божачка, — барада ў Зегржта затрэслася ў фортачцы, — дурыць мне галаву ваш Назанскі. Другі месяц пасылаю яму абеды, а ён усё толькі абяцае заплаціць. Калі ён пераязджаў, я яго вельмі прасіў, каб пазбегнуць непаразуменняў...

— Так, так, так... гэта... на самай справе... — перапыніў разгублена Рамашоў. — А, скажыце, які ён? Ці можна яго бачыць?

— Думаю, што можна... Ходзіць усё па пакоі. — Зегржт на нейкі момант прыслухаўся. — Вось і зараз ходзіць. Вы разумееце, я ясна казаў: каб пазбегнуць непаразуменняў, дамовімся, каб плата...

— Прабачце, Адам Іванавіч, я зараз, — перапыніў яго Рамашоў. — Калі дазволіце, я зайду другім разам. Дужа спешная справа...

Ён прайшоў далей і завярнуў за вугал. У глыбіні агародчыка, у Назанскага гарэў агонь. Адно акно было расчынена насцеж. Сам Назанскі, без сурдута, у сподняй кашулі, расшпіленай ля каўняра, хадзіў туды і назад шпаркім крокам па пакоі; яго белая постаць і золатавалосая галава то мільгала ў прасветах паміж вокнамі, то хавалася за сцяною. Рамашоў пералез цераз плот агародчыка і гукнуў яго.

— Хто гэта? — спакойна, нібыта ён чакаў вокліку, спытаў Назанскі, высунуўшыся на вуліцу цераз падаконнік. — А, гэта вы, Георгій Аляксеевіч? Чакайце: праз дзверы вам будзе далёка і цёмна. Лезьце ў акно. Давайце вашу руку.

Пакой у Назанскага быў яшчэ больш убогі, як у Рамашова. Уздоўж сцяны ля акна стаяў вузенькі, нізкі, выгнуты дугою ложак, такі бедны, нібы на яго жалезках ляжала ўсяго толькі адна ружовая пікейная коўдра; ля другой сцяны — просты непафарбаваны стол і дзве грубыя табурэткі. У адным з куткоў пакоя была шчыльна прыгнана, на манер ківота, вузенькая драўляная шафка. У нагах ложка стаяў скураны рыжы чамадан, увесь заклеены чыгуначнымі паперкамі. Апрача гэтых рэчаў, не лічачы лямпы на стале, у пакоі больш нічога не было.

— Добры вечар, мой дарагі, — сказаў Назанскі, моцна паціскаючы руку Рамашова і пазіраючы яму проста ў вочы задумлівымі, цудоўнымі блакітнымі вачамі. — Сядайце вось тут, на ложак. Вы чулі, што я падаў рапарт аб хваробе?

— Так. Мне толькі што казаў пра гэта Мікалаеў.

Рамашоў зноў прыгадаў жахлівыя словы дзеншчыка Сцяпана, і твар у яго пакутліва зморшчыўся.

— А! Вы былі ў Мікалаевых? — раптам з яўнай цікаўнасцю спытаў Назанскі. — Вы часта бываеце ў іх?

Нейкі няясны інстынкт асцярожнасці, выкліканы незвычайным тонам гэтага запытання, прымусіў Рамашова схлусіць, і ён адказаў абыякава:

— Не, зусім не часта. Так проста, выпадкова зайшоў.

Назанскі, які хадзіў туды-сюды па пакоі, спыніўся каля шафкі і адчыніў яе. Там на палічцы стаяў графін з гарэлкай і ляжала яблыка, нарэзанае акуратнымі, тонкімі скрылёчкамі. Стоячы спіною да госця, ён спрытна наліў сабе чарку і выпіў. Рамашоў бачыў, як канвульсіўна ўздрыгнула яго спіна пад тонкай палатнянай кашуляй.

— Можа, хочаце? — прапанаваў Назанскі, паказваючы на шафку. — Закусь небагатая, але, калі галодныя, можна спячы яечню. Можна ўздзейнічаць на Адама, лядашчага чалавека.

— Дзякуй. Я потым.

Назанскі прайшоўся па пакоі, засунуўшы рукі ў кішэні. Зрабіў два канцы і загаварыў, нібы працягваючы толькі што перапыненую размову:

— Так. Я вось усё хаджу і ўсё думаю. І, ведаеце, Рамашоў, я шчаслівы. У палку заўтра ўсе скажуць, што ў мяне запой. А што, гэта, бадай, і так, толькі не зусім. Я цяпер шчаслівы, а не хворы і не пакутую. У звычайныя дні мой розум і мая воля прыгнечаныя. Я зліваюся тады з галоднай, палахлівай сярэдзінай і бываю пошлы, нудны самому сабе, разважлівы і разумны. Я ненавіджу, напрыклад, ваенную службу, але служу. Чаму я служу? Ды чорт яго ведае чаму! Таму што мне з маленства казалі і цяпер кажуць, што самае галоўнае ў жыцці — гэта служыць і быць сытым і добра апранутым. А філасофія, гавораць яны, гэта глупства, гэта добра таму, каму няма чаго рабіць, каму матуля пакінула спадчыну. І вось я раблю тое, да чаго ў мяне зусім не ляжыць душа, выконваю дзеля жывёльнага страху жыцця загады, якія мне здаюцца парою жорсткімі, а парою бязглуздымі. Маё існаванне аднастайнае, як плот, і шэрае, як салдацкае сукно. Я не магу задумацца, — не кажучы аб тым, каб разважаць уголас, — аб каханні, аб прыгажосці, аб маіх адносінах да чалавецтва, аб прыродзе, аб роўнасці і шчасці людзей, аб паэзіі, аб богу. Яны смяюцца: ха-ха-ха, гэта ўсё філасофія!.. Смешна, і дзіка, і недаравальна думаць афіцэру армейскай пяхоты аб узвышаных матэрыях. Гэта філасофія, значыць — глупства, пустая і недарэчная балбатня.

— Але гэта — галоўнае ў жыцці, — задуменна вымавіў Рамашоў.

— І вось надыходзіць для мяне гэты час, які яны называюць страшэнным імем, — працягваў, не слухаючы яго, Назанскі. Ён усё хадзіў узад і ўперад і час ад часу рабіў пераканальныя жэсты, звяртаючыся, між іншым, не да Рамашова, а да двух процілеглых кутоў, да якіх па чарзе падыходзіў. — Гэта час маёй свабоды, Рамашоў, свабоды духу, волі і розуму! Я жыву тады, магчыма, дзіўным, але глыбокім, цудоўным унутраным жыццём! Такім поўным жыццём! Усё, што я бачыў, пра што чытаў або чуў, — усё ажывае перада мной, усё набывае незвычайна яркае святло і глыбокі, бяздонны сэнс. Тады памяць мая — быццам музей рэдкіх адкрыццяў. Разумееце — я Ротшыльд! Бяру першае, што мне трапляецца, і разважаю аб ім, доўга, пранікнёна, з радасцю. Аб людзях, аб сустрэчах, аб характарах, аб кнігах, аб жанчынах — ах, асабліва аб жанчынах і аб жаночым каханні!.. Іншы раз я думаю аб вялікіх людзях, аб пакутніках навукі, аб мудрацах і героях і аб іх дзівосных словах. Я не веру ў бога, Рамашоў, але часам я думаю аб святых угодніках, падзвіжніках і пакутніках і аднаўляю ў памяці каноны і замілавальныя акафісты. Я, дарагі мой, як вядома, у бурсе вучыўся, і памяць у мяне незвычайная. Думаю я аб усім аб гэтым і, здараецца, іншы раз так моцна адчую чужую радасць, або чужы смутак, або бессмяротную прыгажосць якога-небудзь учынку, што хаджу вось так, адзін... і плачу, — страсна, горача плачу...

Рамашоў ціхенька ўстаў з ложка і сеў з нагамі на адчыненае акно, так што яго спіна і яго падэшвы ўпіраліся ў процілеглыя вушакі рамы. Адсюль, з асветленага пакоя, ноч здавалася яшчэ больш цёмная, глыбокая і таямнічая. Цёплы, парывісты, але бязгучны вецер варушыў унізе, пад акном, чорнае лісце нейкіх нізкіх кустоў. І ў гэтым мяккім паветры, поўным дзівотных вясенніх пахаў, у гэтай цішы, мораку, у гэтых пераўвялічана яркіх і быццам бы цёплых зорках — адчуваўся таямнічы і страсны неспакой, адчувалася прага мацярынства і марнатраўная сладастраснасць зямлі, раслін, дрэў — цэлага свету.

А Назанскі ўсё хадзіў па пакоі і гаварыў, не пазіраючы на Рамашова, як бы звяртаючыся да сцен і да кутоў пакоя:

— Думка ў гэтыя хвіліны бяжыць так капрызна, так страката і так нечакана. Розум робіцца востры і светлы — нібы струмень! Усе рэчы і твары, якія я выклікаю, стаяць перада мной так рэльефна і так ясна, быццам бы я бачу іх у камеры-абскуры. Я ведаю, я ведаю, мілы мой, што гэта абвастрэнне пачуццяў, усё гэта духоўнае прасвятленне — на жаль! — не што іншае, як фізіялагічнае ўздзеянне алкаголю на нервовую сістэму. Спачатку, калі я ўпершыню адчуў гэты цудоўны ўздым унутранага жыцця, я думаў, што гэта — само натхненне. Але не: у ім няма нічога творчага, няма нават нічога грунтоўнага. Гэта проста хваравіты працэс. Гэта проста раптоўныя прылівы, якія з кожным разам усё больш і больш раз'ядаюць дно. Так. Але ўсё ж гэтая безразважнасць прыемна мне, і... к чорту выратавальная беражлівасць і разам з ёю к чорту бязглуздая надзея пражыць да ста дзесяці гадоў і трапіць у газетную сумесь як рэдкі прыклад даўгавечнасці... Я шчаслівы — і ўсё тут!

Назанскі зноў падышоў да шафкі, выпіў і акуратна прычыніў дзверцы. Рамашоў ляніва, амаль неўсвядомлена, падняўся і зрабіў тое ж самае.

— Аб чым вы думалі перад маім прыходам, Васіль Нілыч? — спытаў ён, сядаючы па-ранейшаму на падаконнік.

Але Назанскі амаль не чуў яго пытання.

— Якая, напрыклад, асалода марыць пра жанчын! — усклікнуў ён, дайшоўшы да дальняга кута і звяртаючыся да гэтага кута з шырокім, пераканаўчым жэстам. — Не, не брыдка думаць. Чаму? Ніколі не трэба рабіць чалавека, нават у думках, удзельнікам зла, а тым больш бруду. Я часта думаю пра пяшчотных, чыстых, прыгожых жанчын, пра іх светлыя слёзы і чароўныя ўсмешкі, думаю пра маладых, нявінных матак, пра палюбоўніц, якія ідуць дзеля кахання на смерць, пра цудоўных і гордых дзяўчат з беласнежнай душой, якія ўсё ведаюць і нічога не баяцца. Такіх жанчын няма. Зрэшты, я не тое кажу. Напэўна, Рамашоў, такія жанчыны ёсць, але мы з вамі іх ніколі не ўбачым. Вы, мабыць, сустрэнеце, а я — не.

Ён стаяў цяпер перад Рамашовым і пазіраў яму проста ў твар, але па летуценным выразе яго вачэй і па неазначальнай усмешцы, якая блукала вакол яго губ, было відаць, што ён не бачыць свайго субяседніка. Ніколі яшчэ твар Назанскага, нават у яго лепшыя, цвярозыя хвіліны, не здаваўся Рамашову такім прыгожым і цікавым. Залатыя валасы спадалі буйнымі пасмамі вакол яго высокага, чыстага лба, густая, чатырохвугольнай формы, рыжая, невялікая барада ляжала правільнымі хвалямі, быццам нагафрыраваная, і ўся яго масіўная і прыгожая галава, з аголенай шыяй шляхетнага малюнка, была падобна да галавы аднаго з тых грэчаскіх герояў ці мудрацоў, цудоўныя бюсты якіх Рамашоў бачыў дзесьці на гравюрах. Ясныя, крышку вільготныя блакітныя вочы пазіралі весела, разумна і пакорліва. Нават колер гэтага прыгожага, правільнага твару здзіўляў сваім роўным, пяшчотным, ружовым тонам, і толькі вельмі вопытнае вока заўважыла б у гэтай свежасці, разам з некаторай апухласцю рысаў, вынік алкагольнага запалення крыві.

— Каханне! Да жанчыны! Якая бездань таямніцы! Якая радасць і якая вострая, салодкая пакута! — раптам з захапленнем усклікнуў Назанскі.

Ён усхвалявана схапіў сябе рукамі за валасы і зноў кінуўся ў кут, дайшоў да яго, спыніўся, павярнуўся тварам да Рамашова і весела зарагатаў. Падпаручнік з трывогаю сачыў за ім.

— Прыгадалася мне адна смешная гісторыя, — лагодна і проста загаварыў Назанскі. — Эх, і думкі ж у мяне скачуць!.. Сядзеў я аднойчы ў Разані на станцыі «Ака» і чакаў парахода. Чакаць даводзілася, мусіць, каля сутак, — гэта было ў часе вясенняй паводкі, — і я, вы, напэўна, разумееце — звіў сабе гняздзечка ў буфеце. А за буфетам стаяла дзяўчына, гадоў васемнаццаці, — такая, ведаеце, непрыгожая, васпаватая, але спрытная такая, чарнавокая, з цудоўнай усмешкай і наогул чароўная. І было нас толькі трое на станцыі: яна, я і маленькі бялявы тэлеграфіст. Між іншым, быў і яе бацька, ведаеце — такая чырвоная, тоўстая, сівая падрадчыцкая морда, накшталт старога і злоснага медзялянскага сабакі. Але бацька быў як бы за кулісамі. Выйдзе на дзве хвіліны за прылавак і ўсё пазяхае, і ўсё чухае пад камізэлькай чэрава, не можа ніяк вачэй расплюшчыць. Потым зноў ідзе спаць. Але тэлеграфістык прыходзіў пастаянна. Памятаю, узлакціцца ён на стойку і маўчыць. І яна маўчыць, пазірае ў акно, на разводдзе. А там раптам юнак заспявае:

Лю-боў — што такое?
Што тако-ое любоў?
Адчуванне незямное,
Што хвалюе нашу кроў!
І зноў маўчыць. А праз пяць хвілін яна замуркоча: «Любоў — што такое? Што такое любоў?..» Ведаеце, такі паскудны матыўчык. Мусіць, абое чулі яго дзе-небудзь у аперэтцы або з эстрады... нябось спецыяльна ў горад пешкам хадзілі. Так. Паспяваюць і зноў маўчаць. А потым яна, як бы неўпрыкмет, усё паглядаючы ў акенца, возьме — ды забудзе пра руку на стойцы, а ён возьме яе ў свае рукі і перабірае палец за пальцам. І зноў: «Любоў — што такое?..» На вуліцы — вясна, разводдзе, млявасць. І гэтак яны круглыя суткі. Тады гэтае «каханне» мне добра-такі надакучыла, а цяпер, ведаеце, люба ўспомніць. Відаць, такім манерам яны мілаваліся да мяне тыдні са два, а можа, і пасля мяне з месяц. І я толькі потым зразумеў, якое гэта шчасце, які прамень святла ў іх бедным вузкім-вузкім жыцці, абмежаваным яшчэ больш за наша недарэчнае жыццё — о, куды там! — у сто разоў больш!.. Аднак... Чакайце, Рамашоў. Думкі ў мяне блытаюцца. І чаго гэта я пачаў расказваць пра тэлеграфіста?

Назанскі зноў падышоў да шафкі. Але ён не піў, а, павярнуўшыся спіною да Рамашова, пакутліва цёр лоб і моцна сціскаў скроні пальцамі правай рукі. І ў гэтым нервовым руху было штосьці жаласлівае, слабае, прыніжанае.

— Вы гаварылі пра жаночае каханне — пра бездань, пра таямніцу, пра радасць, — нагадаў Рамашоў.

— Так, каханне! — усклікнуў Назанскі ў захапленні. Ён хуценька выпіў чарку, адвярнуўся з агністымі вачмі ад пасудніка і таропка выцер губы рукавом кашулі. — Каханне! Хто разумее яго? З яго зрабілі тэму для агідных, памыйных аперэтак, для бессаромных картак, для брыдкіх анекдотаў, для брыдкіх-брыдкіх вершыкаў. Гэта мы, афіцэры, зрабілі. Учора ў мяне быў Дзіц. Ён сядзеў на гэтым жа самым месцы, дзе цяпер седзіцё вы. Ён забаўляўся сваім залатым пенснэ і гаварыў пра жанчын. Рамашоў, шаноўны мой, каб жывёліны, напрыклад сабакі, разумелі чалавечую мову і каб адна з іх пачула ўчора Дзіца, далібог, яна ўцякла б з пакоя ад сораму. Вы ведаеце — Дзіц добры чалавек, ды і ўсе добрыя, Рамашоў: благіх людзей няма. Але ён саромеецца іначай гаварыць пра жанчын, саромеецца праз боязь страціць сваё рэнаме цыніка, распусніка і пераможца. Тут нейкі агульны падман, нейкае фальшывае мужчынскае маладзецтва, нейкая самахвальная пагарда да жанчыны. І ўсё гэта таму, што для большасці ў каханні, у валоданні жанчынай, разумееце, у канчатковым валоданні, — хаваецца штосьці груба-жывёльнае, штосьці эгаістычнае, толькі для сябе, штосьці запаветна-подлае, распуснае і ганебнае — чорт! — я не ўмею гэтага выказаць. І таму вось у большасці ўслед за валоданнем ідзе халоднасць, агіда, варожасць. Таму вось людзі і адвялі для кахання ноч, гэтак жа як для крадзяжу і для забойства... Тут, дарагі мой, прырода наладзіла для людзей нейкую засаду з прынадаю і з пятлёю.

— Гэта праўда, — ціха і самотна згадзіўся Рамашоў.

— Не, няпраўда! — гучна крыкнуў Назанскі. — А я вам кажу — няпраўда. Прырода, як і ва ўсім, распарадзілася геніяльна. У тым вось і справа, што для паручніка Дзіца ўслед за каханнем ідзе гідлівасць і перасыць, а для Дантэ ўсё каханне — пекната, зачараванне, вясна! Не, не, не думайце: я кажу пра каханне ў самым простым цялесным сэнсе. Але яно толькі для выбраннікаў. Вось вам прыклад: усе людзі маюць музыкальны слых, але ў мільёнаў ён, як у рыбы траскі або як у штабс-капітана Васільчанкі, а адзін з гэтага мільёна — Бетховен... І гэтак ва ўсім: у паэзіі, у мастацтве, у мудрасці... І каханне, кажу я вам, мае свае вяршыні, якія даступны толькі для адзінак з мільёнаў.

Ён падышоў да акна, прысланіўся лбом да сцяны побач з Рамашовым і, задуменна пазіраючы ў цёплы морак вясенняй ночы, загаварыў дрыготкім, глыбокім, пранікнёным голасам:

— О, як мы не ўмеем цаніць яго тонкай, няўлоўнай пекнаты, мы — грубыя, лянівыя, недальнабачныя. Ці разумееце вы, колькі разнастайнага шчасця і чароўных пакут нясе з сабою безнадзейнае каханне? Калі я быў крыху маладзейшы, я жыў адною мараю: закахацца ў недасягальную, незвычайную жанчыну, такую, ведаеце, з якою ў мяне ніколі і нічога не можа быць агульнага. Закахацца і ўсё жыццё, усе думкі прысвяціць ёй. Усё роўна: пайсці ў падзёншчыкі, наняцца лёкаем, фурманам — пераапранацца, хітраваць, каб толькі хоць раз за год выпадкова ўбачыць яе, пацалаваць сляды яе ног на лесвіцы, каб — о, якое вялікае шчасце! — раз за жыццё дакрануцца да яе сукенкі.

— І скончыць вар'яцтвам, — змрочна сказаў Рамашоў.

— Ах, любы мой, ці не ўсё роўна! — палка запярэчыў Назанскі і зноў нервова пачаў бегаць па пакоі. — Магчыма, — хто ведае? — вы тады і распачнеце радаснае казачнае жыццё? Ну, добра: вы звар'яцееце ад гэтага незвычайнага, неверагоднага кахання, а паручнік Дзіц звар'яцее ад прагрэсіўнага паралюшу і ад агідных хвароб. Што лепей? Аднак падумайце толькі, якое шчасце — стаяць усю ноч на другім баку вуліцы, у ценю, і пазіраць у акно любай жанчыны. Вось асвяцілася яно знутры, на фіранцы рухаецца цень. Ці не яна гэта? Што яна робіць? Што думае? Патухла святло. Спі мірна, мая радасць, спі, каханая мая!.. І дзень поўны ўжо — гэта перамога! Дні, месяцы, годы аддаваць усе сілы вынаходлівасці і настойлівасці, і вось — вялікая, незвычайная радасць: у цябе ў руках яе насоўка, абгортка з-пад цукеркі, згубленая афіша. Яна нічога не ведае пра цябе, ніколі не пачуе пра цябе, вочы яе слізгаюць па табе, нічога не бачачы, але ты тут, побач, заўсёды закаханы і заўсёды гатовы аддаць за яе — не, навошта за яе — за яе капрыз, за яе мужа, за палюбоўніка, за яе сабачку — аддаць і жыццё, і гонар, і ўсё, што толькі магчыма аддаць! Рамашоў, такой радасці не ведаюць прыгажуны і пераможцы.

— О, як гэта дакладна! Як хораша ўсё, што вы гаворыце! — усклікнуў усхваляваны Рамашоў. Ён ужо даўно злез з падаконніка і гэтак жа, як і Назанскі, хадзіў па вузкім, доўгім пакоі, штохвілінна сутыкаючыся з ім і спыняючыся. — Якія думкі прыходзяць вам у галаву! Я вам раскажу пра сябе. Я быў закаханы ў адну... жанчыну. Гэта было не тут, не тут... яшчэ ў Маскве... я быў... юнкерам. Але яна не ведала пра гэта. І для мяне было вялізнае шчасце сядзець каля яе і, калі яна што-небудзь рабіла, узяць нітку і паціху цягнуць к сабе. Толькі і ўсяго. Яна не прыкмячала гэтага, зусім не прыкмячала, а ў мяне ад шчасця круцілася ў галаве.

— Так, так, я разумею, — ківаў галавою Назанскі, весела і ласкава ўсміхаючыся. — Я разумею вас. Гэта — нібы дрот, нібы электрычны ток? Праўда? Нейкая тонкая, прыемная сувязь? Ах, любы мой, жыццё такое цудоўнае...

Назанскі змоўк, расчулены сваімі думкамі, і яго блакітныя вочы, поўныя слёз, заблішчалі.

Рамашова таксама апанаваў нейкі няпэўны, мяккі жаль і крышку істэрычнае замілаванне. Гэтыя пачуцці ў аднолькавай ступені ахапілі і Назанскага і яго самога.

— Васіль Нілыч, я здзіўляюся, — сказаў ён, узяўшы Назанскага за абедзве рукі і моцна сціскаючы іх. — Вы — такі таленавіты, чулы, спагадлівы чалавек, і вось... нібы наўмысна губіце сябе. О, не, не, я не маю права чытаць вам пошлай маралі... Я сам... Але што, каб вы сустрэлі ў сваім жыцці жанчыну, якая змагла б вас зразумець і была б вартая вас. Я часта аб гэтым думаю!..

Назанскі прыпыніўся і доўга глядзеў у расчыненае акно.

— Жанчына... — працягнуў ён у задуменні. — Так! Я вам раскажу! — усклікнуў ён раптам рашуча. — Я сустрэў толькі адзіны раз у жыцці чароўную, незвычайную жанчыну. Дзяўчыну... Але ведаеце, як гэта ў Гейнэ: «Яна была варта кахання, і ён кахаў яе, але ён быў няварты кахання, і яна не кахала яго». Яна разлюбіла мяне за тое, што я п'ю... Зрэшты, я не ведаю, можа, я і п'ю таму, што яна мяне разлюбіла. Яна... яе тут таксама няма... гэта было даўно. Вы ж ведаеце, я праслужыў спачатку тры гады, потым быў чатыры гады ў запасе, а потым тры гады назад зноў паступіў у полк. Паміж намі не было рамана. Усяго дзесяць — пятнаццаць сустрэч, пяць-шэсць інтымных размоў. Але — ці думалі вы калі-небудзь пра абаяльную, чароўную ўладу мінулага? Дык вось, у гэтых наіўных дробязях — усё маё багацце. Я кахаю яе да гэтага часу. Пачакайце, Рамашоў. Вы заслугоўваеце гэтага. Я вам прачытаю яе адзінае пісьмо — першае і апошняе, якое яна мне напісала.

Ён сеў на кукішкі перад чамаданам і стаў павольна перакладаць у ім нейкія паперы. І ў той жа час гаварыў далей:

— Мусіць, яна ніколі і нікога не кахала, апрача сябе. У яе процьма ўладалюбства, нейкай злой і гордай сілы. І ў той жа час яна — такая добрая, пяшчотная, бясконца мілая. Нібыта ў ёй два чалавекі: адзін — з сухім, эгаістычным розумам, другі — з мяккім і страсным сэрцам. Вось яно, чытайце, Рамашоў. Што зверху — гэта лішняе. — Назанскі загнуў некалькі радкоў зверху. — Вось адсюль. Чытайце.

Штосьці, здавалася, нябачнае стукнула Рамашова па галаве, і ўвесь пакой захістаўся перад яго вачамі. Пісьмо было напісана шырокім, нервовым, тонкім почыркам, які мог належаць толькі адной Аляксандры Пятроўне — такі ён быў характэрны, няправільны і зграбны. Рамашоў, які часцяком атрымліваў ад яе запіскі з запрашэннямі на абед і на партыю вінта, мог бы пазнаць гэты почырк сярод тысячы разнастайных пісем.

«...і горка і цяжка вымавіць яго, — чытаў ён з-пад рукі Назанскага. — Але вы самі зрабілі ўсё, каб прывесці наша знаёмства да такога сумнага канца. Больш за ўсё ў жыцці я саромеюся хлусні, якая заўсёды ідзе ад баязлівасці і ад слабасці, і таму не буду вам хлусіць. Я кахаю вас і да гэтага часу яшчэ кахаю, і ведаю, што мне няхутка і нялёгка будзе пазбавіцца гэтага пачуцця. Але нарэшце я ўсё ж атрымаю над ім перамогу. Што было б, каб я зрабіла іначай? У мяне, праўда, хапіла б сілы і самаахвярнасці быць важатым, нянькай, міласэрнай сястрой пры бязвольным, маральна спустошаным чалавеку, але я ненавіджу пачуцці жаласлівасці і пастаяннага ганебнага даравання і не хачу, каб вы іх абуджалі ўва мне. Я не хачу, каб вы жылі з міласціны спачування і сабачай адданасці. А іншым вы быць не можаце, нягледзячы на ваш розум і цудоўную душу. Скажыце сумленна, шчыра, вы ж не можаце? Ах, дарагі Васіль Нілыч, каб вы толькі маглі! Каб толькі! Да вас імкнецца ўсё маё сэрца, усе мае жаданні, я кахаю вас. Але вы самі не захацелі мяне. Для любага чалавека, як вядома, можна перавярнуць увесь свет, а я вас прасіла так мала. Вы не можаце?

Бывайце. У думках цалую вас у лоб... як нябожчыка, таму што вы памерлі для мяне. Раю гэтае пісьмо спаліць. Не таму, што я нечага баюся, а таму, што пазней яно будзе для вас крыніцаю смутку і пакутлівых успамінаў. Яшчэ раз паўтараю...»

— Далей вам не цікава, — сказаў Назанскі і ўзяў з рук у Рамашова пісьмо. — Гэта было яе адзінае пісьмо да мяне.

— Што ж было потым? — праз сілу спытаў Рамашоў.

— Потым? Потым мы не бачыліся болей. Яна... яна з'ехала кудысьці і, здаецца, пайшла замуж за... аднаго інжынера. Гэта другараднае.

— І вы ніколі не бываеце ў Аляксандры Пятроўны?

Гэтыя словы Рамашоў вымавіў зусім шэптам, але абодва афіцэры ўздрыгнулі ад іх і доўга не маглі адвесці вачэй адзін ад аднаго.

У гэтыя некалькі хвілін паміж імі рассунуліся ўсе перашкоды чалавечае хітрасці і прытворства, і яны лёгка чыталі думкі адзін аднаго. Яны адразу зразумелі сотню рэчаў, якія да гэтага ўтойвалі ад іншых, і ўся іх сённяшняя размова набыла раптам нейкі асаблівы, глыбокі, быццам трагічны сэнс.

— Як? І вы — таксама? — ціха, з выразам жахлівага страху ў вачах вымавіў нарэшце Назанскі.

Але ён адразу ж спахапіўся і з фальшывым смехам усклікнуў:

— Тфу, якое непаразуменне! Мы з вамі зусім аддаліліся ад тэмы. Пісьмо, якое я вам паказаў, напісана сто гадоў назад, і гэтая жанчына жыве цяпер недзе далёка, здаецца, у Закаўказзі... Значыцца, на чым мы спыніліся?

— Мне пара дадому, Васіль Нілыч. Позна, — сказаў Рамашоў, устаючы.

Назанскі не затрымліваў яго. Развіталіся яны не холадна і не суха, але нібы саромеючыся адзін аднаго. Рамашоў цяпер яшчэ больш быў упэўнены, што пісьмо напісана Шурачкай. Ідучы дадому, ён увесь час думаў пра гэтае пісьмо і сам не мог зразумець, якія пачуцці яно ў ім абуджала. Тут была і раўнівая зайздрасць да Назанскага — рэўнасць да мінулага, і нейкая ўрачыстая злая спагада да Мікалаева, аднак у той жа час была і нейкая новая надзея — няпэўная, туманная, але салодкая і прывабная. Быццам гэтае пісьмо і яму давала ў рукі нейкую патаемную, нябачную нітку, якая вяла ў будучыню.

Вецер сціх.

Ноч была поўная глыбокай цішыні, і цемра яе здавалася аксамітнай і цёплай. Але патаемнае творчае жыццё адчувалася ў чуйным паветры, у спакоі нябачных дрэў, у пахах зямлі. Рамашоў ішоў, не бачачы дарогі, і яму ўсё ўяўлялася, што вось-вось хтосьці магутны, уладны і ласкавы дыхне яму ў твар гарачым дыханнем. І была ў яго ў душы раўнівая туга па яго ранейшых, дзіцячых, такіх яскравых і непаўторных вёснах; была ціхая, незласлівая зайздрасць да свайго чыстага, светлага мінулага...

Вярнуўшыся дадому, ён знайшоў другую запіску ад Раісы Аляксандраўны Петэрсон. Яна недарэчным і напышлівым стылем пісала пра жахлівае ашуканства, пра тое, што яна ўсё разумее, і пра ўсе жудасці помсты, на якія здольна разбітае жаночае сэрца.


«Я ведаю, што мне цяпер рабіць! — гаварылася ў пісьме. — Калі толькі я не памру ад сухотаў праз вашы агідныя паводзіны, дык, паверце, я бязлітасна адпомшчу вам. Мабыць, вы думаеце, што ніхто не ведае, дзе вы бываеце кожны вечар? Сляпак! І сцены маюць вушы. Мне вядомы кожны ваш крок. Але ўсё роўна з вашай знешнасцю і красамоўствам вы там нічога не будзеце мець, апрача таго што N вас выкіне за дзверы, як сабаку. А са мной раю вам быць больш асцярожным. Я не з тых жанчын, якія даруюць крыўды.

Владеть кинжалом я умею,
Я близ Кавказа рождена!!!
Раней ваша, цяпер нічыя

Раіса

P.S. Абавязкова будзьце ў тую суботу ў сходзе. Нам трэба пагаварыць. Я для вас пакіну 3-ю кадрылю, але цяпер ужо не па значэнні.

Р.П.».


Глупствам, нікчэмнасцю, правінцыяльным балотам і злоснай плёткай пацягнула на Рамашова ад гэтага непісьменнага і тлумнага пісьма. І сам сабе ён здаўся з ног да галавы запэцканым цяжкай, нязмыўнай гразёй, якую на яго кінула гэтая сувязь з нялюбай жанчынай — сувязь, якая цягнулася амаль паўгода. Ён лёг у пасцель, прыгнечаны, нібы прыдушаны ўсім сённяшнім днём, і, ужо засынаючы, падумаў словамі, якія чуў увечары ад Назанскага:

«Яго думкі былі шэрыя, як салдацкае сукно».

Ён заснуў хутка, цяжкім сном. І, як гэта заўсёды бывала ў апошні час пасля вялікіх засмучэнняў, ён убачыў сябе ў сне хлопчыкам. Не было бруду, смутку, аднастайнага жыцця, у целе адчувалася бадзёрасць, душа была светлая і чыстая і поўнілася радасцю. І ўвесь свет быў светлы і чысты, а пасярод яго — прыгожыя, знаёмыя вуліцы Масквы зіхацелі тым чароўным ззяннем, якое можна бачыць толькі ў сне. Але дзесьці ў канцы гэтага радаснага свету, далёка на небасхіле, заставалася цёмная, злавесная пляма: там прытаіўся шэры, панылы гарадок з цяжкай і сумнай службай, з ротнымі школамі, з п'янкамі ў сходзе, з агіднай любоўнай сувяззю, са смуткам і адзінотаю. Усё жыццё звінела і ззяла радасцю, аднак цёмная варожая пляма цішком, як чорная здань, падпільноўвала Рамашова і чакала сваёй чаргі. І адзін маленькі Рамашоў — чысты, бесклапотны, бязвінны — горача плакаў па сваім страшэнным двайніку, які пакідаў яго і нібы расплываўся ў гэтай зласлівай цемры.

Сярод ночы ён прачнуўся і заўважыў, што яго падушка вільготная ад слёз. Ён не мог адразу стрымаць іх, і яны яшчэ доўга цяклі па яго шчоках цёплымі, мокрымі і жвавымі струменьчыкамі.


VI

За выключэннем нешматлікіх ганарліўцаў і кар'ерыстаў, усе афіцэры неслі службу як прымусовую і непрыемную паншчыну, знемагаючы ад яе. Малодшыя афіцэры, зусім па-школьнаму, спазняліся на заняткі і цішком уцякалі з іх, калі ведалі, што ім за гэта не пападзе. Ротныя камандзіры, большай часткай людзі шматсямейныя, занятыя хатнімі спрэчкамі і раманамі сваіх жонак, прыгнечаныя бязлітаснай нястачай і жыццём не па сродках, стагналі пад цяжарам празмерных выдаткаў і векселяў. Яны клалі лату на лаце, хапаючы грошы ў адным месцы, каб разлічыцца з доўгам у другім; многія з іх адважваліся — і часцей за ўсё пад націскам сваіх жонак — браць грошы з ротных сум або з платы, якая належала салдатам за вольныя работы; іншыя па месяцах і нават па гадах затрымлівалі грашовыя салдацкія пісьмы, якія яны, паводле правілаў, павінны былі чытаць. Некаторыя толькі і жылі з вінта, штоса і ландскнехта: той-сёй гуляў нячыста, — пра гэта ведалі, але глядзелі праз пальцы. Пры гэтым усе моцна пілі як у сходзе, так і ў гасцях адзін у аднаго, некаторыя ж, накшталт Слівы, — на адзіноце.

Такім чынам, афіцэрам нават не было калі сур'ёзна ставіцца да сваіх абавязкаў. Звычайна ўвесь унутраны механізм роты прыводзіў у рух і рэгуляваў фельдфебель; ён жа вёў усе канцылярскія справы і трымаў ротнага камандзіра непрыкметна, але моцна, у сваіх жылаватых, шматвопытных руках. На службу ротныя хадзілі з такой жа пагардай, як і субалтэрн-афіцэры, і «падцягвалі фендрыкаў» нібы для захавання прэстыжу, а яшчэ радзей з уладалюбнага самадурства.

Батальённыя камандзіры зусім нічога не рабілі, асабліва ўзімку. Ёсць у арміі два такія прамежкавыя званні — батальённага і брыгаднага камандзіраў: начальнікі гэтыя заўсёды знаходзяцца ў самым няпэўным і бяздзейным становішчы. Улетку ім усё ж даводзілася праводзіць батальённыя вучэнні, удзельнічаць у палкавых і дывізіённых занятках і цярпець цяжкасці манеўраў. У вольны ж час яны сядзелі ў сходзе, уважліва чыталі «Інвалід» і спрачаліся аб павышэнні ў чынах, гулялі ў карты, ахвотна дазвалялі малодшым афіцэрам частаваць сябе, наладжвалі ў сябе на кватэрах вечарынкі і стараліся аддаць сваіх шматлікіх дачок замуж.

Аднак перад вялікімі аглядамі ўсе, ад малога да вялікага, падцягваліся і дапамагалі адзін аднаму. Тады ўжо не ведалі адпачынку, навёрствалі лішнімі гадзінамі заняткаў і напружанай, хоць і бязглуздай энергіяй тое, што было прапушчана. З салдатамі не лічыліся і даводзілі людзей да знясілення. Ротныя жорстка рэзалі і асаджвалі малодшых афіцэраў, малодшыя афіцэры лаяліся вельмі непрыстойна і агідна, унтэр-афіцэры, ахрыплыя ад лаянкі, страшэнна біліся. Зрэшты, біліся не адны толькі унтэр-афіцэры.

Такія дні былі сапраўднай гарачай парой, і пра нядзельны адпачынак з лішнімі гадзінамі сну марыў, як аб райскім шчасці, увесь полк, пачынаючы з камандзіра да апошняга затузанага і замурзанага дзеншчыка.

Гэтай вясной у палку ўзмоцнена рыхтаваліся да травеньскага параду. Стала дакладна вядома, што агляд будзе рабіць камандзір корпуса, патрабавальны баявы генерал, вядомы ў сусветнай ваеннай літаратуры сваімі запіскамі аб вайне карлістаў і аб франка-прускай кампаніі 1870 года, у якіх ён удзельнічаў у якасці валанцёра. Яшчэ больш шырокай вядомасцю карысталіся яго загады, напісаныя ў лапідарным сувораўскім стылі. Падначаленых, якія правініліся, ён распякаў у гэтых загадах з уласцівым яму вострым і грубым сарказмам, якога афіцэры баяліся больш за ўсякія дысцыплінарныя спагнанні. Таму ў ротах ішла, вось ужо два тыдні, паспешлівая праца, і нядзелю з аднолькавай нецярплівасцю чакалі як стомленыя афіцэры, так і змучаныя, ашалелыя салдаты.

Але для Рамашова, дзякуючы арышту, прапала ўся прывабнасць гэтага салодкага адпачынку. Устаў ён вельмі рана і, як ні стараўся, не мог потым заснуць. Ён вяла апранаўся, з агідаю піў гарбату і нават за нешта груба крыкнуў на Гайнана, які, як і заўсёды, быў вясёлы, рухавы і нязграбны, нібы малады шчанюк.

У шэрай расшпіленай тужурцы круціўся Рамашоў па сваім маленькім пакойчыку, чапляючыся нагамі за ножкі ложка, а локцямі за хісткую, пыльную этажэрку. Упершыню за паўтара года — і то дзякуючы няшчаснай і выпадковай акалічнасці — ён застаўся сам-насам. Раней гэтаму перашкаджала служба, дзяжурствы, вечары ў сходзе, картачная гульня, заляцанні да Петэрсон, вечары ў Мікалаевых. Іншы раз, калі і выпадаў вольны, нічым не заняты час, дык Рамашоў, знемагаючы ад тугі і гультайства, нібы баючыся самога сябе, таропка бег у клуб, або да знаёмых, або проста на вуліцу, на сустрэчу з кім-небудзь з халастых таварышаў, што заўсёды заканчвалася выпіўкай. Цяпер жа ён са смуткам думаў, што наперадзе — цэлы дзень адзіноты, і яму ў галаву лезлі нейкія дзіўныя і непатрэбныя думкі.

У горадзе зазванілі к позняй абедні. Праз другую, яшчэ не выстаўленую раму да Рамашова даляталі дрыготкія гукі званоў, гукі, якія нібыта нараджаліся адзін ад аднаго, па-вясенняму чароўна сумныя. Адразу ж за акном пачынаўся сад, дзе вельмі многа расло чарэшняў, белых ад кветак, круглых і кучаравых, быццам атара беласнежных авечак, быццам купка дзяўчынак у белых сукенках. Паміж імі там-сям узвышаліся стромкія, роўныя таполі з галінамі, малітоўна ўзнятымі ўгору, у неба, і шырока раскідвалі свае магутныя купалападобныя верхавіны старыя каштаны; дрэвы былі яшчэ пустыя і чарнелі голымі сукамі, але пачыналі ўжо, ледзь прыкметна для вока, жаўцець першай, пушыстай, радаснай зелянінай. Раніца выдалася ясная, яркая, вільготная. Дрэвы ціха ўздрыгвалі і злёгку пагойдваліся. Адчувалася, што паміж імі блукае ласкавы ветрык, і заляцаецца, і сваволіць, і, схіляючы кветкі долу, цалуе іх.

З акна направа была відаць праз вароты частка бруднай, чорнай вуліцы, з нечым плотам па той бок. Уздоўж гэтага плота, асцярожна ступаючы нагамі ў сухія месцы, не спяшаючыся праходзілі людзі. «У іх цэлы дзень яшчэ наперадзе, — думаў Рамашоў, зайздросліва сочачы за імі вачамі, — таму яны і не спяшаюцца. Цэлы вольны дзень!»

І яму раптам нецярпліва, страсна, да слёз захацелася зараз жа апрануцца і пайсці з пакоя. Яго пацягнула не ў сход, як заўсёды, а проста на вуліцу, на паветра. Ён як быццам не ведаў раней цаны свабодзе і цяпер сам здзіўляўся, якое шчасце можа быць у простай магчымасці ісці куды хочаш, звярнуць у любы завулак, выйсці на плошчу, зайсці ў царкву і рабіць гэта не баючыся, не думаючы пра вынікі. Гэтая магчымасць раптам уявілася яму як нейкае вялікае свята душы.

І разам з тым прыгадалася яму, як у маленстве, яшчэ да корпуса, маці карала яго тым, што прывязвала яго тоненькай ніткай за нагу да ложка і пакідала аднаго. І маленькі Рамашоў пакорліва сядзеў цэлымі гадзінамі. Другім часам ён ні на хвіліну не задумаўся б над тым, каб уцячы з дому на ўвесь дзень, хоць і давялося б спускацца па вадасцёку з акна другога паверха. Ён часцяком, вышмыгнуўшы такім чынам з дому, падаваўся ў другі канец Масквы за ваеннай музыкай або за пахаваннем; ён крадком браў у маці цукар, сочыва і папяросы для старэйшых таварышаў, але нітка аказвала на яго дзіўнае, гіпнатычнае дзеянне. Ён нават баяўся нацягваць яе крышку мацней, каб яна хоць не парвалася. Тут быў не страх перад пакараннем і, вядома, не добрасумленнасць і не раскаянне, а менавіта гіпноз, нешта накшталт забабоннага страху перад магутнымі і загадкавымі паводзінамі дарослых, нешта накшталт пачцівага жаху дзікуна перад магічным кругам шамана.

«І вось я цяпер сяджу, як школьнік, як хлапчук, прывязаны за нагу, — думаў Рамашоў, ходзячы па пакоі. — Дзверы расчынены, мне хочацца ісці куды хачу, рабіць што хачу, гаварыць, смяяцца — а я сяджу на нітцы. Гэта я сяджу. Я. Гэта ж — Я! Але гэта толькі ён вырашыў, што я павінен сядзець. Я не даваў сваёй згоды».

— Я! — Рамашоў спыніўся пасярод пакоя і з расстаўленымі нагамі, апусціўшы долу галаву, глыбока задумаўся. — Я! Я! Я! — раптам усклікнуў ён гучна, са здзіўленнем, нібы ўпершыню зразумеў гэтае кароткае слова. — Хто ж гэта стаіць тут і пазірае долу, на чорную шчыліну ў падлозе? Гэта — Я. О, як дзіўна!.. Я-а, — працягнуў ён марудна, усёй сваёй істотай прыслухоўваючыся да гэтага гуку.

Ён рассеяна і ніякавата ўсміхнуўся, але адразу ж насупіўся і пабялеў ад напружання думкі. Такое з ім здаралася досыць часта за апошнія пяць-шэсць гадоў, як яно бывае амаль з усімі маладымі людзьмі ў перыяд паспявання душы. Простая ісціна, прымаўка, агульнавядомае выслоўе, сэнс якога ён даўно ўжо механічна ведаў, раптам дзякуючы нейкаму неспадзяванаму ўнутранаму асвятленню набывалі глыбокае філасофскае значэнне, і тады яму здавалася, што ён упершыню іх чуе, амаль сам адкрыў іх. Ён нават памятаў, як гэта было з ім у першы раз. У корпусе, на ўроку закона божага, святар тлумачыў прытчу аб работніках, якія пераносілі каменне. Адзін насіў спачатку дробнае, а потым узяўся за цяжкое і апошніх камянёў ужо не мог дацягнуць; другі ж зрабіў наадварот і скончыў сваю працу паспяхова. Перад Рамашовым раптам адразу раскрылася цэлая бездань практычнай мудрасці, што была схавана ў гэтай бясхітраснай прытчы, якую ён ведаў і разумеў з тае пары, як навучыўся чытаць. Тое ж самае здарылася неўзабаве са знаёмай прымаўкай: «Сем разоў адмерай — адзін раз адрэж». У адзін нейкі шчаслівы момант ён зразумеў у ёй усё: разважнасць, дальнабачнасць, асцярожную беражлівасць, разлік. Вялізны жыццёвы вопыт хаваўся ў гэтых пяці-шасці словах. Так і цяпер, яго раптам ашаламіла і ўзрушыла нечакана яснае ўсведамленне сваёй індывідуальнасці...

«Я — гэта ўнутры, — думаў Рамашоў, — а ўсё астатняе — гэта пабочнае, гэта — не Я. Вось гэты пакой, вуліца, дрэвы, неба, палкавы камандзір, паручнік Андрусевіч, служба, сцяг, салдаты — усё гэта не Я. Вось мае рукі і ногі, — Рамашоў са здзіўленнем паглядаў на свае рукі, наблізіўшы іх да твару і нібыта ўпершыню разглядаючы іх, — не, гэта ўсё — не Я. А вось я ўшчыпну сябе за руку... так, вось так... гэта Я. Я бачу руку, падымаю яе дагары — гэта Я. Тое, што я цяпер думаю, гэта таксама Я. І калі я захачу пайсці — гэта Я. І вось я спыніўся — гэта Я.

О, як гэта дзіўна, як проста і як чароўна. Мабыць, у кожнага ёсць гэтае Я? А можа, і не ў кожнага? Можа, ні ў кога, апрача мяне? А што, калі ёсць? Вось — стаяць перада мной сто салдат, я крычу ім: «Вочы напра-ава!» — і сто чалавек, у кожнага з якіх ёсць сваё Я і якія ва мне бачаць штосьці чужое, пабочнае, не Я, — яны ўсе адразу паварочваюць галовы направа. Але я не адрозніваю іх, яны — маса. А для палкоўніка Шульговіча, мабыць, і я, і Веткін, і Лбоў, і ўсе паручнікі, і капітаны гэтак жа зліваюцца ў адну асобу, і мы для яго таксама чужыя, і ён не адрознівае нас?»

Бразнулі дзверы, і ў пакой прыбег Гайнан. Пераступаючы з нагі на нагу і пацепваючы плячмі, нібы прытанцоўваючы, ён крыкнуў:

— Ваша высакароддзя, буфенчык больш не даваіт папіросаў. Кажа, паручнік Скрабін не дазволіў табе ў доўг даваць.

— Ах, чорт! — вырвалася ў Рамашова. — Ну, ідзі, ідзі сабе... Як жа я буду без папярос?.. Ну, усё роўна, можаш ісці, Гайнан.

«Аб чым я зараз думаў? — спытаў у самога сябе Рамашоў, застаўшыся адзін. Ён згубіў ніць думак і без прывычкі разважаць паслядоўна не мог адразу адшукаць яе. — Аб чым я зараз думаў? Аб нечым важным і патрэбным... Чакай: трэба вярнуцца назад... сяджу пад арыштам... па вуліцы ходзяць людзі... у маленстве мама прывязвала... Мяне прывязвала... Так, так... У салдат таксама — Я... Палкоўнік Шульговіч... Успомніў... Ну, цяпер далей, далей...

Я сяджу ў пакоі. Не замкнёны. Хачу і не маю права выйсці з яго. Чаму не маю права? Ці зрабіў я якое-небудзь злачынства? Крадзеж? Забойства? Не; гаворачы з другім, пабочным мне чалавекам, я не трымаў ног разам і штосьці сказаў. Можа, я павінен быў трымаць ногі разам? Чаму? Няўжо гэта важна? Няўжо гэта — галоўнае ў жыцці? Вось міне яшчэ дваццаць — трыццаць гадоў — адно імгненне ў тым часе, які быў да мяне і будзе пасля мяне. Адно імгненне! Маё Я згасне, нібы лямпа, у якой прыкруцілі кнот. Але лямпу запаляць зноў, і зноў, і зноў, а Мяне ўжо не будзе. І не будзе ні гэтага пакоя, ні неба, ні палка, ні ўсяго войска, ні зорак, ні зямнога шара, ні маіх рук і ног... Таму што не будзе Мяне...

Так, так... гэта так... Ну, добра... пачакай... трэба паступова... ну, далей... Мяне не будзе. Было цёмна, хтосьці запаліў маё жыццё і адразу ж патушыў, і зноў запанавала цемра назаўсёды, на векі вякоў... Што ж я рабіў у гэтае кароткае імгненне? Я трымаў рукі па швах і абцасы разам, цягнуў насок уніз пры маршыроўцы, крычаў на ўсё горла: «На плячо!», лаяўся і злаваў праз «недацягнуты на сябе» прыклад, калаціўся перад сотнямі людзей... Навошта? Гэтыя здані, якія памруць з маім Я, прымушалі мяне рабіць сотні непатрэбных мне і непрыемных спраў і за гэта абражалі і прыніжалі Мяне. Мяне!!! Чаму ж маё Я падпарадкоўвалася зданям?»

Рамашоў сеў за стол, узлакціўся на яго і сціснуў галаву рукамі. Ён з цяжкасцю стрымліваў гэтыя палахлівыя, незвычайныя для яго думкі:

«Гм... а ты забыў? Айчыну? Калыску? Прах бацькоў? Алтары?.. А вайсковы гонар і дысцыпліна? Хто будзе абараняць тваю радзіму, калі на яе нападуць іншаземныя ворагі?.. Так, але я памру, і не будзе больш ні радзімы, ні ворагаў, ні гонару. Яны жывуць, пакуль жыве мая свядомасць. Але знікні радзіма, і гонар, і мундзір, і ўсе вялікія словы, — маё Я застанецца недатыкальным. Значыць, усё ж маё Я больш важнае за ўсе паняцці аб гонары, абавязку, каханні? Вось я служу... А раптам маё Я скажа: не хачу! Не — не маё Я, а больш... увесь мільён Я, якія складаюць армію, не — яшчэ больш — усе Я, якія насяляюць зямны шар,раптам скажуць: «Не хачу!» І адразу вайна стане немагчымай, і ўжо ніколі не будзе гэтых «рады падвой!» і «паўпаварот направа!» — таму што ў іх не будзе патрэбы. Так, так, так! Гэта слушна, гэта слушна! — закрычаў у душы Рамашова нейкі ўзрадаваны голас. — Уся гэта ваенная доблесць, і дысцыпліна, і чынашанаванне, і гонар мундзіра, і ўся ваенная навука, — усё трымаецца толькі на тым, што чалавецтва не хоча, або не ўмее, або не адважваецца сказаць «не хачу!».

Што ж уяўляе ўсё гэта хітра складзенае збудаванне ваеннага рамяства? Нішто. Пуф, збудаванне, якое вісіць у паветры і заснавана нават не на двух кароткіх словах «не хачу», а толькі на тым, што гэтыя словы чамусьці яшчэ не сказаны людзьмі. Маё Я ніколі не скажа: «не хачу есці, не хачу дыхаць, не хачу бачыць». Але калі яму прапануюць памерці, яно абавязкова, абавязкова скажа — «не хачу». Што ж уяўляе тады вайна з яе непазбежнымі смярцямі і ўсё ваеннае майстэрства, якое вывучае лепшыя спосабы забіваць? Сусветная памылка? Асляпленне?

Не, ты пачакай, пачакай... Мусіць, я сам памыляюся. Не можа быць, каб я не памыляўся, таму што гэтае «не хачу» — такое простае, такое звычайнае, што павінна было б прыйсці ў галаву кожнаму. Ну, добра; ну, разбярэмся. Дапусцім, заўтра, дапусцім, зараз гэтая думка прыйшла ў галаву ўсім: расейцам, немцам, ангельцам, японцам... І вось ужо няма больш вайны, няма афіцэраў і салдат, усе разышліся па хатах. Што ж будзе? Так, што будзе тады? Я ведаю, Шульговіч мне на гэта адкажа: «Тады прыйдуць да нас нечакана і адбяруць у нас зямлю і хаты, здрасуюць пашу, забяруць нашых жонак і сясцёр». А бунтаўшчыкі? Сацыялісты? Рэвалюцыянеры?.. Ды не, гэта няпраўда. Усё чалавецтва сказала: не хачу кровапраліцця. Хто ж тады пойдзе са зброяй і з гвалтам? Ніхто. Што ж будзе? А можа, тады ўсе памірацца? Саступяць адзін аднаму? Падзеляцца? Даруюць? Божа, божа, што ж будзе?»

Рамашоў не заўважыў, заняты сваімі думкамі, як Гайнан ціха падышоў да яго ззаду і раптам працягнуў цераз яго плячо руку. Ён уздрыгнуў і нягучна ўскрыкнуў ад спалоху:

— Што табе трэба, д'ябал!..

Гайнан паклаў на стол карычневы папяровы пачак.

— Табе! — сказаў ён фамільярна і лагодна, і Рамашоў адчуў, што ён па-сяброўску ўсміхаецца за яго спіною. — Табе папяросы. Палі!

Рамашоў паглядзеў на пачак. На ім было надрукавана: папяросы «Трубач», цана 3 кап. 20 шт.

— Што гэта? Навошта? — спытаў ён са здзіўленнем. — Дзе ты ўзяў?

— Бачу, табе папіросаў няма. Купіў за свае грошы. Палі, калі ляска, палі. Нічога. Дару табе.

Гайнан збянтэжыўся і стрымгалоў вылецеў з пакоя, аглушальна бразнуўшы дзвярмі. Падпаручнік запаліў папяросу. У пакоі запахла сургучом і падсмаленым пер'ем.

«О, мілы! — падумаў расчулены Рамашоў. — Я на яго злуюся, крычу, прымушаю яго па вечарах здымаць з мяне не толькі боты, але і шкарпэткі і штаны. А ён вось купіў мне папярос за свае мізэрныя, апошнія салдацкія капейкі. «Палі, калі ляска!» За што ж гэта?..»

Ён зноў устаў і, заклаўшы рукі за спіну, пачаў хадзіць па пакоі.

«Вось іх сто чалавек у нашай роце. І кожны з іх — чалавек з думкамі, з пачуццямі, са сваім непаўторным характарам, з жыццёвым вопытам, з асабістымі сімпатыямі і антыпатыямі. Ці ведаю я што-небудзь пра іх? Не, нічога, апрача іх фізіяномій. Вось яны з правага флангу: Солтыс, Рабашапка, Ведзянееў, Ягораў, Яшчышын... Шэрыя, аднастайныя твары. Што я зрабіў, каб дакрануцца душою да іх душ, сваім Я да іхняга Я? — Нічога».

Рамашову раптам прыгадаўся адзін дажджлівы вечар позняй восені. Некалькі афіцэраў, і разам з імі Рамашоў, сядзелі ў сходзе і пілі гарэлку, калі прыляцеў фельдфебель з дзевятай роты Гумянюк і, засопшыся, крыкнуў свайму ротнаму камандзіру:

— Ваша высакароддзе, маладых ужо прыгналі!..

Так, менавіта прыгналі. Яны стаялі на палкавым двары, збіўшыся ў кучу, пад дажджом, быццам статак напалоханых і пакорлівых жывёлін, пазіралі недаверліва, спадылба. Але ў кожнага быў адменны твар. Мабыць, гэта так здавалася ад разнастайнай вопраткі? «Гэты вось, напэўна, быў слесарам, — думаў тады Рамашоў, праходзячы міма і ўглядаючыся ў твары, — а гэты, мусіць, весялун і майстар іграць на гармоніку. Гэты — пісьменны, спрытны і жулікаваты, з хуткай, складнай гаворкай, — ці не быў ён раней за афіцыянта?» І відаць было таксама, што іх сапраўды прыгналі, што яшчэ колькі дзён таму іх з плачам і галашэннем праводзілі бабы і дзеці і што яны самі падбадзёрвалі сябе, каб не заплакаць у п'яным рэкруцкім чадзе... Але прайшоў год, і вось яны стаяць доўгай, мёртвай шарэнгай — шэрыя, абязлічаныя, драўляныя — салдаты! Яны не хацелі ісці. Іх Я не хацела. Божа, дзе ж прычына гэтага страшэннага непаразумення? Дзе пачатак гэтага вузла? Ці ўсё гэта — тое ж самае, што і вядомы вопыт з пеўнем? Нахіляюць пеўню галаву да стала — ён б'ецца. Але правядуць яму крэйдаю рысу па носе і потым далей па стале, ён ужо лічыць, што яго прывязалі, і сядзіць, не зварухнуўшыся, вылупіўшы вочы, у нейкім незвычайным жаху.

Рамашоў дайшоў да ложка і адразу паваліўся на яго.

«Што ж мне застаецца рабіць у такім разе? — сурова, амаль злосна спытаў ён у самога сябе. — Так, што мне рабіць? Пакінуць службу? Але што ты ведаеш? Што ўмееш рабіць? Спачатку пансіён, потым кадэцкі корпус, ваеннае вучылішча, невясёлае афіцэрскае жыццё... Ці ведаў ты барацьбу? Нястачу? Не, ты жыў на ўсім гатовым, разважаючы, як інстытутка, што французскія булкі растуць на дрэвах. Паспрабуй толькі пайсці. Цябе задзяўбуць, ты зап'еш, ты павалішся на першым кроку да самастойнага жыцця. Пачакай. Хто з афіцэраў, пра якіх ты ведаеш, сам пакінуў службу? Ды ніхто. Усе яны чапляюцца за сваё афіцэрства, бо нікому больш не патрэбны, нічога не ведаюць. А калі і пакідаюць, дык потым ходзяць у зацухмоленай фуражцы з аколышам: «Эйе ла бонтэ... высакародны расейскі афіцэр... компрэне ву...»[31] Ах, што ж мне рабіць! Што ж мне рабіць!..»

— Арыштанцік, арыштанцік! — зазвінеў пад акном выразны жаночы голас.

Рамашоў усхапіўся з ложка і падбег да акна. На вуліцы стаяла Шурачка. Яна, закрываючы вочы з бакоў далонямі ад святла, блізка прыпала вясёлым свежым тварам да шыбы і гаварыла нараспеў:

— Пада-айце бе-еднаму вязню...

Рамашоў узяўся быў за ручку, але ўспомніў, што акно яшчэ не выстаўлена. Тады, ахоплены раптоўным парывам вясёлай рашучасці, ён з усяе сілы рвануў на сябе раму. Яна падалася і з трэскам расчынілася, абсыпаўшы галаву Рамашова кавалкамі вапны і сухога кіту. Халадок, напоўнены пяшчотнай, тонкай і радаснай духмянасцю белых кветак, струменем уварваўся ў пакой.

«Вось так! Вось так трэба шукаць выйсця!» — закрычаў у душы Рамашова вясёлы, радасны голас.

— Ромачка! Вар'ят! Што вы робіце?

Ён узяў яе працягнутую праз акно маленькую руку, моцна абцягнутую карычневай пальчаткай, і смела пацалаваў яе спачатку зверху, а потым знізу, ля згіба, у кругленькую дзірачку над гузікамі. Ён ніколі не рабіў гэтага, але яна неўсвядомлена, нібы падначальваючыся той хвалі палымянай адвагі, якая так раптоўна захапіла яго, не супраціўлялася яго пацалункам і толькі пазірала на яго са збянтэжаным здзіўленнем і ўсміхалася.

— Аляксандра Пятроўна! Як мне дзякаваць вам? Любая!

— Ромачка, ды што гэта з вамі? Чаго вы ўзрадаваліся? — сказала яна, смеючыся, але ўсё яшчэ пільна і з цікаўнасцю ўглядаючыся ў Рамашова. — У вас вочы блішчаць. Чакайце, я вам калачык прынесла, як арыштаванаму. Сёння ў нас цудоўныя яблычныя піражкі, салодкія... Сцяпан, ды нясіце ж кошык.

Ён глядзеў на яе закаханымі вачамі, не выпускаючы яе рукі са сваёй, — яна зноў не супраціўлялася гэтаму, — і гаварыў паспешліва:

— Ах, каб вы ведалі, аб чым я думаў сёння ўсю раніцу... Каб вы толькі ведалі! Але гэта потым...

— Так, потым... Вось ідзе мой муж і валадар... Пусціце руку. Які ж вы сёння дзіўны, Юрый Аляксеевіч. Нават папрыгажэлі.

Да акна падышоў Мікалаеў. Ён хмурыўся і не зусім ветліва прывітаўся з Рамашовым.

— Ідзі, Шурачка, ідзі, — прыспешваў ён жонку. — Гэта ж бог ведае што такое. Вы, сапраўды, абое вар'яты. Дойдзе да камандзіра — што добрага! Ён жа пад арыштам. Бывайце, Рамашоў. Заходзьце.

— Заходзьце, Юрый Аляксеевіч, — паўтарыла і Шурачка.

Яна адышла ад акна, але адразу ж вярнулася і сказала хуткім шэптам:

— Слухайце, Ромачка: не, сапраўды, не забывайце пра нас. У мяне адзіны чалавек, з кім я, як з сябрам, — гэта вы. Чуеце? Толькі не глядзіце на мяне такімі тупымі вачамі. А то і бачыць вас не хачу. Калі ласка, Ромачка, не будзьце вельмі высокай думкі аб сабе. Вы і не мужчына зусім.


VII

А палове чацвертай да Рамашова заехаў палкавы ад'ютант, паручнік Федароўскі. Гэта быў высокі і, як казалі палкавыя дамы, паважны малады чалавек з халоднымі вачмі і з вусамі, прадоўжанымі да плеч густымі падвуснікамі. Ён трымаў сябе пераўвялічана-ветліва, але строга-афіцыйна з малодшымі афіцэрамі, ні з кім не сябраваў і быў высокай думкі аб сваім службовым становішчы. Ротныя камандзіры падлізваліся да яго.

Ён зайшоў у пакой і бегла абвёў прыжмуранымі вачмі ўсё ўбогае абсталяванне Рамашова. Падпаручнік, які ў гэты час ляжаў на ложку, хуценька ўсхапіўся і, чырванеючы, стаў таропка зашпільваць гузікі ў тужурцы.

— Я да вас па даручэнні камандзіра палка, — сказаў Федароўскі сухім тонам, — патурбуйцеся апрануцца і ехаць са мною.

— Даруйце... я зараз... форма адзежы звычайная? Я па-дамашняму.

— Калі ласка, не саромцеся. Сурдут. Калі вы дазволіце, я прысяду?

— Ах, прабачце. Прашу вас. Можа, гарбаты вам? — замітусіўся Рамашоў.

— Не, дзякую. Калі ласка, хутчэй.

Ён, не здымаючы паліто і пальчатак, сеў на крэсла і, пакуль Рамашоў апранаўся, хвалюючыся, без патрэбы бегаючы і саромеючыся за сваю не вельмі чыстую кашулю, сядзеў увесь час роўна і нерухома з каменным тварам, трымаючы рукі на эфесе шашкі.

— Вы не ведаеце, чаго мяне выклікаюць?

Ад'ютант паціснуў плячыма.

— Дзіўнае пытанне. Адкуль жа я магу ведаць? Вам гэта, напэўна, лепш за мяне вядома... Гатовы? Раю вам прасунуць партупею пад пагон, а не зверху. Вы ведаеце, як камандзір палка гэтага не любіць. Вось так... Ну, паедзем.

Ля варот стаяла брычка, запрэжаная параю рослых укормленых палкавых коней. Афіцэры селі і паехалі. Рамашоў з ветлівасці стараўся трымацца бокам, каб не замінаць ад'ютанту, а той нібы зусім не заўважаў гэтага. Па дарозе ім сустрэўся Веткін. Ён абмяняўся з ад'ютантам чэсцю, але адразу ж за спіной у яго зрабіў Рамашову асобы гумарыстычны жэст, які нібыта казаў: «Што, браце, пацягнулі цябе на расправу?» Сустракаліся і яшчэ афіцэры. Адны з іх уважліва, другія са здзіўленнем, а некаторыя быццам з насмешкай глядзелі на Рамашова, і ён міжвольна муляўся пад іх позіркамі.

Палкоўнік Шульговіч не адразу прыняў Рамашова: у яго быў нехта ў кабінеце. Давялося чакаць у паўцёмным пярэднім пакоі, дзе пахла яблыкамі, нафталінам, свежалакіраванай мэбляй і яшчэ нечым асаблівым, не непрыемным, чым пахне адзежа і рэчы ў багатых, акуратных нямецкіх сем'ях. Пераступаючы з нагі на нагу ў пярэднім пакоі, Рамашоў колькі разоў паглядзеў на сябе ў насценнае люстра, апраўленае ў светлую ясеневую раму, і кожны раз яго ўласны твар здаваўся яму прыкра-бледным, непрыгожым і нейкім незвычайным, сурдут — вельмі абшарпаным, а пагоны — дужа памятымі.

Спачатку з кабінета далятаў толькі глухі аднатонны гук нізкага камандзірскага басу. Слоў не было чуваць, але па злосных раскацістых інтанацыях можна было здагадацца, што палкоўнік некага распякае, з настойлівым і непахісным гневам. Гэта працягвалася хвілін пяць. Потым Шульговіч раптам змоўк; пачуўся чыйсьці дрыготкі ўмольны голас, і раптам, пасля кароткай паўзы, Рамашоў выразна, да апошняга адцення, пачуў словы, вымаўленыя са страшэннай ганарыстасцю, злосцю і пагардай:

— Што вы мне туман пускаеце? Дзеці? Жонка? Пляваць я хачу на вашых дзяцей! Перш чым нарабіць дзяцей, вы падумалі б, чым іх карміць. Што? Ага, цяпер — вінаваты, пан палкоўнік. Пан палкоўнік у вашай справе зусім не вінаваты. Вы, капітан, ведаеце, што калі пан палкоўнік цяпер не аддасць вас пад суд, дык я гэтым раблю злачынства па службе. Што-о-о? Зрабіце ласку маўчаць! Не памылка, а злачынства. Вам месца не ў палку, а вы самі ведаеце — дзе. Што?

Зноў затрымцеў палахлівы, умольны голас, такі жаласны, што ў ім, здавалася, не было нічога чалавечага. «Божа, што ж гэта? — падумаў Рамашоў, які нібы прыклеіўся каля люстра, пазіраючы на свой збялелы твар і не бачачы яго, адчуваючы, як у яго пакацілася і хваравіта забілася сэрца. — Божа, які жах!..»

Жаласлівы голас гаварыў даволі доўга. Калі ён скончыў, зноў пачуўся глыбокі бас камандзіра, але цяпер больш спакойны і мяккі, быццам Шульговіч паспеў ужо выліць свой гнеў крыкам і задаволіў сваю прагу ўлады выглядам чужога ўніжэння.

Ён гаварыў перарывіста:

— Добра. У апошні раз. Але па-мя-тай-це, гэта ў апошні раз. Чуеце? Зарубіце гэта на сваім чырвоным, п'яным носе. Калі да мяне яшчэ раз дойдуць чуткі, што вы п'янствуеце... Што? Добра, добра, ведаю я вашы абяцанні. Роту мне каб падрыхтавалі да агляду. Не рота, а б...! Праз тыдзень прыеду сам і пагляджу... Ну, а яшчэ вось вам мая парада: першым чынам навядзіце парадак з салдацкімі грашыма і са справаздачнасцю. Чуеце? Гэта каб заўтра ж было зроблена. Што? А мне што за справа? Хоць нарадзіце... Больш, капітан, я вас не затрымліваю. Маю гонар кланяцца.

Хтосьці нерашуча замітусіўся ў кабінеце і на дыбачках, рыпаючы ботамі, пайшоў да выхаду. Але яго адразу ж спыніў голас камандзіра, які зрабіўся раптам занадта суровы, каб не быць фальшывым:

— Пачакай, ідзі сюды, чортава перачніца... Нябось пабяжыш к жыдкам? А? Векселі пісаць? Эх ты, дурань, дурань, дурная ты галава... Ну, ужо на табе, д'ябал табе ў пячонку. Адна, дзве... раз, дзве, тры, чатыры... Трыста. Болей не магу. Аддасі, калі зможаш. Тфу, чорт, што за паскудства вы робіце, капітан! — закрычаў палкоўнік, павышаючы голас па ўзыходнай гаме. — Ніколі больш не рабіце гэтага! Гэта нізасць! Аднак марш, марш, марш! К чорту, к чорту, бывайце здаровы!..

У пярэдні пакой выйшаў, увесь чырвоны, з кроплямі поту на носе і на скронях, з перавернутым збянтэжаным тварам, маленькі капітан Светлавідаў. Правая рука ў яго была ў кішэні і сутаргава хрустала новенькімі паперкамі. Убачыўшы Рамашова, ён дробненька затупаў нагамі, па-блазенску захіхікаў і моцна ўчапіўся сваёй вільготнай, гарачай, дрыготкай рукой у руку падпаручніка. Вочы ў яго напружана і сарамліва бегалі і ў той жа час як бы мацалі Рамашова: чуў ён ці не?

— Люты! Акі тыгра! — развязна і прыніжана зашаптаў ён, ківаючы ў напрамку кабінета. — Але нічога! — Светлавідаў хутка і нервова перажагнаўся два разы. — Нічога. Слава табе, божа, слава табе, божа!

— Бан-да-рэн-ка! — крыкнуў з-за сцяны палкавы камандзір, і яго магутны голас адразу напоўніў усе закуткі дома і, здавалася, захістаў тонкія пераборкі пярэдняга пакоя. Ён ніколі не карыстаўся званком, спадзеючыся на сваё незвычайнае горла. — Бандарэнка! Хто там яшчэ ёсць? Прасі.

— Акі скімен! — шапнуў Светлавідаў з крывой усмешкай. — Бывайце, паручнік. Жадаю вам лёгкай пары.

З дзвярэй вышмыгнуў дзяншчык — тыповы камандзірскі дзяншчык, з паважна-нахабным тварам, з алейным праборам з боку галавы, у белых ніцяных пальчатках. Ён сказаў пачцівым тонам, але ў той жа час дзёрзка, нават крышку прыжмурыўшыся, пазіраючы проста ў вочы падпаручніку:

— Іх высокаблагароддзе просяць ваша благароддзе.

Ён адчыніў дзверы ў кабінет, стоячы бокам, і сам падаўся назад, саступаючы з дарогі. Рамашоў зайшоў.

Палкоўнік Шульговіч сядзеў за сталом, у левым куце ад увахода. Ён быў у шэрай тужурцы, з-пад якой відаць вельмі дарагая бліскучая бялізна. Мясістыя чырвоныя рукі ляжалі на падлакотніках драўлянага крэсла. Вялізны старэчы твар з сівой кароткай шчоткай валасоў на галаве і з сівой барадой клінам быў суровы і халодны. Выцвілыя светлыя вочы пазіралі варожа. На паклон падпаручніка ён коратка кіўнуў галавою. Рамашоў раптам заўважыў у яго ў вуху сярэбраную завушніцу ў выглядзе паўмесяца з крыжам і падумаў: «А я ж гэтай завушніцы раней не бачыў».

— Нядобра, — пачаў камандзір рыкаючым басам, які зыходзіў як бы з глыбіні яго жывата, і зрабіў доўгую паўзу. — Сорамна! — гаварыў ён далей, павышаючы голас. — Служыце без году тыдзень, а пачынаеце ўжо хвастом круціць. Маю шматлікія падставы быць вамі нездаволеным. Даруйце, што ж гэта такое? Камандзір палка робіць яму заўвагу, а ён, няшчасны прапаршчык, фендрык, — дазваляе сабе вярзці нейкае глупства. Што за агіднасць! — раптам закрычаў палкоўнік так аглушальна, што Рамашоў уздрыгнуў. — Немажліва! Распуста!

Рамашоў панура глядзеў убок, і яму здавалася, што ніякая сіла на свеце не можа прымусіць яго зазірнуць у твар палкоўніка. «Дзе маё Я! — раптам насмешліва пранеслася ў яго ў галаве. — Вось ты павінен стаяць навыцяжку і маўчаць».

— Якімі шляхамі да мяне дайшло, я ўжо гэтага не буду вам перадаваць, але мне вядома дакладна, што вы п'яце. Гэта агідна. Хлапчук, жаўтаротае птушаня, якое толькі што выйшла са школы, і напіваецца ў сходзе, як апошні шавецкі чаляднік. Я, любы мой, усё ведаю; ад мяне нічога не схаваеш. Мне вядома ўсё тое, аб чым вы нават і не здагадваецеся. Што ж, калі хочаце каціцца па нахіленай плоскасці — ваша воля. Але кажу вам у апошні раз: думайце над маімі словамі. Гэтак заўсёды бывае, мой шаноўны: пачынаюць з чарачкі, потым з другой, а потым, глядзіш, і канчаюць жыццё пад плотам. Зарубіце сабе на носе. А апрача таго, ведайце: мы цярплівыя, аднак жа і анёльская цярплівасць можа лопнуць... Глядзіце, не даводзьце нас да крайнасці. Вы адзін, а суполка афіцэраў — гэта цэлая сям'я. Значыць, заўсёды можна і гэтае... за хвост і з кампаніі прэч.

«Я стаю, я маўчу, — са смуткам думаў Рамашоў, увесь час пазіраючы на завушніцу палкоўніка, — а мне трэба было б сказаць, што я і сам не шаную гэтай сям'і і хоць зараз магу пакінуць яе і пайсці ў запас. Сказаць? Ці асмелюся я?»

Сэрца ў Рамашова зноў моцна забілася, ён нават зрабіў нейкі кволы рух губамі і каўтануў сліну, але па-ранейшаму аставаўся нерухомы.

— Ды і наогул вашы паводзіны... — гаварыў далей жалезным тонам Шульговіч. — Вось вы летась яшчэ не паспелі праслужыць і года, а прасіліся ўжо ў адпачынак. Гаварылі пра хваробу вашай маці, паказвалі нейкае пісьмо ад яе... Што ж, я не магу, разумееце — не магу не верыць свайму афіцэру. Калі вы кажаце — маці, няхай будзе маці. Што ж, рознае здараецца. Але ведаеце, усё гэта неяк адно да аднаго, і разумееце...

Рамашоў ужо даўно адчуваў, як у яго пачало спачатку ледзь прыкметна, а потым усё мацней і мацней дрыжаць калена правай нагі. Нарэшце гэты міжвольны нервовы рух стаў такі прыкметны, што ад яго закалацілася ўсё цела. Гэта было вельмі недарэчна і вельмі непрыемна, і Рамашоў з сорамам думаў, што Шульговіч можа зразумець гэта як праяўленне страху перад ім. Аднак калі палкоўнік загаварыў пра яго маці, кроў раптам гарачым струменем кінулася Рамашову ў галаву, і дрыжанне імгненна спынілася. Першы раз ён узняў вочы ўгору і паглядзеў проста ў пераноссе Шульговіча. З нянавісцю, з цвёрдым і — гэта ён сам адчуваў у сябе на твары — з дзёрзкім выразам, які адразу, здавалася б, знішчыў вялізную лесвіцу, што аддзяляла маленькага падначаленага ад грознага начальства. Увесь пакой раптоўна пазмрачнеў, нібы ў ім апусцілі фіранкі. Густы голас камандзіра знік у нейкай бязгучнай глыбіні. Надышоў час жудаснай цемры і цішыні — без думак, без волі, без усякіх знешніх уражанняў, амаль без памяці, апрача аднаго страшнага пераканання, што зараз, вось у гэтую хвіліну, адбудзецца штосьці недарэчнае, непапраўнае, жахлівае. Дзіўны, быццам чужы голас шапнуў раптам аднекуль у вуха Рамашову: «Зараз я яго стукну», — і Рамашоў павольна перавёў вочы на мясістую вялікую старэчую шчаку і на сярэбраную завушніцу з крыжам і паўмесяцам.

Пасля, як у сне, убачыў ён, яшчэ не разумеючы гэтага, што ў вачах у Шульговіча папераменна адбіліся здзіўленне, страх, трывога, літасць... Безразважная, непазбежная хваля, якая падхапіла так грозна і так стыхійна душу Рамашова, раптам апала, растала, адхлынула назад. Рамашоў, нібы прачынаючыся, глыбока і моцна ўздыхнуў. Усё адразу зрабілася простым і будзённым у яго ў вачах. Шульговіч мітусліва паказваў яму на крэсла і гаварыў з нечаканай, грубаватай ласкай:

— Тфу, чорт... які ж вы крыўдлівы... Ды сядайце ж, ліха на вас! Ну ды... усе вы вось гэтак. Гледзіцё на мяне, як на звера. Крычыць, маўляў, стары хрэн без толку, без сэнсу, чорт бы яго прыбраў. А я, — густы голас закалыхаўся цёплымі, усхваляванымі нотамі, — а я, далібог, мой мілы, люблю вас усіх, як сваіх дзяцей. Што ж, вы думаеце, не пакутую я за вас? Не хварэю? Эх, панове, панове, не разумееце вы мяне. Ну, добра, ну, пагарачыўся я, хапіў цераз край — хіба ж можна на старога крыўдаваць? Э-эх, моладзь. Ну, мір — скончана. Руку. І пойдзем абедаць.

Рамашоў моўчкі пакланіўся і паціснуў працягнутую яму руку, вялікую, пухлую і халодную руку. Пачуццё крыўды ў яго прайшло, але яму не было лягчэй. Пасля ранішніх важных і гордых думак ён адчуваў сябе цяпер маленькім, убогім, бледным школьнікам, нейкім нялюбым, палахлівым і забытым хлапчуком, і гэты пераход быў ганебны. І таму, ідучы ў сталовую ўслед за палкоўнікам, ён, як звычайна, падумаў пра сябе ў трэцяй асобе: «Змрочныя думкі баразнілі яго чало».

Шульговіч быў бяздзетны. Да стала падышла яго жонка, тоўстая, высокая, важная і маўклівая дама, без шыі, з некалькімі падбародкамі. Нягледзячы на пенснэ і на пагардлівы позірк, твар у яе быў даволі просты і пакідаў такое ўражанне, быццам яго спехам выпеклі з цеста, уваткнуўшы разынкі замест вачэй. Услед за ёю, дробна перабіраючы нагамі, прыклыпала старэнькая палкоўнікава маці, маленькая, глухая, але яшчэ бадзёрая, злосная і ўладная бабулька. Пільна і бесцырымонна разглядаючы Рамашова знізу ўверх, паўзверх акуляраў, яна працягнула яму і тыцнула проста ў губы сваю маленечкую, цёмную, усю ў змаршчаках руку, падобную да кавалка мошчаў. Потым звярнулася да палкоўніка і спытала такім тонам, як быццам апрача іх дваіх у сталовай нікога не было:

— Гэта хто ж такі? Не памятаю нешта?

Шульговіч трубкаю склаў далоні рук каля рота і закрычаў бабульцы ў самае вуха:

— Падпаручнік Рамашоў, матуля. Цудоўны афіцэр... франтавік і малайчына... з кадэцкага корпуса... Ах так, — спахапіўся ён раптам. — Вы ж падпаручнік, здаецца, наш, пензенскі?

— Так, пан палкоўнік, пензенскі.

— І сапраўды, так... Я цяпер успомніў. Мы з вамі землякі. Нараўчацкага павета, здаецца?

— Так точна. Нараўчацкага.

— І як гэта я забыў? Нараўчат, адны тычкі тырчаць. А мы — інсарскія. Матуля! — зноў затрубіў ён маці на вуха. — Падпаручнік Рамашоў — наш, пензенскі... З Нараўчата!.. Землякі!..

— А-а! — бабулька шматзначна павяла бровамі. — Так, так, так... А я ўсё думаю... Значыць, вы даводзіцеся сынком Сяргею Пятровічу Шышкіну?

— Матуля! Памыліліся! Падпаручніка прозвішча — Рамашоў, а зусім не Шышкін!..

— Вось, вось, вось... Я і кажу... Сяргея ж Пятровіча я не ведала... па чутках толькі. А вось Пятра Пятровіча — таго нават вельмі часта бачыла. Маёнткі, лічы, побач былі. Вельмі, в-вельмі прыемна, малады чалавек... Пахвальна з вашага боку.

— Ну, пайшла цяпер рыпець, старая шпакоўня, — сказаў палкоўнік напаўголаса, з грубым дабрадушшам. — Сядайце, падпаручнік... Паручнік Федароўскі! — крыкнуў ён у дзверы. — Канчайце там і ідзіце піць гарэлку!..

У сталовую жвава зайшоў ад'ютант, які, па заведзеным у многіх палках звычаі, абедаў заўсёды ў камандзіра. Мякка і развязна пазвоньваючы шпорамі, ён падышоў да асобнага маёлікавага століка з закуссю, наліў сабе гарэлкі і, не спяшаючыся, выпіў і закусіў. Рамашоў адчуў да яго зайздрасць і нейкую смешную, дробязную павагу.

— А вы гарэлкі? — спытаў Шульговіч.

— Не. Дзякую шчыра. Мне чамусьці не хочацца, — адказаў Рамашоў асіплым голасам і пракашляўся.

— І-і цу-доўна. Самае лепшае. Жадаю і ў далейшым гэтак жа.

Абед быў сытны і смачны. Было відаць, што бяздзетныя палкоўнік і палкоўніца прыляпіліся да нявіннай слабасці — добра паесці. Падавалі духмяны суп з маладых карэнняў і зяленіва, смажанага ляшча з кашаю, добра ўкормленую хатнюю качку і спаржу. На стале стаялі тры бутэлькі — з белым і чырвоным віном і з мадэраю, — праўда, пачатыя ўжо і закаркаваныя сярэбранымі фігурнымі коркамі, але дарагія, добрых замежных марак. Палкоўнік — быццам нядаўні гнеў спрыяў яго апетыту — еў з асаблівым смакам і гэтак прыгожа, што на яго прыемна было глядзець. Ён увесь час міла і груба жартаваў. Калі падалі спаржу, ён, глыбей засоўваючы за каўнерык тужуркі асляпляльна белую сурвэтку, сказаў весела:

— Каб я быў царом, заўсёды еў бы спаржу!

Але раней, за рыбай, ён не стрымаўся і закрычаў на Рамашова начальніцкім тонам:

— Падпаручнік! Майце ласку адкласці ножык убок. Рыбу і катлеты ядуць выключна відэльцам. Нядобра! Афіцэр павінен умець есці. Кожны афіцэр можа быць запрошаны да царскага стала. Памятайце пра гэта.

Рамашоў сядзеў за абедам збянтэжаны, сарамлівы, не ведаючы, куды падзець рукі, большаю часткаю трымаў іх пад сталом і заплятаў у коскі махры абруса. Ён даўно ўжо адвык ад сямейнай утульнасці, ад прыстойнай і камфартабельнай мэблі, ад парадку за сталом. І яго ўвесь час мучыла адна і тая ж думка: «Гэта ж агідна, гэта такая слабасць і баязлівасць з майго боку, што я не змог, не адважыўся адмовіцца ад гэтага ганебнага абеду. Ну вось я зараз устану, зраблю агульны паклон і пайду. Няхай думаюць, што хочуць. Урэшце, не з'есць жа ён мяне? Не адніме маёй душы, думак, розуму? Але ці пайду я?» І зноў з трапяткім сэрцам, бляднеючы ад унутранага хвалявання, крыўдуючы на самога сябе, ён адчуваў, што не можа гэтага зрабіць.

Надышоў ужо вечар, калі падалі каву. Чырвоныя, касыя праменні сонца ўварваліся ў вокны і зайгралі яркімі меднымі плямамі на цёмных шпалерах, на абрусе, на крышталі, на тварах у людзей. Усе сціхлі ў нейкай самотнай чароўнасці гэтай вячэрняй пары.

— Калі я быў яшчэ прапаршчыкам, — загаварыў раптам Шульговіч, — у нас быў камандзір брыгады, генерал Фафанаў. Такі цудоўны стары, баявы генерал, здаецца, ледзь не з кантаністаў. Памятаю, ён, бывала, падыдзе ў часе агляду да барабаншчыка, — страшэнна любіў барабан, — падыдзе і скажа: «Ану, браток, шыграй мне што-небудзь меланхалішнае». Вось так. Дык гэты генерал, калі ў яго збіраліся госці, заўсёды ішоў спаць дакладна ў адзінаццаць. Бывала, звернецца да гасцей і скажа: «Ну, панове, ешце, піце, вешаліцеся, а я пайду ў абдымкі да Нептуна». Яму кажуць: «Марфея, ваша правасхадзіцельства?» — «Э, ушо роўна: ш адной мінералогіі...» Гэтак і я цяпер, панове, — Шульговіч устаў і паклаў на спінку крэсла сурвэтку, — таксама іду ў абдымкі да Нептуна. Вы вольныя, паны афіцэры.

Афіцэры ўсталі і выпрасталіся.

«Іранічная, горкая ўсмешка паявілася на яго тонкіх губах», — падумаў Рамашоў, але толькі падумаў, бо твар у яго ў гэтую хвіліну быў варты жалю, бледны і непрыгожа-пачцівы.

Зноў ішоў Рамашоў дадому, адчуваючы сябе адзінокім, сумным, згубленым у нейкім чужым, цёмным і варожым месцы. Зноў гарэла на захадзе ў шызых цяжкіх хмарах чырвона-бурштынавая зара, і зноў Рамашову мроіўся далёка за небасхілам, за дамамі і палямі, цудоўны фантастычны горад з жыццём, поўным красы, велічы і шчасця.

На вуліцы ўсё гусцей і гусцей клаўся змрок. Па шашы з віскам бегалі жыдоўскія хлапчукі. Дзесьці на прызбах, ля варот, у садах звінеў жаночы смех, звінеў бесперапынна і ўзбуджана, з нейкім гарачым, жывёльным, радасным дрыжаннем, як звініць ён толькі ранняю вясною. І разам з ціхім, задуменным смуткам у душы ў Рамашова нараджаліся дзіўныя, няясныя ўспаміны аб шчасці, якога ніколі не было, і аб мінулых, яшчэ больш цудоўных вёснах, а ў сэрцы варушылася невыразнае і салодкае прадчуванне будучага кахання...

Калі ён прыйшоў дадому, дык застаў Гайнана ў яго змрочнай каморы перад бюстам Пушкіна. Вялікі паэт быў весь вымазаны алеем, а свечка, якая гарэла перад ім, кідала блішчастыя плямы на нос, на тоўстыя губы і на жылістую шыю. Сам жа Гайнан, седзячы па-турэцку на трох дошках, якія замянялі яму ложак, ківаўся ўзад і ўперад і мармытаў нараспеў штосьці цягучае і аднастайнае.

— Гайнан! — гукнуў яго Рамашоў.

Дзяншчык уздрыгнуў і, усхапіўшыся з ложка, выпрастаўся. На твары ў яго адбіўся спалох.

— Ала? — спытаў Рамашоў зычліва.

Бязвусы хлапчукоўскі рот чараміса ўвесь расплыўся ў доўгай усмешцы, ад якой пры агні свечкі забліскалі яго цудоўныя белыя зубы.

— Ала, ваша благароддзя!

— Ну, ну, ну... Сядзі сабе, сядзі. — Рамашоў ласкава пагладзіў дзеншчыка па плячы. — Усё роўна, Гайнан, у цябе ала, у мяне ала. Адзін, браце, ала ва ўсіх чалавекаў.

«Добры хлопец Гайнан, — падумаў падпаручнік, ідучы ў пакой. — А я вось не маю права паціснуць яму рукі. Так, не магу, не маю права. О, чорт! Трэба будзе з сённяшняга дня самому апранацца і распранацца. Непрыстойна прымушаць гэта рабіць за сябе другога чалавека».

У гэты вечар ён не пайшоў у сход, а дастаў з прыскрынка тоўсты разлінаваны сшытак, спісаны дробным няроўным почыркам, і пісаў да позняй ночы. Гэта была трэцяя, па ліку, аповесць, якую пісаў Рамашоў, — «Апошні фатальны дэбют». Падпаручнік сам саромеўся сваіх літаратурных заняткаў і нікому на свеце ніколі не сказаў бы пра іх.


VIII

Казармы для размяшчэння палка толькі што пачалі будаваць на ўскраіне мястэчка, за чыгункай, на так званым выгане, а да іх заканчэння полк з усімі сваімі ўстановамі быў раскватараваны па прыватных кватэрах. Афіцэрскі сход займаў невялічкі аднапавярховы дамок, які быў размешчаны глаголем: у даўжэйшай частцы, якая ішла ўдоўж вуліцы, знаходзіліся танцавальная зала і гасціная, а кароткую, якая цягнулася ў глыб бруднага двара, займалі — сталовая, кухня і «нумары» для прыезджых афіцэраў. Гэтыя дзве палавіны былі звязаны паміж сабою чымсьці накшталт заблытанага, вузкага, каленчатага калідора; кожнае калена злучалася з другім дзвярамі, і такім чынам атрымаўся рад маленечкіх пакойчыкаў, якія служылі — буфетам, більярднай, картачнай, перадпакоем і жаночай прыбіральняй. Паколькі ўсе гэтыя памяшканні, апрача сталовай, былі звычайна пустыя і ніколі не праветрываліся, дык у іх стаяла сырое, кіслае, нежылое паветра з прымессю асобага паху ад старой дывановай абіўкі, якая закрывала мэблю.

Рамашоў прыйшоў у сход у дзевяць гадзін. Пяць-шэсць халастых афіцэраў ужо сышліся на вечар, а дамы яшчэ не прыехалі. Паміж імі здаўна існавала дзіўнае спаборніцтва адносна добрага тону, а гэты тон лічыў ганебным для дамы з'яўляцца адной з першых на баль. Музыканты ўжо сядзелі на сваіх месцах у шкляной галерэі, якая злучалася з залам адным вялікім акном. У зале ўздоўж сцен паміж вокнамі гарэлі трохлапыя бра, а са столі спускалася люстра з крыштальнымі дрыготкімі падвескамі. Дзякуючы яркаму асвятленню гэты вялікі пакой з голымі сценамі, абклеенымі белымі шпалерамі, з венскімі крэсламі па баках, з цюлевымі фіранкамі на вокнах здаваўся асабліва пустым.

У більярднай два батальённыя ад'ютанты, паручнікі Бек-Агамалаў і Алізар, якога ўсе ў палку называлі графам Алізарам, гулялі ў пяць шароў на піва. Алізар — доўгі, тонкі, прылізаны, напамаджаны — малады стары, з голым, але маршчыністым тварам, увесь час сыпаў більярднымі прымаўкамі. Бек-Агамалаў прайграваў і злаваўся. На іх гульню глядзеў, седзячы на падаконніку, штабс-капітан Лешчанка, сумны чалавек сарака пяці гадоў, здольны адным сваім выглядам навесці нудоту; усё ў яго на твары і на постаці вісела ўніз з выглядам самай безнадзейнай меланхоліі: вісеў уніз, нібыта струк перцу, доўгі, мясісты, чырвоны і друзлы нос; звісалі да падбародка дзвюма тонкімі бурымі ніткамі вусы; бровы спускаліся ад пераносся ўніз да скроняў, надаючы яго вачам заўсёды плаксівы выраз; нават старэнькі сурдут матляўся на яго пакатых плячах і запалых грудзях, як на вешалцы. Лешчанка нічога не піў, не гуляў у карты і нават не паліў. Але яму прыносіла дзіўнае, незразумелае для іншых здавальненне тарчаць у картачным ці ў більярдным пакоі за спінамі ігракоў або ў сталовай, калі там асабліва моцна пілі. Па цэлых гадзінах ён праседжваў там, маўклівы і маркотны, не вымавіўшы ні слова. У палку да гэтага ўсе прывыклі, і нават гульня ды папойка неяк не клеіліся, калі ў сходзе не было маўклівага Лешчанкі.

Прывітаўшыся з трыма афіцэрамі, Рамашоў сеў побач з Лешчанкам, які папераджальна адсунуўся ўбок, уздыхнуў і паглядзеў на маладога афіцэра самотнымі і адданымі сабачымі вачмі.

— Як здароўе Мар'і Віктараўны? — спытаў Рамашоў тым развязным і знарок зычным голасам, якім гавораць з глухімі і прыдуркаватымі людзьмі і якім з Лешчанкам у палку гаварылі ўсе, нават прапаршчыкі.

— Дзякуй, галубок, — з цяжкім уздыхам адказаў Лешчанка. — Вядома, нервы ў яе... Такі час цяпер.

— А чаму ж вы не разам з жонкаю? Або, магчыма, Мар'я Віктараўна не збіраецца сёння?

— Не. Як жа. Будзе. Яна будзе, галубок. Толькі, бачыце, месца няма ў фаэтоне. Яны з Раісай Аляксандраўнай напалам узялі экіпаж, ну і, разумееце, галубок, гавораць мне: «У цябе, гавораць, боты ўсе ў гразі, ты нам сукенкі запэцкаеш».

— Краўзе ў сярэдзіну! Тонкая рэзь. Вымай шара з лузы, Бек! — крыкнуў Алізар.

— Ты спачатку зрабі шара, а потым я выну, — злосна адказаў Бек-Агамалаў.

Лешчанка забраў у рот бурыя кончыкі вусоў і засяроджана пажаваў іх.

— У мяне да вас просьба, галубок Юрый Аляксеевіч, — сказаў ён запінаючыся, — сёння ж вы за распарадчыка на танцах?

— Так. Халера на іх. Прызначылі. Я выкручваўся-выкручваўся перад палкавым ад'ютантам, хацеў нават напісаць рапарт аб хваробе. Але хіба з ім дамовішся? «Падайце, кажа, даведку ад лекара».

— Вось я вас і хачу папрасіць, галубок, — гаварыў далей Лешчанка дагодлівым тонам. — Бог ужо з ёй, зрабіце толькі, каб яна не вельмі сядзела. Ведаеце, прашу вас па-таварыску.

— Мар'я Віктараўна?

— Так, так. Калі ласка ўжо.

— Жоўты дуплет у кут, — заказаў Бек-Агамалаў. — Будзе як у аптэцы.

Яму было нязручна гуляць з прычыны яго невялікага росту, і ён павінен быў цягнуцца на жываце цераз більярд. Ад напружання яго твар пачырванеў і на лбе напяліся, быццам іжыца, дзве жылы, якія сыходзіліся к пераноссю.

— Жамаіс! — упэўнена дражніў яго Алізар. — Гэтага нават я не зраблю.

Кій Агамалава з сухім пошчакам слізгануў па шары, але шар не крануўся з месца.

— Кікс! — радасна закрычаў Алізар і заскакаў канкан вакол більярда. — Калі ты спыш — храпыш, дзюша мой?

Агамалаў стукнуў тоўстым канцом кія аб падлогу.

— А ты не маеш права пад руку гаварыць! — крыкнуў ён, бліскаючы чорнымі вачамі. — Я кіну гуляць.

— Нэ кіпятыся, дзюша мой, кроў сапсыеш. Мадыстку ў кут!..

Да Рамашова падляцеў адзін з веставых, прызначаных на дзяжурства ў пярэдні пакой, каб распранаць дам.

— Ваша благароддзе, вас пані просяць у залу.

Там прагульваліся ўжо тры дамы, якія толькі што прыехалі, усе тры — немаладыя. Самая старэйшая з іх, жонка загадчыка гаспадаркі, Ганна Іванаўна Мігунова, звярнулася да Рамашова строгім і манерным тонам, капрызна расцягваючы канцы слоў і са свецкай важнасцю ківаючы галавой:

— Падпаручнік Рамашо-оў, загадайце сыграць што-небудзь для слы-ыху. Калі ла-аска...

— Слухаю, — Рамашоў пакланіўся і падышоў да музыкальнага акна. — Зісерман, — крыкнуў ён старасце аркестра, — давай для слыху!

Праз расчыненае акно галерэі грымнулі першыя гукі ўверцюры з «Жыцця за цара», і ў такт ім захісталіся ўверх і ўніз языкі свечак.

Дамы пакрысе з'язджаліся. Раней, год таму назад, Рамашоў страшэнна любіў гэтыя хвіліны перад балем, калі, па сваіх дырыжорскіх абавязках, ён сустракаў у пярэднім пакоі дам. Якімі таямнічымі і чароўнымі здаваліся яны яму, калі, узбуджаныя святлом, музыкай і чаканнем танцаў, яны з вясёлай мітуснёй вызваляліся ад сваіх каптуроў, баа і футэрак. Разам з жаночым смехам і звонкай балбатнёй невялічкі пярэдні пакой раптам напаўняўся пахам марозу, духоў, пудры і лайкавых пальчатак — няўлоўным пахам па-святочнаму адзетых і прыгожых жанчын перад балем. Якімі бліскучымі і закаханымі здаваліся яму іх вочы ў люстрах, перад якімі яны на скорую руку папраўлялі свае прычоскі! Якой музыкай гучала шамаценне і шорхат іх спадніц! Якая ласка адчувалася ў дотыку іх маленькіх рук, іх шалікаў і веераў!..

Цяпер гэтае зачараванне прайшло, і Рамашоў ведаў, што назаўсёды. Ён не без пэўнага сораму разумеў цяпер, што многае ў тым зачараванні было ўзята з французскіх благіх раманаў, у якіх нязменна апісваецца, як Густаў і Арман прыехалі на баль у расейскае пасольства і праходзілі праз вестыбюль. Ён ведаў таксама, што палкавыя дамы гадамі носяць адну і тую ж «шыкоўную» сукенку, робячы ўбогія спробы паднаўляць яе да асабліва важных вечароў, а пальчаткі чысцяць бензінам. Яму смешным і прэтэнцыёзным здавалася іх агульная цяга да розных эгрэтак, шалікаў, вялізных фальшывых каменняў, да пёраў і багацця стужак; у гэтым выяўлялася нейкая дробязная, безгустоўная, хатняга вырабу раскоша. Яны ўжывалі тлустыя бялілы і румяны, але няўмела і груба да наіўнасці: у некаторых ад гэтых сродкаў твары набывалі злавеснае сіняватае адценне. Але больш за ўсё было непрыемным для Рамашова тое, што ён, як і ўсе ў палку, ведаў закулісныя гісторыі кожнага балю, кожнай сукенкі, ледзь не кожнай какетлівай фразы; хітрыкі, плёткі, узаемная нянавісць, бяссільная правінцыяльная гульня ў свецкасць і, нарэшце, сумныя, агідныя сувязі...

Прыехаў капітан Тальман з жонкаю: абое вельмі высокія, дзябёлыя; яна — пяшчотная, тоўстая, пульхная бландзінка, ён — са смуглявым, разбойніцкім тварам, з бесперапынным кашлем і хрыплым голасам. Рамашоў ужо загадзя ведаў, што зараз Тальман скажа сваю звычайную фразу, і ён сапраўды, бегаючы цыганскімі вачамі, прасіпеў:

— А што, падпаручнік, у картачнай ужо вінцяць?

— Не яшчэ. Усе ў сталовай.

— Не яшчэ? Ведаеш, Сонечка, я таго... пайду ў сталовую — «Інвалід» прагледзець. Вы, дарагі Рамашоў, папасіце яе... ну, там, якую-небудзь кадрыленцыю.

Потым у пярэдні пакой уляцела сямейства Лыкачовых — цэлы вывадак мілых, смяшлівых і картавых паненак на чале з маткаю — маленькай, жвавай жанчынай, якая ў сорак гадоў танцавала без стомы і пастаянна раджала дзяцей «паміж другой і трэцяй кадрыллю», як казаў пра яе палкавы жартаўнік Арчакоўскі.

Паненкі, па-рознаму картавячы, смеючыся і перапыняючы адна адну, накінуліся на Рамашова:

— Чаму вы да нас не п'іходзілі?

— Звой, звой, звой!

— Нехалосы, нехалосы, нехалосы!

— Звой, звой!

— Запласаю вас на пейсую кад'іль.

— Medames!.. Medames!.. — гаварыў Рамашоў, супроць волі стараючыся паказаць сябе як ветлівага кавалера і раскланьваючыся на ўсе бакі.

У гэты час ён выпадкова зірнуў на ўваходныя дзверы і ўбачыў за іх шклом хударлявы і губасты твар Раісы Аляксандраўны Петэрсон пад белай хусткай, надзетай паўзверх капелюша. Рамашоў хуценька, зусім па-хлапчукоўску, шмыгнуў у гасціную. Але які кароткі ні быў гэты момант і як ні стараўся падпаручнік пераканаць сябе, што Раіса яго не заўважыла, — усё ж ён адчуў трывогу; у маленькіх вачах яго палюбоўніцы яму здалося нешта новае і неспакойнае, нейкая жорсткая, злосная і ўпэўненая пагроза.

Ён пайшоў у сталовую. Там ужо сабралося шмат народу; амаль усе месцы за доўгім, накрытым цыратаю сталом былі заняты. Сіні тытунёвы дым вісеў у паветры. Патыхала гарэлым маслам з кухні. Дзве ці тры групы афіцэраў пачыналі ўжо выпіваць і закусваць. Некаторыя чыталі газеты. Густы і стракаты шум галасоў зліваўся з перазвонам нажэй, пошчакам більярдных шароў і бразганнем кухонных дзвярэй. Па нагах цягнула халадком з сенцаў.

Рамашоў адшукаў паручніка Бабяцінскага і падышоў да яго. Бабяцінскі стаяў каля стала, засунуўшы рукі ў кішэні штаноў, хістаючыся на насках і на абцасах і жмурачы вочы ад дыму папяросы. Рамашоў крануў яго за рукаў.

— Што? — павярнуўся ён і, выняўшы адну руку з кішэні, не перастаючы жмурыцца, з паважным выглядам пакруціў доўгі рыжы вус, скасавурыўшы на яго вочы і адставіўшы локаць убок. — А-а! Гэта вы? Вэльмі прээмна...

Ён заўсёды гаварыў такім ламаным вычварным тонам, падрабляючыся, як ён сам думаў, пад гвардзейскую залатую моладзь. Ён быў аб сабе высокай думкі, лічачы сябе знаўцам коней і жанчын, цудоўным танцорам і прытым прыгожым, велікасвецкім, але, нягледзячы на свае дваццаць чатыры гады, ужо сталым і расчараваным чалавекам. Таму ён заўсёды трымаў плечы да смешнага высока ўзнятымі, блага французіў, хадзіў расслабленай паходкай і, калі размаўляў, дык рабіў млявыя, нядбайныя жэсты.

— Пётр Фадзеевіч, мілы, калі ласка, падырыжыруйце сёння за мяне, — папрасіў Рамашоў.

— Мэ мон амі! — Бабяцінскі ўзняў угору плечы і бровы і зрабіў бязглуздыя вочы. — Але... мой сября, — пераклаў ён па-расейску. — З якой ласкі? Пуркуа?[32] Сапраўды, вы мяне... як гэта гаворыцца? Вы мяне здэўляеце!..

— Дарагі мой, зрабіце ласку...

— Чакайце... Па-першае, без фэ-міль-ярнасцей. Штэ гэта тэкое — шаноўны, тэкі-сякі з цэтэра?[33]

— Ну прашу вас, Пётр Фадзеевіч... Галава баліць... і горла... зусім не магу.

Рамашоў доўга і пераканаўча ўпрошваў таварыша. Нарэшце ён нават вырашыў пусціць у ход ліслівасць.

— Ніхто ж у палку не ўмее так прыгожа і разнастайна весці танцы, як Пётр Фадзеевіч. І апрача таго, аб гэтым таксама прасіла адна дама...

— Дама?.. — Бабяцінскі зрабіў разгублены і меланхалічны твар. — Дама? Сябра мой, у мае гады... — Ён зарагатаў з фальшывай горыччу і расчараваннем. — Што такое жанчына? Ха-ха-ха... Юн енігм![34] Ну, добра, я згодзен... Я згодзен.

І гэткім жа расчараваным голасам ён раптам дадаў:

— Мон шэр амі, а ці няма ў вас... як гэта кажуць... трох рюблёў?

— На жаль!.. — уздыхнуў Рамашоў.

— А рубля?

— Мм!..

— Дэзагрэабль...[35] Нічога не зробіш. Ну, тады пойдзем вып'ем гарэлкі.

— Вось няшчасце! І крэдыту няма, Пётр Фадзеевіч.

— Так? О, поўр анфан!..[36] Усё роўна, пойдзем. — Бабяцінскі зрабіў шырокі жэст велікадушнасці. — Я вас вітаю.

У сталовай між тым гаворка чулася ўсё больш гучная і ў той жа час больш цікавая для ўсіх прысутных. Гаварылі пра афіцэрскія паядынкі, якія толькі нядаўна былі дазволены, і думкі разыходзіліся.

Больш за ўсіх актыўнічаў у часе гаворкі паручнік Арчакоўскі — асоба даволі цёмная, ледзь не шулер. Пра яго цішком расказвалі, што яшчэ да паступлення ў полк, у часе знаходжання ў запасе, ён служыў дазорцам на паштовай станцыі і быў аддадзены пад суд за тое, што ўдарам кулака забіў нейкага фурмана.

— Гэта добра — дуэль у гвардыі — для ўсякіх там абібокаў і фігель-мігляў, — гаварыў груба Арчакоўскі, — а ў нас... Ну, добра, я халасты... дапусцім, я з Васілём Васільевічам Ліпскім напіўся ў сходзе і ў п'яным выглядзе заляпіў яму аплявуху. Што ж нам рабіць? Калі ён не захоча са мною страляцца — прэч з палка; цікава ведаць, што яго дзеці будуць жэрці? А выйшаў ён на паядынак, я яму пушчу кулю ў жывот, і зноў дзецям кусаць няма чаго... Глупства ўсё.

— Гета... ты пачакай... ты не спяшайся, — перапыніў яго стары і п'яны падпалкоўнік Лех, трымаючы ў аднойруцэ чарку, а кісцю другой рукі робячы слабыя рухі ў паветры, — ты разумееш, што такое гонар мундзіра?.. Гета, браце ты мой, та-акая штука... Гонар, ён... Вось, я памятаю, выпадак быў у нас у Цямрукскім палку ў тысяча восемсот шэсцьдзесят другім годзе.

— Ну, ведаеце, вашых выпадкаў не пераслухаеш, — бесцырымонна перапыніў яго Арчакоўскі, — раскажаце яшчэ што-небудзь, што было за царом Гарохам.

— Гета, браток... ах, які ж ты дзёрзкі... Ты яшчэ хлапчук, а я, гета... Быў, я кажу, такі выпадак...

— Толькі кроў можа змыць пляму ганьбы, — умяшаўся напышлівым тонам паручнік Бабяцінскі і, як певень, узняў угору плечы.

— Гета, быў у нас прапаршчык Салуха, — намагаўся гаварыць далей Лех.

Да стала ад буфета падышоў камандзір першай роты, капітан Асадчы.

— Я чую, што ў вас гаворка пра паядынкі. Цікава паслухаць, — сказаў ён густым, рэзкім басам, адразу перакрываючы ўсе галасы. — Добрага здароўя, пан палкоўнік. Добры дзень, панове.

— А, калос радоскі, — ласкава прывітаў яго Лех. — Гета... сядай ты каля мяне, помнік ты гэтакі... Гарэлачкі вып'еш са мной?

— І вельмі нават, — нізкай актавай адказаў Асадчы.

Гэты афіцэр заўсёды пакідаў дзіўнае і непрыемнае ўражанне на Рамашова, абуджаючы ў ім пачуццё, падобнае да страху і да цікаўнасці. Асадчы славіўся, як і палкоўнік Шульговіч, не толькі ў палку, а і ва ўсёй дывізіі сваім незвычайным па сіле і прыгажосці голасам, а таксама вялізным ростам і страшэннай фізічнай сілай. Быў ён вядомы таксама і сваімі глыбокімі ведамі страявой службы. Яго іншы раз, для карысці па службе, пераводзілі з адной роты ў другую, і на працягу паўгода ён умеў рабіць з самых распушчаных, заняпалых каманд нешта, падобнае па стройнасці і акуратнасці да вялізнай машыны, прасякнутай нечалавечым жахам перад сваім начальнікам. Яго прывабнасць і ўлада былі тым больш незразумелыя для таварышаў, што ён не толькі ніколі не біўся, але нават і лаяўся толькі ў рэдкіх, выключных выпадках. Рамашову заўсёды здавалася ў яго цудоўным змрочным твары, дзіўная бледнасць якога яшчэ мацней падкрэслівалася чорнымі, амаль сінімі валасамі, штосьці напружанае, стрыманае і жорсткае, штосьці ўласцівае не чалавеку, а вялізнаму, дужаму зверу. Часта, непрыкметна назіраючы за ім адкуль-небудзь здаля, Рамашоў уяўляў сабе, які павінен быць гэты чалавек у гневе, і, думаючы аб гэтым, бляднеў са страху і сціскаў пахаладзелыя пальцы. І цяпер ён не адрываючыся глядзеў, як гэты самаўпэўнены, моцны чалавек спакойна садзіўся ля сцяны на крэсла, якое папераджальна было яму падсунута.

Асадчы выпіў гарэлкі, разгрыз з хрумстам радыску і раўнадушна пацікавіўся:

— Ну, дык якое рэзюме паважанага сходу?

— Гета, браце ты мой, я зараз расказваю... Быў у нас выпадак, калі я служыў у Цямрукскім палку. Паручнік фон Зон, — яго салдаты называлі «Пад-Звон» — дык ён таксама аднойчы ў сходзе...

Але яго перапыніў Ліпскі, саракагадовы штабс-капітан, румяны і тоўсты, які, нягледзячы на свае гады, трымаў сябе ў афіцэрскай кампаніі блазнам і чамусьці засвоіў сабе дзіўны і смешны тон збалаванага, але любімага ўсімі камічнага хлапчука.

— Дазвольце, пан капітан, я кораценька. Вось паручнік Арчакоўскі кажа, што дуэль — глупства. «Трэба, кажэ, як у нас у бурсе — даў разоў колькі па потыліце, і квіт». Потым дэбатаваў паручнік Бабяцінскі, які патрабаваў крыві. Услед пан палкоўнік марна стараўся расказаць анекдот са свайго былога жыцця, але ўвесь час ім гэта, здаецца, не ўдавалася. Пасля, у самым пачатку расказу, падпаручнік Міхін заявілі пад шумок аб сваёй уласнай думцы, але з прычыны слабасці галасавых сродкаў і ўласцівай ім нявіннай сарамлівасці думка гэтая выслухана не была.

Падпаручнік Міхін, маленькі, кволы юнак, са смуглявым, рабым тварам, на якім нясмела, амаль палахліва глядзелі пяшчотныя цёмныя вочы, раптам пачырванеў да слёз.

— Я толькі, панове... Я, панове, магчыма, памыляюся, — загаварыў ён, заікаючыся і збянтэжана мнучы свой безбароды твар рукамі. — Але, мне здаецца, ці, дакладней кажучы, я гэтак думаю... трэба ў кожным паасобным выпадку разбірацца. Іншы раз дуэль карысная, гэта безумоўна, і кожны з нас, вядома, выйдзе к бар'еру. Безумоўна. Але часам, ведаеце, гэта... магчыма, вышэйшы гонар у тым, каб... гэта... безумоўна, дараваць... Ну, я не ведаю, якія яшчэ могуць быць выпадкі... вось...

— Эх вы, Дэкадэнт Іванавіч, — груба махнуў на яго рукой Арчакоўскі, — анучу вам смактаць.

— Гета, ды дайце ж мне, браткі, выказацца!

Адразу перакрываючы ўсе галасы магутным гукам свайго голасу, загаварыў Асадчы:

— Дуэль, панове, абавязкова павінна быць з цяжкім зыходам, іначай гэта абсурд! Іначай гэта будзе толькі бязглуздая жаласлівасць, уступка, спагадлівасць, камедыя. Пяцьдзесят крокаў дыстанцыі і па адным стрэле. Я вам кажу: з гэтага атрымаецца адно глупства, агіднасць, менавіта накшталт тых французскіх дуэляў, пра якія мы чытаем у газетах. Прыйшлі, пастралялі з пісталетаў, а потым у газетах паведамляюць пратакол паядынку: «Дуэль, на шчасце, скончылася шчасліва. Праціўнікі абмяняліся стрэламі, не нарабіўшы адзін аднаму шкоды, але выявілі пры гэтым выключную мужнасць. За снеданнем нядаўнія ворагі абмяняліся сяброўскім поціскам рук». Такая дуэль, панове, глупства. І ніякага ўдасканалення ў наша грамадства не прынясе.

Яму адразу адказала некалькі галасоў. Лех, які ў часе сваёй прамовы не раз рабіў спробу скончыць свой расказ, зноў пачаў: «А вось, гета, я, браткі мае... ды слухайце ж, жарэбчыкі вы». Але яго не слухалі, і ён пачаргова перабягаў вачмі ад аднаго афіцэра да другога, шукаючы спачувальнага позірку. Ад яго ўсе нядбайна адвярнуліся, захопленыя спрэчкаю, і ён са скрухаю махаў ацяжэлай галавой. Нарэшце ён злавіў вачмі вочы Рамашова. Малады афіцэр па вопыце ведаў, як цяжка перажываць падобныя хвіліны, калі словы, шмат разоў паўтораныя, як бы павісаюць без затрымкі ў паветры і калі нейкі калючы сорам прымушае ўпарта і безнадзейна да іх вяртацца. Таму ён і не ўхіліўся ад падпалкоўніка, і той, узрадаваны, пацягнуў яго за рукаў да стала.

— Гета... хоць ты мяне выслухай, прапар, — казаў Лех самотна, — сядай і выпі гарэлачкі. Яны, браток мой, усе — шалыганы. — Лех слаба махнуў на афіцэраў кісцю рукі. — Гаў, гаў, гаў, а вопыту ў іх няма. Я хацеў расказаць, які ў нас быў выпадак...

Трымаючы адной рукой чарку, а вольнай рукой размахваючы так, як быццам ён кіраваў хорам, і матляючы апушчанай галавой, Лех пачаў пераказваць адзін са сваіх шматлікіх расказаў, якімі ён быў нафаршыраваны, як кілбаса ліверам, і якіх ён ніколі не мог давесці да канца з прычыны вечных адступленняў, уставак, параўнанняў і загадак. Цяперашні яго анекдот заключаўся ў тым, што адзін афіцэр прапанаваў другому — гэта, вядома, было ў незапамятны час — амерыканскую дуэль, прычым у выглядзе жэрабя ім служыў цот або лішка на рублёвай паперцы. І вось нехта з іх, — цяжка было зразумець, хто менавіта, — Пад-Звон або Салуха, ужыў ашуканства: «Гета, браток ты мой, узяў ды і склеіў дзве паперкі разам, і атрымалася, што на адным баку цот, а на другім лішка. Пачалі яны, браток ты мой, цягнуць... Гэты і кажа таму...»

Але і на гэты раз палкоўнік не паспеў, як звычайна, скончыць свайго анекдота, таму што ў буфет дурасліва праслізнула Раіса Аляксандраўна Петэрсон. Стоячы ў дзвярах сталовай, але не заходзячы ў яе (што наогул было не прынята), яна крыкнула вясёлым і капрызным галаском, якім крычаць распешчаныя і любімыя ўсімі дзяўчаткі:

— Панове, ну што ж гэта такое! Дамы ўжо даўно прыехалі, а вы тут седзіцё і частуецеся. Мы хочам танцаваць!

Два-тры маладзенькія афіцэры ўсталі, каб ісці ў залу, другія працягвалі сядзець і паліць і размаўляць, не звяртаючы на какетлівую даму аніякай увагі; затое стары Лех дробнай хадой падышоў да яе і, склаўшы рукі крыжам і разліваючы сабе на грудзі з чаркі гарэлку, усклікнуў з п'яным замілаваннем:

— Чароўная! І як гэта начальства дазваляе ішнаваць гэткай красе! Рру-учку!.. Пцалаваць!..

— Юрый Аляксеевіч, — працягвала шчабятаць Петэрсон, — вы ж, здаецца, на сёння назначаны. Нішто сабе дырыжор!

— Міль пардон, мадам[37]. Се ма фот!.. Гэта мая віна! — усклікнуў Бабяцінскі, падлятаючы да яе. На хаду ён дробна перабіраў нагамі, прысядаў, балансаваў тулавам і махаў апушчанымі рукамі з такім выглядам, як быццам ён вырабляў падрыхтоўчыя па вясёлага балетнага танца. — Ваш-шу руку. Вотр мэн, мадам. Панове, у залу, у залу!

Ён паляцеў пад руку з Петэрсон, ганарліва задраўшы ўверх галаву, і ўжо з другога пакоя чуўся яго голас — свецкага, як ён уяўляў сабе, дырыжора:

— Месьё, запрашайце дам на вальс. Музыканты, вальс!

— Прабачце, пан падпалкоўнік, мае абавязкі вымушаюць мяне, — сказаў Рамашоў.

— Эх, браток ты мой, — з засмучэннем апусціў галаву Лех. — І ты гэткі ж перац, як і яны ўсе... Гета... пачакай, пачакай, прапаршчык... Ты чуў пра Мольтке? Пра вялікага маўчальніка, фельдмаршала... гета... і стратэга Мольтке?

— Пан падпалкоўнік, сапраўды ж...

— А ты не выдыгай... Гэтая прытча кароткая... Вялікі маўчальнік наведваў афіцэрскія сходы і калі абедаў, дык... гета... клаў перад сабою на стол кашалёк, поўны, браток ты мой, золата. І вырашыў ён аддаць гэты кашалёк таму афіцэру, ад якога ён хоць раз пачуе ў сходзе разумнае слова. Але так і памёр стары, ён пражыў на свеце сто дзевяноста год, а кашалёк яго, браток ты мой, так і астаўся цэлы. Што? Раскусіў гэты арэшак? Ну, цяпер ідзі сабе, браток. Ідзі, ідзі, верабейка... паскачы...


IX

У зале, якая, здавалася, уся дрыжала ад аглушальных гукаў вальса, кружыліся дзве пары. Бабяцінскі, расставіўшы локці, нібы крылы, хутка перабіраў нагамі вакол высокай Тальман, якая танцавала з велічным спакоем каменнага манумента. Рослы, кудлаты Арчакоўскі круціў вакол сябе маленькую, ружовенькую малодшую Лыкачову, крышку прыгнуўшыся над ёю і пазіраючы ў яе прабор; не вырабляючы па, ён толькі лянотна і абыякава пераступаў нагамі, як танцуюць звычайна з дзецьмі. Пятнаццаць другіх дам сядзелі ўздоўж сцен у поўнай адзіноце і стараліся рабіць выгляд, што гэта для іх усё роўна. Як і заўсёды на палкавых сходах, кавалераў было разы ў чатыры менш, чым дам, і пачатак вечара абяцаў быць сумны.

Петэрсон, якая толькі-толькі адкрыла баль, што дамамі заўсёды ўспрымалася за асобы гонар, цяпер пайшла з тонкім, стройным Алізарам. Ён трымаў яе руку, нібыта прышпіленую да свайго левага клуба; яна ж млява абапіралася падбародкам на другую руку, якая ляжала ў яго на плячы, а галаву павярнула назад у манернай і штучнай паставе. Скончыўшы тур, яна знарок села непадалёку ад Рамашова, які стаяў каля дзвярэй дамскай прыбіральні. Яна абмахвалася веерам і, пазіраючы на схіленага перад ёю Алізара, гаварыла з напеўнай млявасцю:

— Не, ск'жы-ыце, граф, чаму мне заўсёды так горача? М'лю вас — ск'жы-ыце!..

Алізар злёгку пакланіўся, дзінькнуў шпорамі і правёў рукою па вусах у адзін і ў другі бок.

— Пані, гэтага нават Мартын Задэка не скажа.

І паколькі ў гэты час Алізар глядзеў на яе плоскае дэкальтэ, яна пачала часта і ненатуральна глыбока дыхаць.

— А ў мяне заўсёды ўзвышаная тэмпература! — гаварыла далей Раіса Аляксандраўна, намякаючы ўсмешкаю на тое, што за яе словамі хаваецца нейкі асобы, непрыстойны сэнс. — Такі ўжо ў мяне гарачы тэмперамент!..

Алізар каротка і няпэўна заржаў.

Рамашоў стаяў, пазіраў скоса на Петэрсон і думаў з агідаю: «О, якая яна праціўная!» І ад думкі пра ранейшую фізічную блізкасць з гэтай жанчынай у яго было такое адчуванне, быццам ён не мыўся некалькі месяцаў і не мяняў бялізны.

— Так, так, так, вы не смейцеся, граф. Вы не ведаеце, што мая маці грачанка!

«І гаворыць як агідна, — думаў Рамашоў. — Дзіўна, што я раней не заўважаў гэтага. Яна гаворыць так, як быццам у яе хранічны насмарк або паліп у носе: «бая баці грачадка».

У гэты час Петэрсон павярнулася да Рамашова і з выклікам паглядзела на яго прыжмуранымі вачамі.

Рамашоў па звычцы сказаў у думках сам сабе:

«Твар у яго зрабіўся глухі, як маска».

— Добры дзень, Юрый Аляксеевіч! Што ж гэта вы не падыдзеце прывітацца? — заспявала Раіса Аляксандраўна.

Рамашоў падышоў. Яна са злоснымі зрэнкамі, якія раптам зрабіліся вельмі маленькія і вострыя, моцна сціснула яго руку.

— Я па вашай просьбе пакінула вам трэцюю кадрылю. Спадзяюся, вы не забыліся?

Рамашоў пакланіўся.

— Які вы няветлівы, — працягвала крыўляцца Петэрсон. — Вам бы трэба было сказаць: аншантэ, мадам[38] («адшадтэ, бадаб» пачуў Рамашоў)! Граф, праўда, ён мяшок?

— Як жа... Я памятаю, — няўпэўнена замармытаў Рамашоў. — Дзякую за гонар.

Бабяцінскі мала садзейнічаў ажыўленню вечара. Ён дырыжыраваў з расчараваным і стомлена-паблажлівым выглядам, нібыта выконваў нейкі страшэнна непрыемны для яго, але дужа важны для ўсіх іншых абавязак. Аднак перад трэцяй кадрыляй ён пажвавеў і, праляцеўшы па зале, быццам на каньках па лёдзе, шпаркімі слізготнымі крокамі, асабліва гучна крыкнуў:

— Кадрылю-монстр! Кавалье, ангажэ во дам![39]

Рамашоў з Раісай Аляксандраўнай сталі непадалёку ад музыкальнага акна, маючы vis-a-vis[40] Міхіна і жонку Лешчанкі, якая ледзь даставала да пляча свайго кавалера. К трэцяй кадрылі танцораў прыкметна пабольшала, і пары павінны былі размяшчацца і ўздоўж залы і ўпоперак. І тым і другім даводзілася танцаваць па чарзе, і таму кожную фігуру ігралі па два разы.

«Трэба пагаварыць, трэба пакласці канец, — думаў Рамашоў, аглушаны грукатам барабана і меднымі гукамі, якія рваліся з акна. — Досыць!» — «На яго твары ляжала несакрушальная рашучасць».

У палкавых дырыжораў здаўна склаліся пэўныя прыёмы і мілыя жарты. Так у трэцяй кадрылі заўсёды лічылася за неабходнае блытаць фігуры і рабіць, як бы ненаўмысна, вясёлыя памылкі, якія заўсёды выклікалі нязменную сумятню і рогат.

І Бабяцінскі, пачаўшы кадрылю-монстр нечакана з другой фігуры, то прымушаў кавалераў рабіць сола і адразу ж, нібы спахапіўшыся, вяртаў іх к дамам, то рабіў grand-rond[41] і, пераблытаўшы яго, прымушаў кавалераў расшукваць дам.

— Медам, авансе... вінаваты, рэкуле! Кавалье, сола! Пардон, назад, балянсе авек во дам![42] Ды назад жа!

Раіса Аляксандраўна тым часам гаварыла з'едлівым тонам, задыхаючыся ад злосці, але рабіла такую ўсмешку, як быццам размова вялася пра нешта самае вясёлае і прыемнае:

— Я не дазволю так са мной абыходзіцца. Чуеце? Я вам не дзяўчынка. Так. Прыстойныя людзі гэтак не робяць. Так.

— Не будзем злаваць, Раіса Аляксандраўна, — пераканаўча і мякка папрасіў Рамашоў.

— О, дужа многа гонару — злаваць! Я магу толькі пагарджаць вамі. Але здзекавацца з мяне я не дазволю нікому. Чаму вы не знайшлі патрэбным адказаць на маё пісьмо?

— Але ваша пісьмо не застала мяне дома, клянуся вам.

— Ха! Вы мне дурыце галаву! Нібы я не ведаю, дзе вы бываеце... Але будзьце ўпэўнены...

— Кавалье, ан аван! Рон дэ кавалье[43]. А гош! Налева, налева! Ды налева ж, панове! Эх, нічога не разумеюць! Плю дэ ля ві, месьё![44] — крычаў Бабяцінскі, скіроўваючы танцораў у шпаркі кругаварот і шалёна тупаючы нагамі.

— Я ведаю ўсе інтрыгі гэтай жанчыны, гэтай ліліпуткі, — гаварыла далей Раіса, калі Рамашоў вярнуўся на месца. — Толькі дарэмна яна так нос задзірае! Што яна дачка натарыуса, які прамантачыў чужыя грошы...

— Я прасіў бы ў маёй прысутнасці не гаварыць так пра маіх знаёмых, — сурова спыніў яе Рамашоў.

Тады адбылася грубая сцэна. Петэрсон са страшэннай агіднасцю пачала лаяць Шурачку. Яна ўжо забылася на свае фальшывыя ўсмешкі і, уся ў плямах, старалася перакрычаць музыку сваім насмарачным голасам. Рамашоў жа чырванеў да сапраўдных слёз ад свайго бяссілля і разгубленасці, і ад болю за абражаную Шурачку, і таму, што праз аглушальныя гукі кадрылі яму не ўдавалася ўставіць ніводнага слова, а галоўнае — таму, што на іх пачыналі ўжо звяртаць увагу.

— Так, так, у яе бацька прамантачыў чужыя грошы, ёй няма чаго задзіраць нос! — крычала Петэрсон. — Скажыце на ласку, яна нам негліжуе[45]. Мы і пра яе тое-сёе ведаем! Так!

— Я вас прашу, — лепятаў Рамашоў.

— Чакайце, вы з ёю яшчэ пабачыце мае кіпці. Я адкрыю вочы гэтаму дурню Мікалаеву, якога яна трэці год не можа прапхнуць у акадэмію. І хіба ён паступіць, гэты дурань, калі не бачыць, што ў яго пад носам робіцца. Ды і то сказаць — і паклоннік жа ў яе!..

— Мазурка жэнераль! Праменад! — крычаў Бабяцінскі, лётаючы ўздоўж залы, як архангел.

Падлога задрыжала і рытмічна загойдалася пад цяжкім тупатам ног, у такт мазурцы зазвінелі падвескі ў люстры, пераліваючыся разнаколернымі агеньчыкамі, і мерна загойдаліся цюлевыя фіранкі на вокнах.

— А чаму б нам не расстацца міралюбна? — лагодна спытаў Рамашоў. У душы ён адчуваў, што гэтая жанчына выклікае ў ім разам з пагардаю нейкую дробязную, ганебную, але неадольную баязлівасць. — Вы мяне не любіце больш... Развітаемся добрымі сябрамі.

— А-а! Вы мне хочаце зубы загаварыць? Не турбуйцеся, мой мілы, — яна вымавіла: «бой білы», — я не з тых, каго пакідаюць. Я сама пакідаю, калі захачу. Але я не магу ўволю надзівіцца з вашай подласці...

— Скончым жа хутчэй, — з нецярплівасцю, глухім голасам, сцяўшы зубы, вымавіў Рамашоў.

— Антракт пяць хвілін. Кавалье, акюпе во дам![46] — крыкнуў дырыжор.

— Так, калі я гэтага захачу. Вы подла ашуквалі мяне. Я ахвяравала для вас усім, аддала вам усё, што можа аддаць сумленная жанчына... Я не мела права зірнуць у вочы майму мужу, гэтаму ідэальнаму, цудоўнаму чалавеку. Праз вас я забылася на свае абавязкі жонкі і маці. О, чаму, чаму я не асталася адданая яму!

— Да-пу-сцім!

Рамашоў не мог стрымаць усмешкі. Яе шматлікія раманы з усімі маладымі афіцэрамі, якія прыязджалі на службу, былі добра вядомы ў палку, гэтак жа, між іншым, як і ўсе любоўныя гісторыі, што адбываліся паміж усімі сямюдзесяццю пяццю афіцэрамі і іх жонкамі і сваячкамі. Яму цяпер прыгадаліся выразы: «мой дурань», «гэты агідны чалавек», «гэты ёлупень, які заўсёды круціцца перад носам» і іншыя не менш моцныя выразы, якія рассыпала Раіса ў пісьмах і вусна пра свайго мужа.

— А! Вы яшчэ маеце нахабства смяяцца? Ну, добра! — узгарэлася Раіса. — Нам пачынаць! — спахапілася яна і, узяўшы за руку свайго кавалера, дробнаю хадою падалася наперад, грацыёзна ківаючыся ўсім тулавам і напружана ўсміхаючыся.

Калі яны скончылі фігуру, твар у яе зноў набыў сярдзіты выгляд, «нібы ў раззлаванага насякомага», — падумаў Рамашоў.

— Я гэтага не дарую вам. Чуеце, ніколі! Я ведаю, чаму вы так подла, так ганебна хочаце пакінуць мяне. Дык жа не будзе таго, што вы надумалі, не будзе, не будзе, не будзе! Замест таго каб шчыра і сумленна сказаць, што вы мяне больш не кахаеце, надумаліся ашукваць мяне і карыстацца мной як жанчынай, як самкай... на ўсякі выпадак, калі там не ўдасца. Ха-ха-ха!..

— Ну добра, будзем гаварыць шчыра, — са стрыманай лютасцю загаварыў Рамашоў. Ён усё больш бляднеў і кусаў губы. — Вы самі гэтага захацелі. Так, гэта праўда: я не кахаю вас.

— Ах, скажы-ыце, як мне гэта крыўдна!

— І не кахаў ніколі. Як і вы мяне, дарэчы. Мы абое гулялі ў нейкую агідную, хлуслівую і брудную гульню, нейкі пошлы аматарскі фарс. Я добра, вельмі добра зразумеў вас, Раіса Аляксандраўна. Вам не была патрэбна ні пяшчота, ні каханне, ні звычайная прыхільнасць. Вы надзвычай убогія і нікчэмныя для гэтага. Таму што, — Рамашову раптам прыгадаліся словы Назанскага, — таму што кахаць могуць толькі адзінкі, толькі вытанчаныя натуры!

— Ха, гэта, напэўна, вы — вытанчаная натура?

Зноў грымнула музыка. Рамашоў з нянавісцю паглядзеў у акно на бліскучае меднае жарало трамбона, які з шалёнай абыякавасцю нібы выплёўваў у залу зычныя і хрыплыя гукі. І салдат, які іграў на ім, надзьмуўшы шчокі, вылупіўшы вочы і ссінеўшы ад напружання, быў яму ненавісны.

— Не будзем спрачацца. Магчыма, я і не варты сапраўднага кахання, але не ў гэтым справа. Справа ў тым, што вам, з вашымі вузкімі правінцыяльнымі поглядамі і з правінцыяльнай ганарлівасцю, трэба абавязкова, каб вас хто-небудзь «акружаў» і каб іншыя бачылі гэта. Ці, вы думаеце, я не разумеў сэнсу гэтай вашай фамільярнасці са мной на вечарах, гэтых пяшчотных позіркаў, гэтага загаднага і інтымнага тону, у той час калі на нас глядзелі пабочныя людзі? Так, так, абавязкова, каб глядзелі. Інакш уся гэтая гульня для вас не мела сэнсу. Вам не кахання ад мяне трэба было, а таго, каб усе бачылі вас лішні раз скампраметаванай.

— Для гэтага я магла б выбраць каго-небудзь лепшага і больш цікавага за вас, — з напышлівым гонарам запярэчыла Петэрсон.

— Не хвалюйцеся, гэтым вы мяне не абразіце. Так, я паўтараю: вам трэба толькі аднаго, каб каго-небудзь лічылі за вашага нявольніка, за новага нявольніка вашай абаяльнасці. А час ідзе, і нявольнікаў усё меней і меней. І для таго, каб не страціць апошняга паклонніка, вы, халодная, бясстрасная, прыносіце ў ахвяру і вашы сямейныя абавязкі, і вашу адданасць сямейнаму алтару.

— Не, вы яшчэ пра мяне пачуеце! — злосна і шматзначна прашаптала Раіса.

Праз усю залу, адыходзячы задам і адскокваючы ад вясёлых пар, да іх падышоў муж Раісы, капітан Петэрсон. Гэта быў худы, сухотны чалавек, з лысым жоўтым чэрапам і чорнымі вачамі — вільготнымі і ласкавымі, але з затоеным злосным агеньчыкам. Пра яго казалі, што ён быў страшэнна закаханы ў сваю жонку, закаханы да такой ступені, што падтрымліваў пяшчотную, саладжавую і фальшывую дружбу з усімі яе паклоннікамі. Таксама было вядома, што ён плаціў ім нянавісцю, вераломнасцю і ўсялякімі службовымі каверзамі, як толькі яны з палёгкаю і радасцю пакідалі яго жонку.

Ён яшчэ здаля ненатуральна ўсміхаўся сваімі сінімі, абліплымі вакол рота губамі.

— Танцуеш, Раечка? Добры дзень, дарагі Жоржык. Чаго гэта вас так даўно не відаць? Мы так да вас прывыклі, што, сапраўды, ужо засумавалі без вас.

— Так... неяк... усё заняткі, — замармытаў Рамашоў.

— Ведаем мы вашы заняткі, — пагразіў пальцам Петэрсон і засмяяўся так, як быццам запішчаў. Але яго чорныя вочы з жоўтымі бялкамі дапытліва і неспакойна перабягалі з твару жонкі на твар Рамашова.

— А я, шчыра кажучы, думаў, што вы пасварыліся. Бачу, седзіцё і нечага спрачаецеся. Што ў вас?

Рамашоў маўчаў, збянтэжана пазіраючы на худую, цёмную і маршчыністую шыю Петэрсон. Але Раіса сказала з той нахабнай упэўненасцю, якую яна заўсёды выяўляла ў хлусні:

— Юрый Аляксеевіч усё філасофствуе. Кажа, што танцы аджылі свой век і што танцаваць смешна і неразумна.

— А сам скача, — з уедлівай дабрадушнасцю заўважыў Петэрсон. — Ну, танцуйце, дзеці мае, танцуйце, я вам не замінаю.

Толькі ён адышоў, як Раіса сказала з фальшывым пачуццём:

— І гэтага святога, незвычайнага чалавека я ашуквала!.. І дзеля каго! О, каб ён ведаў, каб ён толькі ведаў...

— Маз-зурка жэнераль! — закрычаў Бабяцінскі. — Кавалеры адбіваюць дам!

Ад доўгага руху разгарачаных целаў і ад пылу, які ўзнімаўся ад паркету, у зале зрабілася душна і агні свечак ператварыліся ў жоўтыя туманныя плямы. Цяпер танцавала шмат пар, і паколькі месц не хапала, дык кожная пара тапталася на абмежаванай плошчы: усе ціскаліся і штурхалі адзін аднаго. Фігура, якую прапанаваў дырыжор, зводзілася да таго, што вольны кавалер ганяўся за якой-небудзь парай. Круцячыся вакол яе і вырабляючы ў той жа час па мазуркі, што было вельмі смешна і недарэчна, ён стараўся выбраць момант, калі дама павернецца да яго тварам. Тады ён хутка пляскаў у далоні, што азначала, што ён адбіў даму. Аднак другі кавалер стараўся перашкодзіць яму зрабіць гэта і ўсяляк паварочваў і тузаў сваю даму з боку ў бок; а сам то адступаў назад і нават пускаў у ход левы вольны локаць, нацэльваючы яго ў грудзі праціўніку. Праз гэтую фігуру заўсёды адбывалася ў зале грубая і непрыгожая мітусня.

— Актрыса! — хрыпла зашаптаў Рамашоў, схіляючыся да Раісы. — Вас смешна слухаць.

— Вы, здаецца, п'яны! — з агідаю ўсклікнула Раіса і кінула на Рамашова той позірк, якім у раманах гераіні мераюць злачынцаў з галавы да ног.

— Не, скажыце, навошта вы ашукалі мяне? — злосна дапытваўся Рамашоў. — Вы аддаліся мне толькі дзеля таго, каб я не пакінуў вас. О, каб вы гэта зрабілі па каханні, ну, хоць бы не па каханні, а з адной толькі пажадлівасці. Я зразумеў бы гэта. Вы ж пайшлі на гэта праз сваю разбэшчанасць і нізкую пыхлівасць. Няўжо вас не прыводзіць у жах думка аб тым, якія мы абое з вамі былі брыдкія, калі аддаваліся адно аднаму без пачуцця, толькі дзеля пацехі, нават без цікаўнасці, а так... як пакаёўка па святах лузае семкі. Зразумейце ж: гэта горш за тое, калі жанчына аддаецца за грошы. Там нястача, спакуса... Зразумейце, мне сорамна, мне брыдка думаць аб гэтай халоднай, бяздумнай, аб гэтай недаравальнай распусце!

З халодным потам на лбе ён згаслымі, сумнымі вачмі глядзеў на танцораў. Вось праплыла, не пазіраючы на свайго кавалера, ледзьве перастаўляючы ногі, з нерухомымі плячамі і з пакрыўджаным выглядам суровай недаткнёны велічная Тальман і побач з ёю вясёлы, прыткі Епіфанаў. Вось маленькая Лыкачова, уся пунсовая, са ззяючымі вочкамі, з аголенай белай, нявіннай, дзявочай шыйкай... Вось Алізар на тонкіх нагах, роўных і стройных, быццам ножкі цыркуля. Рамашоў глядзеў і адчуваў галаўны боль і жаданне плакаць. А побач з ім Раіса, бледная ад злосці, гаварыла з пераўвялічаным тэатральным сарказмам:

— Цудоўна! Пяхотны афіцэр у ролі Іосіфа Прыгожага!

— Так, так, менавіта ў ролі... — загарэўся Рамашоў. — Сам ведаю, што гэта смешна і пошла... Аднак я не саромлюся тужыць па сваёй страчанай чысціні, па простай фізічнай чысціні. Мы абое па сваёй ахвоце залезлі ў памыйную яму, і я адчуваю, што цяпер я не адважуся ніколі пакахаць шчырым і свежым каханнем. І ў гэтым вінаваты вы, — чуеце: вы, вы, вы! Вы старэйшая і больш вопытная за мяне, вы ўжо спрактыкаваныя ў справе кахання.

Петэрсон з велічным абурэннем усхапілася з крэсла.

— Досыць! — сказала яна драматычным тонам. — Вы дабіліся, чаго хацелі. Я ненавіджу вас! Спадзяюся, што вы з гэтага дня перастанеце наведваць наш дом, дзе вас прымалі, як роднага, кармілі і паілі вас, а вы паказалі сябе такім нягоднікам. Як я шкадую, што не магу расказаць пра ўсё мужу. Гэта святы чалавек, я малюся на яго, і расказаць яму пра ўсё — значыць забіць яго. Але, паверце, ён змог бы адпомсціць за зняважаную безабаронную жанчыну.

Рамашоў стаяў насупраць яе і, хваравіта жмурачыся праз акуляры, глядзеў на яе вялікі, тонкі, завялы рот, скрыўлены ад злосці. З акна даляталі аглушальныя гукі музыкі, з упартай заўзятасцю кашляў ненавісны трамбон, а настойлівыя ўдары турэцкага барабана гулі нібыта ў самой галаве Рамашова. Ён чуў словы Раісы толькі ўрыўкамі і не разумеў іх. Але яму здавалася, што і яны, як і гукі барабана, б'юць яму проста па галаве і трасуць яго мазгі. Раіса з трэскам згарнула веер.

— О, подлы мярзотнік! — прашаптала яна трагічна і шпарка пайшла цераз залу ў прыбіральню.

Усё было скончана, але Рамашоў не адчуваў задавальнення, якога ён чакаў, і з ягонай душы не спаў, як ён раней уяўляў сабе, брудны і грубы цяжар. Не, цяпер ён адчуваў, што зрабіў нядобра, баязліва і няшчыра, зваліўшы ўсю маральную віну на абмежаваную і ўбогую жанчыну, і ўяўляў сабе яе горыч, разгубленасць і бяссільную злосць, уяўляў яе горкія слёзы і апухлыя чырвоныя вочы там, у прыбіральні.

«Я падаю, я падаю, — думаў ён з агідаю і са смуткам. — Што за жыццё! Штосьці цеснае, шэрае і бруднае... Гэтая распусная і непатрэбная сувязь, п'янства, туга, страшэнная аднастайнасць службы, і хоць бы адно жывое слова, хоць бы адзін момант чыстай радасці. Кнігі, музыка, навука — дзе ўсё гэта?»

Ён зноў пайшоў у сталовую. Там Асадчы і таварыш Рамашова па роце, Веткін, праводзілі пад рукі да выхадных дзвярэй зусім ап'янелага Леха, які бездапаможна круціў галавою і пераконваў, што ён архірэй. Асадчы з сур'ёзным тварам гаварыў зычнай актавай, як пратадыякан:

— Благослови, преосвященный владыка. Врр-ремя начатия служения...

Па меры таго як танцавальны вечар падыходзіў к канцу, у сталовай рабілася ўсё больш шумна. Паветра было так напоўнена тытунёвым дымам, што людзі, якія сядзелі на розных канцах стала, ледзьве маглі разгледзець адзін аднаго. У адным канцы спявалі, ля акна, сабраўшыся купкаю, расказвалі непрыстойныя анекдоты, якія былі звычайнай прыправай да ўсіх вячэр і абедаў.

— Не, не, панове... дазвольце, вось я вам раскажу! — крычаў Арчакоўскі. — Прыходзіць аднойчы салдат на пастой да хахла. А ў хахла пры-ыгожая жонка. Вось салдат і думае: як бы мне гэта...

Ён толькі канчаў, а яго перапыняў ужо Васіль Васільевіч Ліпскі, які з нецярплівасцю чакаў свае чаргі.

— Не, гэта што, панове... А вось я ведаю адзін анекдот.

Але і яго тут жа перапынялі, і ўжо наступны спяшаўся са сваім расказам.

— А вось яшчэ, панове. Справа была ў Адэсе, і прытым выпадак...

Усе анекдоты былі паскудныя, пахабныя, і, як гэта заўсёды бывае, абуджаў смех толькі адзін з расказчыкаў, самы ўпэўнены і цынічны.

Веткін, вярнуўшыся з вуліцы, дзе ён памагаў Леху сесці ў экіпаж, запрасіў да стала Рамашова.

— Сядай, Жоржык... Расціснем. Я сёння багаты, як жыд. Учора выйграў і сёння зноў буду кідаць банк.

Рамашова падбівала пагаварыць з усёй шчырасцю, расказаць каму-небудзь пра свой смутак і пагарду да жыцця. Выпіваючы чарку за чаркай, ён пазіраў на Веткіна ўмольнымі вачамі і гаварыў пераканаўчым, цёплым, дрыготкім голасам:

— Мы ўсе, Павел Паўлыч, усе забылі, што ёсць іншае жыццё. Дзесьці, я не ведаю дзе, жывуць зусім, зусім іншыя людзі, і жыццё ў іх такое радаснае, такое сапраўднае. Дзесьці людзі змагаюцца, пакутуюць, кахаюць шырока і моцна... Дружа мой, як мы жывём! Як мы жывём!

— Т-так, браце, што ўжо тут гаварыць, жыццё, — вяла адкаааў Павел Паўлавіч. — Але наогул... гэта, браце, адна натурфіласофія і энергетыка. Паслухай, галубок, што гэ-гэта за штука — энергетыка?

— О, што мы робім! — хваляваўся Рамашоў. — Сёння нап'ёмся п'яныя, заўтра ў роту — раз, два, левай, правай, — увечары зноў будзем піць, а паслязаўтра зноў у роту. Няўжо ўсё жыццё ў гэтым? Не, вы падумайце толькі — усё, усё жыццё!

Веткін паглядзеў на яго мутнымі вачамі, нібы праз нейкую плеўку, ікнуў і раптам заспяваў тоненькім, брынклівым тэнарком:

Жыла ў цішы,
У лясной глушы
І верцяно круці-іла...
— Плюнь на ўсё, анёл, і беражы здароўе.

І ад шчырае душы
Калаўрот любіла.
Пойдзем гуляць, Рамашэвіч-Рамашоўскі, я табе пазычу чырвоненькую.

«Ніхто гэтага не зразумее. Няма ў мяне блізкага чалавека», — падумаў з горыччу Рамашоў. На імгненне прыгадалася яму Шурачка — такая дужая, такая гордая, прыгожая, — і штосьці млявае, салодкае і безнадзейнае заныла ў яго пад сэрцам.

Ён да світання аставаўся ў сходзе, глядзеў, як гуляюць у штос, і сам прымаў у гульні ўдзел, але без радасці і захаплення. Аднойчы ён угледзеў, як Арчакоўскі, які займаў асобны столік з двума бязвусымі падпрапаршчыкамі, даволі няўмела падтасаваў, выкінуўшы дзве карты адразу ў свой бок. Рамашоў хацеў быў умяшацца, зрабіць заўвагу, але адразу ж спыніўся і абыякава падумаў: «Эх, усё роўна. Нічога гэтым не папраўлю».

Веткін, які прайграў свае мільёны за пяць хвілін, сядзеў на крэсле і спаў, бледны, з разяўленым ротам. Побач з Рамашовым нудна пазіраў на гульню Лешчанка, і цяжка было зразумець, якая сіла прымушае яго сядзець тут гадзінамі з такім невясёлым выразам на твары. Развіднела. Аплыўшыя свечкі гарэлі жоўтымі доўгімі агнямі і мігцелі. Твары ў афіцэраў-ігракоў былі бледныя і здаваліся змучанымі. А Рамашоў усё пазіраў на карты, на кучы серабра і паперак, на зялёнае сукно, спісанае мелам, і ў яго цяжкой, затуманенай галаве вяла блукалі ўсё адны і тыя ж думкі: аб сваім падзенні і брудзе сумнага, аднастайнага жыцця.


X


Была залатая, але халодная, сапраўдная вясенняя раніца. Цвіла чаромха.

Рамашоў да гэтага часу не прывык спраўляцца са сваім маладым сном, як звычайна, спазніўся на ранішнія заняткі і з непрыемным пачуццём сораму і трывогі падыходзіў да пляца, на якім вучылася яго рота. У гэтых знаёмых яму пачуццях заўсёды было шмат зняважлівага для маладога афіцэра, а ротны камандзір, капітан Сліва, умеў рабіць іх яшчэ больш вострымі і крыўднымі.

Гэты чалавек уяўляў з сябе грубы і цяжкі ашкепак ранейшай, забытай ужо, жорсткай дысцыпліны, з павальным біццём, дробязнай фармалістыкай, маршыроўкай у тры тэмпы і кулачнай расправай. Нават у палку, які дзякуючы ўмовам дзікага правінцыяльнага жыцця не вызначаўся асабліва гуманным напрамкам, ён з'яўляўся нейкім дзіўным помнікам гэтай лютай ваеннай старасветчыны, і пра яго расказвалася шмат кур'ёзных, амаль неверагодных анекдотаў. Усё, што выходзіла за межы строю, статута і роты і што ён пагардліва называў глупствам і мандрагорыяй, безумоўна, для яго не існавала. За ўсё сваё жыццё ён не прачытаў ніводнай кнігі і ніводнай газеты, апрача хіба толькі афіцыйнай часткі «Інваліда». Розныя забавы, накшталт танцаў, аматарскіх спектакляў і г. д., ён ненавідзеў усёй сваёй загрубелай душой, і не было такіх брудных і агідных слоў, якіх бы ён не дадаваў да іх са свайго салдацкага лексікону. Расказвалі пра яго, — і гэта, напэўна, было так, — што аднойчы, цудоўнай вясенняй ноччу, калі ён сядзеў ля расчыненага акна і правяраў ротную справаздачу, у кустах побач з ім заспяваў салавей. Сліва паслухаў-паслухаў і раптам крыкнуў дзеншчыку:

— З-захарчук! П-прагані гэтую п-тушку ка-менем. П-перашкаджае....

Гэты вялы, апушчаны на выгляд чалавек быў страшэнна суровы з салдатамі і не толькі дазваляў біцца унтэр-афіцэрам, але і сам біў жорстка, да крыві, да таго, што чалавек валіўся з ног пад яго ўдарамі. Затое да салдацкіх патрэб ён быў вельмі ўважлівы: грошай, якія прыходзілі з вёскі, не затрымліваў і кожны дзень сачыў асабіста за ротным катлом, хоць сумамі ад вольных работ распараджаўся як хацеў. Толькі ў адной пятай роце людзі выглядалі больш сытыя і вясёлыя, як у яго.

Але маладых афіцэраў Сліва дакараў і падцягваў, ужываючы вострыя і грубыя прыёмы, якім яго прыроджаны хахлацкі гумар надаваў асобую з'едлівасць. Калі, напрыклад, на вучэнні субалтэрн-афіцэр збіваўся з нагі, ён крычаў, крышку заікаючыся:

— Ось, гля-ядзіце! Уся рота, каб яе ч-чорт узяў, ідзе не ў нагу. Адзін п-падпаручнік ідзе ў нагу.

А іншы раз, злаяўшы ўсю роту мацюгамі, ён похапам, але з'едліва дадаваў:

— З-за выключэннем п-паноў афіцэраў і падпрапаршчыка.

Але асабліва ён быў жорсткі ў тых выпадках, калі малодшы афіцэр спазняўся ў роту, і гэта часцей за ўсё адчуваў на сабе Рамашоў. Яшчэ здалёку ўгледзеўшы падпаручніка, Сліва камандаваў роце «смірна», нібы наладжваў яму іранічна-ганаровую сустрэчу, а сам нерухома, з гадзіннікам у руках, сачыў, як Рамашоў, спатыкаючыся ад сораму, доўга не мог знайсці свайго месца. А часам ён з лютай ветлівасцю пытаўся, не саромеючыся таго, што гэта чулі салдаты: «Я думаю, падпаручнік, вы дазволіце працягваць?» У другі раз цікавіўся з паслужлівай клапатлівасцю, але знарок гучна, аб тым, як падпаручнік спаў і што бачыў у сне. І толькі выкінуўшы адну з гэтых штук, ён адводзіў Рамашова ўбок і, пазіраючы на яго круглымі, як у рыбы, вачамі, рабіў грубую вымову.

«Эх, усё роўна ўжо! — думаў у роспачы Рамашоў, падыходзячы да роты. — І тут блага і там блага, — адно да аднаго. Прапала маё жыццё!»

Ротны камандзір, паручнік Веткін, Лбоў і фельдфебель стаялі пасярод пляца і ўсе разам павярнуліся да Рамашова. Салдаты таксама павярнулі да яго галовы. У гэтую хвіліну Рамашоў уявіў сабе самога сябе — засаромленага, з нізка апушчанай галавой пад скіраванымі на яго позіркамі, і яму зрабілася яшчэ больш непрыемна.

«Але, можа, усё гэта не так ужо і ганебна? — спрабаваў ён у думках сябе суцешыць, па звычцы многіх сарамлівых людзей. — Можа, гэта толькі мне здаецца такім вострым, а іншым, сапраўды, усё роўна. Ну, вось, я ўяўляю сабе, што спазніўся не я, а Лбоў, а я стаю на месцы і гляджу, як ён падыходзіць. Ну, і нічога асаблівага: Лбоў — як Лбоў... Усё глупства, — вырашыў ён нарэшце і адразу супакоіўся. — Дапусцім, што сорамна... Аднак жа не месяц гэта будзе працягвацца, і нават не тыдзень, не дзень. Ды і жыццё наогул такое кароткае, што ўсё ў ім забываецца».

Супраць звычайнага Сліва амаль не звярнуў на яго ўвагі і не выкінуў ніводнай са сваіх штук. Толькі калі Рамашоў прыпыніўся за крок ад яго, з паважліва ўзнятай да брыля рукой і ссунутымі разам нагамі, ён сказаў, падаючы яму для поціску свае вялыя пальцы, падобныя да пяці халодных сасісак:

— Прашу памятаць, падпаручнік, што вы абавязаны быць у роце за пяць хвілін да прыходу старшага субалтэрн-афіцэра і за дзесяць да ротнага камандзіра.

— Вінаваты, пан капітан, — драўляным голасам адказаў Рамашоў.

— Ось, бачыце, — вінаваты!.. Усё спіцё. У сне футры не пашыеш. Прашу паноў афіцэраў ісці да сваіх узводаў.

Уся рота была па частках раскідана па пляцы. Рабілі паўзводна ранішнюю гімнастыку. Салдаты стаялі шарэнгамі, на крок адзін ад аднаго, з расшпіленымі, для палёгкі ў рухах, мундзірамі. Спрытны унтэр-афіцэр Бабылёў з паўроты Рамашова, пачціва косячыся на афіцэра, які падыходзіў да яго, камандаваў зычным голасам, выцягваючы наперад ніжнюю сківіцу і робячы касыя вочы:

— Падыманне на наскі і плаўнае прысяданне. Рук-і-і... у бокі!

І потым зацягнуў, нараспеў, нізкім голасам:

— Пачына-а-ай!

— Ра-аз! — заспявалі ва ўнісон салдаты і павольна прыселі на кукішкі, а Бабылёў, таксама седзячы на кукішках, абводзіў шарэнгу строгім зухаватым позіркам.

А побач маленькі спрытны яфрэйтар Сераштан выкрыкваў тонкім, рэзкім і перарывістым, як у маладога пеўніка, голасам:

— Выпад з левай і правай нагі, з выкідваннем адпаведнай рукі. — Тоўсь! Пачынай! Аць-два, аць-два! — І дзесяць маладых зычных галасоў крычалі адрывіста і старанна: — Гаў, гаў, гаў, гаў!

— Стой! — выкрыкнуў прарэзліва Сераштан. — Ла-апшын! Ты чаго гэта там семетрычна дурня строіш? Тыцкаеш кулакамі, нібы разанская баба відэльцамі: хоў, хоў!.. Рабі ў мяне рухі чыста, каб на цябе халера!

Потым унтэр-афіцэры беглым крокам развялі ўзводы па машынах, якія стаялі ў розных канцах пляца. Падпрапаршчык Лбоў, дужы, спрытны хлапец і добры гімнаст, хутка зняў з сябе шынель і мундзір і, астаўшыся ў адной блакітнай паркалёвай кашулі, першы падбег да паралельных брусоў. Паклаўшы рукі на іх канцы, ён за тры прыёмы разгушкаўся, і раптам, зрабіўшы ўсім целам поўны круг, так што на нейкі момант яго ногі знаходзіліся проста над галавой, ён з сілаю адштурхнуўся ад брусоў, праляцеў пругкаю дугою на паўтары сажні наперад, перакруціўся ў паветры і спрытна, як кот, прысеў на зямлю.

— Падпрапаршчык Лбоў! Зноў фокусы! — з няшчырай строгасцю крыкнуў на яго Сліва. Стары «бурбон» у глыбіні душы паважаў падпрапаршчыка як выдатнага франтавіка і тонкага знаўцу статута. — Паказвайце тое, што прадугледжана настаўленнем. Тут вам не балаган на святым тыдні.

— Слухаюся, пан капітан! — весела гаркнуў Лбоў. — Слухаюся, але не выконваю, — дадаў ён ціха, падміргнуўшы Рамашову.

Чацверты ўзвод практыкаваўся на нахільнай лесвіцы. Адзін за адным салдаты падыходзілі да яе, браліся за перакладзіну, падцягваліся на мускулах і лезлі на руках угору. Унтэр-афіцэр Шапаваленка стаяў унізе і рабіў заўвагі:

— Не матляй нагамі. Наскі дагары!

Чарга дайшла да левафланговага салдаціка Хлебнікава, які быў у роце за агульнае пасмешышча. Часта пазіраючы на яго, Рамашоў здзіўляўся, як маглі ўзяць на ваенную службу гэтага ўбогага, заморанага чалавека, амаль што карліка, з брудным бязвусым тварам з кулачок. І калі падпаручнік сустракаўся з яго бяздумнымі вачмі, у якіх, нібыта раз і назаўсёды, з самага дня нараджэння, застыў тупы, пакорлівы жах, дык у яго ў сэрцы варушылася нешта дзіўнае, падобнае да смутку і да згрызот сумлення.

Хлебнікаў вісеў на руках, агідны, няўклюдны, быццам вісельнік.

— Падцягвайся, сабачая морда, падцягвайся-а! — крычаў унтэр-афіцэр. — Ну, угору!

Хлебнікаў рабіў намаганні падняцца, але толькі бездапаможна дрыгаў нагамі і гушкаўся з боку на бок. На хвіліну ён павярнуў убок і ўніз свой шэры маленькі твар, на якім жаласна і недарэчна тарчаў кірпаты брудны нос. І раптам, адарваўшыся ад перакладзіны, зваліўся мехам на зямлю.

— А-а! Не хочаш рабіць емнастычныя практыкаванні! — зароў унтэр-афіцэр. — Ты, нягоднік, мне ўвесь узвод парушаеш! Я т-табе!!

— Шапаваленка, не маеш права біць! — крыкнуў Рамашоў, увесь загарэўшыся ад сораму і злосці. — Не маеш права гэтага рабіць! — крыкнуў ён, падбег да унтэр-афіцэра і схапіў яго за плячо.

Шапаваленка выцягнуўся ў струнку і прыклаў руку да брыля. У яго ў вачах, якія адразу зрабіліся па-салдацку бяздумнымі, дрыжала, аднак, ледзь прыкметная ўсмешка.

— Слухаюся, ваша благароддзе. Толькі дазвольце вам далажыць: ніякай магчымасці з ім няма.

Хлебнікаў стаяў побач, згорбіўшыся; ён тупа глядзеў на афіцэра і выціраў даланёю нос. З пачуццём вострай і марнай спагады Рамашоў адвярнуўся ад яго і пайшоў у трэці ўзвод.

Пасля гімнастыкі, калі людзям быў дадзены дзесяціхвілінны адпачынак, афіцэры зноў сышліся разам на сярэдзіне пляца, ля паралельных брусоў. Размова адразу ж зайшла аб травеньскім парадзе, які меўся адбыцца.

— От, паспрабуйце адгадаць, дзе паляціш! — гаварыў Сліва, разводзячы рукамі і вылупліваючы вадзяністыя вочы. — Па шчырасці скажу я вам: у кожнага генерала свая фантазія. Памятаю я, быў у нас генерал-лейтэнант Львовіч, камандзір корпуса. Ён з інжынераў да нас трапіў. Дык пры ім мы толькі і займаліся адным самаакопваннем. Статут, прыёмы, маршыроўка — усё к бісу. З раніцы да вечара будавалі розныя лажаменты, халера на іх! Улетку з зямлі, узімку са снегу. Увесь полк хадзіў перапэцканы з ног да галавы ў гліне. Камандзір дзесятай роты, капітан Алейнікаў, царства яму нябеснае, быў прадстаўлены да Ганны за тое, што за дзве гадзіны пабудаваў нейкі там люнет чы барбет.

— Спрытна! — уставіў Лбоў.

— Потым, гэта ўжо на вашай памяці, Павел Паўлыч, — стральба за генералам Арагонскім.

— А! Прымасцівся страляці? — засмяяўся Веткін.

— Што гэта? — пацікавіўся Рамашоў.

Сліва пагардліва махнуў рукой.

— А гэта тое, што тады ў нас толькі і было ў галаве, што настаўленні па стральбе вывучаць. Салдат адзін адказваў «Верую» на аглядзе, дык ён так і сказаў, замест «пры Панційстэм Пілацэ» — «прымасцівся страляці». Да таго галовы ўсім зачмурылі! Указальны палец называлі не ўказальным, а спускавым; а замест правага вока — было прыцэльнае вока.

— А памятаеце, Афанасій Кірылыч, як тэорыю зубрылі? — сказаў Веткін. — Траекторыя, дэрывацыя... Далібог, я сам нічога не разумеў. Бывала, скажаш салдату: вось табе стрэльба, глядзі ў дула. Што бачыш? «Бачу ўяўную лінію, якая завецца воссю ствала». Але затое ўжо стралялі. Памятаеце, Афанасій Кірылыч?

— Ну, а як жа. За стральбу наша дывізія трапіла ў замежныягазеты. Дзесяць працэнтаў звыш выдатнага — вось яно як. Аднак і махлявалі мы, бацюхны мае! З аднаго палка ў другі пазычалі добрых стралкоў. А то, бывала, рота страляе сама па сабе, а з бліндажа малодшыя афіцэры смаляць з рэвальвераў. Адна рота так вызначылася, што пачалі лічыць, а ў мішэні на пяць куль больш, чым выпусцілі. Сто пяць працэнтаў пападанняў. Добра, што фельдфебель паспеў клейстарам заляпіць.

— А за Слесаравым, памятаеце, шрэйбераўскую гімнастыку?

— Яшчэ б не памятаць! Вось яна ў мяне дзе сядзіць. Балеты танцавалі. Ды ці мала іх яшчэ было, генералаў гэтых, чорт бы іх усіх пабраў! Але ўсё гэта, скажу вам, панове, глупства і мандрагорыя ў параўнанні з цяперашнім. Гэта ўжо, як кажуць — прыходзьце, апошняе цалаванне. Раней дык хоць ведалі, што з цябе запатрабуюць, а цяпер? Ах, выбачайце, салдацік — бліжні, патрэбна гуманнасць. Лупц-цаваць яго трэба, нягодніка! Ах, развіццё разумовых здольнасцей, хуткасць і кемлівасць. Сувораўцы! Не ведаеш цяпер, як салдата вучыць. Ось глядзіце, выдумаў новую штуку, скразную атаку...

— Так, гэта не шакалад! — спачувальна кіўнуў галавою Веткін.

— Стаіш, як той дурань, а на цябе казачкі на ўвесь дух імчацца. І наскрозь! Вось і паспрабуй збочыць. Адразу ж загад: «У такога вось капітана слабыя нервы. Няхай памятае, што на службе яго ніхто сілком не трымае».

— Хітры стары, — сказаў Веткін. — Ён у К-ім палку якую штуку выкінуў. Завёў роту ў вялізную лужыну і загадвае ротнаму камандаваць: «Кладзіся!» Той збянтэжыўся спачатку, але скамандаваў: «Кладзіся!» Салдаты разгубіліся, думаюць, што недачулі. А генерал у прысутнасці ніжэйшых чыноў давай пушыць камандзіра: «Як ведзіцё роту? Беларучкі! Пестуны! Калі тут у лужыну баяцца легчы, дык як у ваенны час вы іх падымеце, калі яны пад агнём ворага трапяць куды-небудзь у роў? Не салдаты ў вас, а бабы, і камандзір — баба! На абвахту!»

— А якая карысць? На людзях сарамацяць камандзіра, а потым гавораць пра дысцыпліну. Якая тут можа быць дысцыпліна! А выцяць яго, шэльму, нельга. Не-е-е... Прабачце — ён асоба, ён чалавек! Не-е, раней ніякіх асобаў не было, і лупцавалі іх, нягоднікаў, як сідаравых козаў, а ў нас былі і Севастопаль, і італьянскі паход, і розныя там яшчэ рэчы. Ты мяне хоць са службы звальняй, а я ўсё ж, калі мярзотнік гэтага заслужыў, я зазірну яму куды трэба!

— Біць салдата ганебна, — глуха запярэчыў Рамашоў, які да гэтага ўвесь час маўчаў. — Нельга біць чалавека, які не толькі не можа табе адказаць, але нават не мае права паднесці рукі да твару, каб абараніцца ад удару. Не мае права нават адхіліць галавы. Гэта сорамна!

Сліва пагардліва прыжмурыўся і збоку, зверху ўніз, выпучыўшы ніжнюю губу пад кароткімі вусамі, якія пачыналі ўжо сівець, агледзеў з ног да галавы Рамашова.

— Што т-такое-ое? — працягнуў ён знішчальным тонам.

Рамашоў збялеў. У яго заняло ў грудзях і ў жываце, а сэрца забілася, нібыта ва ўсім целе адразу.

— Я сказаў, што гэта непрыстойна... Ды і паўтараю... вось што, — сказаў ён няскладна, але настойліва.

— Скажы-ыце, калі ласка! — тонка праспяваў Сліва. — Бачылі мы ўжо такіх міндальнікаў. Самі праз год, калі толькі вас не выпхнуць з палка, будзеце па мардасах пляскаць. На-айлепшым чынам. Не горш за мяне.

Рамашоў паглядзеў на яго з нянавісцю і сказаў амаль шэптам:

— Калі вы будзеце біць салдат, я на вас падам рапарт камандзіру палка.

— Што-о-о? — крыкнуў пагрозліва Сліва, але адразу ж схамянуўся. — Аднак хопіць ужо гэтага глупства, — сказаў ён суха. — Вы, падпаручнік, дужа малады, каб вучыць старых баявых афіцэраў, якія з гонарам праслужылі дваццаць пяць гадоў свайму гасудару. Прашу паноў афіцэраў ісці ў ротную школу, — скончыў ён злосна.

Ён рэзка павярнуўся да афіцэраў спіною.

— І трэба было вам умешвацца? — прымірэнча загаварыў Веткін, ідучы побач з Рамашовым. — Самі бачыце, што гэтая сліва не з салодкіх. Вы яшчэ не ведаеце яго так, як я ведаю. Ён вам такога нагаворыць, што не будзеце ведаць, куды падзецца. А запярэчыце — ён вас пад арышт заканапаціць.

— Ды паслухайце, Павел Паўлыч, гэта ж не служба, гэта — варварства нейкае! — са слязьмі гневу і крыўды ў голасе ўсклікнуў Рамашоў. — Гэтыя старыя барабанныя шкуры здзекуюцца з нас! Яны знарок стараюцца падтрымліваць у адносінах паміж афіцэрамі грубасць, салдафонства, нейкае цынічнае маладзецтва.

— Безумоўна, гэта так, — пацвердзіў Веткін і пазяхнуў.

А Рамашоў з гаркотаю гаварыў далей:

— Ну, каму патрэбна гэтае падцягванне, крык, грубая лаянка? Ах, я зусім, зусім не таго чакаў, калі стаў афіцэрам. Ніколі я не забуду першага ўражання. Я толькі тры дні быў у палку, і мяне абарваў гэты рыжы дзяк Арчакоўскі. Я ў сходзе ў часе размовы назваў яго паручнікам, таму што і ён мяне называў падпаручнікам. І ён, хоць сядзеў побач са мной і мы разам пілі піва, закрычаў на мяне: «Па-першае, я вам не паручнік, а пан паручнік, а па-другое... па-другое, майце ласку ўстаць, калі вам робіць заўвагу старэйшы па чыне!» І я ўстаў і стаяў перад ім, як апляваны, пакуль не асадзіў яго падпалкоўнік Лех. Не, не, не гаварыце нічога, Павел Паўлыч. Мне ўсё гэта да такой ступені абрыдла і надакучыла!..


XI

У ротнай школе займаліся «славеснасцю». У цесным пакоі, на лавах, састаўленых чатырохкутнікам, сядзелі тварамі ўсярэдзіну салдаты трэцяга ўзвода. Пасярод гэтага чатырохкутніка хадзіў узад і ўперад яфрэйтар Сераштан. Побач, у гэткім жа чатырохкутніку, гэтак жа хадзіў узад і ўперад другі унтэр-афіцэр паўроты — Шапаваленка.

— Бандарэнка! — выкрыкнуў зычным голасам Сераштан.

Бандарэнка, стукнуўшыся абедзвюма нагамі аб падлогу, усхапіўся так хутка, нібы драўляная лялька з заводам.

— Калі ты, напрыклад, Бандарэнка, стаіш у страі з ружжом, а да цябе падыходзіць начальства і пытаецца: «Што ў цябе ў руках, Бандарэнка?» Што ты павінен адказваць?

— Ружжо, дзядзечка? — здагадваецца Бандарэнка.

— Брэшаш. Хіба ж гэта ружжо? Ты б яшчэ сказаў па-вясковаму: рушніца. Дома гэта было ружжо, а на службе завецца проста: дробнакаліберная скарастрэльная пяхотная вінтоўка сістэмы Бердана, нумар другі, са слізготным затворам. Паўтары, чортаў сын!

Бандарэнка скорагаворкай паўтарае словы, якія ён ведаў, безумоўна, і раней.

— Сядай! — камандуе літасціва Сераштан. — А для чаго яна табе дадзена? На гэтае пытанне адкажа мне... — Ён абводзіць строгімі вачамі ўсіх падначаленых па чарзе: — Шаўчук!

Шаўчук падымаецца з панурым выглядам і адказвае глухім басам, марудна і ў нос і так адрывае фразы, быццам ставіць пасля іх кропкі:

— Вона міні дадзена для таго. Шчоб я ў мірны час рабіў з ёю ружэйныя прыёмы. А ў ваенны час. Абараняў трон і бацькаўшчыну ад ворагаў. — Ён памаўчаў, пацягнуў носам і змрочна дадаў: — Як унутраных, так і ўнешніх.

— Так. Ты добра ведаеш, Шаўчук, толькі мямліш. Салдат павінен мець у сабе весялосць, як арол. Сядай. Цяпер скажы, Авечкін: каго мы лічым за ворагаў унешніх?

Бойкі арловец Авечкін, у голасе якога адчуваецца саладжавая скорагаворка ў мінулым прыказчыка з крамы дробнага тавару, адказвае хутка і фарсіста, захлёбваючыся ад задавальнення:

— Знешнімі ворагамі мы лічым усе тыя дзяржавы, з якімі нам даводзіцца весці вайну. Францюзы, немцы, італьянцы, туркі, іўрапейцы, індзі...

— Годзе, — абрывае яго Сераштан, — гэтага ўжо ў статуце няма. Сядай, Авечкін. А цяпер скажы мне... Архіпаў! Каго мы лічым за ворагаў у-ну-траны-ых?

Апошнія два словы ён вымаўляе асабліва гучна і важка, быццам падкрэсліваючы іх, і кідае шматзначны позірк у бок вальнапісанага Маркусона.

Няўклюдны, рабы Архіпаў упарта маўчыць, пазіраючы ў акно ротнай школы. Дзелавіты, разумны і спрытны хлопец па-за службай, ён паводзіць сябе на занятках поўным ідыётам. Мусіць, гэта з тае прычыны, што яго здаровы розум, які прывык наглядаць і абдумваць простыя і зразумелыя з'явы вясковага побыту, ніяк не можа ўлавіць сувязі паміж «славеснасцю», якой яго навучаюць, і сапраўдным жыццём.

Таму ён не разумее і не можа завучыць самага простага, на вялікае здзіўленне і гнеў свайго ўзводнага начальніка.

— Н-ну! Доўга я цябе буду чакаць, пакуль ты збярэшся? — пачынае злавацца Сераштан.

— Нутранімі ворагамі... ворагамі...

— Не ведаеш? — пагрозліва ўсклікнуў Сераштан і падаўся быў да Архіпава, але, скоса зірнуўшы на афіцэра, толькі затрос галавою і зрабіў Архіпаву страшэнныя вочы. — Ну, слухай. За ўнутраных ворагаў мы лічым усіх, хто супраціўляецца закону. Напрыклад, каго?.. — Ён сустракае ліслівыя вочы Авечкіна. — Скажы хоць ты, Авечкін.

Авечкін усхопліваецца і радасна крычыць:

— Так што бунтаўшчыкі, сцюдэнты, канакрады, жыды і палякі!

Побач займаецца са сваім узводам Шапаваленка. Ходзячы паміж лавамі, ён пявучым тонкім голасам задае пытанні па салдацкай памятцы, якую трымае ў руках.

— Солтыс, што такое вартавы?

Солтыс, ліцвін, давячыся і вылупліваючы вочы ад старання, выкрыквае:

— Вартавы ёсць асоба недатыкальная.

— Так, так, а яшчэ?

— Вартавы ёсць салдат, пастаўлены на які-небудзь пост са зброяю ў руках.

— Правільна. Бачу, Солтыс, што ты пачынаеш ужо старацца. А для чаго ты пастаўлены на пост, Пахарукаў?

— Каб не спаў, не драмаў, не паліў і ні ад кога не прымаў ніякіх рэчаў і падарункаў.

— А чэсць?

— І каб аддаваў устаноўленую чэсць панам праезджым афіцэрам.

— Так. Сядай.

Шапаваленка даўно прыкмеціў ужо іранічную ўсмешку вальнапісанага Фокіна і таму выкрыквае з асаблівай строгасцю:

— Вольны пісаны! Хто гэта так устае? Калі начальства пытаецца, дык уставаць трэба швідка, як пружына. Што ёсць сцяг?

Вальнапісаны, з універсітэцкім значком на грудзях, стаіць перад унтэр-афіцэрам у паважнай паставе. Але яго маладыя шэрыя вочы свецяцца вясёлай усмешкай.

— Сцяг ёсць свяшчэнная воінская харугва, пад якой...

— Брэшаце! — злосна абрывае яго Шапаваленка і пляскае памяткай па далоні.

— Не, я кажу правільна, — упарта, але спакойна гаворыць Фокін.

— Што-о?! Калі начальства кажа — не, значыць — не!

— Паглядзіце самі ў статуце.

— Як я унтэр-афіцэр, дык я і статут ведаю лепш за вас. Скаж-жыце! Усякі вольны пісаны задаецца на макароны. А можа, я сам захачу падацца ў юнкерскае вучылішча на вучэнне? Чаму вы ведаеце? Што гэта за харугва? Хе-руг-ва! Аніяк не харугва. Свяшчэнная воінская херугва, нібы як абраз.

— Шапаваленка, не спрачайся, — умешваецца Рамашоў. — Працягвай заняткі.

— Слухаюся, ваша благароддзе! — выпростваецца Шапаваленка. — Толькі дазвольце вашаму благароддзю далажыць — усё гэты вольна пісаны разумнічаюць.

— Добра, добра, далей!

— Слухаюся, вашбродзь... Хлебнікаў! Хто ў нас камандзір корпуса?

Хлебнікаў разгубленымі вачмі пазірае на унтэр-афіцэра. З яго разяўленага рота вырываецца, нібы ў асіплай вароны, адзінокі шыпячы гук.

— Шавяліся! — злосна крычыць на яго унтэр-афіцэр.

— Яго...

— Ну, — яго... Ну, што ж будзе далей?

Рамашоў, які ў гэтую хвіліну павярнуўся ўбок, чуе, як Шапаваленка дадае ціхім голасам, хрыпла:

— Вось чакай, я табе пасля вучэння разгладжу морду!

І паколькі Рамашоў у гэтую хвіліну паварочваецца да яго, ён вымаўляе гучна і абыякава:

— Яго высакароддзе... Ну, чаго ты, Хлебнікаў, далей!..

— Яго... інфантэрыі... ленцінант, — спалохана і адрывіста мармыча Хлебнікаў.

— А-а-а! — хрыпіць, сцяўшы зубы, Шапаваленка. — Ну, што я з табою, Хлебнікаў, буду рабіць? Б'юся, б'юся я з табою, а ты зусім, як вярблюд, толькі рагоў у цябе няма. Ніякага старання. Стой гэтак да канца славеснасці слупом. А пасля абеду прыйдзеш да мяне, буду асобна з табою займацца. Грэчанка! Хто ў нас камандзір корпуса?

«Так сёння, так будзе заўтра і паслязаўтра. Усё адно і тое ж да самага канца майго жыцця, — думаў Рамашоў, ходзячы ад узвода да ўзвода. — Кінуць усё, пайсці? Нуда!..»

Пасля славеснасці людзі займаліся на дварэ падрыхтоўчымі да стральбы практыкаваннямі. У той час як у адной часці людзі цалялі ў люстэрка, а ў другой стралялі шрацінкамі ў мішэнь, — у трэцяй наводзілі вінтоўкі ў цэль на прыборы Ліўчака. У другім узводзе падпрапаршчык Лбоў заліваўся на ўвесь пляц вясёлым звонкім тэнарком:

— Прос-та... па калоне... па-льба ротаю... аць, два! Рота-а... — ён зацягваў апошні гук, рабіў паўзу і потым адрывіста кідаў: — Плі!

Шчоўкалі ўдарнікі. А Лбоў, радасна выхваляючыся голасам, зноў заліваўся:

— К на-а-а...іп!

Сліва хадзіў ад узвода да ўзвода, згорблены, вялы, папраўляў стойку і рабіў кароткія, грубыя заўвагі:

— Падцягні чэрава! Стаіш як цяжарная баба! Як стрэльбу трымаеш? Ты не дыякан са свечкаю! Чаго рот разявіў, Карташоў? Кашы захацеў? Фельдфебель, паставіць Карташова на гадзіну пасля вучэння пад ружжо. Ш-шэльма! Як шынель скруціў, Ведзянееў? Ні пачатку, ні канца, ні быцця свайго не мае. Ёлупень!

Пасля стральбы людзі саставілі стрэльбы і ляглі каля іх на маладой вясенняй траўцы, павыбітай ужо там-сям салдацкімі ботамі. Было цёпла і ясна. У паветры пахла маладымі лісточкамі таполяў, якія двума радамі раслі ўздоўж шашы. Веткін зноў падышоў да Рамашова.

— Плюньце, Юрый Аляксеевіч, — сказаў ён Рамашову, беручы яго пад руку. — Ці трэба? Вось скончым вучэнне, пойдзем у сход, перакулім па чарцы, і ўсё пройдзе. Праўда?

— Сумна мне, дарагі Павел Паўлыч, — тужліва вымавіў Рамашоў.

— Што і казаць, нявесела, — сказаў Веткін. — Але як жа іначай? Трэба ж людзей вучыць справе. А раптам вайна?

— Хіба што вайна, — маркотна згадзіўся Рамашоў. — А навошта вайна? Мабыць, усё гэта нейкая агульная памылка, нейкая сусветная недарэчнасць, вар'яцтва? Хіба можна забіваць?

— Э-э, развялі філасофію. На якое ліха! А калі на нас раптоўна нападуць немцы? Хто будзе Расею абараняць?

— Я ж нічога не ведаю і не кажу, Павел Паўлыч, — жаласліва і пакорліва запярэчыў Рамашоў, — я нічога, нічога не ведаю. Але вось, напрыклад, паўночнаамерыканская вайна ці вось вызваленне Італіі, а за Напалеонам — гверыльясы... і яшчэ шуаны ў часе рэвалюцыі... Біліся ж, калі трэба было! Простыя аратыя, пастухі...

— Дык жа гэта амерыканцы... Каго параўналі... Гэта справа дзесятая. А мне здаецца, калі гэтак думаць, дык ужо лепей не служыць. Ды і наогул у нашай справе разважаць не дазволена. Толькі адно цікава: куды ж мы з вамі падзенемся, калі не будзем служыць? Каму мы патрэбны, калі мы толькі і ведаем — левай, правай, а болей ні бэ, ні мэ, ні кукарэку. Паміраць мы ўмеем, гэта праўда. І памром, ліха на нас, калі трэба будзе. Ва ўсякім разе, недарма хлеб елі. Гэта так, пан філазоф. Дык пойдзем пасля вучэння са мной у сход?

— Што ж, пойдзем, — абыякава згадзіўся Рамашоў. — Уласна кажучы, гэта свінства так штодзённа марнаваць час. А вы праўду кажаце, што калі гэтак думаць, дык ужо лепей зусім не служыць.

Размаўляючы, яны хадзілі ўзад і ўперад па пляцы і спыніліся каля чацвертага ўзвода. Салдаты сядзелі і ляжалі на зямлі каля састаўленых стрэльбаў. Некаторыя елі хлеб, які салдаты ядуць цэлы дзень, з раніцы да вечара, і пры ўсіх абставінах: на аглядах, на прывалах у часе манеўраў, у царкве перад споведдзю і нават перад цялесным пакараннем.

Рамашоў пачуў, як чыйсьці абыякава-задзірысты голас гукнуў:

— Хлебнікаў, чуеш, Хлебнікаў!..

— Га? — панура ў нос адгукнуўся Хлебнікаў.

— Ты што дома рабіў?

— Рабіў, — сонна адказаў Хлебнікаў.

— Ды што рабіў, дурная галава?

— Усё. Зямлю араў, за скацінай хадзіў.

— Чаго ты да яго прычапіўся? — умешваецца стараслужывы салдат, дзядзька Шпынёў. — Вядома, што рабіў: рабят сіськай карміў.

Рамашоў мімаходам зірнуў на шэры, няшчасны, голы твар Хлебнікава. І зноў у ягонай душы заварушылася нейкае няёмкае хваравітае пачуццё.

— У ружжо! — крыкнуў з сярэдзіны пляца Сліва. — Панове афіцэры, па месцах!

Забразгалі стрэльбы, чапляючыся штыком за штык. Салдаты мітусліва прыводзілі сябе ў парадак, станавіліся на свае месцы.

— Рраўняйсь! — скамандаваў Сліва. — Смір-рна!

Затым падышоў бліжэй да роты і закрычаў нараспеў:

— Ружэйныя прыёмы, па раздзяленнях, лічэнне ўголас... Рота, ша-ай... на кра-ул!

— Рраз! — гаркнулі салдаты і рэзка ўскінулі стрэльбы ўгору.

Сліва павольна абышоў строй, кідаючы адрывістыя заўвагі: «давярні прыклад», «вышэй штык», «прыклад на сябе». Потым ён зноў вярнуўся на сваё месца і скамандаваў:

— Рабі-і... два!

— Два! — крыкнулі салдаты.

І зноў Сліва пайшоў па страі правяраць дакладнасць і правільнасць прыёмаў.

Пасля ружэйных прыёмаў па раздзяленнях ішлі прыёмы без раздзяленняў, потым павароты, уздвойванне радоў, прымыканне і размыканне і іншыя пастраенні. Рамашоў выконваў, як аўтамат, усё, што ад яго патрабавалася па статуце, але ў яго не выходзілі з галавы словы, нядбайна кінутыя Веткіным: «Калі гэтак думаць, дык няма чаго і служыць. Трэба кідаць службу». І ўсе гэтыя хітрыкі ваеннага статута: спрытнасць пры паваротах, зухаватасць ружэйных прыёмаў, моцная пастаноўка нагі пры маршыроўцы, а разам з імі ўсе гэтыя тактыкі і фартыфікацыі, на якія ён патраціў дзевяць лепшых гадоў свайго жыцця, якія павінны былі запоўніць і ўсё яго астатняе жыццё і якія яшчэ так нядаўна здаваліся яму такой важнай і мудрай справай, — усё гэта раптам уявілася яму чымсьці сумным, незвычайным, выдуманым, чымсьці бязмэтным і пустым, народжаным усеагульным сусветным самападманам, чымсьці падобным да недарэчнага трызнення.

Калі ж вучэнне скончылася, яны пайшлі з Веткіным у сход і ўдвух з ім выпілі вельмі многа гарэлкі. Рамашоў, амаль страціўшы прытомнасць, цалаваўся з Веткіным, плакаў у яго на плячы гучнымі істэрычнымі слязьмі, скардзячыся на пустэчу і нудоту жыцця, і на тое, што яго ніхто не разумее, і на тое, што яго не кахае «адна жанчына», а хто яна — пра гэта ніхто ніколі не дазнаецца; Веткін жа куляў чарку за чаркай і толькі час ад часу гаварыў з пагардлівым жалем:

— Адно блага, Рамашоў, не ўмееце вы піць. Выпілі чарку і раскіслі.

Потым нечакана ён грукаў кулаком па стале і крычаў пагрозліва:

— А скажуць памерці — памром!

— Памром, — жаласна адказваў Рамашоў. — Што — памерці? Гэта глупства — памерці... Душа баліць у мяне...

Рамашоў не памятаў, як ён дабраўся дадому і хто яго паклаў у пасцель, яму здавалася, што ён плавае ў густым сінім тумане, па якім рассыпаны мільярды мільярдаў мікраскапічных іскрынак. Гэты туман павольна зыбаўся ўверх і ўніз, падымаючы і апускаючы ў сваіх рухах цела Рамашова, і ад гэтай рытмічнай гайданкі падпаручнікава сэрца рабілася кволае, заходзілася і пакутавала ад агіднага адчування моташнасці. Галава здавалася распухлай да вялізных памераў, і ў ёй чыйсьці недарэчны, бязлітасны голас крычаў, наносячы Рамашову страшэнны боль:

— Рабі-і раз!.. Рабі-і два!


XII

Дзень 23 красавіка быў для Рамашова дужа клапатлівы і дужа дзіўны дзень. Гадзіне а дзесятай раніцы, калі падпаручнік ляжаў яшчэ ў пасцелі, прыйшоў Сцяпан, дзяншчык Мікалаевых, з запіскай ад Аляксандры Пятроўны.

«Любы Ромачка, — пісала яна, — я зусім бы не здзівілася, каб даведалася, што вы забылі пра тое, што сёння дзень нашых агульных імянін. Дык вось, нагадваю вам пра гэта. Нягледзячы ні на што, я ўсё ж хачу вас сёння бачыць! Толькі не прыходзьце віншаваць удзень, а проста к пяці гадзінам. Паедзем пікніком на Дубечную.

Ваша А.М.».


Пісьмо дрыжала ў руках у Рамашова, калі ён яго чытаў. Ужо цэлы тыдзень не бачыў ён мілага, то ласкавага, то насмешлівага, то па-сяброўску ўважлівага твару Шурачкі, не адчуваў на сабе яе пяшчотнай і ўладнай абаяльнасці. «Сёння!» — радасна сказаў унутры ў яго вясёлы шэпт.

— Сёння! — гучна крыкнуў Рамашоў і босы саскочыў з ложка на падлогу. — Гайнан, памыцца!

Зайшоў Гайнан.

— Ваша благароддзя, там дзяншчык стаіць. Пытаецца: будзеш пісаць адказ?

— Вось яно што! — Рамашоў вылупіў вочы і злёгку прысеў. — Ссс... Трэба было б яму гасцінца, а ў мяне нічога няма. — Ён з недаўменнем паглядзеў на дзеншчыка.

Гайнан шырока і радасна ўсміхнуўся.

— Міне таксама нічога няма!.. Табе няма, міне няма. Э, чаго там! Яна і так пойдзе.

Хутка прамільгнула ў памяці ў Рамашова чорная вясенняя ноч, гразь, азызлы, слізкі паркан, да якога ён прытуліўся, і раўнадушны голас Сцяпана з цемры: «Ходзіць, ходзіць кожны дзень...» Прыгадаўся яму і ўласны нясцерпны сорам. О, колькі будучых асалодаў аддаў бы цяпер падпаручнік за дзве грыўні, за адну грыўню!

Рамашоў сутаргава і моцна пацёр рукамі твар і нават крактануў ад хвалявання.

— Гайнан, — сказаў ён шэптам, баязліва касавурачыся на дзверы. — Гайнан, ты ідзі скажы яму, што падпаручнік увечары абавязкова дадуць яму гасцінца. Чуеш: абавязкова.

Рамашоў адчуваў цяпер вострую патрэбу ў грошах. Крэдыт быў спынены яму ўсюды: у буфеце, у афіцэрскай эканамічнай крамцы, у афіцэрскім капітале... Можна было браць толькі абед і вячэру ў сходзе, і то без гарэлкі і закусі. У яго нават не было ні гарбаты, ні цукру. Аставалася толькі, па нейкай насмешлівай, выпадковай гульні, вялізная бляшанка кавы. Рамашоў мужна піў яе раніцамі без цукру, а ўслед за ім, з гэтакай жа пакорлівасцю, дапіваў яе Гайнан.

І цяпер, з грымасамі агіды сёрбаючы чорную, моцную, горкую бурду, падпаручнік глыбока задумаўся над сваім становішчам. «Гм... па-першае, як прыйсці без падарунка? Цукеркі ці пальчаткі? Між іншым, невядома, які нумар яна носіць. Цукеркі? Лепш за ўсё, вядома, духі: цукеркі тут нясмачныя... Веер? Гм!.. Так, безумоўна, лепш духі. Яна любіць Эс-буке. Потым выдаткі на пікніку: рамізнік туды і назад, прыкладна — пяць, гасцінца Сцяпану — р-рубель. Так, пан падпаручнік Рамашоў, без дзесяці рублёў вам не абысціся».

І стаў перабіраць у галаве ўсе рэсурсы. Жалаванне? Але не далей як учора ён распісаўся ў ведамасці: «Разлік правільны. Падпаручнік Рамашоў». Усё яго жалаванне было акуратна разнесена па графах, у ліку якіх было і ўтрыманне па прыватных векселях; падпаручніку не давялося атрымаць ні капейкі. Можа, папрасіць наперад? Гэтым сродкам ён карыстаўся самае малое разоў з трыццаць, але заўсёды без поспеху. За казначэя быў штабс-капітан Дарашэнка — чалавек змрочны і суровы, асабліва да «фендрыкаў». У турэцкую вайну ён быў паранены, але ў самае нязручнае і неганаровае месца — у пятку. Пастаянныя кпіны і вострыя жарты з яго раны (якую ён, аднак, атрымаў не пры ўцёках, а ў той час, калі, павярнуўшыся да свайго ўзвода, камандаваў наступленне) зрабілі тое, што ён пайшоў на вайну жыццярадасным прапаршчыкам, а вярнуўся з яе злосным і нервовым іпахондрыкам. Не, Дарашэнка не дасць грошай, а тым больш падпаручніку, які ўжо трэці месяц піша: «Разлік правільны».

«Але не будзем нудзіцца! — казаў сам сабе Рамашоў. — Перабяром у памяці ўсіх афіцэраў. Пачнём з ротных. Па парадку. Першая рота — Асадчы».

Перад Рамашовым паўстаў незвычайны, прыгожы твар Асадчага, з яго цяжкім, звярыным позіркам. «Не, толькі не ён. Толькі не ён. Другая рота — Тальман. Мілы Тальман: ён заўсёды і ўсюды хапае рублі, нават у падпрапаршчыкаў. Хутынскі?»

Рамашоў задумаўся. Шалёная, блазенская думка мільганула ў ягонай галаве: пайсці і папрасіць у палкавога камандзіра: «Уяўляю! Напэўна, спачатку аслупянее ад жаху, потым задрыжыць у шаленстве, а потым грымне, як з мартыры: «Што-о? Маў-ча-аць! На чацвера сутак на гаўптвахту!»

Падпаручнік зарагатаў. Не, усё роўна, што-небудзь ды прыдумаецца! Дзень, які пачаўся гэтак радасна, не можа быць няўдалым. Гэта няўлоўна, гэта загадкава, але яно заўсёды беспамылкова адчуваецца дзесьці ўглыбіні, па-за свядомасцю.

«Капітан Дзювернуа? Яго салдаты смешна завуць: Давярні-нага. А яшчэ гавораць, што быў нейкі генерал Будберг фон Шаўфус, — дык салдаты далі яму мянушку: Вудка за цэхаўзам. Не, Дзювернуа скупы і не любіць мяне — я гэта ведаю...»

Гэтак перабраў ён усіх ротных камандзіраў ад першай роты да шаснаццатай і нават да нестраявой, потым з уздыхам перайшоў да малодшых афіцэраў. Ён яшчэ не траціў надзеі, але пачынаў ужо цьмяна непакоіцца, як раптам адно імя мільганула ў яго ў галаве: «Падпалкоўнік Рафальскі!»

— Рафальскі. А я ламаў галаву!.. Гайнан! Сурдут, пальчаткі, паліто — хутка!

Падпалкоўнік Рафальскі, камандзір чацвертага батальёна, быў стары дзівакаваты халасцяк, якога ў палку, жартам і, вядома, за вочы, звалі палкоўнікам Брэмам. Ён ні да кога з таварышаў не заходзіў, абмяжоўваючыся толькі афіцыйнымі візітамі на вялікдзень і на Новы год, а да службы ставіўся так нядбайна, што пастаянна атрымліваў вымовы ў загадах і страшэнныя разносы на вучэннях. Увесь свой час, увесь свой клопат і ўсю нескарыстаную здольнасць сэрца да любві і да замілавання ён аддаваў сваім мілым звярам — птушкам, рыбам і чатырохногім, якіх у яго быў цэлы вялікі і арыгінальны звярынец. Палкавыя дамы, якія ў глыбіні душы былі пакрыўджаны яго няўвагай да іх, казалі, што яны не разумеюць, як гэта можна заходзіць да Рафальскага: «Ах, гэта такі жах, гэтыя звяры! І потым, прабачце за слова — ссмурод! фу!»

Усе свае зберажэнні палкоўнік Брэм траціў на звярынец. Гэты дзівак абмежаваў свае патрэбы апошняй ступенню неабходнага: насіў шынель і мундзір невядома якога часу, спаў абы-як, еў з катла пятнаццатай роты, прычым уносіў у гэты кацёл суму для салдацкага прыварку больш чым значную. Але таварышам, асабліва малодшым афіцэрам, ён, калі меў грошы, рэдка адмаўляў у невялікіх пазыках. Дзеля справядлівасці трэба сказаць, што аддаваць яму даўгі лічылася як нешта непрынятае, нават смешнае — таму ён і лічыўся дзіваком палкоўнікам Брэмам.

Шалапутныя прапаршчыкі, накшталт Лбова, ідучы да яго пазычаць два рублі, так і гаварылі: «Іду глядзець звярынец». Гэта быў падыход да сэрца і кішэні старога халасцяка. «Іван Антонавіч, ці няма новенькіх звяркоў? Пакажыце, калі ласка. Вы так цікава пра ўсё гэта расказваеце...»

Рамашоў таксама часцяком наведваў яго, але пакуль што без карыслівых мэт: ён і на самай справе любіў жывёл нейкай асаблівай, пяшчотнай і пачуццёвай любоўю. У Маскве, як быў кадэтам, а потым юнкерам, ён куды больш ахвотна хадзіў у цырк, як у тэатр, а яшчэ ахвотней у заалагічны сад і ва ўсе звярынцы. Яго дзіцячай марай было набыць сенбернара; цяпер жа ён тайна марыў пра пасаду батальённага ад'ютанта, каб набыць каня. Але абедзвюм марам не суджана было ажыццявіцца: у маленстве — праз тую ж беднасць, у якой жыла яго сям'я, а ад'ютантам яго наўрад ці маглі б прызначыць, таму што ён не меў «самавітай знешнасці».

Ён выйшаў з дому. Цёплае вясенняе паветра з пяшчотнай ласкай гладзіла яго шчокі. Зямля, якая нядаўна толькі абсохла пасля дажджу, паддавалася пад нагамі з прыемнай пругкасцю. З-за парканаў густа і нізка звешваліся на вуліцу белыя шапкі чаромхі і ліловыя — бэзу. Штосьці раптам з незвычайнай сілай заварушылася ў грудзях у Рамашова, нібы ён збіраўся ляцець. Азірнуўшыся на бакі і ўбачыўшы, што на вуліцы нікога няма, ён выняў з кішэні Шурачкіна пісьмо, перачытаў яго і моцна пацалаваў яе подпіс.

— Мілае неба! Мілыя дрэвы! — прашаптаў ён з вільготнымі вачамі.

Палкоўнік Брэм жыў у глыбіні двара, абнесенага высокай зялёнай сеткай. На варотцах быў кароткі надпіс: «Без званка не заходзіць. Сабакі!!» Рамашоў пазваніў. З варотцаў выйшаў ускалмачаны, лянівы, заспаны дзяншчык.

— Палкоўнік дома?

— Калі ласка, ваша благароддзе.

— Ты ідзі, далажы спачатку.

— Нічога, калі ласка, так. — Дзяншчык сонна пачухаў ляжку. — Яны гэтага не любяць, каб, напрыклад, дакладваць.

Рамашоў пайшоў уздоўж цаглянай дарожкі к дому. З-за вугла выскачылі два вялізныя маладыя карнавухія догі мышастага колеру. Адзін з іх гучна, але дабрадушна забрахаў. Рамашоў папстрыкаў яму пальцамі, і дог пачаў кідацца пярэднімі нагамі то ўправа, то ўлева і яшчэ гучней брахаць. Яго ж таварыш ішоў па пятах за падпаручнікам і, выцягнуўшы пысу, з цікаўнасцю прынюхваўся да яго шыняля. У глыбіні двара, на зялёнай маладой траўцы, стаяў маленькі асёл. Ён мірна драмаў пад вясеннім сонцам, жмурачыся і варушачы вушамі ад задавальнення. Тут жа сноўдалі куры і разнаколерныя певуны, качкі і кітайскія гусі з наростамі на насах; страшэнна крычалі цацаркі, а прыгажун індык, распусціўшы хвост і драпаючы крыламі зямлю, ганарыста і юрліва круціўся вакол індычак з тонкімі шыйкамі. Ля карыта ляжала бокам на зямлі вялізная ружовая йоркшырская свіння.

Палкоўнік Брэм у скураной шведскай куртцы стаяў ля акна, спіною да дзвярэй, і не заўважыў, калі зайшоў госць. Ён корпаўся каля шклянога акварыума, засунуўшы туды руку да локця. Рамашоў павінен быў два разы гучна кашлянуць, перш чым Брэм павярнуў назад свой худы, барадаты, доўгі твар у чарапахавых акулярах.

— А-а, падпаручнік Рамашоў! Калі ласка, прашу вас... — сказаў Рафальскі прыветліва. — Прабачце, што не падаю рукі — мокрая. А я, бачыце, нейкім чынам, новы сіфон прымайстроўваю. Спрасціў ранейшы, і атрымалася цудоўна. Хочаце гарбаты?

— Шчыра дзякую. Піў ужо. Я, пан палкоўнік, прыйшоў...

— Вы чулі: ходзіць погаласка, што полк перавядуць у другі горад, — гаварыў Рафальскі, нібыта працягваючы толькі што перапыненую размову. — Вы разумееце, я, нейкім чынам, проста ў адчаі. Уявіце сабе, ну як я сваіх рыб буду перавозіць? Палова ж пэўна здохне. А акварыум? Шкло — зірніце самі — паўтары сажні даўжынёю. Ах, браток! — раптам пераскочыў ён на другую тэму, — які акварыум я бачыў у Севастопалі! Вадаёмы... нейкім чынам... далібог, вось з гэты пакой, каменныя, з праточнай марской вадой, электрычнасць! Стаіш і глядзіш зверху, як гэтая рыба жыве. Бялугі, акулы, скаты, марскія пеўні — ах, даражэнькія мае! Або, нейкім чынам, марскі кот: уявіце сабе гэтакі блін, аршыны на паўтара ў дыяметры, і варушыць краямі, разумееце, гэтак хваляпадобна, а ззаду хвост, як страла... Я гадзіны дзве стаяў... Чаго вы смеіцёся?

— Даруйце... Я толькі цяпер заўважыў, што ў вас на плячы сядзіць белая мыш...

— Ах ты, свавольніца, куды залезла! — Рафальскі павярнуў галаву і цмокнуў губамі, але надзвычай тонка, падобна да мышынага піску. Маленькі белы чырванавокі звярок спусціўся к самаму яго твару і, уздрыгваючы ўсім цельцам, стаў мітусліва тыцкацца лыскай у бараду і ў рот чалавека.

— Як яны вас ведаюць! — сказаў Рамашоў.

— Так... ведаюць. — Рафальскі ўздыхнуў і паківаў галавою. — А вось і бяда, што мы іх не ведаем. Людзі выдрэсіравалі сабаку, прывучылі, нейкім чынам, каня, прыручылі ката, а што гэта за істоты такія — гэтага мы нават ведаць не хочам. Другі вучоны іншы раз усё жыццё, ліха на яго, аддасць вывучэнню нейкага дапатопнага слова, і ўжо такая яму за гэта пашана, што пры жыцці за святога прымаюць. А тут... вазьміце вы хоць тых жа сабак. Жывуць з намі побач жывыя, разумныя жывёлы, і хоць бы адзін прыват-дацэнт надумаўся заняцца іх псіхалогіяй!

— Відаць, ёсць якія-небудзь працы, але мы іх не ведаем? — асцярожна выказаў свае меркаванні Рамашоў.

— Працы? Гм... вядома, ёсць, і самыя грунтоўныя. Вось зірніце, нават у мяне — цэлая бібліятэка. — Падпалкоўнік паказаў рукою на шафы ўздоўж сцен. — Разумна пішуць і пранікнёна. Веды багатыя! Якія прыборы, якія дасціпныя спосабы... Але не тое, зусім не тое, што я кажу! Ніхто з іх, нейкім чынам, не здагадаўся ўзяць сабе за мэту — ну хоць бы ўважліва прасачыць адзін толькі дзень сабакі або ката. Ты вось ідзі, панаглядай: як сабака жыве, што ён думае, як хітруе, як пакутуе, як радуецца. Паслухайце: я бачыў, чаго дабіваюцца ад жывёл клоўны. Дзіва!.. Уявіце сабе, гіпноз, нейкім чынам, сапраўдны гіпноз! Што мне адзін клоўн паказваў у Кіеве ў гатэлі — гэта незвычайна, проста неверагодна! Але вы падумайце — клоўн, клоўн! А што, каб за гэта ўзяўся сур'ёзны натураліст, узброены ведамі, з іх цудоўным умельствам абстаўляць вопыты, з іх навуковымі сродкамі. О, якія б незвычайныя рэчы мы пачулі пра разумовыя здольнасці сабакі, пра яго характар, пра веданне лічбаў, ды ці мала яшчэ пра што! Цэлы свет, вялізарны, цікавы свет. Ну, вось, як хочаце, а я перакананы, што ў сабак ёсць свая мова, і, нейкім чынам, багатая мова.

— Дык чаму ж яны за гэта па сённяшні дзень не ўзяліся, Іван Антонавіч? — спытаў Рамашоў. — Гэта ж так проста!

Рафальскі з'едліва засмяяўся.

— Менавіта таму, хе-хе-хе, што проста. Менавіта таму. Па-першае, што для яго сабака? Хрыбетнае, млекакормячае, драпежнае, з пароды сабакавых і гэтак далей. Усё гэта так. Не, ты падыдзі да сабакі, як да чалавека, як да дзіцяці, як да разумнай істоты. Сапраўды, яны са сваім навуковым гонарам не дужа далёка апярэдзілі мужыка, які лічыць, што ў сабакі, нейкім чынам, замест душы пара.

Ён змоўк і пачаў, злосна сапучы і крэкчучы, корпацца над гутаперчавай трубкай, якую ён прымайстроўваў да дна акварыума. Рамашоў сабраўся з духам.

— Іван Антонавіч, у мяне да вас вялікая, вялікая просьба...

— Грошай?

— Сапраўды, сорамна вас непакоіць. Ды мне няшмат, рублёў дзесяць. Хутка аддаць не абяцаю, але...

Іван Антонавіч выняў рукі з вады і стаў выціраць іх ручніком.

— Дзесяць магу. Больш не магу, а дзесяць з вялікай ахвотай. Вам, вядома, на глупства? Ну, ну, ну, я жартую. Пойдзем.

Ён павёў яго за сабою цераз усю кватэру, якая складалася з пяці-шасці пакояў. Не было ў іх ні мэблі, ні фіранак. Паветра было насычана вострым пахам, які ўласцівы жытлу невялікіх драпежнікаў. Падлога была забруджана так, што па ёй слізгалі ногі.

Ва ўсіх кутках былі зроблены норкі і логавы ў выглядзе будачак, пустых пнёў, бочак без дна. У двух пакоях стаялі разгалістыя дрэвы — адно для птушак, другое для куніц і вавёрак, са штучнымі дупламі і гнёздамі. У тым, як усё было прыстасавана для звяроў, адчувалася клапатлівая абдуманасць, любоў да жывёл і вялікая назіральнасць.

— Бачыце вы гэтага звера? — Рафальскі паказаў пальцам на маленькі заканурак, абкружаны густою загарадкаю з калючага дроту. З яго напаўкруглай адтуліны, велічынёю з донца шклянкі, бліскалі дзве чорныя кропачкі. — Гэта самая драпежная, самая, нейкім чынам, лютая жывёліна ва ўсім свеце. Шашок. Не, вы не думайце, перад ім усе гэтыя львы і пантэры — лагодныя цяляты. Леў з'еў свой пуд мяса і пайшоў сабе, — глядзіць спакойна, як даядаюць шакалы. А гэты маленькі прахвост, калі забярэцца ў куратнік, дык ніводнай курыцы не пакіне — абавязкова ў кожнай перакусіць вось тут, ззаду, мазжачок. Да таго часу не супакоіцца, нягоднік. І прытым самы дзікі, самы цяжкі да прыручэння з усіх звяроў. У, ты, ліхадзей!

Ён засунуў руку за загарадку. З круглых дзверцаў адразу ж высунулася маленькая раз'ятраная мордачка з разяўленай пашчай, у якой бліскалі белыя вострыя зубкі. Шашок то хуценька паказваўся, то хаваўся, суправаджаючы гэта гукамі, якія нагадвалі злосны кашаль.

— Бачыце, які ён? А я ж яго цэлы год кармлю...

Падпалкоўнік, мусіць, зусім забыўся на просьбу Рамашова. Ён вадзіў яго ад нары да нары і паказваў яму сваіх пестуноў, гаворачы пра іх з такім захапленнем і з такой пяшчотай, з такім веданнем іх нораваў і характараў, нібы справа тычылася яго добрых, мілых знаёмых. І сапраўды, для аматара, ды яшчэ такога, які жыве ў пазаштатным гарадку, у яго была даволі значная калекцыя: белыя мышы, трусы, марскія свінкі, вожыкі, суркі, некалькі гадаў у шкляных скрынках, некалькі гатункаў яшчарак, дзве малпы-мартышкі, чорны аўстралійскі заяц і рэдкі, цудоўны экземпляр ангорскага ката.

— Што? Прыгожы? — спытаў Рафальскі, паказваючы на ката. — Сапраўды, нейкім чынам, цуд? Але не паважаю. Самы дурны з усіх катоў. Вось зноў! — раптам ажывіўся ён. — Вось вам зноў доказ, якія мы нядбайныя ў адносінах да псіхікі нашых хатніх жывёл. Што мы ведаем пра ката? А пра каня? А пра карову? А пра свінню? Ведаеце, хто яшчэ надзвычай разумны? Гэта свіння. Так, так, вы не смейцеся, — Рамашоў і не думаў смяяцца, — свінні страшэнна разумныя. У мяне кабан летась якую штуку выдумаў. Прывозілі мне брагу з цукровага завода, нейкім чынам, для агарода і для свіней. Дык яму, бачыце, не хапала цярплівасці чакаць. Фурман пойдзе да майго дзеншчыка, а ён зубамі возьме і выцягне затычку з бочкі. Брага, ведаеце, ліецца, а ён сабе ўпіваецца шчасцем. Ды гэта што яшчэ: аднойчы, калі яго абвінавацілі ў гэтым злачынстве, дык ён не толькі выцягнуў затычку, а аднёс яе на агарод і закапаў у градцы. Вось вам і свіння. Прызнацца, — Рафальскі прыжмурыў адно вока і зрабіў хітры твар, — прызнацца, я пра сваіх свіней маленькі артыкульчык пішу... Толькі цсс!.. сакрэт... нікому. Неяк няёмка: падпалкоўнік вялікай расейскай арміі і раптам — пра свіней. Цяпер у мяне вось йоркшыры. Бачылі? Хочаце, пойдзем зірнем? Там у мяне на дварэ ёсць яшчэ барсучок маладзенькі, цудоўны барсучок... Пойдзем?

— Даруйце, Іван Антонавіч, — сумеўся Рамашоў. — Я б з радасцю. Але толькі, далібог, няма часу.

Рафальскі пляснуў сябе даланёю па лбе.

— Ах, бацюхны мае! Прабачце вы мне, калі ласка. Я, стары дзівак, зусім усхадзіўся... Ну, ну, ну, хадземце хутчэй.

Яны зайшлі ў маленькі голы пакой, дзе нічога не было, апрача нізкага паходнага ложка, палатно якога абвісала, быццам дно лодкі, ды начнога століка з услонам. Рафальскі выцягнуў шуфлядку і дастаў грошы.

— Вельмі рады зрабіць вам паслугу, падпаручнік, вельмі рады. Ну, вось... якая там удзячнасць! Глупства... Я рады... Заходзьце, калі будзе час. Пагаворым.

Рамашоў выйшаў на вуліцу і адразу ж сутыкнуўся з Веткіным. Вусы ў Паўла Паўлавіча былі па-заліхвацку растрапаны, а фуражка з прыплясканымі па баках, для форсу, палямі зухавата сядзела набакір.

— А-а! Прынц Гамлет! — крыкнуў радасна Веткін. — Адкуль і куды? Тфу, чорт, вы ззяеце, нібы імяніннік.

— А я і ёсць імяніннік, — усміхнуўся Рамашоў.

— Так? А і сапраўды: Георгій і Аляксандра. Цудоўна. Дазвольце горача абняць вас!

І яны тут жа, на вуліцы, моцна расцалаваліся.

— Можа, з гэтага выпадку зойдзем у сход? Перакулім па адной, як кажа наш велікасвецкі Арчакоўскі? — прапанаваў Веткін.

— Не магу, Павел Паўлыч. Спяшаюся. Між іншым, здаецца, вы сёння выпілі ўжо?

— О-о-о! — Веткін шматзначна кіўнуў падбародкам угору. — Я сёння прарабіў такую камбінацыю, што ў любога міністра фінансаў жывот бы забалеў ад зайздрасці.

— Якую менавіта?

Камбінацыя Веткіна была вельмі простая, але не пазбаўленая дасціпнасці, прычым галоўны ўдзел у ёй прымаў палкавы кравец Хаім. Ён узяў ад Веткіна распіску ў атрыманні мундзірнай пары, аднак на самай справе вынаходлівы Павел Паўлавіч атрымаў ад краўца не мундзір, а трыццаць рублёў наяўнымі грашыма.

— А ўрэшце абодва мы асталіся здаволеныя, — гаварыў радасны Веткін, — і жыд здаволены, таму што замест трыццаці рублёў атрымае з абмундзіравальнай касы сорак пяць, і я здаволены, таму што ўзгрэю сёння ў сходзе ўсіх гэтых іграчкоў. Што? Спрытна абладзіў?

— Спрытна! — згадзіўся Рамашоў. — Прыму да ведама на наступны раз. Аднак бывайце, Павел Паўлыч. Жадаю шчаслівай карты.

Яны разышліся. Але праз хвіліну Веткін аклікнуў таварыша. Рамашоў павярнуўся.

— Звярынец глядзелі? — хітра спытаў Веткін, паказваючы цераз плячо вялікім пальцам на дом Рафальскага.

Рамашоў кіўнуў галавой і сказаў з перакананнем:

— Брэм у нас цудоўны чалавек. Такі мілы!

— Што і казаць! — згадзіўся Веткін. — Толькі — псіх!


XIII

Пад'язджаючы а пятай гадзіне к дому, які займалі Мікалаевы, Рамашоў са здзіўленнем адчуў, што яго ранішняя вясёлая ўпэўненасць у поспеху сённяшняга дня саступіла месца нейкаму дзіўнаму, беспрычыннаму неспакою. Ён адчуў, што здарылася гэта не раптоўна, не зараз, а значна раней; мусіць, трывога расла ў ягонай душы паступова і неўпрыкмет, пачынаючы з нейкага няўлоўнага моманту. Што гэта магло быць? З ім адбываліся падобныя з'явы і раней, у маленстве, і ён ведаў, што для таго, каб супакоіцца, трэба адшукаць першапачатковую прычыну гэтай няяснай трывогі. Аднойчы, прамучыўшыся такім чынам цэлы дзень, ён толькі пад вечар успомніў, што ў поўдзень, пераходзячы на станцыі цераз рэйкі, быў аглушаны нечаканым свістком паравоза, спалохаўся і, сам гэтага не прыкмеціўшы, сапсаваў сабе настрой; але — успомніў, і яму адразу стала лёгка і нават весела.

І ён пачаў хуценька перабіраць у памяці ўсе ўражанні дня ў адваротным парадку. Крама Свідэрскага: духі, узяў рамізніка Лейбу — ён цудоўна ездзіць; цікавіўся на пошце, якая гадзіна; вельмі прыгожая раніца; Сцяпан... хіба на самай справе Сцяпан? Але не — для Сцяпана ляжыць асобна ў кішэні падрыхтаваны рубель. Што ж тады? Што?

Ля плота ўжо стаялі тры параконныя экіпажы. Два дзеншчыкі трымалі за павады аседланых коней: бурага старога мерына, якога нядаўна Алізар купіў з кавалерыйскага браку, і стройную, нецярплівую, са злосным вогненным вокам, залатую кабылу Бек-Агамалава.

«Ах — пісьмо! — раптам усплыло ў памяці Рамашова. — Гэта дзіўная фраза: нягледзячы ні на што... і падкрэслена... Значыць, нешта ёсць? Магчыма, Мікалаеў злуецца на мяне! Раўнуе? Магчыма, якая-небудзь плётка? Мікалаеў у апошнія дні такі сухі са мною. Не, не, праеду міма!»

— Далей! — закрычаў ён рамізніку.

Але ў гэтую ж хвіліну — не пачуў і не ўбачыў, а хутчэй адчуў, як дзверы ў доме адчыніліся, — адчуў па салодкім і гарачым тыхкаце свайго сэрца.

— Ромачка! Куды ж гэта вы? — пачуўся ззаду яго вясёлы, звонкі голас Аляксандры Пятроўны.

Ён схапіў Лейбу за папругу і выскачыў з экіпажа. Шурачка стаяла ў чорнай раме расчыненых дзвярэй. На ёй была белая гладкая сукенка з чырвонымі кветкамі за поясам, з правага боку; тыя ж кветкі ярка і цёпла палымнелі ў яе ў валасах. Дзіўна: Рамашоў беспамылкова ведаў, што гэта — яна, і ўсё ж да канца не пазнаваў яе. Адчувалася ў ёй штосьці новае, святочнае і радаснае.

У той час, калі Рамашоў мармытаў свае віншаванні яна, не выпускаючы ягонай рукі са сваёй, пяшчотным і фамільярным намаганнем прымусіла яго зайсці разам з ёю ў цёмны пярэдні пакой. І ў гэты час яна гаварыла хутка і напаўголаса:

— Дзякуй, Ромачка, што прыехалі. А я так баялася, што вы адмовіцеся. Слухайце, будзьце сёння добры і вясёлы. Не звяртайце ні на што ўвагі. Вы смешны: зачапі вас крышку, вы ўжо і завялі. Такая вы сарамлівая мімоза.

— Аляксандра Пятроўна... сёння ваша пісьмо так збянтэжыла мяне. Там ёсць адна фраза.

— Любы, любы, не трэба! — Яна ўзяла абедзве яго рукі і моцна сціскала іх, пазіраючы яму проста ў вочы. У гэтым позірку было зноў штосьці зусім незнаёмае Рамашову — нейкая мяккая пяшчота, і пільная ўвага, і неспакой, а яшчэ далей, у загадкавай глыбіні сініх зрэнак, хавалася нешта дзіўнае, незразумелае, якое размаўляе на самай патаемнай, цёмнай мове душы...

— Калі ласка, не трэба. Не думайце сёння пра гэта... Няўжо вам мала таго, што я ўвесь час чакала, калі вы будзеце ехаць. Я ж ведаю, які вы баязліўчык. Не глядзіце на мяне гэтак, прашу вас!

Яна збянтэжана засмяялася і паківала галавой.

— Ну, досыць... Ромачка непаваротлівы, зноў вы не цалуеце рук! Вось так. Цяпер другую. Так. Разумнік. Хадземце. Не забудзьце ж, — прамовіла яна таропкім, гарачым шэптам, — сёння наш дзень. Царыца Аляксандра і яе рыцар Георгій. Чуеце? Хадземце.

— Вось дазвольце вам... Сціплы падарунак...

— Што гэта? Духі? Якое вы глупства робіце! Не, не, я жартую. Дзякуй вам, любы Ромачка. Валодзя! — сказала яна зычна і проста, заходзячы ў гасціную. — Вось нам і яшчэ адзін кампаньён для пікніка. І яшчэ ў дадатак імяніннік.

У гасцінай было шумна і бязладна, як заўсёды бывае перад агульным ад'ездам. Густы тытунёвыдым здаваўся нябесна-блакітным у тых мясцінах, дзе яго прарэзвалі, выбіваючыся з вокан, касыя снапы вясенняга сонца. Пасярэдзіне гасцінай стаялі, гучна размаўляючы, сем ці восем афіцэраў, і з іх асабліва моцна крычаў сваім асіплым голасам, штохвілінна кашляючы, высокі Тальман. Тут былі: капітан Асадчы, і неразлучныя ад'ютанты Алізар з Бек-Агамалавым, і паручнік Андрусевіч, маленькі жвавы чалавек з вострым мышыным тварыкам, і яшчэ нехта, каго Рамашоў адразу не разгледзеў. Соф'я Паўлаўна Тальман, вясёлая, напудраная і падфарбаваная, падобная да вялікай прыгожай куклы, сядзела на канапе з дзвюма сёстрамі падпаручніка Міхіна. Абедзве паненкі былі ў аднолькавых просценькіх, сваёй работы, але мілых сукенках, белых з зялёнымі стужкамі; абедзве ружовыя, чорнавалосыя, цёмнавокія і з вяснушкамі; у абедзвюх былі асляпляльна белыя, але няправільна размешчаныя зубы, што, аднак, надавала іх свежым ртам своеасаблівую чароўнасць; абедзве прыгожыя і вясёлыя, вельмі падобныя адна да аднае і разам з тым да свайго вельмі непрыгожага брата. З палкавых дам была яшчэ запрошана жонка паручніка Андрусевіча, маленькая белатварая таўстуха, недалёкая і смяшлівая, ахвотніца да ўсякіх двухсэнсоўных і непрыстойных анекдотаў, а таксама мілыя з выгляду, гаваркія і картавыя паненкі Лыкачовы.

Як і заўсёды ў афіцэрскай кампаніі, дамы трымаліся купкай, асобна ад мужчын. Каля іх сядзеў, нядбайна і фатаўскі раскінуўшыся ў крэсле, адзін штабс-капітан Дзіц. Гэты афіцэр, падобны сваёй зацягнутай фігурай і тыпам свайго дачасна састарэлага і самаўпэўненага твару да прускіх афіцэраў, як іх малююць у нямецкіх карыкатурах, быў пераведзены ў пяхотны полк з гвардыі за нейкую цёмную, скандальную гісторыю. Ён вызначаўся непахісным апломбам у размовах з мужчынамі і нахабнай прадпрымальнасцю — з дамамі і вёў вялікую, заўсёды шчаслівую картачную гульню, але не ў афіцэрскім сходзе, а ў грамадзянскім клубе, у дамах гарадскіх чыноўнікаў і ў навакольных польскіх памешчыкаў. Яго ў палку не любілі, але пабойваліся і ўсё неяк трывожна чакалі ад яго ў будучым нейкага бруднага і агіднага выбрыку. Казалі, што ён знаходзіцца ў сувязі з маладою жонкаю лядашчага брыгаднага камандзіра, які жыў у тым жа горадзе. Было таксама дакладна вядома пра яго блізкасць з madame Тальман: дзеля яе яго і запрашалі вычайна ў госці — гэтага патрабавалі своеасаблівыя законы палкавой ветлівасці і ўвагі.

— Вельмі рады, вельмі рады, — гаварыў Мікалаеў, ідучы насустрач Рамашову, — тым лепей. Чаму ж вы раніцаю не прыехалі на пірог?

Ён гаварыў гэта гасцінна, з ветлівай усмешкай, але ў ягоным голасе і ў вачах Рамашоў добра ўлавіў тое ж самае адчужэнне, фальшывы і сухі выраз, якія ён амаль неўсвядомлена адчуваў, сустракаючыся з Мікалаевым увесь апошні час.

«Ён мяне не любіць, — хутка сказаў сам сабе Рамашоў. — Чаго ён? Злуецца? Раўнуе? Надакучыў я яму?»

— Ведаеце... у нас у роце правяраюць зараз зброю, — смела схлусіў Рамашоў. — Рыхтуемся да агляду, няма адпачынку нават па святах... Аднак я вельмі сканфужаны... Я ніяк не думаў, што ў вас пікнік, і атрымалася так, нібыта я напрасіўся. Сапраўды, мне сорамна...

Мікалаеў шырока ўсміхнуўся і са зняважлівай ветлівасцю паляпаў Рамашова па плячы.

— О, не, што вы, мой шаноўны... Больш народу — весялей... што гэта за кітайскія цырымоніі!.. Толькі вось не ведаю, як наконт месц у фаэтонах. Але я думаю, што як-небудзь рассядземся.

— У мяне экіпаж, — супакоіў яго Рамашоў, ледзь прыкметна адхіляючы плячо ад рукі Мікалаева. — Наадварот, я з ахвотаю гатовы аддаць яго ў ваша распараджэнне.

Ён азірнуўся і сустрэўся вачамі з Шурачкай.

«Дзякуй, любы!» — сказаў яе цёплы, па-ранейшаму дзіўнавата-ўважлівы позірк.

«Якая яна сёння незвычайная!» — падумаў Рамашоў.

— Ну вось і цудоўна. — Мікалаеў паглядзеў на гадзіннік. — Што ж, панове, — сказаў ён запытальна, — мусіць, ужо можна і ехаць?

— Ехаць дык ехаць, сказаў папугай, калі кот Васька цягнуў яго за хвост з клеткі! — жартаўліва ўсклікнуў Алізар.

Усе падняліся з шумам і смехам, дамы шукалі свае капялюшыкі і парасоны і надзявалі пальчаткі; Тальман, які пакутаваў ад бранхіту, крычаў на ўвесь пакой аб тым, каб не забылі цёплых хустак; узнялася ажыўленая мітусня.

Маленькі Міхін адвёў Рамашова ўбок.

— Юрый Аляксеевіч, у мяне да вас просьба, — сказаў ён. — Вельмі прашу вас аб гэтым. Едзьце, калі ласка, з маімі сёстрамі, інакш з імі сядзе Дзіц, а гэта для мяне вельмі непрыемна. Ён заўсёды такія агіднасці гаворыць дзяўчатам, што яны проста плакаць гатовы. Сапраўды, я вораг усякага гвалту, але, далібог, калі-небудзь дам яму аплявуху!..

Рамашову дужа хацелася ехаць разам з Шурачкай, але паколькі ён заўсёды паважаў Міхіна і паколькі чыстыя, ясныя вочы гэтага цудоўнага хлопчыка глядзелі на яго з умольнай просьбай, а таксама і таму, што душа Рамашова ў гэтую хвіліну была ўся перапоўнена вялікім радасным пачуццём, — ён не мог адмовіць і згадзіўся.

Ля ганка доўга і шумна рассаджваліся. Рамашоў сеў з дзвюма паненкамі Міхінымі. Паміж экіпажамі таптаўся са звычайна прыгнечаным, безнадзейна-маркотным выглядам штабс-капітан Лешчанка, якога раней Рамашоў не прыкмеціў і якога ніхто не хацеў браць з сабою ў фаэтон. Рамашоў гукнуў яго і прапанаваў яму месца побач з сабою на пярэдняй лаве. Лешчанка паглядзеў на падпаручніка сабачымі, адданымі, добрымі вачамі і з уздыхам палез у экіпаж.

Нарэшце ўсе расселіся. Дзесьці наперадзе Алізар, крыўляючыся на сваім старым, лянівым кані, заспяваў з аперэткі:

Сядзем у паштовую карэту хутчэй,
Сядзем у паштовую карэту хутчэ-э-э-эй.
— Рыссю ма-а-арррш! — скамандаваў грамавым голасам Асадчы.

Экіпажы крануліся.


XIV

Пікнік атрымаўся не столькі вясёлы, колькі гаманкі і бязладна завірушны. Прыехалі за тры вярсты ў Дубечную. Так называўся невялічкі, дзесяцін на пятнаццаць, гаёк, які раскінуўся на доўгім пакатым спадзе, падэшву якога агінала вузенькая светлая рачулка. У гайку раслі рэдкія, але вельмі прыгожыя, магутныя стогадовыя дубы. Ля іх камлёў кусціўся густы хмызняк, але там-сям аставаліся прасторныя цудоўныя палянкі, свежыя, вясёлыя, пакрытыя мяккай і яркай першай траўкай. На адной такой палянцы гасцей ужо чакалі дзеншчыкі, пасланыя наперад з самаварамі і кашамі.

Проста на зямлі разаслалі абрусы і сталі рассаджвацца. Дамы рыхтавалі закусь і талеркі, мужчыны памагалі ім з жартаўлівым падкрэслена-ветлівым выглядам. Алізар абвязаўся адной сурвэткай, як фартухом, а другую начапіў на галаву, у выглядзе каўпака, і строіў з сябе кухара Лукіча з афіцэрскага клуба. Доўга ператасоўвалі месцы, каб дамы сядзелі абавязкова ўпярэмежку з кавалерамі. Прыходзілася напаўляжаць, напаўсядзець у нязручных позах, гэта было цікава і займальна, і з гэтае прычыны маўклівы Лешчанка раптам, на агульнае здзіўленне і пацеху, сказаў з напышлівым і недарэчным выглядам:

— Мы цяпер ляжым, нібы старажытнарымскія грэкі.

Шурачка пасадзіла побач з сабою з аднаго боку Тальмана, а з другога — Рамашова. Яна была надзвычай гаваркая, вясёлая і такая ўзбуджаная, што гэта шмат каму кінулася ў вочы. Ніколі Рамашоў не бачыў яе такой чароўна-прыгожай. Ён бачыў, што ў ёй бруіць, б'ецца і просіцца вонкі нейкае вялікае, новае, ліхаманкавае пачуццё. Часам яна без слоў паварочвалася да Рамашова і моўчкі пазірала на яго, на паўсекунды болей, чым трэба было, крышку больш, чым заўсёды, але кожны раз у яе позірку ён адчуваў тую ж незразумелую яму, гарачую, прыцягальную сілу.

Асадчы, які сядзеў адзін у канцы стала, прыўзняўся і стаў на калені. Пастукаўшы нажом аб шклянку і дачакаўшыся цішыні, ён загаварыў нізкім грудным голасам, які сакавітымі хвалямі загайдаўся ў чыстым лясным паветры:

— Ну, панове... Вып'ем жа першую чарку за здароўе нашай чароўнай гаспадыні і дарагой імянінніцы. Хай дасць ёй бог усякага шчасця і чын генеральшы.

І, высока ўзняўшы вялікую чарку, ён зароў на ўсю сілу свайго страшэннага горла:

— Урра!

Здавалася, увесь гай ахнуў ад гэтага львінага крыку, і гулкае рэха пабегла паміж дрэвамі. Андрусевіч, які сядзеў побач з Асадчым, у камічным жаху паваліўся ніцма, прыкінуўшыся аглушаным. Астатнія дружна закрычалі. Мужчыны пайшлі да Шурачкі чокацца. Рамашоў знарок астаўся апошні, і яна прыкмеціла гэта. Павярнуўшыся да яго, яна, моўчкі і страсна ўсміхаючыся, працягнула сваю чарку з белым віном. Вочы яе ў гэты момант зрабіліся раптам вялікія, пацямнелі, а губы выразна, але бязгучна заварушыліся, вымаўляючы нейкае слова. Аднак яна адразу ж адвярнулася і, смеючыся, загаварыла з Тальманам. «Што яна сказала, — думаў Рамашоў, — ах, што ж яна сказала?» Гэта хвалявала і непакоіла яго. Ён непрыкметна закрыў твар рукамі і стараўся паўтарыць губамі тыя ж рухі, якія рабіла Шурачка; ён хацеў злавіць такім чынам гэтыя словы ў сваім уяўленні, але ў яго нічога не выходзіла. «Мой любы?» «Кахаю вас?» «Ромачка?» — Не, не тое. Аднак ён добра ведаў, што сказанае заключалася ў трох складах.

Пілі за здароўе Мікалаева і за поспех яго на будучай службе ў генеральным штабе, пілі ў такім сэнсе, нібыта ніколі і ніхто не сумняваўся, што яму сапраўды ўдасца, нарэшце, паступіць у акадэмію. Потым, па прапанове Шурачкі, выпілі досыць вяла за імянінніка Рамашова; пілі за прысутных дам і за ўсіх прысутных, і за ўсіх наогул дам, і за славу сцягоў роднага палка, і за непераможную расейскую армію...

Тальман, ужо даволі п'яны, устаў і закрычаў асіпла, але з пачуццём:

— Панове, прапаную выпіць тост за здароўе нашага горача любімага, нашага дарагога манарха, за якога кожны з нас гатоў праліць сваю кроў да апошняй кроплі крыві!

Апошнія словы ён выціснуў з сябе нечакана тонкім фальцэтам, таму што ў яго не хапіла ў грудзях паветра. Яго цыганскія, разбойныя чорныя вочы з жоўтымі бялкамі раптам бездапаможна і жаласна замаргалі, і слёзы пацяклі па смуглявых шчоках.

— Гімн, гімн! — у захапленні патрабавала маленькая таўстушка Андрусевіч.

Усе ўсталі. Афіцэры прыклалі рукі да брылёў. Бязладныя, але натхнёныя гукі паляцелі па гайку, і мацней за ўсіх і найбольш фальшыва, з тварам яшчэ больш самотным, як звычайна, спяваў сентыментальны штабс-капітан Лешчанка.

Наогул пілі вельмі многа, як і заўсёды, між іншым, пілі ў палку: у гасцях адзін у аднаго, у сходзе, на ўрачыстых абедах і пікніках. Гаварылі ўжо ўсе адразу, і паасобных галасоў нельга было разабраць. Шурачка, якая выпіла многа белага віна, уся расчырванелая, з вачамі, якія ад павялічаных зрэнак зрабіліся зусім чорныя, з вільготнымі чырвонымі губамі, раптам блізка нахілілася да Рамашова.

— Я не люблю гэтых правінцыяльных пікнікоў, у іх ёсць штосьці дробязнае і пошлае, — сказала яна. — Праўда, гэта трэба было зрабіць дзеля мужа, перад ад'ездам, але, божачка, як усё гэта недарэчна! Усё гэта можна было б зрабіць у нас дома, у садзе, — вы ведаеце, які ў нас цудоўны сад — стары, цяністы. І ўсё ж, не ведаю чаму, я сёння бязмежна шчаслівая. Божа, якая я шчаслівая! Не, Ромачка, любы, я ведаю чаму, і я вам гэта потым скажу, я вам потым скажу... Я скажу... Ах, не, не, Ромачка, я нічога, нічога не ведаю.

Павекі яе прыгожых вачэй напалову апусціліся, і на ўсім твары было нешта прывабнае і пакутліва-нецярплівае. Ён выглядаў бессаромна-цудоўным, і Рамашоў, яшчэ не разумеючы, тайным інстынктам адчуваў на сабе гарачае хваляванне, якое ахапіла Шурачку, адчуваў па тым прыемным дрыжанні, якое прабягала па яго руках і нагах і па яго грудзях.

— Вы сёння незвычайная. Што з вамі? — спытаў ён шэптам.

Яна раптам адказала з нейкім наіўным і пакорлівым здзіўленнем:

— Я вам кажу, што не ведаю. Я не ведаю. Зірніце: неба блакітнае, святло блакітнае... І ў мяне самой нейкі цудоўны блакітны настрой, нейкая блакітная радасць! Наліце мне яшчэ віна, Ромачка, мой мілы хлопчык...

На другім канцы абруса зайшла гаворка аб магчымай вайне з Германіяй, якую тады многія лічылі за справу вырашаную. Разгарэлася спрэчка, крыклівая, у некалькі ртоў, бязладная. Раптам пачуўся злосны рашучы голас Асадчага. Ён быў амаль п'яны, але гэта выяўлялася толькі ў тым, што ягоны прыгожы твар страшэнна пабялеў, а цяжкі позірк вялікіх чорных вачэй стаў яшчэ больш змрочны.

— Глупства! — усклікнуў ён зычна. — Я сцвярджаю, што ўсё гэта глупства. Вайна вырадзілася. Усё вырадзілася на свеце. Дзеці нараджаюцца ідыётамі, жанчыны парабіліся крывабокімі, у мужчын нервы. «Ах — кроў! Ах, я трачу прытомнасць!» — перадражніў ён некага гугнявым тонам. — І ўсё гэта таму, што мінуў час сапраўднай, лютай, бязлітаснай вайны. Хіба гэта вайна? За пятнаццаць вёрст па табе — бах! — і ты вяртаешся дадому героем. Божа ты мой, якое тут геройства! Узялі цябе ў палон. «Ах, любы, ах, галубок, ці не хочаш запаліць папяроску? Або, можа, чайку? Ці не холадна табе, няшчасны? Ці мякка табе?» У-у! — Асадчы грозна зарыкаў і апусціў галаву, нібы бык, які збіраецца нанесці ўдар. — У сярэднія вякі біліся — гэта я разумею. Начны штурм. Увесь горад у агні. «На тры дні аддаю горад салдатам на разграбленне!» Уварваліся. Кроў і агонь. У бочках з віном вылятаюць донцы. Кроў і віно на вуліцах. О, якія вясёлыя былі гэтыя балі на руінах! Жанчын — голых, прыгожых, са слязьмі на вачах — цягнулі за валасы. Спагады нікому не было. Яны былі салодкай здабычай адважных!..

— Аднак вы не дужа разыходзьцеся, — заўважыла жартаўлівая Соф'я Паўлаўна Тальман.

— Па начах гарэлі хаты, і дзьмуў вецер, і ад ветру гайдаліся чорныя целы на вісельнях, і над імі крычалі крумкачы. А пад вісельнямі гарэлі кастры і балявалі пераможцы. Палонных не было. Навошта палонныя? Навошта адрываць для іх лішнія сілы? А-ах! — злосна прастагнаў са сцятымі зубамі Асадчы. — Што гэта быў за смелы, што за цудоўны час! А бітвы! Калі сыходзіліся адзін з адным і біліся гадзінамі, спакойна і люта, з майстэрствам. Якія гэта былі людзі, якая страшэнная фізічная сіла! Панове! — Ён падняўся на ногі і выпрастаўся на ўвесь свой вялізны рост, і голас у яго зазвінеў захапленнем і дзёрзкасцю. — Панове, я ведаю, што вы з ваенных вучылішч вынеслі залатушныя, слабыя веды аб сучаснай гуманнай вайне. Але я п'ю... Калі нават ніхто не далучыцца да мяне, я п'ю адзін за радасць ранейшых войнаў, за вясёлую і крывавую жорсткасць!

Усе маўчалі, нібы прыглушаныя нечаканым экстазам гэтага заўсёды змрочнага, негаваркога чалавека, і пазіралі на яго з цікаўнасцю і са страхам. Але раптам усхапіўся са свайго месца Бек-Агамалаў. Ён зрабіў гэта так нечакана і так хутка, што многія ўздрыгнулі, а адна з жанчын ажно ўскрыкнула са спалоху. Вочы ў яго зрабіліся вялікія і дзіка бліскалі, моцна сцятыя белыя зубы былі драпежна ашчэраны. Ён задыхаўся і не знаходзіў слоў.

— О-о!.. Вось гэта... вось, я разумею! А! — Ён з сутаргавай сілай, нібыта са злосцю, сціснуў і страсянуў руку Асадчага. — К д'яблу гэтую кісляціну! К д'яблу жаласлівасць! А! С-сячы!

Яму трэба было адвесці на чым-небудзь сваю варварскую душу, у якой звычайна скрытна драмала старадаўняя, радавая крыважэрнасць. Ён, з вачамі, налітымі крывёю, азірнуўся на бакі і, раптам выхапіўшы з ножнаў шашку, з лютасцю паласнуў па дубовым кусце. Галінкі і маладое лісце паляцелі на абрус, абсыпаўшы, як дажджом, усіх гасцей.

— Бек! Вар'ят! Дзікун! — закрычалі дамы.

Бек-Агамалаў адразу нібы апрытомнеў і сеў. Ён выглядаў прыкметна засаромленым праз сваю шалёную выхадку, але яго тонкія ноздры, з якіх з шумам вылятала дыханне, надзімаліся і трапяталі, а чорныя вочы, згаджаныя гневам, спадылба, але з выклікам абводзілі прысутных.

Рамашоў слухаў і не слухаў Асадчага. Ён знаходзіўся ў дзіўным стане, падобным да сну, да салодкага ап'янення ад нейкага цудоўнага, не знаёмага на зямлі пітва. Яму здавалася, што цёплае, мяккае павуцінне ціха і лянотна аблытвае ўсё яго цела і пяшчотна казыча і напаўняе душу ўнутраным радасным смехам. Яго рука часта, як быццам неспадзявана для яго самога, дакраналася да рукі Шурачкі, але ні ён, ні яна больш не глядзелі адно на аднаго. Рамашоў нібы драмаў. Галасы Асадчага і Бек-Агамалава даляталі да яго з нейкага далёкага, фантастычнага туману і былі зразумелыя, але пустыя.

«Асадчы... Ён жорсткі чалавек, ён мяне не любіць, — думаў Рамашоў, і той, пра каго ён думаў, быў цяпер не ранейшы Асадчы, а новы, страшэнна далёкі; здавалася, нібы ён увесь час рухаўся на экране жывой фатаграфіі. — У Асадчага жонка маленькая, худая, убогая, заўсёды цяжарная... Ён яе нікуды не бярэ з сабою... У яго летась павесіўся малады салдат... Асадчы... Так... Што гэта за чалавек Асадчы? Вось зараз Бек крычыць... Што гэта за чалавек? Хіба я яго ведаю? Так, я яго ведаю, але чаму ж ён такі дзіўны, чужы, незразумелы для мяне? А вось нехта сядзіць са мною поруч... Хто ты? Ад цябе зыходзіць радасць, і я п'яны ад гэтай радасці. Блакітная радасць!.. Вунь насупраць ад мяне сядзіць Мікалаеў. Ён нездаволены. Ён усё маўчыць. Паглядае сюды мімаходам, быццам слізгае вачамі. Ах, няхай злуецца — усё роўна. О, блакітная радасць!»

Надыходзіў вечар. Ціхія ліловыя цені ад дрэў ляглі на палянку. Малодшая Міхіна раптам схамянулася:

— Панове, а што з фіялкамі? Тут, кажуць, процьма фіялак. Пойдзем збіраць.

— Позна, — заўважыў нехта. — Цяпер у траве нічога не ўбачыш.

— Цяпер у траве лягчэй згубіць, чым знайсці, — сказаў Дзіц, непрыстойна зарагатаўшы.

— Ну, тады давайце раскладзем агонь, — прапанаваў Андрусевіч.

Сабралі вялікую кучу галля і леташняга сухога лісця і падпалілі. Шырокі слуп вясёлага агню ўзняўся ў неба. Нібы спалоханыя, адразу зніклі апошнія рэшткі дня, саступіўшы месца цемры, якая, пакінуўшы гай, рушыла на агонь. Барвовыя плямы палахліва затрапяталі ў верхавінах дубоў, і здавалася, што дрэвы заварушыліся, загайдаліся, то выглядваючы ў чырвоную прастору святла, то хаваючыся назад у цемру.

Усе падняліся з-за стала. Дзеншчыкі запалілі свечкі ў шкляных каўпаках. Маладыя афіцэры гарэзавалі, як школьнікі. Алізар дужаўся з Міхіным, і, на здзіўленне ўсіх, маленькі, няспрытны Міхін два разы запар кідаў на зямлю свайго больш высокага і стройнага праціўніка. Потым пачалі скакаць цераз агонь. Андрусевіч паказваў, як б'ецца ў шыбу муха і як старая птушніца ловіць курыцу, пераймаў, схаваўшыся ў кустах, гук пілы і нажа на тачыле, — ён на гэта быў вялікі майстар. Нават і Дзіц досыць спрытна жангліраваў пустымі пляшкамі.

— Дазвольце, панове, вось я вам пакажу цікавы фокус! — закрычаў раптам Тальман. — Тут нэма ныякі цуда або чараўніцтва, а нэ што іншы як спрытнасць рук. Прашу паважны людзі звярнуць увагу, што ў мяне нэма ніякі рэч у рукаў. Пачынаю. Эйн, цвэйн, дрэй... алё гоп!..

Ён хутка, пры агульным рогаце, выняў з кішэні дзве новыя калоды карт і тут жа распячатаў іх адну за адной.

— Вінт, панове? — прапанаваў ён. — На свежым паветры? Га?

Асадчы, Мікалаеў і Андрусевіч селі за карты, Лешчанка з глыбокім уздыхам прымасціўся ззаду ў іх. Мікалаеў доўга з бурклівым нездавальненнем адмаўляўся, але яго ўсё ж угаварылі. Сядаючы, ён шмат разоў з неспакоем азіраўся вакол, шукаючы вачамі Шурачку, але святло ад агню перашкаджала яму, і кожны раз яго твар напружана моршчыўся і рабіўся ўбогі, пакутлівы і непрыгожы.

Астатнія пакрысе разбрыліся па палянцы, недалёка ад агню. Пачалі былі гуляць у гарэлкі, але гэты занятак неўзабаве кінулі, пасля таго як старэйшая Міхіна, якую злавіў Дзіц, раптам пачырванела да слёз і рашуча адмовілася гуляць. Калі яна гаварыла, яе голас дрыжаў ад абурэння і крыўды, але прычыны яна ўсё ж не растлумачыла.

Рамашоў пайшоў у глыб лесу па вузкай сцежцы. Ён сам не разумеў, чаго хоча, але сэрца ў яго соладка і млява ныла ад няяснага радаснага прадчування. Ён спыніўся. Ззаду ў яго пачуўся лёгкі трэск галінак, потым шпаркая хада і шорхат сподняй шаўковай спадніцы. Шурачка хуценька ішла да яго — лёгкая і стройная, мільгаючы, нібы светлы лясны дух, сваёй белай сукенкай паміж цёмнымі стваламі вялізных дрэў. Рамашоў падаўся ёй насустрач і без слоў абняў яе. Шурачка цяжка дыхала ад шпаркай хады. Яе дыханне горача і часта дакраналася шчакі і губ Рамашова, і ён адчуваў, як пад яго рукой б'ецца яе сэрца.

— Сядзем, — сказала Шурачка.

Яна села на траву і стала папраўляць абедзвюма рукамі валасы на патыліцы. Рамашоў лёг каля яе ног, і паколькі зямля на гэтым месцы прыкметна спускалася ўніз, дык ён, пазіраючы на яе, бачыў толькі далікатныя абрысы яе шыі і падбародка.

Раптам яна спытала ціхім, дрыготкім голасам:

— Ромачка, хораша вам?

— Хораша, — адказаў ён. Потым нейкую хвіліну падумаў, прыгадаў увесь сённяшні дзень і паўтарыў горача: — О так, мне сёння так хораша, так хораша! Скажыце, чаму вы сёння такая?

— Якая?

Яна нахілілася да яго бліжэй, углядаючыся ў яго вочы, і Рамашоў выразна ўбачыў увесь яе твар.

— Вы дзіўная, незвычайная. Такой чароўнай вы яшчэ ніколі не былі. Нешта ў вас спявае і свеціцца. У вас нешта новае, загадкавае, і я не разумею што... Але... вы не злуйцеся на мяне, Аляксандра Пятроўна... вы не баіцёся, што вас могуць шукаць?

Яна ціха засмяялася, і гэты нізкі, пяшчотны смех адгукнуўся ў грудзях Рамашова радасным дрыжаннем.

— Любы Ромачка! Мілы, харошы, баязлівы, любы Ромачка. Я ж вам сказала, што гэты дзень наш. Не думайце ні аб чым, Ромачка. Ведаеце, чаму я сёння такая смелая? Не? Не ведаеце? Я закахалася ў вас сёння. Не, не, вы не асабліва нос задзірайце, гэта заўтра ж пройдзе...

Рамашоў працягнуў да яе рукі, шукаючы яе цела.

— Аляксандра Пятроўна... Шурачка... Саша! — прашаптаў ён умольна.

— Не завіце мяне Шурачкай, я не хачу гэтага. Усё іншае, толькі не гэта... Дарэчы, — быццам успомніла яна, — якое ў вас цудоўнае імя — Георгій. Значна лепш, чым Юрый... Гео-р-гій! — працягнула яна, як бы ўслухоўваючыся ў гукі гэтага слова. — Гэта горда.

— О любая! — сказаў Рамашоў з пачуццём.

— Пачакайце... Ну, слухайце ж. Гэта самае важнае. Я вас сёння бачыла ў сне. Гэта было надзвычай цудоўна. Мне снілася, быццам мы з вамі танцуем вальс у нейкім незвычайным пакоі. О, я зараз жа пазнала б гэты пакой да самых драбніц. Шмат было дываноў, але гарэў толькі адзін чырвоны ліхтар, новае піяніна блішчэла, два акна з чырвонымі фіранкамі, — усё было чырвонае. Дзесьці іграла музыка, яе не было відаць, і мы з вамі танцавалі... Не, не, толькі ў сне можа быць такая салодкая, такая пачуццёвая блізкасць. Мы кружыліся хутка-хутка, не дакранаючыся нагамі да падлогі, і нібы плавалі ў паветры і кружыліся, кружыліся, кружыліся. Ах, гэта працягвалася так доўга і было так невыказна цудоўна-прыемна... Слухайце, Ромачка, вы лётаеце ў сне?

Рамашоў не адразу адказаў. Ён быццам бы ўступіў у дзіўную, спакуслівую, адначасова жывую і чароўную казку. Ды казкай і былі цеплыня і морак гэтай вясенняй ночы, і сцярожкія і прыціхлыя дрэвы вакол, і дзіўная, мілая жанчына ў белай сукенцы, якая сядзела побач, так блізка ад яго. І каб ачомацца ад гэтай абаяльнасці, ён павінен быў зрабіць над сабою намаганне.

— Вядома, лётаю, — адказаў ён. — Але толькі з кожным годам усё ніжэй і ніжэй. Раней, у маленстве, я лётаў пад столлю. Дужа смешна было глядзець на людзей зверху: як быццам яны ходзяць дагары нагамі. Яны мяне стараліся дастаць шчоткаю для падлогі, але не маглі. А я ўсё лётаю і ўсё смяюся. Цяпер ужо гэтага няма, цяпер я толькі скачу, — сказаў Рамашоў з уздыхам. — Адштурхнуся нагамі і лячу над зямлёй. Гэтак, крокаў дваццаць — і нізка, не вышэй за аршын.

Шурачка зусім апусцілася на зямлю і паклала на далонь галаву. Памаўчаўшы з хвіліну, яна задуменна гаварыла далей:

— І вось, пасля гэтага сну, раніцаю мне захацелася вас бачыць. Страшэнна, страшэнна захацелася. Каб вы не прыйшлі, я не ведаю, што б я зрабіла. Я, здаецца, сама прыбегла б да вас. Таму я і прасіла вас прыйсці не раней чатырох. Я баялася за сябе. Дарагі мой, ці разумееце вы мяне?

У паўаршыне ад твару Рамашова ляжалі яе ногі, скрыжаваныя адна на адну, дзве маленькія ножкі ў нізкіх туфліках і ў чорных панчохах з нейкім стрэльчатым белым узорам. З затуманенай галавой, з шумам у вушах, Рамашоў раптам моцна прыпаў зубамі да гэтага жывога, пругкага, халоднага, праз панчоху, цела.

— Ромачка... Не трэба, — пачуў ён над сабою яе слабы, працяжны і як бы лянівы голас.

Ён узняў галаву. І зноў усё яму здалося ў гэтае імгненне цудоўнай, таямнічай лясной казкай. Роўна падымаўся па схіле ўгору гай з цёмнай травой і з чорнымі, рэдкімі маўклівымі дрэвамі, якія нерухома і чуйна прыслухоўваліся да нечага праз дрымоту. А на самым версе, праз гушчар верхавін і дальніх ствалоў, над роўнай, высокай лініяй небасхілу пунсавела вузкая палоска зары — не чырвонага і не барвовага колеру, а цёмна-пурпуравага, незвычайнага, падобнага да вуголля, якое ўжо згасае, або полымя, пераломленага праз густое чырвонае віно. І на гэтай гары, паміж чорных дрэў, у цёмнай духмянай траве, ляжала, як лясная багіня, незразумелая, чароўная белая жанчына.

Рамашоў падсунуўся да яе бліжэй. Яму здавалася, што ад твару яе зыходзіць бледнае ззянне. Вачэй яе не было відаць — замест іх былі дзве вялікія цёмныя плямы, але Рамашоў адчуваў, што яна глядзіць на яго.

— Гэта казка! — прашаптаў ён ціха адным рухам губ.

— Так, любы, казка...

Ён стаў цалаваць яе сукенку, адшукаў яе руку і прыпаў тварам да вузкай, цёплай, духмянай далоні, і ў той жа час ён гаварыў, задыхаючыся, дрыготкім голасам:

— Саша... Я кахаю вас... Я кахаю...

Цяпер, падняўшыся вышэй, ён выразна бачыў яе вочы, якія зрабіліся вялізнымі, чорнымі і то звужваліся, то павялічваліся, і ад гэтага дзівосна мяняўся ў цемрыве ўвесь яе знаёма-незнаёмы твар. Ён прагнымі, перасохлымі губамі шукаў яе рота, але яна ўхілялася ад яго, ціха ківала галавою і паўтарала шэптам:

— Не, не, не... Мой любы... не...

— Дарагая мая... Якое шчасце!.. Я кахаю цябе... — гаварыў Рамашоў у нейкім шчаслівым трызненні. — Я кахаю цябе. Паглядзі: гэтая ноч, і цішыня, і нікога, апрача нас. О, шчасце маё, як я цябе кахаю!

Але яна гаварыла шэптам: «не, не», цяжка дыхаючы, лежачы ўсім целам на зямлі. Нарэшце яна загаварыла ледзь чутным голасам, нібыта праз сілу:

— Ромачка, чаму вы такі... слабы! Я не хачу ўтойваць, мяне цягне да вас, вы мне любы ўсім: сваёй нязграбнасцю, сваёй чысцінёй, сваёй пяшчотай. Я не скажу вам, што я вас кахаю, але я заўсёды пра вас думаю, я бачу вас у сне, я... адчуваю вас... Мяне хвалюе ваша блізкасць і ваш дотык. Але чаму вы выклікаеце пачуццё жалю! Гэтае пачуццё — сястра пагарды. Падумайце, я не магу паважаць вас. О, каб вы былі моцны! — Яна зняла з галавы ў Рамашова шапку і стала паціху гладзіць і перабіраць яго мяккія валасы. — Каб вы маглі заваяваць сабе вялікае імя, высокае палажэнне!..

— Я зраблю, я зраблю гэта! — ціха ўсклікнуў Рамашоў. — Будзьце толькі маёй. Ідзіце да мяне. Я ўсё жыццё...

Яна перапыніла яго ласкавай і сумнай усмешкай, якую ён адчуў у яе тоне:

— Веру, што вы хочаце, галубок, веру, але вы нічога не зробіце. Я ведаю, што не. О, каб я хоць крышку спадзявалася на вас, я кінула б усё і пайшла за вамі. Ах Ромачка, любы мой. Я чула, быццам нейкае паданне гаворыць, што бог стварыў спачатку ўсіх людзей цэлымі, а потым чамусьці разбіў кожнага на дзве часткі і параскідаў па свеце. І вось шукаюць на працягу стагоддзяў адна палавінка другую — і ўсё не знаходзяць. Дарагі мой, мы ж з вамі — гэтыя дзве палавінкі; у нас усё агульнае: і любае, нялюбае, і думкі, і сны, і жаданні. Мы разумеем адно аднаго з паўнамёку, з паўслова, нават без слоў, адной душой. І вось я павінна адмовіцца ад цябе. Ах, гэта ўжо другі раз у маім жыцці.

— Так, я ведаю.

— Ён казаў табе? — спытала Шурачка хутка.

— Не, гэта атрымалася выпадкова. Я ведаю.

Яны змоўклі. На небе дрыготкімі зялёнымі кропачкамі загараліся першыя зоркі. Справа ледзь-ледзь даляталі галасы, смех і нечы спеў.

Астатняя частка гаю, укрытая мяккім моракам, была поўна свяшчэннай, задумлівай цішыні. Агню адсюль не было відаць, але зрэдку на верхавінах бліжэйшых дубоў, нібы водбліск дальняй зарніцы, вокамгненна прабягала чырвонае трапяткое святло. Шурачка ціха гладзіла галаву і твар Рамашова; калі ж ён знаходзіў губамі яе руку, яна сама прыціскала далонь да яго рота.

— Я свайго мужа не люблю, — гаварыла яна як бы ў задуменні. — Ён грубы, ён неспагадлівы, недалікатны. Ах — пра гэта сорамна гаварыць, — але мы, жанчыны, ніколі не забываем першага насілля над намі. Потым ён страшэнна раўнівы. Ён да гэтае пары мучыць мяне праз гэтага няшчаснага Назанскага. Выпытвае пра кожную драбніцу, робіць такія жахлівыя здагадкі, тфу... Задае агідныя пытанні. Божачка! Гэта ж быў нявінны напаўдзіцячы раман! Але ён ад аднаго ягонага імя вар'яцее.

Калі яна гаварыла, яе голас штохвілінна ўздрыгваў, і ўздрыгвала яе рука, якой яна гладзіла яго галаву.

— Табе холадна? — спытаў Рамашоў.

— Не, любы, мне хораша, — сказала яна пакорліва.

І раптам з нечаканым, нястрымным запалам яна ўсклікнула:

— Ах, мне так хораша з табой, радасць мая!

Тады ён пачаў асцярожна, няўпэўненым тонам, узяўшы яе руку ў сваю і ціха дакранаючыся да яе тонкіх пальцаў:

— Скажы мне... Прашу цябе. Ты ж сама кажаш, што не любіш яго... Чаму вы разам?..

Але яна рэзка прыўзнялася з зямлі, села і нервова правяла рукамі па лбе і па шчоках, быццам прачынаючыся.

— Аднак позна. Пойдзем. Яшчэ пачнуць шукаць, — сказала яна другім, зусім спакойным голасам.

Яны падняліся і моўчкі стаялі побач, чуючы дыханне адно аднаго, пазіраючы ў вочы і не бачачы іх.

— Бывай! — раптам усклікнула яна звонкім голасам. — Бывай, маё шчасце, маё нядоўгае шчасце!

Яна абвілася рукамі вакол яго шыі і прыпала гарачым вільготным ротам да яго губ і са сцятымі зубамі, са страсным стогнам моцна закаханай жанчыны прытулілася да яго ўсім целам, з ног да грудзей. Рамашову здалося, што чорныя камлі дубоў пахіснуліся ў адзін бок, а зямля паплыла ў другі, і што час спыніўся.

Потым яна праз сілу вызвалілася з яго рук і сказала цвёрда:

— Бывай. Досыць. Цяпер пойдзем.

Рамашоў апусціўся перад ёю на траву, амаль лёг, абняў яе ногі і стаў цалаваць яе калені доўгімі, гарачымі пацалункамі.

— Саша, Сашанька! — лепятаў ён бяздумна. — Чаму ты не хочаш аддацца мне? Чаму? Аддайся мне!..

— Пойдзем, пойдзем, — прыспешвала яна яго. — Ды ўстаньце ж, Георгій Аляксеевіч. Нас могуць шукаць. Пойдзем!

Яны падаліся ў тым напрамку, дзе чуліся галасы. У Рамашова падгіналіся і дрыжалі ногі, стукала ў скронях. Ён хістаўся на хаду.

— Я не хачу ашуканства, — гаварыла таропка і задыхаючыся Шурачка, — зрэшты, не, я вышэй ашуканства, але я не хачу баязлівасці. У ашуканстве ж — заўсёды баязлівасць. Я табе скажу праўду: я мужу ніколі не здраджвала і не здраджу яму да таго часу, пакуль не кіну яго з якой прычыны. Але яго пяшчоты і пацалункі для мяне жахлівыя, яны выклікаюць у мяне пачуццё агіднасці. Паслухай, я толькі цяпер, — не, мусіць, яшчэ раней, калі думала пра цябе, пра твае губы, — я толькі цяпер зразумела, якая невыказная асалода, якое шчасце аддаць сябе любаму чалавеку. Але я не хачу баязлівасці, не хачу тайнага крадзяжу. І потым... чакай, нагніся да мяне, любы, я скажу табе на вуха, гэта сорамна... потым — я не хачу дзіцяці. Тфу, якая агіднасць! Обер-афіцэрыха, сорак восем рублёў жалавання, шасцёра дзяцей, пялёнкі, галеча... О, які жах!

Рамашоў з недаўменнем паглядзеў на яе.

— Але ж у вас муж... Гэта ж непазбежна, — сказаў ён нерашуча.

Шурачка гучна засмяялася. У гэтым яе смеху было штось інстынктыўна непрыемнае, ад чаго павеяла халадком у душу Рамашова.

— Ромачка... ой-ой-ой. Які ж вы нера-азумны! — працягнула яна знаёмым Рамашову тоненькім, дзіцячым голасам. — Няўжо вы гэтага не разумееце? Не, скажыце шчыра — не разумееце?

Ён разгублена павёў плячамі. Яму зрабілася неяк няёмка праз сваю наіўнасць.

— Прабачце... але я мушу прызнацца... шчыра кажу...

— Ну, і бог з вамі, і не трэба. Які вы чысты, любы Ромачка! Ну, дык вось, калі вы пасталееце, дык напэўна прыгадаеце мае словы: што магчыма з мужам, тое немагчыма з любым чалавекам. Ах, ды не думайце, калі ласка, пра гэта. Гэта брыдка — але што зробіш.

Яны падыходзілі ўжо к месцу пікніка. З-за дрэў быў відаць агонь. Каравыя ствалы, якія загароджвалі полымя, здаваліся адлітымі з чорнага металу, і на іх баках мігцела чырвонае трапяткое святло.

— Ну, а калі я вазьму сябе ў рукі? — спытаў Рамашоў. — Калі я даб'юся таго ж, чаго хоча твой муж, ці яшчэ большага? Тады?

Яна моцна прыпала шчакою да яго пляча і адказала парывіста:

— Тады — твая. Твая, твая, твая...

Яны ўжо выйшлі на паляну. Ужо добра відаць быў агонь і маленькія чорныя постаці людзей вакол яго.

— Ромачка, цяпер апошняе, — сказала Аляксандра Пятроўна таропка, але са смуткам і трывогаю ў голасе. — Я не хацела псаваць вам вечара і не гаварыла. Слухайце, вы не павінны болей нас наведваць.

Ён спыніўся, здзіўлены і разгублены.

— Чаму? О Саша!..

— Хадзем, хадзем... Я не ведаю, хто гэта робіць, але мужа засыпаюць ананімнымі пісьмамі. Ён мне не паказваў, але мімаходзь казаў пра іх. Пішуць нейкую брудную, непрыстойную агіднасць пра мяне і пра вас. Адным словам, прашу вас, не хадзіце да нас.

— Саша! — умольна прастагнаў Рамашоў, працягваючы да яе рукі.

— Ах, мне гэта самой балюча, мой любы, мой дарагі, мой пяшчотны! Але гэта неабходна. Апрача таго: я баюся, што ён сам будзе гаварыць з вамі пра гэта. Прашу вас, будзьце стрыманы. Абяцайце мне гэта.

— Добра, — вымавіў самотна Рамашоў.

— Ну, вось і ўсё. Бывайце, мой бедны. Небарака! Дайце вашу руку. Пацісніце моцна-моцна, так, каб мне зрабілася балюча. Вось так... Ой!.. Цяпер бывайце. Бывай, радасць мая!

Не даходзячы да агню, яны разышліся. Шурачка пайшла проста ўгору, а Рамашоў нізам, у абход, уздоўж ракі. Вінт яшчэ не скончыўся, але іх адсутнасць была заўважана. Ва ўсякім разе, Дзіц так нахабна паглядзеў на Рамашова, які падыходзіў да агню, і так фальшыва кашлянуў, што Рамашову захацелася запусціць у яго гарачай галавешкай.

Потым ён убачыў, як Мікалаеў устаў з-за карт, адвёў Шурачку ўбок і доўга нешта ёй гаварыў з гнеўнымі жэстамі і са злосным тварам. Яна раптам выпрасталася і сказала яму некалькі слоў з абурэннем і пагардаю. І гэты вялікі, дужы чалавек раптам пакорліва сагнуўся і адышоў ад яе з выглядам утаймаванай, але з прытоенай злосцю дзікай жывёліны.

Неўзабаве пікнік скончыўся. Ноч зрабілася халодная, і ад рэчкі павеяла вільгаццю. Запас весялосці даўно скончыўся, і ўсе раз'язджаліся стомленыя, нездаволеныя, не хаваючы позехаў. Рамашоў зноў сядзеў у экіпажы насупраць паненак Міхіных і ўсю дарогу маўчаў. У памяці яго стаялі чорныя спакойныя дрэвы, і цёмная гара, і крывавая палоска зары над яе вяршыняй, і белая постаць жанчыны, якая ляжала ў духмянай траве. Але ўсё ж праз шчыры, глыбокі і востры смутак ён час ад часу паэтычна думаў пра самога сябе:

«Яго прыгожы твар быў укрыты воблакам смутку».


XV

Першага мая полк выступіў у лагер, які з году ў год знаходзіўся на адным і тым жа месцы, за дзве вярсты ад горада, па той бок чыгуначнага палатна. Малодшыя афіцэры, паводле палажэння, павінны былі жыць у лагерны час каля сваіх рот у драўляных бараках, але Рамашоў астаўся на гарадской кватэры, бо афіцэрскае памяшканне шостай роты было зусім трухлявае і пагражала абвалам, а на рамонт яго не хапала патрэбных грошай. Даводзілася штодня рабіць лішнія чатыры канцы: на ранішняе вучэнне, потым назад у сход — на абед, затым на вячэрняе вучэнне і пасля яго зноў у горад. Гэта раздражняла і стамляла Рамашова. За першыя паўмесяца лагераў ён схуднеў, пачарнеў і вочы ў яго запалі.

Зрэшты, усім даводзілася нялёгка: і афіцэрам і салдатам. Рыхтаваліся да травеньскага агляду і не ведалі ні літасці, ні стомы. Ротныя камандзіры марылі свае роты па дзве і па тры лішнія гадзіны на пляцы. У часе вучэнняў з усіх бакоў, з усіх рот і ўзводаў чуваць былі гукі аплявух. Часта здалёку, крокаў за дзвесце, Рамашоў назіраў, як які-небудзь разлютаваны ротны пачынаў біць па тварах усіх сваіх салдат пачаргова, ад левага да правага фланга. Спачатку бязгучны ўзмах рукі, і — толькі праз нейкі момант — сухі трэск удару, і зноў, і зноў, і зноў... У гэтым было шмат жахлівага і агіднага. Унтэр-афіцэры жорстка білі сваіх падначаленых за самую малую памылку ў славеснасці, за страчаную нагу пры маршыроўцы, — білі да крыві, выбівалі зубы, разбівалі ўдарамі па вуху барабанныя перапонкі, валілі кулакамі на зямлю. Нікому не прыходзіла ў галаву скардзіцца: надышоў нейкі агульны жахлівы, злавесны кашмар; нейкі недарэчны гіпноз авалодаў палком. І ўсё гэта суправаджалася страшэннай спёкай. Травень сёлета быў вельмі гарачы.

У кожнага нервы былі напружаны да апошняй ступені. У афіцэрскім сходзе ў часе абедаў і вячэр усё часцей разгараліся недарэчныя спрэчкі, беспрычынныя крыўды, сваркі. Салдаты змарнелі і глядзелі ідыётамі. У рэдкія хвіліны адпачынку ў палатах не чуваць было ні жартаў, ні смеху. Аднак іх усё ж прымушалі па вечарах, пасля пераклічкі, весяліцца. І яны, сабраўшыся ў круг, з безудзельнымі тварамі абыякава гаркалі:

Для расейскага салдата
Кулі, бонбы — не бяда,
З імі ён запанібрата,
І яму ўсё — ярунда.
А потым ігралі на гармоніку танцы, і фельдфебель камандаваў:

— Грэгораш, Скварцоў, у круг! Скачы, чортавы дзеці!.. Весяліся!

Яны скакалі, але ў гэтых скоках, як і ў спевах, было штосьці драўлянае, мёртвае, ад чаго хацелася плакаць.

Адной толькі пятай роце жылося лёгка і вольна. Выходзіла яна на вучэнне на гадзіну пазней за іншыя, а канчала на гадзіну раней. Людзі ў ёй былі ўсе як на падбор, сытыя і бойкія. Яны смела і асэнсавана глядзелі ў вочы начальству; нават мундзіры і кашулі сядзелі на іх неяк больш фарсіста, як у другіх ротах. Камандаваў ёю капітан Сталькоўскі, дзівотны чалавек: халасты, даволі багаты для палка, — ён атрымліваў аднекуль штомесячна каля двухсот рублёў, — вельмі незалежнага характару; ён суха, замкнёна і адчужана трымаў сябе ў адносінах да таварышаў і ў дадатак быў распуснік. Ён браў к сабе ў якасці служанак маладзенькіх, часта непаўналетніх дзяўчат з простага люду і праз месяц адпускаў іх дадому, па-свойму шчодра надзяліўшы іх грашыма, і гэта вялося ў яго з году ў год з недаступнай для розуму дакладнасцю. У роце ў яго не біліся і нават не лаяліся, хоць і не асабліва далікатнічалі, і ўсё ж яго рота па цудоўным знешнім выглядзе і па вывучцы не ўступіла б любой гвардзейскай часці. У вышэйшай ступені валодаў ён цярплівай, спакойнай і ўпэўненай настойлівасцю і ўмеў перадаваць яе сваім унтэр-афіцэрам. Таго, чаго дабіваліся ў другіх ротах шляхам біцця, пакаранняў, крыку і мітусні за тыдзень, ён лёгка дабіваўся за адзін дзень. Прытым ён быў скупы на словы і рэдка павышаў голас, але калі гаварыў, дык салдаты камянелі. Таварышы ставіліся да яго з непрыязнасцю, салдаты ж любілі шчыра: прыклад, напэўна, адзіны ва ўсёй расейскай арміі.


Надышло, нарэшце, пятнаццатага мая, калі, па распараджэнні карпуснога камандзіра, павінен быў адбыцца агляд. У гэты дзень ва ўсіх ротах, апрача пятай, унтэр-афіцэры паднялі людзей у чатыры гадзіны. Нягледзячы на цёплую раніцу салдаты, якія не паспелі выспацца і ўвесь час пазяхалі, дрыжалі ў сваіх каламянкавых кашулях. У радасным святле ружовай бязвоблачнай раніцы іх твары здаваліся шэрыя, блішчастыя і ўбогія.

У шэсць гадзін прыйшлі ў свае роты афіцэры. Агульны збор палка быў прызначаны на дзесяць гадзін, але ніводнаму ротнаму камандзіру, за выключэннем Сталькоўскага, не прыйшла ў галаву думка даць людзям паспаць і адпачыць перад аглядам. Наадварот, у гэтую раніцу асабліва старанна і клопатна ўбівалі ім у галаву славеснасць і настаўленні да стральбы, асабліва густа вісела ў паветры брыдкая лаянка і часцей звычайнага сыпаліся штурхачы і аплявухі.

У дзевяць гадзін роты сабраліся на пляцы, крокаў за пяцьсот перад лагерам. Там ужо стаялі доўгай роўнай лініяй, расцягнуўшыся на паўвярсты, шаснаццаць ротных жаланёраў з рознакаляровымі сцяжкамі на стрэльбах. Жаланёрны афіцэр паручнік Кавака, адзін з галоўных герояў сённяшняга дня, верхам на кані лётаў туды і сюды ўздоўж гэтай лініі, выраўноўваючы яе, гойсаў з шалёным крыкам, распусціўшы павады, з шапкаю на патыліцы, увесь мокры і чырвоны ад старання. Яго шашка страшэнна біла па рэбрах каня, а белы худы конь, увесь усыпаны ад старасці грэчкаю і з бяльмом на правым воку, сутаргава круціў кароткім хвастом і абзываўся ў такт свайму брыдкаму галопу рэзкімі, кароткімі, як стрэлы, гукамі. Сёння ад паручніка Кавакі шмат што залежала: па яго жаланёрах павінны былі пастроіцца ў бездакорную нітку ўсе шаснаццаць рот палка.

Роўна без дзесяці хвілін дзесяць выйшла з лагера пятая рота. Цвёрдым, шырокім шпаркім крокам, ад якога ажно ўздрыгвала зямля, прайшлі на вачах у палка гэтыя сто чалавек, усе як на падбор, спрытныя, малайцаватыя, стройныя, усе са свежымі, чыста памытымі тварамі, з бесказыркамі, па-заліхвацку насунутымі на правае вуха. Капітан Сталькоўскі, маленькі, хударлявы чалавек у шырачэзных шараварах, ішоў нядбайна і не ў нагу, крокаў за пяць з боку правага фланга, і, весела жмурачыся, схіляючы галаву то на адзін, то на другі бок, прыглядаўся да раўнення. Батальённы камандзір, падпалкоўнік Лех, які, як і ўсе афіцэры, знаходзіўся ў нервовай і бесталковай узрушанасці, наляцеў быў на яго з крыкам за позні выхад на пляц, але Сталькоўскі спакойна выняў гадзіннік, паглядзеў на яго і адказаў суха, амаль пагардліва:

— У загадзе сказана сабрацца да дзесяці. Цяпер без трох хвілін дзесяць. Я лічу, што не маю права марыць людзей дарэмна.

— Не размаўля-я-аць! — закрычаў Лех, махаючы рукамі і стрымліваючы каня. — Прашу, гета, маўчаць, калі вам робяць заўвагу па службе-е!..

Але ён усё ж зразумеў, што праўда не яго, і таму адразу ж ад'ехаў і з лютасцю накінуўся на восьмую роту, у якой афіцэры правяралі выкладку ранцаў:

— Гет-та, што яшчэ значыць! Гета, што за кірмаш? Крама дробнага тавару? Гета, на паляванне ехаць — сабак карміць? А чым раней думалі! Адзявац-ца!

У чвэрць на адзінаццатую сталі выраўноўваць роты. Гэта быў доўгі, карпатлівы і пакутлівы занятак. Ад жаланёра да жаланёра туга нацягнулі на калкі доўгія вяроўчыны. Кожны салдат першай шарэнгі павінен быў абавязкова з матэматычнай дакладнасцю дакрануцца да вяроўчыны самымі кончыкамі наскоў — у гэтым быў асобы страявы шык. Але гэтага было яшчэ мала; патрабавалася, каб у створы расстаўленых наскоў змяшчаўся прыклад ад стрэльбы і каб нахіл усіх салдацкіх целаў быў аднолькавы. І ротныя камандзіры пачыналі крычаць: «Іваноў, падай корпус наперад! Бурчанка, правае плячо давярні ў поле! Левы насок назад! Яшчэ!..»

У палове адзінаццатай прыехаў палкавы камандзір. Пад ім быў вялізны, прыгожы гняды конь, увесь у цёмных яблыках, усе чатыры нагі белыя да каленяў. Палкоўнік Шульговіч меў на кані паважны, амаль велічны выгляд і сядзеў ёмка, хоць вельмі па-пяхотнаму, на дужа кароткіх страмёнах. Вітаючы полк, ён крыкнуў зухавата, са штучнай весялосцю:

— Здарова, прыгажуны-ы-а!..

Рамашоў успомніў свой чацверты ўзвод і асабліва кволую, дзіцячую постаць Хлебнікава і не мог стрымаць усмешкі: «Нічога не скажаш, нішто сабе прыгажуны!»

Пад гукі палкавой музыкі, якая граласустрэчу, вынеслі сцягі. Пачалося нуднае чаканне. Далёка наперад, да самага вакзала, адкуль чакалі карпуснога камандзіра, цягнуўся ланцуг махальшчыкаў, якія павінны былі сігналамі папярэдзіць аб прыездзе начальства. Некалькі разоў падымалі памылковую трывогу. Хуценька выцягвалі калкі з вяроўчынамі, полк выраўноўваўся, застываў у чаканні, але праходзіла некалькі цяжкіх хвілін, і людзям зноў дазвалялі стаяць вольна, толькі не кратаць з месца ступней. Наперадзе, крокаў за трыста ад строю, яркімі рознакаляровымі плямамі стракацелі жаночыя сукенкі, парасоны і капялюшыкі: там стаялі палкавыя дамы, якія сабраліся паглядзець на парад. Рамашоў добра ведаў, што Шурачкі няма ў гэтай светлай, нібы святочнай групе, але калі ён глядзеў туды, дык кожны раз штосьці салодкае ныла ў яго пад сэрцам і хацелася часта дыхаць ад дзіўнага беспрычыннага хвалявання.

Раптам, быццам вецер, палахліва праляцела па радах адно кароткае слова: «Едзе, едзе!» Усе неяк адразу зразумелі, што настала сапраўдная, сур'ёзная хвіліна. Салдаты, якія з самае раніцы былі змучаны агульнай нервовасцю, самі, без загаду, мітусліва выраўноўваліся і неспакойна кашлялі.

— Сміррна! Жаланёры, па месца-ах! — скамандаваў Шульговіч.

Скасавурыўшы вочы направа, Рамашоў убачыў удалечыні, на самым ускрайку поля, невялічкую купку маленькіх коннікаў, якія ў лёгкіх клубах жоўтага пылу шпарка набліжаліся да строю. Шульговіч са строгім і натхнёным тварам ад'ехаў ад сярэдзіны палка на адлегласць, прыблізна ў чатыры разы большую, чым трэба было. Выхваляючыся цяжкою прыгажосцю прыёмаў, узняўшы ўгору сваю сярэбраную бараду, аглядаючы чорную нерухомую масу палка грозным, радасным і адчайным позіркам, ён зацягнуў магутным голасам на ўсё поле:

— По-олк, слуха-ай! На крра-а-а...

Ён знарок вытрымаў доўгую паўзу, як бы захапляючыся сваёй велізарнай уладай над гэтымі сотнямі людзей і жадаючы прадоўжыць гэтую хвілінную асалоду, і раптам, увесь зачырванеўшыся ад намагання, з напятымі на шыі жыламі, гаркнуў на ўсю сілу:

— ...ул!..

Раз-два. Пляснулі рукі аб ружэйныя рамяні, бразнулі затворы аб бляхі паясоў. З правага фланга зычна, весела і выразна паляцелі гукі сустрэчнага маршу. Нібы гарэзлівыя дзеці, пабеглі натоўпам жвавыя флейты і кларнеты, з пераможнай урачыстасцю ўскрыкнулі і заспявалі высокія медныя трубы, глухія ўдары барабана прыспешвалі іх шпаркі бег, і цяжкія трамбоны, якія не паспявалі за імі, ласкава бурчалі густымі, спакойнымі, аксамітавымі галасамі. На станцыі доўга, тонка і чыста засвістаў паравоз, і гэты новы мяккі гук, пераплёўшыся з урачыстымі меднымі гукамі аркестра, зліўся з ім у адну чароўную, радасную гармонію. Нейкая бадзёрая, смелая хваля раптам падхапіла Рамашова, лёгка і соладка падняўшы яго на сабе. З пранікнёнай і вясёлай выразнасцю ён адразу ўгледзеў і бледны ад спякоты блакіт неба, і залацістае сонечнае святло, якое дрыжала ў паветры, і цёплае зяленіва дальняга поля, — быццам ён не прыкмячаў іх раней, — і раптам адчуў сябе маладым, дужым, спрытным, гордым ад усведамлення, што і ён належыць да гэтай стройнай, нерухомай, магутнай масы людзей, таямніча скаваных адной нябачнай воляй...

Шульговіч, трымаючы аголеную шашку ля самага твару, цяжкім галопам паскакаў насустрач.

Праз груба-вясёлыя, ваяўнічыя гукі музыкі пачуўся спакойны, круглы голас генерала:

— Здарова, першая рота!

Салдаты дружна, старанна і гучна закрычалі. І зноў на станцыі свіснуў паравоз — на гэты раз адрывіста, коратка і нібы з запалам. Вітаючыся пачаргова з ротамі, карпусны камандзір павольна ехаў па фронце. Рамашоў ужо выразна бачыў яго цяжкую постаць з вялікімі папярэчнымі складкамі кіцеля пад грудзьмі і на тоўстым жываце, і вялікі квадратны твар, павернуты да салдат, і франтаваты з чырвонымі вензелямі вальтрап на прыгожым шэрым кані, і касцяныя колцы мартынгала, і маленькую нагу ў нізкім лакіраваным боце.

— Здарова, шостая!

Людзі закрычалі вакол Рамашова пераўвялічана гучна, нібы надрываючыся ад уласнага крыку. Генерал упэўнена і нядбайна сядзеў на кані, а конь, з налітымі крывёю лагоднымі вачамі, прыгожа выгнуўшы шыю, сакавіта пахрумстваючы жалезам муштука ў роце і раскідваючы з морды лёгкую белую пену, ішоў дробным гнуткім крокам. «У яго скроні сівыя, а вусы чорныя, мусіць, нафарбаваныя», — мільганула ў Рамашова хуткая думка.

Праз залатыя акуляры карпусны камандзір уважліва ўглядаўся сваімі цёмнымі, зусім маладымі, разумнымі і насмешлівымі вачмі ў кожную пару скіраваных на яго вачэй. Вось ён параўняўся з Рамашовым і прыклаў руку да брыля фуражкі. Рамашоў стаяў увесь выпрастаўшыся, з напружанымі мускуламі ног, моцна, да болю, сціснуўшы эфес апушчанай долу шашкі. Шчаслівае, адданае захапленне раптам халадком прабегла па яго руках і нагах, пакрыўшы іх цвёрдымі пухіркамі. І, пільна пазіраючы ў твар карпуснога камандзіра, ён падумаў сам сабе, па сваёй наіўнай дзіцячай звычцы: «Вочы баявога генерала са здавальненнем спыніліся на стройнай, хударлявай постаці маладога падпаручніка».

Карпусны камандзір аб'ехаў такім чынам адну за адной усе роты, вітаючыся з кожнай. Ззаду ў яго бязладнай групай рухалася світа: каля пятнаццаці штабных афіцэраў на цудоўных, гладкіх конях. Рамашоў і на іх пазіраў гэткімі ж адданымі вачамі, але ніхто са світы не глянуў на падпаручніка: усе гэтыя парады, сустрэчы з музыкай, гэтыя хваляванні маленькіх пяхотных афіцэраў даўно ўжо былі для іх прывычнай, надакучлівай справай. І Рамашоў з няяснай зайздрасцю і зласлівасцю адчуў, што гэтыя ганарыстыя людзі жывуць нейкім асобным, прыгожым, недасягальным для яго, вышэйшым жыццём.

Нехта здаля падаў музыкам знак, каб тыя перасталі іграць. Камандзір корпуса шпаркай рыссю ехаў ад левага фланга да правага ўздоўж лініі палка, і за ім стракатай, пышнай чарадою расцягнулася яго світа. Палкоўнік Шульговіч пад'ехаў да першай роты. Зацягваючы павады свайму гнядому каню, адкінуўшыся тоўстым тулавам назад, ён крыкнуў тым незвычайна лютым, спалоханым і хрыплым голасам, якім крычаць на пажарах брандмаёры:

— Капітан Асадчы! Выводзьце роту-у! Хутка!..

У палкавога камандзіра і ў Асадчага на ўсіх вучэннях было пастаяннае любоўнае спаборніцтва ў галасах. І цяпер нават у шаснаццатай роце была чуваць фарсістая металічная каманда Асадчага:

— Рота, на плячо! Раўненне на сярэдзіну, шагам марш!

У яго роце шляхам доўгіх, упартых намаганняў быў выпрацаваны пры маршыроўцы асобы, надзвычай рэдкі і цвёрды крок, прычым салдаты высока падымалі нагу ўгору і з сілаю кідалі яе на зямлю. Гэта атрымлівалася гучна і важна і выклікала зайздрасць ва ўсіх ротных камандзіраў.

Але не паспела першая рота зрабіць і пяцідзесяці крокаў, як пачуўся нецярплівы выкрык карпуснога камандзіра:

— Гэта што? Спыніце роту. Спыніце! Ротны камандзір, да мяне. Што вы тут паказваеце? Што гэта: пахавальная працэсія? Факельцуг? Раскладныя салдацікі? Маршыроўка ў тры тэмпы? Цяпер, капітан, не мікалаеўскія часы, калі служылі па дваццаць пяць гадоў. Колькі лішніх дзён у вас пайшло на гэты кардэбалет! Каштоўных дзён!

Асадчы стаяў перад ім, высокі, нерухомы, змрочны, з апушчанай долу аголенай шашкай. Генерал памаўчаў крышку і працягваў больш спакойна, з сумным і насмешлівым выразам:

— Відаць, людзей зусім затузалі маршыроўкаю? Эх вы, анікі-воіны. А спытай у вас... ды вось, дазвольце, як гэтага малойчыка прозвішча?

Генерал паказаў на другога ад правага фланга салдата.

— Ігнат Міхайлаў, ваша яснавяльможнасць, — безудзельным, салдацкім драўляным басам адказаў Асадчы.

— Добра. А што вы пра яго ведаеце? Халасты ён? Жанаты? Ёсць у яго дзеці? Можа, у яго ёсць там у вёсцы якое-небудзь гора? Бяда? Нястача? Што?

— Не магу знаць, ваша яснавяльможнасць. Сто чалавек. Цяжка запомніць.

— Цяжка запомніць! — з горыччу паўтарыў генерал. — Ах, панове, панове! Сказана ў пісанні: духа не гасіце, а вы што робіце? Гэтая ж святая, шэрая скацінка, калі справа дойдзе да бою, вас сваімі грудзьмі прыкрые, вынесе вас з агню на сваіх плячах, на холадзе вас сваім шыняльком укрые, а вы — не магу знаць.

І, моцна раззлаваўшыся, без патрэбы і нервова перабіраючы павады, генерал закрычаў цераз галаву Асадчага на палкавога камандзіра:

— Палкоўнік, забярыце гэтую роту. І глядзець не буду. Забярыце, забярыце, зараз жа! Пятрушкі! Кардонныя паяцы! Чугунныя мазгі!

З гэтага і пачаўся правал палка. Стомленасць і напалоханасць салдат, бяздумная жорсткасць унтэр-афіцэраў, бяздушныя і халатныя адносіны афіцэраў да службы — усё гэта выразна, але ганебна выявілася на аглядзе. У другой роце людзі не ведалі «Ойча нашага», у трэцяй самі афіцэры блыталіся пры рассыпным страі, у чацвертай нейкаму салдату ў часе ружэйных прыёмаў зрабілася млосна. А галоўнае — ні ў адной роце не мелі ніякага ўяўлення аб прыёмах супроць нечаканых кавалерыйскіх атак, хоць рыхтаваліся да іх і ведалі іх важнасць. Прыёмы гэтыя прыдумаў і ўвёў у практыку менавіта сам карпусны камандзір, і заключаліся яны ў хуткіх перастраеннях, якія кожны раз патрабавалі ад начальнікаў вынаходлівасці, кемлівасці і шырокай асабістай ініцыятывы. І на іх зрываліся па чарзе ўсе роты, апрача пятай.

Паглядзеўшы роту, генерал выдаляў са строю ўсіх афіцэраў і пытаўся ў людзей, ці ўсім здаволены, ці атрымліваюць усё, што ім належыць, ці няма скаргаў і прэтэнзій? Але салдаты дружна гаркалі, што яны «так точна, усім здаволены». Калі апытвалі першую роту, Рамашоў чуў, як ззаду ў яго фельдфебель ягонай роты, Рында, гаварыў шапялявым і пагрозлівым голасам:

— Вось няхай толькі мне хто-небудзь аб'явіць прэтэнзію! Я яму потым такую аб'яўлю прэтэнзію!

Затое тым лепш паказала сябе пятая рота. Малайцаватыя, свежыя людзі выконвалі ротнае вучэнне такім лёгкім, бадзёрым і жвавым крокам, з такім спрытам, што здавалася, агляд быў для іх не страшны экзамен, а нейкая вясёлая і зусім няцяжкая забава. Генерал усё яшчэ быў пануры, але ўжо кінуў ім: «Добра, хлопцы!» — гэта ўпершыню за ўвесь час агляду.

Прыёмамі супроць атак кавалерыі Сталькоўскі канчаткова заваяваў карпуснога камандзіра. Сам генерал паказаў яму праціўніка раптоўнымі хуткімі фразамі:»Кавалерыя справа, восемсот крокаў», і Сталькоўскі, ні на хвіліну не губляючыся, адразу ж дакладна і спакойна спыняў роту, паварочваў яе тварам да ўяўнага ворага, які імчаўся кар'ерам, змыкаў, эканомячы час, узводы — галаўны з калена, другі стоячы, — назначаў прыцэл, даваў два ці тры ўяўныя залпы і потым камандаваў: «На руку!» «Цудоўна, браткі! Дзякуй, малайцы!» — хваліў генерал.

Пасля апытання рота зноў пастроілася разгорнутым строем. Але генерал марудзіў яе адпускаць. Павольна праязджаючы ўздоўж фронту, ён дапытліва, з асобай цікаўнасцю, углядаўся ў салдацкія твары, і тонкая, здаволеная ўсмешка свяцілася праз акуляры ў яго разумных вачах пад цяжкімі апухлымі павекамі. Раптам ён спыніў каня і павярнуўся назад, да начальніка свайго штаба:

— Не, вы паглядзіце, палкоўнік, якія ў іх морды! Пірагамі вы іх, ці што, корміце, капітан? Паслухай, эй ты, таўстарожы, — паказаў ён рухам падбародка на аднаго салдата, — цябе Кавалём завуць?

— Точна так, ваша яснавяльможнасць, Міхайла Барыйчук! — весела, са здаволенай дзіцячай усмешкай крыкнуў салдат.

— Вось як, я думаў, Каваль. Ну, значыць, памыліўся, — пажартаваў генерал. — Нічога не зробіш. Не ўдалося... — дадаў ён вясёлую, цынічную фразу.

Твар салдата зусім расплыўся ў недарэчнай і радаснай усмешцы.

— Ніяк не, ваша яснавяльможнасць! — крыкнуў ён яшчэ мацней. — Так што ў сябе ў вёсцы займаўся кавальскім майстэрствам. Кавалём быў.

— А, вось бачыш! — генерал зычліва кіўнуў галавою. Ён ганарыўся сваім веданнем салдата. — Што, капітан, ён у вас добры салдат?

— Вельмі добры. У мяне ўсе яны добрыя, — адказаў Сталькоўскі сваім звычайным, самаўпэўненым тонам.

Бровы ў генерала злосна ўздрыгнулі, але губы ўсміхнуліся, і ад гэтага ўвесь ягоны твар зрабіўся лагодны і па-старыкоўскі мілы.

— Ну, гэта вы, капітан, здаецца, ужо... Ёсць жа аштрафаваныя?

— Ніводнага, ваша яснавяльможнасць. Пяты год ніводнага.

Генерал цяжка схіліўся з сядла і працягнуў Сталькоўскаму сваю пухлую руку ў белай незашпіленай пальчатцы.

— Вялікае вам дзякуй, родны мой, — сказаў ён дрыготкім голасам, і яго вочы раптам забліскалі слязьмі. Ён, як і многія іншыя дзівакаватыя баявыя генералы, любіў іншы раз паплакаць. — Дзякуй, суцешылі старога. Дзякуй, асілкі! — энергічна крыкнуў ён роце.

Дзякуючы добраму ўражанню, якое пакінуў Сталькоўскі, агляд і шостай роты прайшоў адносна шчасліва. Генерал не хваліў, але і не лаяўся. Аднак і шостая рота асарамацілася, калі салдаты пачалі калоць саламяныя чучалы, прымацаваныя да драўляных рам.

— Не так, не так, не так, не так! — гарачыўся карпусны камандзір, торгаючыся ў сядле. — Зусім не так! Браткі, слухай мяне! Калі ад сэрца ў самую сярэдзіну, штык да трубкі. Трэба раззлавацца! Ты не хлеб у печку стаўляеш, а ворага колеш...

Астатнія роты правальваліся адна за адной. Карпусны камандзір нават перастаў хвалявацца і рабіць свае характэрныя, вострыя заўвагі і сядзеў на кані маўклівы, згорблены, з сумным тварам. Пятнаццатую і шаснаццатую роты ён і зусім не стаў глядзець, а толькі кінуў з агідаю, стомлена махнуўшы рукою:

— Ну, гэта... неданоскі нейкія.

Заставаўся цырыманіяльны марш. Увесь полк сабралі ў цесную, самкнутую калону, па паўротна. Зноў выскачылі наперад жаланёры і выцягнуліся насупраць правага фланга, абазначаючы лінію руху. Стаяла спякота. Людзі знясільвалі ад духменю і ад цяжкіх выпарэнняў уласных целаў, скучаных на малой плошчы, ад смуроду ботаў, махоркі, бруднай чалавечай скуры і пераваранага страўнікам чорнага хлеба.

Але перад цырыманіяльным маршам усе падбадзёрыліся. Афіцэры амаль упрошвалі салдат: «Браткі, ужо вы пастарайцеся прайсці малайцамі перад карпусным. Не асаромце». І ў гэтым звароце начальнікаў да падначаленых прабівалася цяпер штосьці ліслівае, няўпэўненае і вінаватае. Як быццам гнеў такой недасягальна высокай асобы, як карпусны камандзір, раптам прыціснуў агульным цяжарам і афіцэра і салдата, абязлічваў і ўраўноўваў іх і рабіў у аднолькавай ступені спалоханымі, разгубленымі і нікчэмнымі.

— Полк, смірррна-а... Музыканты, на лінію-у! — Даляцела здалёку каманда Шульговіча.

І ўсе паўтары тысячы чалавек на хвіліну заварушыліся з глухім, таропкім шумам і раптам нерухома сціхлі, нервова і насцярожана выпрастаўшыся.

Шульговіча не відаць было. Зноў дакаціўся яго зычны, пераліўчаты голас:

— Полк, на плячо-о-о!..

Чатыры батальённыя камандзіры, павярнуўшыся на конях да сваіх часцей, скамандавалі ўразброд:

— Батальён, на пля... — і напружана ўтаропіліся вачмі ў палкавога камандзіра.

Дзесьці далёка наперадзе палка бліснула ў паветры і апусцілася долу шашка. Гэта быў сігнал да агульнай каманды, і чатыры батальённыя камандзіры разам крыкнулі:

— ...чо!

Полк з глухім шумам бязладна ўскінуў стрэльбы. Дзесьці забразгалі штыкі.

Тады Шульговіч, залішне расцягваючы словы, урачыста, сурова, радасна і гучна, на ўсю сілу сваіх вялізных лёгкіх, скамандаваў:

— Да цы-ры-ма-ні-яль-на-га маршу-у!..

Цяпер ужо ўсе шаснаццаць ротных камандзіраў бязладна і фальшыва, на розныя галасы заспявалі:

— Да цырыманіяльнага маршу!

І недзе, у хвасце калоны, адзін запознены ротны крыкнуў пазней за ўсіх астатніх дрыготкім і засаромленым голасам, не дагаворваючы каманды:

— Да цырыяльнага... — і адразу ж нясмела абарваўся.

— Па паў-аў-ротна-а! — выгукнуў Шульговіч.

— Па паўротна! — адразу ж падхапілі ротныя.

— На двух-узводную-ую дыстанцыю! — заліваўся Шульговіч.

— На двухузводную дыстанцыю!..

— Раўнен-не на-права-а!

— Раўненне направа! — паўтарыла шматгалосае пярэстае рэха.

Шульговіч счакаў нейкі момант і рэзка кінуў:

— Першая паўрота — шагам!

Глуха далятаючы праз шчыльныя шэрагі, нізка сцелючыся па самай зямлі, пачулася наперадзе густая каманда Асадчага:

— Перша-ая паўрота. Раўненне направа. Шагам... арш!

Дружна загрукаталі наперадзе палкавыя барабаншчыкі. Ззаду відаць было, як ад нахіленага лесу штыкоў аддзялілася роўная доўгая лінія і раўнамерна загайдалася ў паветры.

— Другая паўрота, проста! — пачуў Рамашоў высокі бабскі голас Арчакоўскага.

І другая лінія штыкоў, адыходзячы, загайдалася. Гук барабанаў рабіўся ўсё цішэйшы і цішэйшы, быццам ён апускаўся некуды ўніз, пад зямлю, і раптам на яго наляцела, паваліўшы і зламаўшы яго, вясёлая, ззяючая і прыгожая хваля аркестра. Гэта падхапіла тэмп палкавая музыка, і ўвесь полк адразу пажвавеў і падцягнуўся: галовы ўзняліся вышэй, выпрасталіся больш стройна целы, пасвятлелі шэрыя, змучаныя твары.

Адна за адной адыходзілі паўроты, і з кожным разам усё ярчэйшымі і больш радаснымі рабіліся гукі палкавога маршу. Вось адышла апошняя паўрота першага батальёна. Падпалкоўнік Лех у суправаджэнні Алізара рушыў наперад на худым вараным кані. У абодвух шашкі з кісцю рукі на ўзроўні твару. Чутна спакойная і, як заўсёды, нядбайная каманда Сталькоўскага. Высока над штыкамі плаўна загайдалася дрэўка сцяга. Капітан Сліва выйшаў наперад — згорблены, азызлы, аглядаючы строй вадзяністымі вылупленымі вачамі, даўгарукі, падобны да вялікай старой нуднай малпы.

— П-першая паўрота... п-проста!

Лёгкім і маладзецкім крокам выходзіць Рамашоў перад сярэдзінай сваёй паўроты. Штосьці радаснае, прыгожае і гордае расце ў ягонай душы. Хутка слізгае ён вачмі па тварах першай шарэнгі. «Стары рубака абвёў сваіх ветэранаў сакаліным позіркам», — мільганула ў яго галаве гучная фраза ў той час, калі ён сам зацягнуў па-заліхвацку, нараспеў:

— Дру-у-гая паўро-ота-а...

«Раз, два!» — лічыць Рамашоў у думках і трымае такт аднымі наскамі ботаў. «Трэба пад левую нагу. Левай, правай». І са шчаслівым тварам, адкінуўшы назад галаву, ён выкрыквае высокім тэнарам, які звініць на ўсё поле:

— Проста!

І, павярнуўшыся на адной назе, нібы на пружыне, ён, не азіраючыся назад, напеўна дадае двума тонамі ніжэй:

— Раў-анен-не направа-а!

Хараство моманту ап'яняе яго. На хвіліну яму здаецца, што гэтая музыка накрывае яго хвалямі пякучага, асляпляльнага святла і што медны, радасны крык падае зверху, з неба, з сонца. Як і надоечы, пры сустрэчы, — салодкі, дрыготкі халадок бяжыць па яго целе і робіць скуру цвёрдай і прыўзнімае і варушыць валасы на галаве.

Дружна, у такт музыцы, закрычала пятая рота, адказваючы на пахвалу генерала. Вызваленыя з жывой перашкоды з чалавечых целаў, як бы радуючыся свабодзе, гучней і весялей пабеглі насустрач Рамашову гукі маршу. Цяпер падпаручнік зусім выразна бачыць наперадзе і справа ад сябе тоўстую постаць генерала на шэрым кані, нерухомую світу ззаду ў яго, а яшчэ далей рознакаляровую групу жаночых сукенак, якія ў асляпляльным паўдзённым святле здаюцца нейкімі казачнымі кветкамі. А злева бліскаюць залатыя трубы аркестра, і Рамашоў адчувае, што паміж генералам і музыкай прабегла нябачная чароўная нітка, цераз якую і радасна і боязна пераступіць.

Але першая паўрота ўжо перайшла цераз гэтую мяжу.

— Добра, хлопцы! — чуваць здаволены голас карпуснога камандзіра.

— А-а-а-а! — падхопліваюць салдаты высокімі, шчаслівымі галасамі. Яшчэ гучней вырываюцца наперад гукі музыкі. «О любы, — з замілаванасцю думае Рамашоў пра генерала. — Разумнік!»

Цяпер Рамашоў адзін. Плаўна і пругка, ледзьве дакранаючыся нагамі да зямлі, набліжаецца ён да запаветнай рысы. Галава яго смела адкінута назад і з гордым выклікам павернута ўлева. Ва ўсім целе ў яго такое адчуванне лёгкасці і свабоды, нібы ён неспадзявана атрымаў здольнасць лётаць. І, уяўляючы сябе цудоўным цэнтрам усяго сусвету, ён гаворыць сам сабе ў нейкім ружовым, радасным сне:

«Паглядзіце, паглядзіце, — гэта ідзе Рамашоў». «Вочы дам былі поўны захаплення». Раз, два, левай!.. «Наперадзе паўроты грацыёзнаю хадою ішоў прыгожы малады падпаручнік». Левай, правай!.. «Палкоўнік Шульговіч, ваш Рамашоў адно хараство, — сказаў карпусны камандзір, — я хацеў бы мець яго за свайго ад'ютанта». Левай...

Яшчэ хвіліна, яшчэ імгненне — і Рамашоў пераступіць цераз зачараваную нітку. Музыка гучыць шалёнай, гераічнай, вогненнай урачыстасцю. «Зараз пахваліць», — думае Рамашоў, і ягоная душа поўна святочнага ззяння. Чуваць голас карпуснога камандзіра, вось голас Шульговіча, яшчэ нечыя галасы... «Вядома, генерал пахваліў, але чаму ж салдаты не адказвалі? Нехта крычыць ззаду, з радоў... Што здарылася?»

Рамашоў павярнуўся назад і збялеў. Уся яго паўрота замест дзвюх роўных, стройных ліній уяўляла з сябе брыдкі, паламаны ва ўсіх напрамках, збіты ў кучу, як чарада авечак, натоўп. Гэта здарылася праз тое, што падпаручнік, захоплены сваёй радасцю і сваімі палкімі марамі, сам не ўгледзеў таго, як крок за крокам пераходзіў ад сярэдзіны ўправа, насядаючы ў той жа час на паўроту, і нарэшце апынуўся на яе правым флангу, змяўшы і парушыўшы агульны рух. Усё гэта Рамашоў убачыў і зразумеў за адно кароткае, як думка, імгненне, гэтак жа як убачыў і радавога Хлебнікава, які клыпаў адзін, крокаў за дваццаць ад строю, якраз на вачах у генерала. Ён паваліўся на хаду і цяпер, увесь у пыле, даганяў сваю паўроту, нізка сагнуўшыся пад цяжарам амуніцыі, нібыта бег на карачках, трымаючы ў адной руцэ стрэльбу, другой рукой бездапаможна выціраючы нос.

Рамашову раптам здалося, што сонечны травеньскі дзень адразу пацямнеў, што на яго плечы абваліўся мёртвы, чужы цяжар, падобны да пясчанай гары, і што музыка зайграла нудна і глуха. І сам ён адчуў сябе маленькім, кволым, непрыгожым, з вялымі рухамі, з цяжкімі і непаслухмянымі нагамі.

Да яго ўжо ляцеў кар'ерам палкавы ад'ютант. Твар у Федароўскага быў чырвоны і скрыўлены ад злосці, ніжняя сківіца моцна дрыжала. Ён задыхаўся ад гневу і ад шпаркай язды. Яшчэ здалёку ён пачаў люта крычаць, захліпаючыся і давячыся словамі:

— Падпаручнік... Рамашоў... Камандзір палка аб'яўляе вам... строгую вымову... На сем дзён... на гаўптвахту... у штаб дывізіі. Агіднасць, скандал... Увесь полк а......і!.. Хлапчук!

Рамашоў не адказваў яму, нават не павярнуў да яго галавы. Што ж, вядома, ён мае права лаяцца! Вось і салдаты чулі, як ад'ютант крычаў на яго. «Ну, што ж, і няхай сабе чулі, гэтак мне і трэба, і няхай, — з вострай нянавісцю да самога сябе падумаў Рамашоў. — Усё цяпер загінула для мяне. Я застрэлюся. Я зганьбаваны навекі. Усё, усё загінула для мяне. Я смешны, я маленькі, у мяне бледны, непрыгожы твар, нейкі недарэчны твар, самы агідны на ўсім свеце. Усё загінула! Салдаты ідуць ззаду, пазіраюць мне ў спіну, і смяюцца, і штурхаюць адзін аднаго локцямі. А можа, шкадуюць мяне? Не, я абавязкова, абавязкова застрэлюся!»

Паўроты, адыходзячы даволі далёка ад карпуснога камандзіра, адна за адной паварочвалі цераз левае плячо і вярталіся на ранейшае месца, адкуль яны пачалі рух. Тут іх перастрайвалі ў разгорнуты ротны строй. Пакуль падыходзілі заднія часці, людзям дазволілі стаяць вольна, а афіцэры сышлі са сваіх месц, каб размяцца і папаліць з рукава. Адзін Рамашоў аставаўся ў сярэдзіне фронту, на правым флангу сваёй паўроты. Канцом аголенай шашкі ён засяроджана калупаў зямлю ля сваіх ног і хоць не ўзнімаў апушчанай галавы, але адчуваў, што з усіх бакоў на яго скіраваны цікаўныя, насмешлівыя і пагардлівыя позіркі.

Капітан Сліва прайшоў паўз Рамашова і, не прыпыняючыся, ні на кога не пазіраючы, быццам размаўляючы сам з сабою, прабурчаў хрыпла, са стрыманай злосцю, праз сцятыя зубы:

— С-сёння ж майце л-ласку падаць рапарт аб п-пераводзе ў другую роту.

Потым падышоў Веткін. У яго светлых, добрых вачах і ў кутках апушчаных губ Рамашоў прачытаў той грэблівы і жаласлівы выраз, з якім людзі пазіраюць на зарэзанага цягніком сабаку. І ў той жа час сам Рамашоў з агідаю адчуў у сябе на твары нейкую недарэчную, цьмяную ўсмешку.

— Пойдзем папалім, Юрый Аляксеевіч, — сказаў Веткін.

І, цмокнуўшы языком і кіўнуўшы галавой, ён дадаў з прыкрасцю:

— Эх, галубок!..

У Рамашова закалаціўся падбародак, а ў горле зрабілася горка і цесна. Ледзьве стрымліваючы рыданні, ён адказаў дрыготкім прыдушаным голасам пакрыўджанага дзіцяці:

— Не ўжо... што ўжо тут... я не хачу...

Веткін адышоў убок. «Вось вазьму зараз, падыду і плясну Сліве па шчацэ, — мільганула ў Рамашова зусім нечакана рызыкоўная думка. — Або падыду да карпуснога і скажу: «Сорамна табе, старому чалавеку, гуляць у салдацікі і мучыць людзей. Адпусці іх адпачыць. Праз цябе два тыдні білі салдат».

Але раптам яму прыгадаліся яго нядаўнія ганарлівыя мары аб стройным прыгажуне-падпаручніку, аб жаночым захапленні, аб радасці ў вачах баявога генерала, — і яму зрабілася так сорамна, што ён адразу ж пачырванеў не толькі тварам, але нават грудзьмі і спіной.

«Ты смешны, нікчэмны, благі чалавек! — крыкнуў ён у думках самому сабе. — Дык ведайце ўсе, што я сёння застрэлюся!»

Агляд падыходзіў к канцу. Роты яшчэ некалькі разоў прадэфіліравалі перад карпусным камандзірам: спачатку паротна крокам, потым бегма, затым самкнутай калонай са стрэльбамі наперавес. Генерал як быццам памякчэў крышку і некалькі разоў пахваліў салдат. Было ўжо каля чатырох гадзін. Нарэшце полк спынілі і загадалі людзям стаяць вольна. Штаб-гарніст затрубіў «выклік начальнікаў».

— Панове афіцэры, да карпуснога камандзіра! — праляцела па радах.

Афіцэры выйшлі са строю і шчыльным кругам абступілі карпуснога камандзіра. Ён сядзеў на кані, згорбіўшыся, апусціўшыся, напэўна, моцна стомлены, але яго разумныя, прыжмураныя, апухлыя вочы жвава і насмешліва пазіралі праз залатыя акуляры.

— Буду кароткі, — загаварыў ён адрывіста і важна. — Полк нікуды не варты. Салдат не лаю, абвінавачваю начальнікаў. Фурман дрэнны — і коні не вязуць. Не бачу ў вас сэрца, глыбокага разумення клопату аб людзях. Памятайце цвёрда: «Шчаслівы той, хто душу сваю аддасць за бліжняга свайго». А ў вас адна думка — як бы дагадзіць на аглядзе начальству. Людзей замучылі, як рамізніцкіх коней. Афіцэры маюць запушчаны і дзікі выгляд, нейкія дзячкі ў мундзірах. Між іншым, аб гэтым прачытаеце ў маім загадзе. Адзін прапаршчык, здаецца, шостай ці сёмай роты, парушыў раўненне і зрабіў з роты кашу. Сорамна! Не патрабую шагістыкі ў тры тэмпа, але вакамер і спакой перш за ўсё.

«Пра мяне!» — з жахам падумаў Рамашоў, і яму здалося, што ўсе прысутныя адначасова паглядзелі на яго. Аднак ніхто не зварухнуўся. Усе стаялі маўклівыя, панурыя і нерухомыя, не зводзячы вачэй з генеральскага твару.

— Камандзіру пятай роты маё шчырае дзякуй! — гаварыў далей карпусны камандзір. — Дзе вы, капітан? А, вось! — генерал крыху па-тэатральнаму, дзвюма рукамі ўзняў над галавой фуражку, адкрыў магутны лысы чэрап з гузам над ілбом і нізка схіліўся перад Сталькоўскім. — Яшчэ раз дзякую вам і з радасцю цісну вашу руку. Калі бог давядзе біцца майму корпусу пад маім начальствам, — вочы ў генерала замаргалі і засвяціліся слязьмі, — дык памятайце, капітан, першую небяспечную справу даручу вам. А зараз, панове, маё вам шанаванне. Вы вольныя, рады буду бачыць вас другім разам, але ў другім парадку. Дазвольце дарогу каню.

— Ваша яснавяльможнасць, — выступіў наперад Шульговіч, — асмелюся прапанаваць ад імя паноў афіцэраў паабедаць у нашым сходзе. Мы будзем...

— Не, ужо навошта! — суха перапыніў яго генерал. — Шчыра дзякуй вам, я запрошан сёння да графа Ледахоўскага.

Па шырокай дарозе, ачышчанай афіцэрамі, ён галопам паскакаў у полк.

Людзі самі, без загаду, страпянуліся, выпрасталіся і сціхлі.

— Дзякуй, N-цы! — цвёрда і прыветліва крыкнуў генерал. — Даю вам два дні адпачынку. А зараз... — ён весела павысіў голас, — па палатках бягом марш! Ура!

Здавалася, што гэтым кароткім крыкам ён адразу ўзняў увесь полк. З аглушальным радасным ровам кінуліся паўтары тысячы людзей у розныя бакі, і зямля закалацілася і загула ў іх пад нагамі.


Рамашоў аддзяліўся ад афіцэраў, якія натоўпам вярталіся ў горад, і пайшоў дальняю дарогаю, цераз лагер. Ён адчуваў сябе ў гэтыя хвіліны нейкім убогім адшчапенцам, выкінутым з палкавой сям'і, нейкім непрыемным, чужым для ўсіх чалавекам, і нават не дарослым чалавекам, а агідным, распусным і пачварным хлапчуком.

Калі ён праходзіў ззаду палатак сваёй роты, па афіцэрскай лініі, дык чыйсьці прыдушаны, але гнеўны крык прыцягнуў ягоную ўвагу. Ён прыпыніўся на хвіліну і ў прасвеце паміж палаткамі ўгледзеў свайго фельдфебеля Рынду, маленькага, чырванатварага, апаплектычнага асілка, які брыдка лаяўся, біў кулакамі па твары Хлебнікава. У Хлебнікава быў змрочны і разгублены твар, а ў бяздумных вачах свяціўся жывёльны страх. Галава ў яго бездапаможна матлялася з аднаго боку на другі, і чуваць было, як пры кожным удары гучна стукалі адна аб адну яго сківіцы.

Рамашоў таропка, амаль бегма, прайшоў міма. У яго не было сілы заступіцца за Хлебнікава. І ў той жа час ён хваравіта адчуў, што яго ўласны лёс і лёс гэтага няшчаснага, забітага, змардаванага салдаціка неяк па-дзіўнаму блізка і агідна перапляліся за сённяшні дзень. Нібыта яны абодва былі калекі, якія пакутуюць ад адной і той жа хваробы і абуджаюць у людзях адну і тую ж гідлівасць. І хоць гэтае ўсведямленне аднолькавасці становішча і выклікала ў Рамашова толькі сорам і агіду, але ў ім было штосьці незвычайнае, глыбокае, па-сапраўднаму чалавечае.


XVI

З лагера ў горад вяла толькі адна дарога — цераз чыгуначнае палатно, якое ў гэтым месцы праходзіла ў крутой і глыбокай выемцы. Рамашоў па вузкай, добра ўтаптанай, вельмі стромкай сцежцы хутка збег уніз і стаў з цяжкасцю падымацца па другім адхоне. Яшчэ з сярэдзіны пад'ёму ён заўважыў, што нехта стаіць наверсе ў кіцелі наапашкі.

Прыпыніўшыся на нейкі момант і прыжмурыўшыся, ён пазнаў Мікалаева.

«Зараз будзе самае непрыемнае!» — падумаў Рамашоў. Сэрца ў яго тужліва заныла ад трывожнага прадчування. Але ён усё ж пакорліва падымаўся ўгору.

Афіцэры не бачыліся каля пяці дзён, але цяпер яны чамусьці не прывіталіся пры сустрэчы, і чамусьці Рамашоў не ўбачыў у гэтым нічога незвычайнага, быццам іначай і не магло быць у гэты цяжкі, няшчасны дзень. Ні адзін з іх нават не дакрануўся рукою да фуражкі.

— Я знарок чакаў вас тут, Юрый Аляксеевіч, — сказаў Мікалаеў, пазіраючы кудысьці ўдалечыню, на лагер, цераз плячо Рамашова.

— Да вашых паслуг, Уладзімір Яфімыч, — адказаў Рамашоў з фальшывай развязнасцю, але дрыготкім голасам. Ён нагнуўся, сарваў леташнюю сухую карычневую былінку і стаў разгублена яе жаваць. У той жа час ён пільна прыглядаўся, як у гузіках на паліто Мікалаева адбівалася яго ўласная постаць, з вузкай, маленькай галавой і маленечкімі ножкамі, але да агіднасці шырокая ў баках.

— Я вас не затрымаю, мне толькі два словы, — сказаў Мікалаеў.

Ён гаварыў вельмі мякка, з падкрэсленай ветлівасцю гарачага і раззлаванага чалавека, які вырашыў быць стрыманым. Але паколькі размаўляць, пазбягаючы адзін аднаго вачмі, рабілася з кожнай хвілінай усё больш няёмка, дык Рамашоў прапанаваў запытальна:

— Дык пойдзем?

Пакручастая сцежка, пратаптаная пешаходамі, перасякала вялікае бураковае поле. Удалечыні відаць былі белыя домікі і чырвоныя чарапічныя дахі горада. Афіцэры пайшлі поруч, саступаючы адзін аднаму дарогу. Нейкі час абодва маўчалі. Нарэшце Мікалаеў гучна і глыбока, з прыкметнай цяжкасцю пераводзячы дыханне, загаварыў:

— Я перш за ўсё павінен паставіць пытанне: ці з належнай павагай ставіцеся вы да маёй жонкі... да Аляксандры Пятроўны?

— Я не разумею, Уладзімір Яфімавіч... — запярэчыў Рамашоў. — Я, са свайго боку, таксама павінен спытаць у вас...

— Дазвольце! — раптам загарачыўся Мікалаеў. — Будзем пытацца па чарзе, спачатку я, а потым вы. А іначай мы не дамовімся. Будзем гаварыць проста і шчыра. Адкажыце мне перш за ўсё: цікавіць вас хоць колькі-небудзь тое, што пра яе гавораць і разводзяць плёткі? Ну, адным словам... чорт!.. яе рэпутацыя? Не, не, чакайце, не перапыняйце мяне... Вы ж, спадзяюся, не будзеце адмаўляць таго, што вы ад яе і ад мяне не бачылі нічога, апрача дабра, і што вы былі ў нашым доме прыняты, як блізкі, свой чалавек, амаль як родны.

Рамашоў спатыкнуўся на рыхлай зямлі і прамармытаў засаромлена:

— Паверце, я заўсёды буду ўдзячны вам і Аляксандры Пятроўне...

— Ах, не, зусім не ў гэтым справа, зусім не ў гэтым. Я не шукаю вашай удзячнасці, — раззлаваўся Мікалаеў. — Я хачу сказаць толькі тое, што маю жонку закранула брудная, хлуслівая плётка, якая... ну, адным словам, якую... — Мікалаеў часта задыхаў і выцер хусцінкаю твар. — Ну, карацей кажучы, тут замешаны і вы. Мы абое — я і яна — мы атрымліваем ледзь не кожны дзень нейкія подлыя, нахабныя ананімныя пісьмы. Не буду вам іх паказваць... мне непрыемна гэта. І вось у гэтых пісьмах гаворыцца... — Мікалаеў сумеўся на хвіліну. — Ну, ды, чорт! — гаворыцца аб тым, што вы палюбоўнік Аляксандры Пятроўны і што... ух, якая подласць!.. Ну, і гэтак далей... што ў вас штодзённа адбываюцца нейкія патаемныя сустрэчы і быццам бы ўвесь полк пра гэтае ведае. Агіднасць!

Ён злосна заскрыгатаў зубамі і сплюнуў.

— Я ведаю, хто пісаў, — ціха сказаў Рамашоў, павярнуўшыся ўбок.

— Ведаеце?

Мікалаеў спыніўся і груба схапіў Рамашова за рукаў. Відаць было, што раптоўны выбух гневу адразу разбіў яго штучную стрыманасць. Яго бычыныя вочы зрабіліся вялікія, твар наліўся крывёю, у кутках губ выступіла густая сліна. Ён люта закрычаў, увесь схіляючыся наперад і набліжаючы свой твар да твару Рамашова:

— Дык як жа вы можаце маўчаць, калі ведаеце! У вашым становішчы абавязак кожнага больш-менш прыстойнага чалавека — заткнуць рот усякай погані. Чуеце вы... армейскі донжуан! Калі вы сумленны чалавек, а не якая-небудзь...

Рамашоў з нянавісцю паглядзеў у вочы Мікалаеву. Ногі і рукі ў яго раптам пацяжэлі, галава зрабілася лёгкая і нібы пустая, — а сэрца апала кудысьці глыбока ўніз і білася там магутнымі і балючымі штуршкамі, сатрасаючы ўсё цела.

— Я папрашу вас не крычаць на мяне, — глуха і працяжна вымавіў Рамашоў. — Гаварыце больш прыстойна, я не дазволю вам крычаць.

— Я зусім на вас і не крычу, — усё яшчэ груба, але сцішаючы тон, запярэчыў Мікалаеў. — Я вас толькі пераконваю, хоць маю права патрабаваць. Нашы ранейшыя адносіны даюць мне гэтае права. Калі вам хоць крышку дарагое чыстае, незаплямленае імя Аляксандры Пятроўны, дык вы павінны спыніць гэтае цкаванне.

— Добра, я зраблю ўсё, што магу, — суха адказаў Рамашоў.

Ён павярнуўся і сцежкаю пайшоў наперад. Мікалаеў адразу ж дагнаў яго.

— І потым... толькі вы, калі ласка, не злуйцеся... — загаварыў Мікалаеў больш мякка, з адценнем збянтэжанасці. — Калі мы пачалі ўжо гаварыць, дык лепш гаварыць усё да канца... Праўда?

— Так? — з запытаннем вымавіў Рамашоў.

— Вы самі бачылі, з якім пачуццём сімпатыі мы ставіліся да вас, гэта значыць, я і Аляксандра Пятроўна. І калі я цяпер вымушаны... Ах, ды вы самі ведаеце, што ў гэтым паршывым гарадку няма нічога больш страшнага за плёткі!

— Добра, — сумна адказаў Рамашоў. — Я перастану да вас хадзіць. Вы ж гэтага хацелі прасіць у мяне? Ну добра, я і сам вырашыў спыніць свае наведванні. Некалькі дзён таму назад я зайшоў усяго толькі на пяць хвілін, аддаць Аляксандры Пятроўне яе кнігі, і, шчыра кажу вам, гэта ў апошні раз.

— Так... дык вось... — сказаў няпэўна Мікалаеў і збянтэжана змоўк.

Афіцэры ў гэты час збочылі са сцежкі на шашу. Да горада заставалася яшчэ крокаў трыста, і паколькі гаварыць больш не было аб чым, дык абодва моўчкі ішлі поруч і не пазіралі адзін на аднаго. Ніводзін з іх не адважыўся — ні спыніцца, ні павярнуць назад. Становішча з кожнаю хвілінаю рабілася ўсё больш фальшывае і нацягнутае.

Нарэшце ля першых дамоў горада ім трапіўся насустрач рамізнік. Мікалаеў гукнуў яго.

— Так... дык вось... — зноў недарэчна вымавіў ён, звяртаючыся да Рамашова. — Такім чынам, да пабачэння, Юрый Аляксеевіч.

Яны не падалі адзін аднаму рук, а толькі дакрануліся да брылёў. Але калі Рамашоў глядзеў на белую моцную патыліцу Мікалаева, якая аддалялася ў клубах пылу, ён раптам адчуў сябе такім адзінокім, нібы ад яго жыцця толькі што адрэзалі самае вялікае, самае галоўнае.

Ён павольна пайшоў дахаты. Гайнан сустрэў яго на двары, яшчэ здалёку прыязна і весела скалячы зубы. Знімаючы з падпаручніка паліто, ён увесь час радасна ўсміхаўся і, як звычайна, прытанцоўваў на месцы.

— Твая не абедаў? — цікавіўся ён са спачувальнай фамільярнасцю. — Напэўна ж, галодны? Зараз пабяжу ў сход, прынясу табе абед.

— Прэч адсюль! — віскліва закрычаў на яго Рамашоў. — Прэч, прэч і не ўздумай заходзіць да мяне ў пакой. І, хто б ні пытаўся — мяне няма дома. Хоць бы сам гасудар імператар прыйшоў.

Ён лёг на пасцель і закрыў галаву падушкай, учапіўшыся ў яе зубамі. У яго гарэлі вочы, штосьці калючае, пабочнае раздзірала і ў той жа час сціскала горла, і хацелася плакаць. Ён прагна шукаў гэтых гарачых і прыемных слёз, гэтых доўгіх, горкіх рыданняў, якія прыносяць палёгку. І ён зноў і зноў свядома выклікаў у думках гэты дзень, згушчаючы сённяшнія крыўдныя і ганебныя здарэнні, уяўляючы самога сябе, нібы збоку, зняважаным, няшчасным і забытым усімі. Але слёзы не прыходзілі.

Потым здарылася штось дзіўнае. Рамашову здалося, што ён зусім не спаў, нават не задрамаў ні на хвіліну, а проста на працягу нейкага кароткага часу ляжаў без думак, заплюшчыўшы вочы. І раптам ён схамянуўся з ранейшым смуткам на душы. Але ў пакоі ўжо было цёмна. Выявілася, што ў гэтым стане разумовага здранцвення ён знаходзіўся больш пяці гадзін.

Яму захацелася есці. Ён устаў, прычапіў шашку, накінуў шынель на плечы і падаўся ў сход. Гэта было недалёка, ўсяго крокаў за дзвесце, і туды Рамашоў заўсёды хадзіў не з вуліцы, а праз чорны ход, нейкімі пусткамі, агародамі і пералазамі.

У сталовай, у більярднай і на кухні зырка гарэлі лямпы, і ад гэтага брудны, загрувашчаны двор афіцэрскага сходу выглядаў чорным, нібы залітым чарнілам. Вокны былі ўсюды расчынены насцеж. Чуваць былі гамонка, смех, песні, гулкія ўдары більярдных шароў. Рамашоў падняўся ўжо на задні ганак, але раптам спыніўся, пачуўшы ў сталовай раздражнёны і насмешлівы голас капітана Слівы. Акно было за два крокі, і, асцярожна зірнуўшы ў яго, Рамашоў угледзеў сутулаватую спіну свайго ротнага камандзіра.

— У-уся рота ідзе, як-к адзін ч-чалавек — аць! аць! аць! — гаварыў Сліва, плаўна ўзнімаючы і апускаючы працягнутую далонь, — а яно адно, быццам на смех — о! о! — як той казёл. — Ён мітусліва і брыдка тыцнуў некалькі разоў указальным пальцам угору. — Я яму я-сна сказаў б-без цырымоніі: ідзіце, п-паважаны, лепш у дру-гую роту. А лепш бы вам і зусім з п-палка пайсці. Які з вас к чорту афіцэр? Так, в-выклічнік нейкі, ды і толькі...

Рамашоў заплюшчыў вочы і ўцягнуў галаву ў плечы. Яму здавалася, што калі ён зараз зварухнецца, дык усе, хто быў у сталовай, заўважаць гэта і павысоўваюцца ў вокны. Гэтак прастаяў ён хвіліну ці дзве. Потым, стараючыся дыхаць як мага цішэй, згорбіўшыся, ён на дыбачках падаўся ўздоўж сцяны, прайшоў, усё паскараючы хаду, да варот, хуценька перабег цераз асветленую месяцам вуліцу і схаваўся ў густым ценю процілеглага плота.

Рамашоў доўга блукаў у гэты вечар па горадзе, трымаючыся ўвесь час цёмных бакоў і амаль не ўсведамляючы, па якіх вуліцах ён ідзе. Адзін раз ён спыніўся насупраць дома Мікалаевых, які быў добра відаць у святле месяца, холадна і дзіўна ззяючы сваім зялёным металічным дахам. Вуліца была зусім ціхая, бязлюдная і здавалася незнаёмай. Роўныя выразныя цені ад дамоў і плотаў рэзка дзялілі маставую напалам — адна палова была зусім чорная, а другая маслена бліскала гладкімі, круглымі камянямі.

За цёмна-чырвонымі шчыльнымі фіранкамі вялікай цёплай плямаю паблісквала святло лямпы. «Любая, няўжо не адчуваеш, як мне цяжка, як я пакутую, як я кахаю цябе!» — прашаптаў Рамашоў, робячы пакутлівы твар і моцна прыціскаючы абедзве рукі да грудзей.

Яму раптам прыйшло ў галаву прымусіць Шурачку, каб яна пачула і зразумела яго на адлегласці, праз сцены пакоя. Тады, сціснуўшы кулакі так моцна, што пад пазногцямі заныла ад болю, сцяўшы сутаргава сківіцы, з адчуваннем халодных дрыжыкаў па ўсім целе, ён стаў паўтараць сам сабе, страсна напружваючы ўсю сваю волю:

«Паглядзі ў акно... Падыдзі да фіранкі. Устань з канапы і падыдзі да фіранкі. Вызірні, вызірні, вызірні. Чуеш, я табе загадваю, зараз жа падыдзі да акна!»

Фіранкі заставаліся нерухомыя. «Ты не чуеш мяне! — з горкім папрокам прашаптаў Рамашоў. — Ты сядзіш цяпер з ім поруч, каля лямпы, спакойная, безуважная, прыгожая. Ах, божачка мой, божа, які я нешчаслівы!»

Ён уздыхнуў і стомленай хадою, нізка апусціўшы галаву, пабрыў далей.

Ён праходзіў і міма кватэры Назанскага, але там было цёмна. Рамашову, праўда, здалося, што нехта белы мільгаў па неасветленым пакоі каля вокан, але яго чамусьці апанаваў страх, і ён не адважыўся аклікнуць Назанскага.

Праз колькі дзён Рамашоў успомніў, як далёкі сон, гэтую фантастычную і недарэчную прагулку. Ён сам не мог бы сказаць, якім чынам апынуўся ён каля жыдоўскіх могілак. Яны знаходзіліся за гарадской рысай і падымаліся на гару, абгароджаныя нізкай белай сцяной, ціхія і таямнічыя. Са светлай соннай травы самотна тарчалі голыя, аднастайныя, халодныя камяні, якія кідалі на зямлю аднолькавыя тонкія цені. А над могілкамі маўкліва і строга панавала ўрачыстая зацішнасць.

Потым ён убачыў сябе на другім канцы горада. Мабыць, гэта і на самай справе было ў сне? Ён стаяў на сярэдзіне доўгай уезджанай, бліскучай плаціны, якая шырока перасякала Буг. Сонная вада густа і лянотна калыхалася ў яго пад нагамі, меладычна хлюпаючы аб бераг, а месяц адлюстроўваўся ў яе зыбкай паверхні дрыготкім слупом, і здавалася, што гэта мільёны сярэбраных рыбак плюхаюць па вадзе, адплываючы вузкай дарожкай к дальняму берагу, цёмнаму, маўкліваму і пустыннаму. І яшчэ запомніў Рамашоў, што ўсюды — і на вуліцах і за горадам — плыў за ім салодкі, пяшчотна-ліслівы водар кветак белай акацыі.

Дзіўныя думкі прыходзілі яму ў галаву ў гэтую ноч — адзінокія думкі, то самотныя, то страшныя, то дробязныя, па-дзіцячы смешныя. Часцей за ўсё яму, нібы нявопытнаму іграку, які прайграў за адзін вечар усё сваё багацце, раптам уяўляўся са спакуслівай выразнасцю, што зусім нічога не было непрыемнага, што прыгожы падпаручнік Рамашоў вельмі добра прайшоў у цырыманіяльным маршы перад генералам, заслужыў агульную пахвалу і што ён сам зараз сядзіць разам з таварышамі ў светлай сталовай афіцэрскага сходу і рагоча і п'е чырвонае віно. Але кожны раз гэтыя мары абрываліся ўспамінамі пра лаянку Федароўскага, пра з'едлівыя словы ротнага камандзіра, пра размову з Мікалаевым, і Рамашоў зноў адчуваў сябе непапраўна зганьбаваным і няшчасным.

Патаемны ўнутраны інстынкт прывёў яго на тое месца, дзе ён разышоўся сёння з Мікалаевым. Рамашоў у гэты час думаў пра самагубства, але думаў без рашучасці і без страху, з нейкім скрытым прыемна-самалюбным пачуццём. Звычайная, неўтаймаваная фантазія растварыла ўвесь жах гэтай думкі, упрыгожыўшы ірасквеціўшы яе яркімі малюнкамі.

«Вось Гайнан выскачыў з пакоя Рамашова. Твар страшэнна спалоханы. Бледны ўлятае ў афіцэрскую сталовую, якая поўна людзей. Усе міжвольна ўстаюць са сваіх месц пры яго паяўленні. «Ваша высакароддзе... падпаручнік... застрэліўся!..» — з цяжкасцю вымаўляе Гайнан. Агульны пярэпалах. Твары бялеюць. Вочы поўны жаху. «Хто застрэліўся? Дзе? Які падпаручнік?» — «Панове, ды гэта ж дзяншчык Рамашова! — пазнае нехта Гайнана. — Гэта яго чараміс». Усе бягуць на кватэру, некаторыя без шапак. Рамашоў ляжыць на ложку. Лужа крыві на падлозе, і ў ёй валяецца рэвальвер Сміта і Весана, казённага ўзору... Праз натоўп афіцэраў, якія запоўнілі маленькі пакой, з цяжкасцю прабіраецца палкавы доктар Знайко. «У скроню! — вымаўляе ён ціха сярод агульнага маўчання. — Усё скончана». Нехта ціха гаворыць: «Панове, здыміце хоць шапкі!» Многія жагнаюцца. Веткін знаходзіць на стале запіску, цвёрда напісаную алоўкам, і чытае яе ўголас: «Дарую ўсім, паміраю па добрай волі, жыццё такое цяжкае і сумнае! Паведаміце як мага асцярожна маці пра маю смерць. Георгій Рамашоў». Усе пераглядаюцца, і ўсе чытаюць у вачах адзін аднаго адну і тую ж неспакойную, нявыказаную думку: «Гэта мы яго забойцы!»

Мерна пагойдваецца труна пад залатым парчовым пакрывалам на руках у васьмі таварышаў. Усе афіцэры ідуць следам. Ззаду іх — шостая рота. Капітан Сліва сурова хмурыцца. Лагодны твар Веткіна распух ад слёз, але цяпер, на вуліцы, ён стрымлівае сябе. Лбоў плача наўзрыд, не хаваючы і не саромеючыся свайго гора, — мілы, добры хлопец! Глыбокімі, цяжкімі рыданнямі лятуць у вясеннім паветры гукі пахавальнага маршу. Тут жа знаходзяцца і ўсе палкавыя дамы, і Шурачка. «Я яго цалавала! — думае яна ў роспачы. — Я яго кахала! Я магла б яго стрымаць, уратаваць!» «Вельмі позна!» — думае ў адказ ёй з горкай усмешкай Рамашоў.

Ціха размаўляюць паміж сабою афіцэры, якія ідуць за труною: «Эх, як шкада небаракі! А які ён быў добры таварыш, які цудоўны, здольны афіцэр!.. Так... не разумелі мы яго!» Яшчэ мацней рыдае пахавальны марш: гэта — музыка Бетховена «На смерць героя». А Рамашоў ляжыць у труне, нерухомы, халодны, з вечнай усмешкаю на вуснах. На грудзях у яго невялічкі букет фіялак — ніхто не ведае, чыя рука паклала гэтыя кветкі. Ён усім дараваў: і Шурачцы, і Сліву, і Федароўскаму, і карпусному камандзіру. Няхай жа не плачуць па ім. Ён быў занадта чысты і добры для гэтага жыцця! Яму будзе лепш там!

Слёзы наплылі на вочы, але Рамашоў не выціраў іх. Было так прыемна ўяўляць сябе нябожчыкам, несправядліва пакрыўджаным!

Ён ішоў цяпер уздоўж бураковага поля. Нізкае тоўстае бацвінне пярэсцілася пад нагамі белымі і чорнымі плямамі. Прастор поля, асветленага месяцам, нібы душыў Рамашова. Падпаручнік узышоў на невялікі земляны вал і спыніўся ля чыгуначнай выемкі.

Гэты бок быў увесь у чорным ценю, а на другі падала ярка-бледнае святло, і здавалася, што там можна было разгледзець кожную былінку. Выемка ішла ўніз, быццам цёмнае прадонне; на дне яго слаба бліскалі адпаліраваныя рэйкі. Далёка за выемкай бялелі сярод поля роўныя рады палатак.

Крышку ніжэй грэбеня выемкі, уздоўж палатна, ішла нешырокая прыступка. Рамашоў спусціўся да яе і сеў на траву. Ад голаду і стомленасці ён адчуваў, што яму робіцца моташна і слабнуць ногі. Вялікае пустыннае поле, унізе выемка — напалову ў ценю, напалову ў святле, цьмяна-празрыстае паветра, росная трава — усё было агорнута чуйнай, сцярожкай цішынёй, ад якой гулка шумела ў вушах. Толькі зрэдку на станцыі ўскрыквалі маняўровыя паравозы, і ў маўклівай гэтай дзівотнай ночы іх кароткія свісткі набывалі жывое, трывожнае і пагрозлівае гучанне.

Рамашоў лёг на спіну. Белыя, лёгкія воблакі стаялі нерухома, і над імі шпарка каціўся круглы месяц. Пуста, велічэзна і холадна было наверсе, і здавалася, што ўся прастора ад зямлі да неба запоўнена вечным жахам і вечнай журбой. «Там — бог!» — падумаў Рамашоў, і раптоўна, з наіўным парывам смутку, крыўды і жалю да самога сябе, ён загаварыў страсным і горкім шэптам:

— Бог! Чаму ты адвярнуўся ад мяне? Я маленькі, я кволы, я пясчынка, што я зрабіў табе благога, бог? Ты ж усё можаш, ты добры, ты ўсё бачыш, — чаму ж ты несправядлівы да мяне, бог?

Але яму зрабілася страшна, і ён горача зашаптаў:

— Не, не, добры, любы, даруй мне, даруй мне! Я не буду больш. — І ён дадаў з лагоднай пакорлівасцю: — Рабі са мною ўсё, што хочаш. Я ўсё выканаю з удзячнасцю.

Ён так гаварыў і ў той жа час у самых тайніках ягонай душы варушылася хітравата-нявінная думка, што яго цярплівая пакорлівасць расчуліць і кране ўсёвідушчага бога, і тады раптам здарыцца цуд, ад якога ўсё сённяшняе — цяжкае і непрыемнае — стане толькі благім сном.

«Дзе ты ту-ут?» — злосна і паспешна закрычаў паравоз.

А другі падхапіў нізкім тонам, працяжна і з пагрозай:

«Я — ва-ас!»

Штосьці зашурхацела і мільганула на тым баку выемкі, на самым версе асветленага адхону. Рамашоў прыўзняў галаву, каб лепей бачыць. Штосьці шэрае, бясформеннае, мала падобнае да чалавека, спускалася зверху ўніз, ледзьве адрозніваючыся ад колеру травы ў мутным святле месяца. Толькі па руху ценю ды па лёгкім шорхаце зямлі, што асыпалася, можна было ўсачыць за ім.

Вось яно перайшло цераз рэйкі. «Здаецца, салдат? — мільганула ў Рамашова трывожная здагадка. — Ва ўсякім разе, гэта чалавек. Але так дзіўна можа ісці толькі лунацік або п'яны. Хто гэта?»

Шэры чалавек пераступіў цераз рэйкі і ўвайшоў у цень. Цяпер стала зусім добра відаць, што гэта салдат. Ён павольна і нязграбна ўзбіраўся ўгору і на нейкі час знік з поля зроку Рамашова. Але прайшло дзве-тры хвіліны, і знізу стала павольна падымацца круглая стрыжаная галава без шапкі.

Мутнае святло падала на твар гэтага чалавека, і Рамашоў пазнаў левафланговага салдата сваёй паўроты — Хлебнікава. Ён ішоў з непакрытай галавой, трымаючы шапку ў руцэ, са змярцвелым позіркам, утаропленым кудысьці ўдалячынь. Здавалася, што ён рухаўся пад уздзеяннем нейкай чужой, унутранай, таямнічай сілы. Ён прайшоў так блізка каля афіцэра, што амаль зачапіў яго крысом свайго шыняля. У зрэнках ягоных вачэй яркімі, вострымі кропкамі адбівалася святло месяца.

— Хлебнікаў! Ты? — гукнуў яго Рамашоў.

— Ах! — ускрыкнуў салдат і раптам, спыніўшыся, увесь закалаціўся на адным месцы ад спалоху.

Рамашоў хутка ўстаў. Ён убачыў перад сабой мёртвы, змардаваны твар, з разбітымі, апухлымі, акрываўленымі губамі, з сіняком пад вокам. Пры начным святле сляды пабояў мелі злавесны выгляд. І, пазіраючы на Хлебнікава, Рамашоў падумаў: «Вось гэты самы чалавек разам са мною прынёс сёння няўдачу ўсяму палку. Мы аднолькава няшчасныя».

— Куды ты, галубок? Што гэта з табою? — ласкава спытаў Рамашоў і, сам не ведаючы чаму, паклаў абедзве рукі на плечы салдата.

Хлебнікаў паглядзеў на яго разгубленым, дзікім позіркам, але адразу ж адвярнуўся. Губы яго цмокнулі, павольна раскрыліся, і з іх сарвалася кароткае, незразумелае хрыпенне. Тупое, непрыемнае адчуванне, падобнае да таго, якое папярэднічае страце прытомнасці, падобнае да прыкрага козыту, цягуча заныла ў грудзях і ў жываце ў Рамашова.

— Цябе білі? Так? Ну, скажы ж. Так? Сядзь тут, сядзь са мною.

Ён пацягнуў Хлебнікава за рукаў уніз. Салдат, нібы складны манекен, неяк недарэчна-лёгка і паслухмяна паваліўся на мокрую траву, побач з падпаручнікам.

— Куды ты ішоў? — спытаў Рамашоў.

Хлебнікаў маўчаў, седзячы ў няёмкай паставе з ненатуральна выпрастанымі нагамі. Рамашоў бачыў, як яго галава павольна, ледзь прыкметнымі штуршкамі апускалася на грудзі. Зноў пачуўся падпаручніку кароткі хрыплы гук, і ў душы яго варухнуўся страшэнны жаль.

— Ты хацеў уцячы? Надзень жа шапку. Паслухай, Хлебнікаў, я цяпер табе не начальнік, я сам няшчасны, адзінокі, прыбіты чалавек. Табе цяжка? Балюча? Пагавары ж са мною шчыра. Можа, ты хацеў забіць сябе? — дапытваўся Рамашоў бязладным шэптам.

Нешта цмокнула і забурчала ў горле ў Хлебнікава, але ён па-ранейшаму маўчаў. У той жа час Рамашоў прыкмеціў, што салдат увесь калоціцца: дрыжала ў яго галава, дрыжалі з ціхім пошчакам сківіцы. На якую хвіліну афіцэру зрабілася страшна. Гэтая неспакойная ліхаманкавая ноч, пачуццё адзіноты, роўнае, матавае, нежывое святло месяца, чорная глыбіня выемкі пад нагамі, і побач з ім маўклівы, ашалелы ад пабояў салдат — усё, усё ўяўлялася яму нейкім недарэчным, пакутлівым сном, накшталт тых сноў, якія, мусіць, будуць сніцца людзям у самыя апошнія дні свету. Але раптам прыліў цёплай, шчырай, бязмежнай спагады ахапіў яго душу. І, адчуваючы сябе дарослым і разумным у параўнанні з гэтым забітым, зацкаваным чалавекам, ён пяшчотна і моцна абняў Хлебнікава за шыю, прытуліў да сябе і загаварыў горача, з палкай пераканаўчасцю:

— Хлебнікаў, табе блага? І мне нядобра, галубок, мне таксама нядобра, павер мне. Я нічога не разумею з таго, што робіцца на свеце. Усё — нейкае дзікае, бязглуздае, жорсткае глупства! Але трэба цярпець, шаноўны мой, трэба цярпець... Гэта трэба.

— Не магу болей... — бязладна лепятаў Хлебнікаў, — не магу я, пан, болей... Ох, божачка... Б'юць, смяюцца... узводны грошай просіць, аддзяленны крычыць... Дзе ўзяць? Жывот у мяне надарваны... яшчэ хлапчуком надарваў... Кіла ў мяне, пан... Ох, божачка, божачка!

Рамашоў нізка схіліўся над галавой, якая непрытомна білася ў яго на каленях. Ён пачуў пах бруднага, хворага цела і нямытых валасоў і пракіслы пах шыняля, якім укрываліся ў часе сну. Бясконцы смутак, жах і глыбокая, вінаватая жаласлівасць перапоўнілі сэрца афіцэра і да болю сціснулі яго. І, ціха схіляючыся да стрыжанай, калючай, бруднай галавы, ён прашаптаў ледзь чутно:

— Брат мой!

Хлебнікаў схапіў руку афіцэра, і Рамашоў адчуў на ёй разам з цёплымі кроплямі слёз халодны і ліпучы дотык чужых губ. Але ён не аднімаў сваёй рукі і гаварыў простыя, чуллівыя, супакойлівыя словы, якія гаворыць дарослы пакрыўджанаму дзіцяці.

Потым ён сам адвёў Хлебнікава ў лагер. Давялося выклікаць дзяжурнага па роце унтэр-афіцэра Шапаваленку. Той выйшаў у адной сподняй бялізне, пазяхаючы, жмурачыся і чухаючы сабе то спіну, то жывот.

Рамашоў загадаў яму неадкладна паставіць замест Хлебнікава другога днявальнага. Шапаваленка спрабаваў быў пярэчыць:

— Так што, ваша благароддзе, ім яшчэ не дайшла змена!..

— Не размаўляць! — крыкнуў на яго Рамашоў. — Скажаш заўтра ротнаму камандзіру, што я так загадаў. Дык ты прыйдзеш заўтра да мяне? — спытаў ён у Хлебнікава, і той моўчкі адказаў яму нясмелым, удзячным позіркам.

Павольна клыпаў Рамашоў уздоўж лагера, вяртаючыся дахаты. Шэпт у адной з палатак прымусіў яго спыніцца і прыслухацца. Нехта ціхім нудным цягучым голасам расказваў казку:

— Во-ось пасылае той самы чорт да таго салдата самага свайго галоўнага чараўніка. Вось прыходзіць чараўнік і кажа: «Салдат, чуеш, салдат, я цябе з'ем!» А салдат яму адказвае: «Ні, ты мяне не можаш з'есці, бо я і сам чараўнік!»

Рамашоў зноў падышоў да выемкі. Пачуццё недарэчнасці, бязладнасці і незразумеласці жыцця прыгнятала яго. Спыніўшыся на адхоне, ён узняў вочы ўгору, к небу. Там па-ранейшаму была халодная прастора і бясконцы жах. І амаль нечакана для самога сябе, узняўшы кулакі над галавою, Рамашоў страшэнна закрычаў:

— Ты! Стары хлус! Калі ты што-небудзь можаш, дык... ну вось: зрабі так, каб я зараз зламаў сабе нагу.

Ён стрымгалоў, заплюшчыўшы вочы, кінуўся ўніз са стромкага адхону, двума скачкамі перамахнуў цераз рэйкі і, не прыпыняючыся, адным духам узляцеў наверх. Ноздры ў яго надзьмуліся, грудзі парывіста дыхалі. Але ў душы раптоўна ўспыхнула гордая, смелая і злая адвага.


XVII

З гэтае ночы ў Рамашова адбыўся глыбокі душэўны пералом. Ён пачаў адасабляцца ад кампаніі афіцэраў, абедаў большаю часткаю дома, зусім не хадзіў на танцавальныя вечары ў сход і перастаў піць. Ён як бы пасталеў і пасур'ёзнеў за апошнія дні і сам заўважыў гэта па тым сумным і роўным спакоі, з якім ён цяпер ставіўся да людзей і з'яў. З гэтае прычыны прыгадваліся яму даўным-даўно чутыя або чытаныя ім смешныя словы, што чалавечае жыццё падзяляецца на нейкія «люстры» — у кожным люстры па сем гадоў — і што на працягу аднаго люстра зусім мяняецца ў чалавека састаў яго крыві і цела, яго думкі, пачуцці і характар. А Рамашову нядаўна скончыўся дваццаць першы год.

Салдат Хлебнікаў зайшоў да яго, але толькі пасля другога напамінку. Потым ён стаў заходзіць часцей.

Першы час ён нагадваў галоднага, паршывага, шмат разоў бітага сабаку, які палахліва адскокваў ад рукі, працягнутай з ласкаю. Але ўвага і ласка афіцэра пакрысе сагрэлі яго сэрца. Са шчырай і вінаватай спагадаю даведаўся Рамашоў пра падрабязнасці яго жыцця. Дома — маці з п'яніцам-бацькам, з паўідыётам-сынам і з чатырма малымі дзяўчаткамі; зямлю ў іх сілаю і несправядліва адабрала грамада; усе туляцца дзесьці ў вымарачнай хаціне з ласкі той жа самай грамады; старэйшыя працуюць у чужых людзей, малодшыя ходзяць жабраваць. Грошай з дому Хлебнікаў не атрымлівае, а на вольныя работы яго не бяруць, бо ён вельмі нядужы. Без грошай жа, нават самых малых, цяжка жыць у салдатах: няма ні гарбаты, ні цукру, няма на што купіць нават мыла, час ад часу трэба частаваць узводнага і аддзяленнага гарэлкай у салдацкім буфеце, усё салдацкае жалаванне — дваццаць дзве з паловай капейкі ў месяц — ідзе на падарункі гэтаму начальству. Б'юць яго кожны дзень, смяюцца з яго, здзекуюцца, пасылаюць без чаргі на самыя цяжкія і непрыемныя работы.

Са здзіўленнем, смуткам і жахам пачынаў Рамашоў разумець, што лёс штодзённа і цесна сутыкае яго з сотнямі гэтых шэрых Хлебнікавых, з якіх кожны хварэе на сваё гора і радуецца са сваіх радасцей, але што ўсе яны абязлічаны і прыціснуты ўласным невуцтвам, агульным рабствам, начальніцкай абыякавасцю, дэспатызмам і гвалтам. І страшней за ўсё была думка, што ні адзін з афіцэраў, як да гэтага часу і сам Рамашоў, нават і не падазрае, што шэрыя Хлебнікавы з іх аднастайна пакорлівымі і бяздумнымі тварамі — на самай справе жывыя людзі, а не механічныя велічыні, якія называюцца ротай, батальёнам, палком...

Рамашоў тое-сёе зрабіў для Хлебнікава, каб хоць крышку даць яму зарабіць. У роце заўважылі гэта незвычайнае апякунства афіцэра над салдатам. Часта Рамашоў прыкмячаў, што ў яго прысутнасці унтэр-афіцэры звярталіся да Хлебнікава з пераўвялічанай насмешлівай ветлівасцю і размаўлялі з ім знарок саладжавымі галасамі. Здаецца, пра гэта ведаў і капітан Сліва. Ва ўсякім разе ён часта бурчаў, звяртаючыся ў прастору:

— Во-ось вам, калі ласка. Лібералы п-пайшлі. Разбэшчваюць роту. Іх л-лупцаваць, нягоднікаў, трэба, а яны с-сюсюкаюць з імі.

Цяпер, калі ў Рамашова аставалася больш свабоды і спакою, усё часцей і часцей прыходзілі яму ў галаву непрывычныя, дзіўныя і складаныя думкі, накшталт тых, якія гэтак узрушылі яго месяц таму назад, у дзень яго арышту. Здаралася гэта звычайна пасля службы, адвячоркам, калі ён ціха хадзіў па садзе пад густымі соннымі дрэвамі і, адзінокі, самотны, прыслухоўваўся да гудзення вячэрніх жукоў і пазіраў на спакойнае ружовае неба.

Гэтае новае ўнутранае жыццё здзіўляла яго сваёй разнастайнасцю. Раней ён і не падазраваў, якія радасці, якая сіла і якая глыбокая цікавасць хаваюцца ў такой простай, звычайнай рэчы, як чалавечая думка.

Ён цяпер ужо ведаў пэўна, што не застанецца служыць у арміі і адразу пойдзе ў запас, як толькі мінуць тры абавязковыя гады, якія яму трэба было адбыць за навучанне ў ваенным вучылішчы. Але ён ніяк не мог сабе ўявіць, што ён будзе рабіць, як толькі стане цывільны. Ён перабіраў па чарзе: акцыз, чыгунку, камерцыю, думаў быць аканомам, паступіць у дэпартамент. І тут упершыню ён са здзіўленнем уявіў сабе ўсю разнастайнасць заняткаў і прафесій, якім аддаюцца людзі. «Адкуль бяруцца, — думаў ён, — розныя смешныя, недарэчныя, жахлівыя і брудныя спецыяльнасці? Якім, напрыклад, шляхам выпрацоўвае жыццё турэмшчыкаў, акрабатаў, мазольных аператараў, катаў, залатароў, сабачых цырульнікаў, жандараў, фокуснікаў, прастытутак, лазеншчыкаў, канавалаў, далакопаў, педаляў? Ці, можа, няма ніводнай нават самай пустой, выпадковай, капрызнай, гвалтоўнай або распуснай чалавечай выдумкі, якая не знайшла б адразу выканаўцы і слугі?»

Гэтак жа здзіўляла яго, — калі ён задумваўся глыбей, — тое, што вялізная большасць інтэлігентных прафесій заснавана выключна на недавер'і да чалавечай сумленнасці і такім чынам абслугоўвае чалавечыя заганы і недахопы. Іначай навошта патрэбны былі б усюды канторшчыкі, бухгалтары, чыноўнікі, паліцыя, таможня, кантралёры, інспектары і наглядчыкі, — каб чалавецтва было дасканалае?

Ён думаў таксама пра святароў, дактароў, настаўнікаў, адвакатаў і суддзяў — пра ўсіх гэтых людзей, якім, па характары іх заняткаў, даводзіцца заўжды мець дачыненне да думак, пакут і душ іншых людзей. І Рамашоў з недаўменнем прыходзіў да вываду, што людзі гэтай катэгорыі хутчэй за іншых чарсцвеюць і загрузаюць у халоднай і мёртвай фармалістыцы, у прывычнай і ганебнай раўнадушнасці. Ён ведаў, што існуе і яшчэ адна катэгорыя — арганізатараў знешняга, зямнога дабрабыту: інжынеры, архітэктары, вынаходцы, фабрыканты, заводчыкі. Але яны, якія маглі б агульнымі намаганнямі зрабіць чалавечае жыццё вельмі прыгожым і радасным, — яны служаць толькі багаццю. Над усімі імі пануе страх за сваю шкуру, жывёльная любоў да сваіх малых і да свайго логава, боязь жыцця і адсюль страшэнная цяга да грошай. Хто ж, нарэшце, наладзіць жыццё забітага Хлебнікава, накорміць, навучыць яго і скажа яму: «Дай мне тваю руку, брат»?

Такім чынам, Рамашоў няўпэўнена, дужа марудна, але ўсё глыбей і глыбей задумваўся над жыццёвымі з'явамі. Раней усё здавалася такое простае. Свет падзяляўся на дзве няроўныя часткі: адна — меншая — афіцэрства, якое акружаюць пашана, сіла, улада, чароўны гонар мундзіра і разам з мундзірам чамусьці і патэнтованая храбрасць, і фізічная сіла, і фанабэрыстая гордасць; другая — вялізная і безаблічная — цывільныя ці шпакі, штафіркі і рабчыкі; імі пагарджалі; лічылася за маладзецтва злаяць або пабіць без усякай на тое прычыны цывільнага чалавека, патушыць аб яго нос запаленую папяросу, насунуць яму на вушы цыліндр; пра такія подзвігі яшчэ ў вучылішчы расказвалі адзін аднаму з захапленнем жаўтаротыя юнкеры. І вось цяпер, як бы адыходзячы ў бок ад рэчаіснасці, пазіраючы на яе аднекуль, нібы з патаемнага кутка, са шчыліны, Рамашоў пачынаў пакрысе разумець, што ўся ваенная служба з яе ўяўнай доблесцю створана жорсткім, ганебным агульначалавечым непаразуменнем. «Якім чынам можа існаваць саслоўе, — дапытваўся сам у сябе Рамашоў, — якое ў мірны час, не прыносячы ніводнай кропелькі карысці, есць чужы хлеб і чужое мяса, апранаецца ў чужыя адзежы, жыве ў чужых дамах, а ў ваенны час ідзе бяздумна забіваць і калечыць гэткіх жа людзей, як яны самі? «

І ўсё больш яснай рабілася для яго думка, што існуюць толькі тры гордыя прызванні чалавека: навука, мастацтва і вольная фізічная праца. З новай сілай узгарэліся мары аб літаратурнай працы. Іншы раз, калі яму даводзілася чытаць добрую кнігу, прасякнутую сапраўдным натхненнем, ён пакутліва думаў: «Божачка мой, гэта ж так проста, я сам гэтак думаў і адчуваў. І я мог бы зрабіць тое ж самае!» Яго цягнула напісаць аповесць або вялікі раман, канвою да якога былі б жах і сум ваеннага жыцця. У галаве ўсё ішло найлепшым чынам, — карціны атрымліваліся яркія, фігуры жывыя, фабула развівалася і ўкладвалася ў мудрагеліста-правільны ўзор, і было незвычайна весела і цікава думаць пра гэта. Але калі ён пачынаў пісаць, выходзіла бледна, па-дзіцячы вяла, нязграбна, напышліва або шаблонна. Пакуль ён пісаў — з запалам і хутка, — ён сам не заўважаў гэтых недахопаў, але варта яму было побач са сваімі старонкамі прачытаць маленькі ўрывак з вялікіх расейскіх майстроў, як яго апаноўвала бяссільная роспач, сорам і пагарда да свайго мастацтва.

З такімі думкамі ён часта блукаў цяпер па горадзе ў цёплыя ночы канца мая. Непрыкметна для самога сябе ён выбіраў усё адну і тую ж дарогу — ад жыдоўскіх могілак да плаціны і потым да чыгуначнага насыпу. Часамі бывала, што, захоплены гэтай новай для яго страснай галаўной працай, ён не заўважаў пройдзенага шляху, і раптам спахапіўшыся і нібы прачынаючыся, ён са здзіўленнем бачыў, што знаходзіцца на другім канцы горада.

І кожную ноч ён праходзіў міма вокан Шурачкі, праходзіў па другім баку вуліцы, крадучыся, стрымліваючы дыханне, з трапяткім сэрцам, адчуваючы сябе так, нібыта ён робіць нейкую тайную, ганебную зладзейскую справу. Калі ў гасцінай у Мікалаевых тушылі лямпу і цьмяна бліскалі ад месяца чорныя шыбы вокан, ён прытойваўся каля плота, моцна прыціскаў да грудзей рукі і гаварыў умольным шэптам:

— Спі, мая чароўная, спі, шчасце маё. Я — побач, я сцерагу цябе!

У гэтыя хвіліны ён адчуваў у сябе на вачах слёзы, але ў душы ў яго разам з пяшчотаю, з замілаваннем і з самаахвярнай адданасцю варочалася сляпая, жывёльная рэўнасць дарослага самца.

Аднойчы Мікалаеў быў запрошаны да камандзіра палка на вінт. Рамашоў ведаў пра гэта. Уночы, ідучы па вуліцы, ён пачуў за нечым плотам, з кветніка, моцны і востры пах нарцысаў. Ён пераскочыў цераз плот і ў цемры нарваў з градкі, перапэцкаўшы рукі ў сырой зямлі, цэлы ахапак гэтых белых, пяшчотных, мокрых кветак.

Акно ў Шураччынай спальні было расчынена; яно выходзіла ў двор і не было асветлена. Са смеласцю, якой ён сам ад сябе не чакаў, Рамашоў праслізнуў у скрыпучыя варотцы, падышоў да сцяны і кінуў кветкі ў акно. Нішто не зварухнулася ў пакоі. Хвіліны тры Рамашоў стаяў і чакаў, і стук яго сэрца разлягаўся па ўсёй вуліцы. Потым, уцягнуўшы галаву ў плечы і чырванеючы ад сораму, ён на дыбачках выйшаў на вуліцу.

На другі дзень ён атрымаў ад Шурачкі кароткую сярдзітую запіску:

«Не смейце ніколі больш гэтага рабіць. Пяшчоты ў гусце Рамэо і Джульеты смешныя, асабліва калі яны маюць месца ў пяхотным армейскім палку».

Удзень Рамашоў стараўся хоць здаля ўбачыць яе на вуліцы, але гэтага чамусьці не выпадала яму. Часта, угледзеўшы здалёку жанчыну, якая постаццю, паходкай, капялюшыкам нагадвала яму Шурачку, ён бег за ёй з трапяткім сэрцам, з затоеным дыханнем, адчуваючы, як у яго рукі ад хвалявання робяцца халодныя і вільготныя. І кожны раз, заўважаючы сваю памылку, ён адчуваў у душы смутак, адзіноту і нейкую мёртвую пустэчу.


XVIII

У самым канцы мая ў роце капітана Асадчага павесіўся малады салдат, і, па дзіўным збегу абставін, павесіўся ў той жа самы дзень, у які летась здарыўся ў гэтай роце такі ж выпадак. Калі яго ўскрывалі, Рамашоў быў за памочніка дзяжурнага па палку і нехаця вымушаны быў прысутнічаць пры ўскрыцці. Салдат яшчэ не пачаў гнісці. Рамашоў чуў, як з яго разрэзанага цела ішоў густы пах сырога мяса, нібы ад туш, якія выстаўляюць пры ўваходзе ў мясныя лаўкі. Ён бачыў яго шэрыя і сінія аслізлыя глянцавітыя вантробы, бачыў змесціва яго страўніка, бачыў яго мазгі — шэра-жоўтыя, усе ў звілінах, якія ўздрыгвалі на стале ад крокаў, нібы жэле, выкінутае з формы. Усё гэта было новае, страшнае і агіднае і ў той жа час напаўняла яго нейкай грэблівай непавагай да чалавека.

Зрэдку, час ад часу, у палку надыходзілі дні нейкай агульнай, павальнай, брыдкай папойкі. Магчыма, гэта здаралася ў тыя страшныя моманты, калі людзі, выпадкова паміж сабою звязаныя, але ўсе разам асуджаныя на сумную бяздзейнасць і бяздумную жорсткасць, раптам пачыналі заўважаць адзін у аднаго, там, далёка, у заблытанай і прыгнечанай свядомасці, нейкую таямнічую іскру жаху, смутку і безразважнасці. І тады спакойнае, сытае, як у племянных быкоў, жыццё як бы пакідала сваё звычайнае рэчышча.

Так здарылася і пасля гэтага самагубства. Першы пачаў Асадчы. Якраз падышло некалькі святочных дзён запар, і ён у часе іх вёў у сходзе страшэнную гульню і дужа многа піў. Дзіўна: магутная воля гэтага вялікага, моцнага і драпежнага, як звер, чалавека ўцягнула за сабою ўвесь полк у нейкую вірлівую бездань, і ўвесь час гэтай стыхійнай, шалёнай папойкі Асадчы з цынізмам, з нахабным выклікам, быццам бы шукаючы адпору і пярэчання, лаяў брыдкімі словамі імя самазабойцы.

Было шэсць гадзін вечара. Рамашоў сядзеў з нагамі на падаконніку і ціха насвістваў вальс з «Фаўста». У садзе крычалі вераб'і і трашчалі сарокі. Вечар яшчэ не настаў, але паміж дрэвамі ўжо блукалі лёгкія задумлівыя цені.

Раптам ля ганка яго дома чыйсьці голас заспяваў гучна, з натхненнем, але фальшыва:

Коні шалеюць і цуглямі звоняць,
Пеняцца, рвуцца, хрыпя-а-аць...
З грукатам расчыніліся абедзве ўваходныя дзверы, і ў пакой уваліўся Веткін. З цяжкасцю стрымліваючы раўнавагу, ён спяваў далей:

Пані, паненкі ўслед гэтай калоне
Вельмі ўжо сумна глядзяць.
Ён быў п'яны, цяжка, чадна, з учарашняга. Павекі ад бяссоннай ночы ў яго пачырванелі і апухлі. Шапка з'ехала на патыліцу. Вусы, яшчэ мокрыя, пацямнелі і звісалі ўніз дзвюма густымі сусолкамі, нібы ў маржа.

— Р-рамуальд! Анахарэт сірыйскі, дай я цябе пацалую! — закрычаў ён на ўвесь пакой. — Ну, чаго ты кіснеш? Пойдзем, дружа. Там весела: гуляюць, спяваюць. Пойдзем!

Ён моцна і працягла пацалаваў Рамашова ў губы, намачыўшы яго твар сваімі вусамі.

— Ну, хопіць, хопіць, Павел Паўлавіч, — слаба супраціўляўся Рамашоў, — навошта цялячыя пяшчоты?

— Дружа, руку тваю! Інстытутка. Люблю ў цябе былыя пакуты і маладосць мінулую маю. Зараз Асадчы такую вечную памяць вывеў, што шыбы забрынчалі. Рамашэвіч, люблю я, браток, цябе! Дай я цябе пацалую, па-сапраўднаму, па-расейску, у самыя губы.

Рамашову быў агідны апухлы твар Веткіна з ашклянелымі вачамі, быў непрыемны пах, які ішоў з яго рота, дотык яго мокрых губ і вусоў. Але ён заўсёды быў у гэтых выпадках безабаронны і цяпер толькі фальшыва і вяла ўсміхаўся.

— Чакай, чаго я да цябе прыйшоў?.. — крычаў Веткін, ікаючы і хістаючыся. — Нешта было важнае... А, вось чаго. Ну, брат, і выставіў жа я Бабяцінскага. Разумееш — усё дарэшты, да апошняй капейкі. Дайшло да таго, што ён прасіў гуляць на запіс. Ну, я ўжо тут яму кажу: «Не, бацечка, гэта атандэ, ці не хочаце чаго-небудзь мякчэйшага?» Тады ён ставіць рэвальвер. На вось, Рамашэнка, паглядзі. — Веткін выняў са штаноў, вывернуўшы пры гэтым кішэню вонкі, маленькі зграбны рэвальвер у шэрым замшавым чахле. — Гэта, брат, сістэмы Мервіна. Я пытаюся: «На колькі ставіш?» — «Дваццаць пяць». — «Дзесяць!» — «Пятнаццаць». — «Ну, ліха з табой!» Паставіў ён рубель у колер і ў масць у круглую. Бац, бац, бац, бац! На пятым абцугу я яго даму — чык! До-обры дзень, сто гусей! За ім яшчэ нешта асталося. Цудоўны рэвальвер і набоі да яго. На табе, Рамашэвіч. У знак памяці і дружбы нашай даю табе мой новы рэвальвер, і ты глядзі, заўсёды памятай, які Веткін — храбры афіцэр. На! Гэта вершы.

— Навошта гэта, Павел Паўлавіч? Схавайце.

— Што, ты думаеш, дрэнны рэвальвер? Слана можна забіць. Чакай, мы зараз паспрабуем. Дзе ў цябе знаходзіцца твой раб? Я пайду, спытаю ў яго якую-небудзь дошку. Эй, р-р-раб! Зброяносец!

Няпэўным крокам ён выйшаў у сенцы, дзе звычайна сядзеў Гайнан, пакорпаўся там крыху і праз хвіліну вярнуўся, трымаючы пад правым локцем за галаву бюст Пушкіна.

— Навошта, Павел Паўлавіч, не трэба, — адгаворваў яго Рамашоў.

— Э, глупства! Нейкі шпак. Вось мы яго зараз паставім на зэдлік. Стой смірна, шэльма! — пагразіў Веткін пальцам на бюст. — Чуеш? Я табе зараз!

Ён адышоў убок, прысланіўся да падаконніка побач з Рамашовым і ўзвёў курок. Але пры гэтым ён недарэчна, такімі п'янымі рукамі размахваў рэвальверам у паветры, што Рамашоў толькі спалохана моршчыўся і часта моргаў вачмі, чакаючы неасцярожнага стрэлу.

Адлегласць была не болей васьмі крокаў. Веткін доўга цэліўся, круцячы дулам у розныя бакі. Нарэшце ён стрэліў, і на бюсце, на правай шчацэ, паявілася вялікая няроўная чорная дзірка. У вушах у Рамашова зазвінела ад выстралу.

— Ці бачыў ты? — закрычаў Веткін. — Ну, дык вось, на табе, беражы на ўспамін і памятай маю любоў. А цяпер надзявай кіцель і гайда ў сход. Кульнём за славу расейскай зброі.

— Павел Паўлавіч, сапраўды, не варта, сапраўды, лепш не трэба, — упрошваў яго Рамашоў.

Але ён не змог адмовіцца: не знаходзіў для гэтага ні рашучых слоў, ні моцных інтанацый у голасе. І, лаячы сябе ў думках за бязвольнасць, ён неахвотна паклыпаў за Веткіным, які няцвёрда, зігзагамі ішоў уздоўж агародных градак, па гурках і па капусце.

Гэта быў бязладны, шумны, чадны — сапраўды шалёны вечар. Спачатку пілі ў сходзе, потым паехалі на вакзал піць глінтвейн, зноў вярнуліся ў сход. Спачатку Рамашоў саромеўся, крыўдаваў на самога сябе за падатлівасць і перажываў тое нуднае пачуццё гідлівасці і няёмкасці, якое адчувае кожны новы чалавек у кампаніі п'яных. Смех здаваўся яму нейкі ненатуральны, жарты — тупыя, спевы — фальшывыя. Але чырвонае гарачае віно, выпітае ім на вакзале, раптам закруціла яму галаву і напоўніла яе шумнай і нейкай сутаргавай весялосцю. Перад вачмі стаяла шэрая заслона з мільёнаў трапяткіх пясчынак, і ўсё стала зручнае, смешнае і зразумелае.

Гадзіна за гадзінай прабягалі, як хвіліны, і толькі таму, што ў сталовай запалілі лямпы, Рамашоў цьмяна зразумеў, што мінула шмат часу і настала ноч.

— Панове, паедзем да дзяўчатак? — прапанаваў нехта. — Паедзем усе да Шлейфершы.

— Да Шлейфершы, да Шлейфершы. Ура!

І ўсе замітусіліся, загрукалі крэсламі, засмяяліся. У гэты вечар усё рабілася неяк само па сабе. Ля варот сходу ўжо стаялі параконныя фаэтоны, але ніхто не ведаў, адкуль яны ўзяліся. У свядомасці Рамашова ўжо даўно паявіліся чорныя сонныя правалы, якія чаргаваліся з хвілінамі асабліва яснага абвостранага разумення. Ён раптам убачыў сябе ў экіпажы побач з Веткіным. Наперадзе на лаўцы сядзеў нехта трэці, але твару яго Рамашоў ніяк не мог уночы разгледзець, хоць і нахіляўся да яго, бяссільна матляючыся тулавам улева і ўправа. Твар гэты здаваўся цёмным і то зморшчваўся ў кулачок, то расцягваўся ў касым напрамку і быў вельмі знаёмы. Рамашоў раптам засмяяўся і сам як бы збоку пачуў свой тупы, драўляны смех.

— Хлусіш, Веткін, я ведаю, браце, куды мы едзем, — сказаў ён з п'янай хітрасцю. — Ты, браце, мяне вязеш да жанчын. Я, браце, ведаю.

Іх перагнаў, аглушальна грукаючы па бруку, другі экіпаж. Шпарка і бязладна прамільгнулі ў святле ліхтароў гнядыя коні, якія імчаліся нястройным кар'ерам, фурман, які шалёна круціў над галавой пугай, і чатыры афіцэры, што з крыкам і свістам хісталіся на сваіх сядзеннях.

Свядомасць на хвіліну з незвычайнай выразнасцю і дакладнасцю вярнулася да Рамашова. Так, вось ён едзе ў тое месца, дзе некалькі жанчын аддаюць каму хочаш сваё цела, свае ласкі і вялікую таямніцу свайго кахання. За грошы? На хвіліну? Ах, ці не ўсё роўна! Жанчыны! Жанчыны! — крычаў усярэдзіне Рамашова нейкі дзікі і салодкі нецярплівы голас. Прымешвалася да яго, як далёкі, ледзь чутны гук, думка аб Шурачцы, але ў гэтым супадзенні не было нічога нізкага, абразлівага, а, наадварот, было штосьці радаснае, усхваляванае, ад чаго ціха і прыемна казытала ў сэрцы.

Вось ён зараз прыедзе да іх, яшчэ не вядомых, яшчэ ні разу не бачаных, да гэтых дзівотных, таямнічых, прывабных істот — да жанчын! І запаветная мара адразу стане яваю, і ён будзе глядзець на іх, браць іх за рукі, слухаць іх пяшчотны смех і песні, і гэта будзе незразумелая, але радасная ўцеха ў той палкай празе, з якою ён імкнецца да адзінай жанчыны ў свеце, да яе, да Шурачкі! Але ў думках у яго не было ніякай канкрэтна пажадлівай мэты, — яго, якога выраклася адна жанчына, уладна, стыхійна цягнула ў сферу гэтага непрыкрытага, спрошчанага кахання, як цягне ў халодную ноч на агонь маяка стомленых і азяблых пералётных птушак. І больш нічога.

Коні павярнулі направа. Адразу сціх грукат колаў і брынчанне гаек. Экіпаж моцна і мякка загайдаўся на каляінах і выбоінах, крута спускаючыся з гары. Рамашоў расплюшчыў вочы. Глыбока ўнізе ў яго пад нагамі шырока і ў беспарадку раскінуліся маленькія агеньчыкі. Яны то знікалі за дрэвамі і нябачнымі дамамі, то зноў паяўляліся, і здавалася, што там, у нізіне, блукае вялікі бязладны натоўп, нейкая фантастычная працэсія з паходнямі ў руках. На імгненне аднекуль павеяла цяплом і пахам палыну, вялікая цёмная галіна зашурхацела па галовах, і адразу ж пацягнула вільготным халадком, нібы дыханнем старога склепа.

— Куды мы едзем? — зноў спытаў Рамашоў.

— У Завалле! — крыкнуў той, што сядзеў наперадзе, і Рамашоў са здзіўленнем падумаў: «Ах, так, гэта ж паручнік Епіфанаў. Мы едзем да Шлейфершы».

— Няўжо вы ні разу не былі? — пацікавіўся Веткін.

— Ідзіце вы абодва к д'яблу! — крыкнуў Рамашоў.

Але Епіфанаў смяяўся і гаварыў:

— Паслухайце, Юрый Аляксеевіч, хочаце, мы шапнём, што вы першы раз у жыцці? А? Ну, мілы, ну, галубок. Яны гэта любяць. Чаму б вам так не зрабіць?

Зноў свядомасць Рамашова завалаклася густым, непраглядным моракам. Адразу, быццам бы без усякага перапынку, ён убачыў сябе ў вялікай зале з паркетнай падлогай і з венскімі крэсламі ўздоўж усіх сцен. Над уваходнымі дзвярамі і над трыма другімі дзвярамі, якія вялі ў змрочныя каморкі, віселі доўгія паркалёвыя парцьеры, чырвоныя, у жоўтых букетах. Гэткія ж фіранкі слаба надзімаліся і гайдаліся над вокнамі, расчыненымі ў чорную цемру двара. На сценах гарэлі лямпы. Было светла, дымна і патыхала вострай жыдоўскай кухняй, але часамі з вокан далятаў свежы пах мокрай зеляніны, белай акацыі і вясенняга паветра.

Афіцэраў прыехала каля дзесяці. Здавалася, што кожны з іх адначасова і спяваў, і крычаў, і смяяўся. Рамашоў, шчасліва і наіўна ўсміхаючыся, хадзіў ад аднаго да другога, пазнаючы, быццам бы ўпершыню, са здзіўленнем і радасцю, Бек-Агамалава, Лбова, Веткіна, Епіфанава, Арчакоўскага, Алізара і іншых. Тут жа быў і штабс-капітан Лешчанка; ён сядзеў са сваім звычайным пакорлівым і сумным выглядам. На стале, нібыта самі па сабе, як і ўсё было ў гэты вечар, паявіліся бутэлькі з півам і з густой вішнёвай наліўкай. Рамашоў піў з некім, чокаўся і цалаваўся і адчуваў, што рукі і губы ў яго сталі ліпучыя і салодкія.

Тут было пяць ці шэсць жанчын. Адна з іх, з выгляду дзяўчынка гадоў чатырнаццаці, адзетая пажам, з нагамі ў ружовым трыко сядзела на каленях у Бек-Агамалава і гуляла са шнурамі яго аксельбантаў. Другая, высокая бландзінка, у чырвонай шаўковай кофце і цёмнай спадніцы, з вялікім прыгожым напудраным тварам і круглымі чорнымі шырокімі бровамі, падышла да Рамашова.

— Мужчына, чаго вы такі сумны? Хадземце ў пакой, — сказала яна нізкім голасам.

Яна бокам, бесцырымонна села на стол, паклаўшы нагу на нагу. Рамашоў убачыў, як пад спадніцай гладка акрэслілася яе круглая і магутная ляжка. У яго задрыжалі рукі і зрабілася холадна ў роце. Ён спытаў асцярожна:

— Як вас завуць?

— Мяне? Мальвіна. — Яна раўнадушна адвярнулася ад афіцэра і заматляла нагамі. — Пачастуйце папяроскай.

Аднекуль паявіліся два музыканты-жыды: адзін — са скрыпкаю, другі — з бубнам. Пад надакучлівы фальшывы матыў полькі, які суправаджаўся глухімі брынклівымі ўдарамі, Алізар і Арчакоўскі сталі танцаваць канкан. Яны скакалі адзін перад адным то на адной, то на другой назе, пстрыкаючы пальцамі выцягнутых рук, адступалі назад, расставіўшы сагнутыя калені і засунуўшы вялікія пальцы пад пахі, і з груба-цынічнымі жэстамі віхляючы клубамі, непрыстойна нахіляючы тулава то ўперад, то назад. Раптам Бек-Агамалаў усхапіўся з крэсла і закрычаў рэзкім, высокім, раз'юшаным голасам:

— К чорту шпакоў! Зараз жа прэч! Фіць!

У дзвярах стаялі два цывільныя — іх ведалі ўсе афіцэры ў палку, таму што яны бывалі на вечарах у сходзе: адзін — чыноўнік казначэйства, а другі — брат судовага прыстава, дробны памешчык, — абодва вельмі прыстойныя маладыя людзі.

У чыноўніка была на твары бледная ненатуральная ўсмешка, і ён гаварыў ліслівым тонам, але стараўся паводзіць сябе бесцырымонна:

— Дазвольце, панове... у вашу кампанію. Вы ж мяне ведаеце, панове... Я ж Дубецкі, панове... Мы, панове, вам не перашкодзім.

— У цеснаце, ды не ў крыўдзе, — сказаў брат судовага прыстава і вымушана зарагатаў.

— Прэ-эч! — зноў закрычаў Бек-Агамалаў. — Марш!

— Панове, ганіце шпакоў! — грымнуў Арчакоўскі.

Узнялася мітусня. Усё ў пакоі закруцілася клубком, застагнала, засмяялася, затупала. Заскакалі ўгору вогненныя язычкі лямп. Начны халадок уварваўся праз вокны і баязліва дыхнуў у твары. Галасы цывільных, ужо на вуліцы, крычалі з бяссільным і злым спалохам, жаласліва, гучна і слязліва:

— Я гэтага табе так не пакіну! Мы камандзіру палка будзем скардзіцца. Я губернатару напішу. Апрычнікі!

— У-лю-лю-лю-лю! Ату іх! — галасіў тонкім фальцэтам Веткін, высунуўшыся з акна.

Рамашову здавалася, што ўсе сённяшнія падзеі адбываюцца адна за адной бесперапынку і без усякай сувязі, нібы перад ім раскручвалася крыклівая і стракатая стужка з вычварнымі, недарэчнымі кашмарнымі малюнкамі. Зноў аднастайна запішчала скрыпка, загуў і задрыжаў бубен. Нехта без мундзіра, у адной белай кашулі, скакаў упрысядкі пасярод пакоя, штохвілінна падаючы назад і абапіраючыся рукою аб падлогу. Худзенькая прыгожая жанчына — яе Рамашоў раней не заўважыў — з распушчанымі чорнымі валасамі і вострымі ключыцамі на адкрытай шыі, абдымала голымі рукамі самотнага Лешчанку за шыю і, стараючыся перакрычаць музыку і гоман, віскліва спявала яму ў самае вуха:

Калі цябе зваляць у пасцель сухоты,
Станеш, як сцяна, ты бледны ад маркоты, —
Вакол цябе дактары.
Бабяцінскі цераз перагародку са шклянкі плюхаў півам у адну з цёмных асобных каморак, а адтуль нездаволены, заспаны голас гаварыў буркліва:

— Ды, панове... ды хопіць жа. Хто гэта там? Што за свінства?

— Паслухайце, ці даўно вы тут? — спытаў Рамашоў у жанчыны ў чырвонай кофце і крадком, як быццам непрыкметна для сябе, паклаў далонь на яе моцную, цёплую нагу.

Яна нешта адказала, але ён недачуў. Яго ўвагу прыцягнула дзікая сцэна. Падпрапаршчык Лбоў лётаў па пакоі за адным з музыкантаў і з усяе сілы біў яго бубнам па галаве. Жыд крычаў нешта незразумелае і, азіраючыся са спалохам назад, мітусіўся з кута ў куток, падбіраючы доўгія фалды сурдута. Усе смяяліся. Арчакоўскі ад рогату паваліўся на падлогу і са слязьмі на вачах качаўся ва ўсе бакі. Потым пачулася дзікае галашэнне другога музыканта. Нехта выхапіў у яго з рук скрыпку і колькі было сілы бразнуў яе аб зямлю. Дэка яе разляцелася на кавалкі, з пявучым трэскам, які дзіўна зліўся са страшэнным крыкам жыда. Затым для Рамашова настала некалькі хвілін змрочнага забыцця. І раптам зноў ён убачыў, нібы ў трывожным сне, што ўсе, хто быў у пакоі, адразу закрычалі, замітусіліся, замахалі рукамі. Вакол Бек-Агамалава хутка і цесна самкнуліся людзі, але адразу ж яны шырока расступіліся і кінуліся хто куды.

— Усе прэч адсюль. Нікога не хачу! — раз'юшана крычаў Бек-Агамалаў.

Ён скрыгатаў зубамі, махаў перад сабою кулакамі і тупаў нагамі. Твар у яго зрабіўся малінавы, на лбе набраклі, нібы шнуры, дзве жылы, якія сыходзіліся к носу, галава была нізка і грозна апушчана, а ў вылупленых вачах страшэнна паблісквалі круглыя бялкі. Ён нібы забыўся на чалавечыя словы і роў, як ашалелы звер, жахлівым дрыготкім голасам:

— А-а-а-а!

Раптам ён, хутка і спрытна выгнуўшыся целам улева, выхапіў з ножнаў шашку. Яна з рэзкім свістам бліснула ў яго над галавою. І адразу ўсе, хто быў у пакоі, кінуліся да вокнаў і да дзвярэй. Жанчыны істэрычна вішчалі. Мужчыны штурхалі адзін аднаго. Рамашова імкліва пацягнулі да дзвярэй, і нехта, прадзіраючыся паўз яго, балюча, да крыві, драпнуў яго канцом пагона ці гузікам па шчацэ. І адразу ж на двары закрычалі, перабіваючы адзін аднаго, усхваляваныя, таропкія галасы. Рамашоў астаўся адзін у дзвярах. Сэрца ў яго шпарка і моцна білася, але разам з жахам ён перажываў нейкае салодкае, шалёнае і вясёлае прадчуванне.

— Засяку-у-у! — крычаў Бек-Агамалаў, скрыгочучы зубамі.

Выгляд агульнага страху зусім ап'яніў яго. Ён з прыпадачнай сілай некалькімі ўдарамі расшчапіў стол, потым шалёна ўдарыў шашкаю па люстры, і ашкепкі ад яе зіхатлівым вясёлкавым дажджом пырснулі на ўсе бакі. З другога стала ён адным ударам збіў усе бутэлькі і шклянкі, што стаялі на ім.

Але раптам пачуўся чыйсьці прарэзлівы, ненатуральна-нахабны крык:

— Дурань! Хам!

Гэта крычала тая самая проставалосая жанчына з голымі рукамі, якая толькі што абдымала Лешчанку. Рамашоў раней не бачыў яе. Яна стаяла ў нішы за грубкаю і, упіраючыся рукамі ў бокі, уся схіліўшыся наперад, крычала бесперастанку крыкам ашуканай рыначнай гандляркі:

— Дурань! Хам! Халуй! І ніхто цябе не баіцца! Дурань, дурань, дурань, дурань!..

Бек-Агамалаў нахмурыў бровы і, нібы разгубіўшыся, апусціў долу шашку. Рамашоў бачыў, як паступова бляднеў ягоны твар і як у вачах у яго разгараўся злавесны жоўты бляск. І ў той жа час ён усё ніжэй і ніжэй згінаў ногі, увесь скурчваўся і ўцягваў галаву ў плечы, нібы звер, які рыхтаваўся зрабіць скачок.

— Замаўчы! — крыкнуў ён хрыпла, быццам выплюнуў.

— Дурань! Боўдзіла! Армяшка! Не замаўчу! Дурань! Дурань! — крычала жанчына, калоцячыся ўсім целам.

Рамашоў ведаў, што і сам ён бляднее з кожнаю хвілінаю. У галаве ў яго зноў зрабілася бязважка, пуста і вольна. Дзіўная сумесь жаху і весялосці ўзняла раптоўна яго душу ўгору, нібы лёгкую п'яную пену. Ён убачыў, што Бек-Агамалаў, не зводзячы вачэй з жанчыны, павольна падымае над галавой шашку. І раптам гарачы струмень шалёнага захаплення, жаху, фізічнага холаду, смеху і адвагі нахлынуў на Рамашова. Кідаючыся наперад, ён яшчэ паспеў пачуць, як Бек-Агамалаў раз'юшана прахрыпеў:

— Ты не замаўчыш? Я цябе апошні...

Рамашоў моцна, з сілаю, якой ён сам ад сябе не чакаў, схапіў Бек-Агамалава за кісць рукі. На працягу некалькіх хвілін абодва афіцэры не маргаючы, пільна глядзелі адзін на аднаго, на адлегласці пяці або шасці вяршкоў. Рамашоў чуў цяжкае дыханне Бек-Агамалава, бачыў яго страшныя бялкі, і вострыя, бліскучыя зрэнкі вачэй, і белыя, рыплівыя рухомыя сківіцы, але ён ужо адчуваў, што шалёны агонь з кожнай хвілінай згасае ў гэтым скрыўленым твары. І было яму жудасна і вельмі радасна стаяць гэтак, паміж жыццём і смерцю, і ўжо ведаць, што ён выходзіць пераможцам з гэтай гульні. Мусіць, усе, хто зводдаль назіраў за гэтай сцэнай, зразумелі яе небяспечнае значэнне. На дварэ за вокнамі стала ціха, — так ціха, што дзесьці зусім блізка, у цемры, пачуўся раптам гучны і бесклапотны салаўіны пошчак.

— Пусці! — хрыпла выціснуў з цябе Бек-Агамалаў.

— Бек, ты не ўдарыш жанчыны, — сказаў Рамашоў спакойна. — Бек, табе ўсё жыццё будзе сорамна. Ты не ўдарыш.

Апошнія іскры шаленства згаслі ў вачах у Бек-Агамалава. Рамашоў хутка заморгаў павекамі і глыбока ўздыхнуў, нібы пасля страты прытомнасці. Сэрца ў яго закалацілася шпарка і бязладна, як у часе спалоху, а галава зноў зрабілася цяжкая і цёплая.

— Пусці! — яшчэ раз крыкнуў Бек-Агамалаў з нянавісцю і таргануў руку.

Цяпер Рамашоў адчуваў, што ён ужо не мае больш сілысупраціўляцца яму, аднак ён ужо не баяўся яго і гаварыў жаласліва і ласкава, дакранаючыся ледзь чутна да пляча таварыша:

— Прабачце мне... Але ж вы самі потым скажаце мне дзякуй.

Бек-Агамалаў рэзка, са стукам укінуў шашку ў ножны.

— Ну, добра! К чорту! — крыкнуў ён злосна, але ўжо з доляй прытворства і збянтэжанасці. — Мы з вамі яшчэ разлічымся. Вы не маеце права!..

Усе, хто бачыў гэтую сцэну з двара, зразумелі, што самае страшнае прамінула. З пераўвялічаным, напружаным рогатам натоўпам уваліліся яны ў дзверы. Цяпер усе яны пачалі з фамільярнай і сяброўскай бесцырымоннасцю супакойваць і ўгаворваць Бек-Агамалава. Але ён ужо сціх, знясілеў, і яго адразу ж пацямнелы твар меў стомлены і грэблівы выраз.

Прыбегла Шлейферша, тоўстая дама з зашмальцаванымі грудзьмі, са злосным выразам вачэй, акружаных цёмнымі мяшкамі, без веек. Яна кідалася то на аднаго, то на другога афіцэра, хапала іх за рукавы і за гузікі і жаласна крычала:

— Ну, панове, ну, хто мне заплаціць за ўсё: за люстра, за стол, за пітво і за дзяўчатак?

І зноў нехта невядомы застаўся разбірацца з ёю. Астатнія афіцэры гуртам выйшлі на вуліцу. Чыстае, мяккае паветра травеньскай ночы лёгка і прыемна лілося ў грудзі Рамашова і напоўніла ўсё яго цела свежым, радасным трапятаннем. Яму здавалася, што сляды сённяшняй п'янкі адразу сцерліся ў яго мазгах, нібы да іх дакрануліся мокрай губкай.

Да яго падышоў Бек-Агамалаў і ўзяў яго пад руку.

— Рамашоў, сядайце са мною, — прапанаваў ён, — добра?

І калі яны ўжо сядзелі побач і Рамашоў, нахіляючыся ўправа, глядзеў, як коні бязладным галопам, ускідваючы шырокія азадкі, вывозілі экіпаж на гару, Бек-Агамалаў вобмацкам знайшоў яго руку і моцна, балюча і доўга сціснуў яе. Больш яны нічога не сказалі адзін аднаму.


XIX

Але хваляванне, якое было толькі што перажыта ўсімі, выявілася ў агульнай нервовай, хаатычнай узрушанасці. Па дарозе ў сход афіцэры вельмі буянілі. Спынялі жыда, які праходзіў каля іх, падзывалі яго і, сарваўшы з яго шапку, гналі рамізніка наперад; потым кідалі гэтую шапку куды-небудзь за плот, на дрэва. Бабяцінскі пабіў рамізніка. Астатнія гучна спявалі і тлумна крычалі. Толькі Бек-Агамалаў, які сядзеў побач з Рамашовым, маўчаў усю дарогу, злосна і стрымана пасопваючы.

Сход, нягледзячы на позні час, быў ярка асветлены і поўніўся галасамі. У картачнай, сталовай, у буфеце і ў більярднай бездапаможна таўкліся ашалелыя ад віна, ад тытуню і ад азартнай гульні людзі ў расшпіленых кіцелях, з нерухомымі кіслымі вачмі і вялымі рухамі. Рамашоў, вітаючыся з некаторымі афіцэрамі, раптам угледзеў сярод іх, на сваё здзіўленне, Мікалаева. Ён сядзеў ля Асадчага і быў п'яны і чырвоны, але трымаўся цвёрда. Калі Рамашоў, абмінаючы стол, наблізіўся да яго, Мікалаеў хуценька зірнуў на яго і адразу ж адвярнуўся, каб не падаць рукі, і з пераўвялічанай цікавасцю загаварыў са сваім суседам.

— Веткін, ідзіце спяваць! — крыкнуў Асадчы цераз галовы таварышаў.

— Спя-я-ем што-не-будзь! — заспяваў Веткін на матыў царкоўнага антыфона.

— Спя-я-ем што-не-будзь. Спяем што-о-не-е-будзь! — падхапілі гучна астатнія.

— За паповым пералазам пабіліся трое разам, — выкрыкнуў Веткін царкоўнай скорагаворкаю, — поп, дзяк, панамар ды шчэ губернскі сакратар. Совайся, Нічыпарка, со-вайся.

— Совайся, Нічы-парка, со-о-вай-ся, — ціха, поўнымі акордамі адказаў яму хор, увесь стрыманы і як бы сагрэты мяккай актавай Асадчага.

Веткін дырыжыраваў спевамі, стоячы пасярод стала і распасціраючы над хорам рукі. Ён рабіў то страшныя, то ласкавыя і пахвальныя вочы, бурчаў на тых, хто спяваў фальшыва, і ледзь прыкметным трапятаннем працягнутай далоні стрымліваў дужа гарачых.

— Штабс-капітан Лешчанка, вы фальшывіце! Вам мядзведзь на вуха наступіў. Замаўчыце! — крыкнуў Асадчы. — Панове, ды замаўчыце ж! Не гаманіце, калі спяваюць.

— Як бага-ты мужык есць пунш гля-се... — працягваў выкрыкваць Веткін.

Ад тытунёвага дыму рэзала ў вачах. Цырата на стале была ліпучая, і Рамашоў успомніў, што ён не мыў сёння вечарам рук. Ён пайшоў цераз двор у пакой, які называлі «афіцэрскімі нумарамі», — там заўсёды стаяў рукамыйнік. Гэта была пустая халодная каморка з адным акном. Уздоўж сцен стаялі раздзеленыя шафкаю, на бальнічны манер, два ложкі. Бялізны на іх ніколі не мянялі, гэтак жа як ніколі не падмяталі ў гэтым пакоі і не адчынялі акна. Праз гэта ў нумарах заўсёды стаяў затхлы, брудны пах заношанай бялізны, застарэлага тытунёвага дыму і мазаных ботаў. Пакой гэты прызначаўся для часовага жытла афіцэраў, якія прыязджалі з далёкіх асобных стаянак у штаб палка. Але ў ім звычайна клалі ў часе вечароў на адзін ложак па два і нават па тры асабліва п'яных афіцэраў. Таму ён таксама насіў назву «трупярні» і «морга». У гэтых назвах хавалася неўсвядомленая, але страшная жыццёвая іронія, таму што з таго часу як полк асталяваўся ў горадзе, — у афіцэрскіх нумарах, менавіта на гэтых самых двух ложках, ужо застрэліліся некалькі афіцэраў і адзін дзяншчык. Дарэчы, не праходзіла і года, каб у N-скім палку не застрэліўся хто-небудзь з афіцэраў.

Калі Рамашоў зайшоў у трупярню, два чалавекі сядзелі ў галавах ложкаў, каля акна. Яны сядзелі без агню, у прыцемку, і толькі па ледзь чутнай мітусні Рамашоў заўважыў іх прысутнасць і з цяжкасцю пазнаў іх, падышоўшы ўшчыльную і нахіліўшыся над імі. Гэта былі штабс-капітан Клод, п'яніца і злодзей, адхілены ад камандавання ротаю, і падпрапаршчык Залатухін, цыбаты, пажылы і лысы ігрок, скандаліст, аматар на брыдкія словы і таксама п'яніца, з ліку вечных падпрапаршчыкаў. Перад імі цьмяна бліскаў на стале гарнец гарэлкі, стаяла пустая талерка з нейкай жыжкай і дзве поўныя шклянкі. Не было відаць ніякіх слядоў закускі. Сабутэльнікі маўчалі, нібыта хацелі схавацца ад свайго таварыша, і калі ён нахіліўся над імі, яны, хітра ўсміхаючыся ў прыцемку, пазіралі кудысьці ўніз.

— Божачка мой, што вы тут робіце? — спытаў Рамашоў спалохана.

— Ц-ссс! — Залатухін таямніча, з перасцерагальным выглядам узняў палец угору. — Пачакайце. Не перашкаджайце.

— Ціха! — кароткім шэптам сказаў Клод.

Раптам дзесьці ўдалечыні загрукаталі калёсы. Тады абодва таропка ўзнялі шклянкі, чокнуліся і разам выпілі.

— Ды што гэта, урэшце?! — усклікнуў занепакоены Рамашоў.

— А гэта, родны мой, — шматзначным шэптам адказаў Клод, — гэта ў нас такая закусь. Пад грукат калёсаў. Фендрык, — звярнуўся ён да Залатухіна, — ну, цяпер пад што вып'ем? Хочаш пад святло месяца?

— Пілі ўжо, — сур'ёзна запярэчыў Залатухін і зірнуў у акно на вузкі серп маладзіка, які нізка і сумна вісеў над горадам. — Пачакаем. Вось, можа, сабака забрэша. Памаўчы.

Яны шапталіся, нахіляючыся адзін да аднаго, ахопленыя змрочнай жартаўлівасцю п'янага шаленства. А са сталовай у гэты час даляталі мяккія, прыглушаныя сценамі і таму гарманічна-самотныя гукі царкоўнага напеву, падобнага да аддаленай пахавальнай песні.

Рамашоў пляснуў рукамі і схапіўся за галаву.

— Панове, далібог, пакіньце: гэта страшна, — сказаў ён з тугою.

— Ідзі к д'яблу! — залямантаваў раптам Залатухін. — Не, стой, браце! Куды? Раней выпіце з прыстойнымі панамі. Не-е, не перахітруеш, браце. Трымайце яго, штабс-капітан, а я замкну дзверы.

Яны абодва ўсхапіліся з ложкаў і пачалі з шалёным аблудным смехам лавіць Рамашова. І ўсё гэта разам — гэты змрочны смярдзючы пакой, гэтае тайнае фантастычнае п'янства сярод ночы, без агню, гэтыя два ашалелыя чалавекі, — усё раптам павеяла на Рамашова нясцерпным жахам смерці і вар'яцтва. Ён з пранізлівым крыкам адштурхнуў Залатухіна далёка ўбок і, увесь калоцячыся, вылецеў з трупярні.

Розум падказваў, што яму трэба ісці дахаты, але нейкае незразумелае пачуццё прымусіла яго вярнуцца ў сталовую. Там ужо многія драмалі, седзячы на крэслах і на падаконніках. Было страшэнна горача, і, нягледзячы на расчыненыя вокны, лямпы і свечы гарэлі, не мігаючы. Стомленая, збітая з ног прыслуга і салдаты-буфетчыкі драмалі стоячы і штохвілінна пазяхалі, не разнімаючы сківіц, аднымі ноздрамі. Але павальнае, цяжкое, агульнае п'янства не спынялася.

Веткін стаяў ужо на стале і спяваў высокім сентыментальным тэнарам:

Ху-уткія, як хвалі-і,
Дні-і на-аша-ага-а жыцця-я...
У палку было шмат афіцэраў з духоўных, і таму спявалі добра нават у часе п'янкі. Просты, журботны і сентыментальны матыў надаваў высакароднасці пошлым словам. І ўсім на нейкую хвіліну зрабілася сумна і цесна пад гэтай нізкай столлю ў прытхлым пакоі, сярод вузкага, глухога і сляпога жыцця.

Памрэш, пахаваюць,
Бы й не жыў на свеце... —
выразна спяваў Веткін, і ад гукаў уласнага высокага і расчуленага голасу, і ад фізічнага пачуцця агульнай гармоніі хору — у яго добрых, дурнаватых вачах стаялі слёзы. Арчакоўскі асцярожна падпяваў яму. Для таго каб прымусіць свой голас дрыжаць, ён двума пальцамі торгаў сябе за кадык. Асадчы густымі цягучымі нотамі акампаніраваў хору, і здавалася, што ўсе астатнія галасы быццам плавалі на цёмных хвалях, у гэтых нізкіх арганных гуках.

Праспявалі гэтую песню, памаўчалі крышку. На ўсіх найшла праз п'яны чад ціхая, задуменная хвіліна. Раптам Асадчы, пазіраючы ўніз на стол апушчанымі вачамі, ціха пачаў:

— «В путь узкий ходшие прискорбный вси — житие, яко ярем, вземшие...»

— Ды хопіць вам! — кінуў нехта самотным голасам. — Вось прычапіліся да гэтай паніхіды. Дзесяты раз.

Але астатнія падхапілі пахавальны напеў, і вось у запаскуджанай, запляванай, закуранай сталовай паплылі чыстыя ясныя акорды паніхіды Іаана Дамаскіна, прасякнутыя такім гарачым, такім шчырым смуткам і тугою па жыцці, якое адыходзіла.

«И мне наследовавшие верою приидите, насладитеся, яже уготовах вам почестей и венцов небесных...»

І адразу ж Арчакоўскі, які ведаў службу не горш за любога дзяка, падхапіў:

— Рцем вси от всея души...

Гэтак яны і праслужылі ўсю паніхіду. А калі чарга дайшла да апошняга закліку, дык Асадчы, схіліўшы долу галаву, напяўшы шыю, з дзіўнымі страшнымі, самотнымі і злымі вачамі загаварыў нараспеў нізкім голасам, які ракатаў, нібы струны кантрабаса:

«Во блаженном успении живот и вечный покой подаждь, господи усопшему рабу твоему Никифору... — Асадчы раптам кінуў страшэнную, непрыстойную лаянку, — и сотвори ему ве-е-еч-ную...»

Рамашоў усхапіўся і раз'юшана, з усяе сілы грукнуў кулаком па стале.

— Не дазволю! Маўчыце! — закрычаў ён пранізлівым, пакутніцкім голасам. — Навошта смяяцца? Капітан Асадчы, нам зусім не смешна, а вам балюча і страшна! Я бачу! Я ведаю, што вы адчуваеце ў душы!

Сярод агульнага імгненнага маўчання толькі адзін чыйсьці голас вымавіў з недаўменнем:

— Ён п'яны?

Але адразу ж, як і надоечы ў Шлейфершы, усё загуло, застагнала, усхапілася з месца і збілася ў нейкі стракаты, рухомы, крыклівы клубок. Веткін, саскокваючы са стала, зачапіў галавой за лямпу; яна загайдалася вялізнымі плаўнымі зігзагамі, і цені ад ашалелых людзей, то вырастаючы, як волаты, то знікаючы пад падлогу, злавесна зблыталіся і замітусіліся па белых сценах і па столі.

Усё, што цяпер рабілася ў сходзе з гэтымі расхлябанымі, узбуджанымі, п'янымі і няшчаснымі людзьмі, — чынілася хутка, недарэчна і непапраўна. Быццам нейкі ліхі, сумбурны, дурны, раз'юшана-насмешлівы дэман авалодаў людзьмі і прымушаў іх гаварыць брыдкія словы і рабіць агідныя, бязладныя рухі.

Сярод гэтага чаду Рамашоў раптоўна ўгледзеў зусім блізка каля сябе нечы твар са скрыўленым крыклівым ротам. Твару гэтага ён адразу нават не пазнаў, — такі ён быў страшэнны і крывы ад злосці. Гэта Мікалаеў крычаў яму, пырскаючы слінаю і нервова торгаючы мускуламі левай шчакі пад вокам:

— Самі ганьбіце полк! Не смейце нічога гаварыць. Вы — і розныя Назанскія! Без году тыдзень!..

Нехта асцярожна цягнуў Рамашова назад. Ён павярнуўся і пазнаў Бек-Агамалава, але, у тую ж хвіліну адвярнуўшыся, забыўся на яго. Бляднеючы ад таго, што зараз адбудзецца, ён сказаў ціха і хрыпла, з пакутніцкай і няшчаснай усмешкай:

— А пры чым тут Назанскі? Або ў вас ёсць асобыя, таемныя прычыны быць ім нездаволеным?

— Я вам па мордзе дам! Нягоднік, падлюга! — закрычаў Мікалаеў высокім, дрыготкім голасам. — Хам!

Ён рэзка замахнуўся на Рамашова кулаком і зрабіў грозныя вочы, але ўдарыць не адважыўся. Рамашоў у грудзях і ў жываце адчуў моташную, агідную млоснасць, такую, як пры страце прытомнасці. Да гэтага моманту ён зусім не заўважаў, нібыта забыў, што ў правай руцэ ў яго ўвесь час знаходзіцца нейкая пабочная рэч. І раптам хуткім, кароткім рыўком ён выплюхнуў у твар Мікалаеву рэштку піва са сваёй шклянкі.

У тую ж хвіліну разам з імгненным тупым болем белыя яркія маланкі пырснулі з яго левага вока. З дзікім, звярыным рыкам кінуўся ён на Мікалаева, і яны абодва грымнуліся долу, спляліся рукамі і нагамі і пакаціліся па падлозе, перакульваючы крэслы і глытаючы брудны, смярдзючы пыл. Яны з крыкам білі, душылі і кідалі адзін аднаго. Рамашоў памятаў, як выпадкова яго пальцы трапілі ў рот Мікалаева за шчаку і як ён намагаўся разадраць яму гэты слізкі, агідны, гарачы рот... І ён ужо не адчуваў ніякага болю, калі біўся галавой і локцямі аб падлогу ў гэтай зацятай барацьбе.

Ён не ведаў таксама, як усё гэта скончылася. Ён застаў сябе ў куце, куды яго адцяснілі, адарваўшы ад Мікалаева. Бек-Агамалаў паіў яго вадою, але зубы ў Рамашова сутаргава ляскалі аб шклянку, і ён баяўся, каб не адкусіць кавалак шкла. Кіцель на ім быў разадраны пад пахамі і на спіне, а адзін пагон матляўся на тасёмцы. Голасу ў Рамашова не было, і ён крычаў бязгучна, аднымі губамі:

— Я яму... яшчэ пакажу!.. Выклікаю яго!..

Стары Лех, які да гэтага часу соладка драмаў у канцы стала, цяпер ачуўся, цвярозы і сур'ёзны, і з непрывычнай суровай катэгарычнасцю заявіў:

— Як старэйшы, загадваю вам, панове, неадкладна разысціся. Чуеце, панове, зараз жа. Пра ўсё я раніцою падам рапарт камандзіру палка.

І ўсе разыходзіліся засаромленыя, прыгнечаныя, пазбягалі глядзець адзін на аднаго. Кожны баяўся прачытаць у чужых вачах свой уласны жах, свой рабскі, вінаваты смутак — жах і смутак маленькіх, лютых і брудных жывёлін, змрочны розум якіх раптам асвятліўся яркай чалавечай свядомасцю.

Блізілася світанне, з ясным, па-дзіцячы чыстым небам і нерухомым ранішнім халадком. Дрэвы, вільготныя, ахутаныя ледзьве бачнай парай, маўкліва прачыналіся ад сваіх цёмных, загадкавых начных сноў. І калі Рамашоў, ідучы дахаты, пазіраў на іх, і на неба, і на мокрую, сівую ад расы траву, дык адчуваў сябе малым, брыдкім, пачварным і бясконца чужым сярод гэтай нявіннай красы раніцы, якая ўсміхалася спрасонку.


XX

У той жа дзень — гэта было ў сераду — Рамашоў атрымаў кароткую афіцыйную запіску:

«Суд таварыства афіцэраў N-скага пяхотнага палка запрашае падпаручніка Рамашова з'явіцца а шостай гадзіне ў зал афіцэрскага сходу. Форма адзежы звычайная.

Старшыня суда падпалкоўнік Мігуноў».

Рамашоў не мог стрымаць міжвольнай сумнай усмешкі: гэта «форма адзежы звычайная» — мундзір з пагонамі і каляровым поясам — надзяецца менавіта ў самых незвычайных выпадках: на судзе, пры публічных вымовах і ў часе розных непрыемных сустрэч з начальствам.

А шостай гадзіне ён прыйшоў у сход і загадаў веставому далажыць аб сабе старшыні суда. Яго папрасілі пачакаць. Ён сеў у сталовай ля расчыненага акна, узяў газету і стаў чытаць яе, не разумеючы слоў, без усякай цікавасці, механічна прабягаючы вачамі па літарах. Тры афіцэры, якія былі ў сталовай, прывіталіся з ім суха і загаварылі паміж сабою так, каб ён іх не чуў. Толькі адзін падпаручнік Міхін доўга і моцна, з мокрымі вачамі, ціснуў яму руку, але нічога не сказаў, пачырванеў, таропка і няёмка апрануўся і пайшоў.

Неўзабаве ў сталовую цераз буфет выйшаў Мікалаеў. Ён быў бледны, павекі вачэй пацямнелі, левая шчака ўвесь час сутаргава торгалася, а над ёю ніжэй скроні сінела вялікая апухлая пляма. Рамашоў яскрава і пакутліва прыгадаў учарашнюю бойку і, увесь згорбіўшыся, зморшчыўшы твар, адчуваючы сябе раздушаным невыносным цяжарам гэтых ганебных успамінаў, схаваўся за газету і нават моцна заплюшчыў вочы.

Ён чуў, як Мікалаеў папрасіў у буфеце чарку каньяку і як ён развітваўся з кімсьці. Потым чуў міма сябе крокі Мікалаева. Бразнулі на блоку дзверы. І раптам праз нейкі момант ён пачуў з двара за сваёй спіной асцярожны шэпт:

— Не азірайцеся назад! Сядзіце спакойна. Слухайце.

Гэта гаварыў Мікалаеў. Газета задрыжала ў руках Рамашова.

— Я, уласна, не маю права размаўляць з вамі. Але на якое ліха ўсе гэтыя французскія тонкасці. Што здарылася, таго не паправіш. Але я вас усё ж лічу за чалавека прыстойнага. Прашу вас, ці чуеце мяне, я прашу вас: ні слова пра жонку і пра ананімныя пісьмы. Вы мяне зразумелі?

Рамашоў, закрываючыся газетаю ад таварышаў, павольна нахіліў галаву. Пясок на двары зашурхацеў пад нагамі. Толькі хвілін праз пяць Рамашоў павярнуўся і выглянуў на вуліцу. Мікалаева ўжо не было.

— Ваша благароддзе, — вырас раптам перад ім веставы, — іх высокаблагароддзе просяць вас зайсці.

У зале, уздоўж дальняй вузкай сцяны, былі састаўлены некалькі ломберных сталоў, пакрытых зялёным сукном. За імі сядзелі суддзі, спінамі да вокан; ад гэтага іх твары былі цёмныя. Пасярэдзіне ў крэсле сядзеў старшыня — падпалкоўнік Мігуноў, тоўсты фанабэрысты чалавек, без шыі, з узнятымі дагары круглымі плячамі; па баках ад яго — падпалкоўнікі Рафальскі і Лех, далей з правага боку — капітаны Асадчы і Петэрсон, а з левага — капітан Дзювернуа і штабс-капітан Дарашэнка, палкавы казначэй. Стол быў зусім пусты, толькі перад Дарашэнкам, справаводам суда, ляжаў стос паперы. У вялікай пустой зале было халаднавата і даволі змрочна, нягледзячы на тое, што на вуліцы стаяў спякотны сонечны дзень. Патыхала старым дрэвам, цвіллю і спарахнелай мэблевай абіўкай.

Старшыня паклаў абедзве вялікія белыя тоўстыя рукі далонямі дагары на сукно стала і, разглядаючы іх пачаргова, пачаў драўляным тонам:

— Падпаручнік Рамашоў, суд таварыства афіцэраў, які сабраўся па распараджэнні камандзіра палка, павінен высветліць абставіны той сумнай і недапушчальнай у афіцэрскім таварыстве сутычкі, якая мела месца ўчора паміж вамі і паручнікам Мікалаевым. Прашу вас расказаць пра гэта з усімі падрабязнасцямі.

Рамашоў стаяў перад імі, апусціўшы рукі і цярэбячы аколышак шапкі. Ён адчуваў сябе такім зацкаваным, нязграбным і разгубленым, як здаралася з ім толькі ў школьныя гады на экзаменах, калі ён не ведаў, што адказваць. Дрыготкім голасам, заблытанымі і бязладнымі фразамі, увесь час мармычучы і дадаючы недарэчныя выклічнікі, ён пачаў даваць паказанні. У той жа час, пераводзячы вочы з аднаго суддзі на другога, ён у думках ацэньваў іх адносіны да яго: «Мігуноў — абыякавы, ён нібы каменны, аднак яму даспадобы непрывычная роля галоўнага суддзі і тая страшэнная ўлада і адказнасць, якія звязаны з ёю. Падпалкоўнік Брэм пазірае жаласлівымі і нейкімі жаночымі вачамі, — ах, мой любы Брэм, ці памятаеш ты, як я пазычаў у цябе дзесяць рублёў? Стары Лех стараецца выглядаць сур'ёзным. Ён сёння цвярозы, і ў яго пад вачамі мяшкі, нібы глыбокія шрамы. Ён не вораг мне, аднак ён сам так многа натварыў у сходзе ў розныя часы, што цяпер яму будзе выгадна роля строгага і непахіснага рупліўца афіцэрскага гонару. А Асадчы і Петэрсон — гэта ўжо сапраўдныя ворагі. Паводле закону я, вядома, мог бы адвесці Асадчага — уся спрэчка распачалася праз яго паніхіду, — а між іншым, ці не ўсё роўна? Петэрсон ледзь прыкметна ўсміхаецца адным кутком рота — штосьці брыдкае, ганебнае, змяінае ва ўсмешцы. Няўжо ён ведае пра ананімныя пісьмы? У Дзювернуа — сонны твар, а вочы — як вялікія мутныя шары. Дзювернуа мяне не любіць. Ды і Дарашэнка таксама. Падпаручнік, які толькі распісваецца ў атрыманні жалавання і ніколі не атрымлівае яго. Дрэнныя вашы справы, дарагі мой Юрый Аляксеевіч».

— Прабачце, хвілінку, — раптам перапыніў яго Асадчы. — Пан палкоўнік, вы дазволіце мне прапанаваць пытанне?

— Калі ласка, — важна кіўнуў галавою Мігуноў.

— Скажыце нам, падпаручнік Рамашоў, — пачаў Асадчы паважна, з расцяжкаю, — дзе вы мелі ласку быць да таго, як прыехалі ў сход у такім немагчымым выглядзе?

Рамашоў пачырванеў і адчуў, як яго лоб адразу пакрыўся буйнымі кроплямі поту.

— Я быў... я быў... ну, у адным месцы, — і ён дадаў амаль шэптам: — Быў у публічным доме.

— Ага, вы былі ў публічным доме? — знарок гучна, з жорсткай выразнасцю падхапіў Асадчы. — І, напэўна, вы што-небудзь пілі ў гэтай установе?

— Але, піў, — адрывіста адказаў Рамашоў.

— Та-ак. Больш пытанняў не маю, — павярнуўся Асадчы да старшыні.

— Прашу далей даваць паказанні, — сказаў Мігуноў. — Вы спыніліся на тым, што выплюхнулі піва ў твар паручніку Мікалаеву... Далей?

Рамашоў бязладна, але шчыра і падрабязна расказаў пра ўчарашнюю гісторыю. Ён ужо быў пачаў нязграбна і сарамліва гаварыць аб тым раскаянні, якое ён перажывае за свае ўчарашнія паводзіны, але яго перапыніў капітан Петэрсон. Паціраючы, нібы пры мыцці, свае жоўтыя кастлявыя рукі з доўгімі мёртвымі пальцамі і сінімі пазногцямі, ён сказаў падкрэслена-ветліва, амаль ласкава, тонкім і ліслівым голасам:

— Ну так, усё гэта, безумоўна, робіць гонар вашым цудоўным пачуццям. Але скажыце нам, падпаручнік Рамашоў... вы да гэтай злашчаснай і сумнай гісторыі не былі ў доме ў паручніка Мікалаева?

Рамашоў насцярожыўся і, пазіраючы не на Петэрсона, а на старшыню, даволі груба адказаў:

— Так, быў, але я не разумею, якое гэта мае дачыненне да справы.

— Чакайце. Прашу адказваць толькі на пытанні, — спыніў яго Петэрсон. — Я хачу сказаць, ці не было ў вас з паручнікам Мікалаевым якой-небудзь асобай прычыны для ўзаемнай варожасці — прычыны не службовага характару, а хатняга, як кажуць, сямейнага?

Рамашоў выпрастаўся і проста, з адкрытай нянавісцю паглядзеў у цёмныя сухотныя вочы Петэрсона.

— Я заходзіў да Мікалаевых не часцей, як да іншых маіх знаёмых, — сказаў ён гучна і рэзка. — І з ім раней у мяне ніякіх неладоў не было. Усё адбылося выпадкова і нечакана, таму што мы абодва былі нецвярозыя.

— Хе-хе-хе, гэта мы ўжо чулі пра вашу нецвярозасць, — зноў перапыніў яго Петэрсон, — але я хачу толькі спытаць, ці не было ў вас з ім раней такой якой-небудзь сутычкі? Не, не сваркі, вы мяне зразумейце, а проста, як кажуць, непаразумення, нацягнутасці інтымнага характару. Ну, напрыклад, нязгода ў пераконаннях або там якая-небудзь інтрыжка. Га?

— Пан старшыня, я магу не адказваць на некаторыя з пытанняў, якія мне прапануюцца? — пацікавіўся раптам Рамашоў.

— Так, гэта вы можаце, — холадна адказаў Мігуноў. — Вы можаце, калі хочаце, зусім не даваць паказанняў або даваць іх пісьмова. Гэта ваша права.

— У такім разе заяўляю, што ні на адно з пытанняў капітана Петэрсона я адказваць не буду, — сказаў Рамашоў. — Гэта будзе лепш і для яго і для мяне.

У яго спыталі яшчэ пра некаторыя нязначныя падрабязнасці, і потым старшыня аб'явіў яму, што ён вольны. Аднак яго яшчэ два разы выклікалі для дачы дадатковых паказанняў, адзін раз у той жа дзень увечары, другі раз у чацвер раніцаю. Нават такі нявопытны ў практычных адносінах чалавек, як Рамашоў, разумеў, што суд вядзе справу вельмі няўмела і нядбайна, дапускаючы мноства памылак і нетактоўнасцей. І самай вялікай хібай было тое, што насуперак дакладнаму і яснаму сэнсу артыкула 149 дысцыплінарнага статута, які строга забараняў раскрываць усё, што адбываецца на судзе, члены суда гонару не ўстрымаліся ад пустой балбатні. Яны расказалі пра вынікі пасяджэння сваім жонкам, жонкі — знаёмым гарадскім дамам, а тыя — краўчыхам, акушэркам і нават служанкам. За адны суткі Рамашоў стаў казкай горада і героем дня. Калі ён праходзіў па вуліцы, на яго пазіралі з вокан, з варот, з кветнікаў, са шчылін у плоце. Жанчыны здаля паказвалі на яго пальцамі, і ён пастаянна чуў у сябе за спіною сваё прозвішча, якое вымаўлялася хуткім шэптам. Ніхто ў горадзе не сумняваўся, што паміж ім і Мікалаевым адбудзецца паядынак. Нават ішлі ў заклад аб яго зыходзе.

Раніцаю ў чацвер, ідучы ў сход міма дома Лыкачовых, ён раптам пачуў, што нехта кліча яго.

— Юрый Аляксеевіч, Юрый Аляксеевіч, ідзіце сюды!

Ён спыніўся і ўзняў галаву. Каця Лыкачова стаяла па той бок плота на садовай лавачцы. Яна была ў ранішнім лёгкім японскім халаціку, трохвугольны выраз якога пакідаў голай яе тонкую цудоўную дзявочую шыю. І ўся яна была такая ружовая, свежая, прывабная, што Рамашову на нейкі момант зрабілася весела.

Яна перагнулася цераз плот, каб падаць яму руку, яшчэ халодную і вільготную ад умывання. І ў той жа час яна картава тараторыла:

— Чаму да нас не заходзіце? Соямна на сяб'оў забывацца. Звы, звы, звы... Цссс, я ўсё, я ўсё, усё ведаю! — Яна раптам зрабіла вялікія спалоханыя вочы. — Вазьміце вось гэта і начапіце на шыю, абав'язкова, абав'язкова начапіце.

Яна выняла з-пад свайго керымона, проста ад грудзей, нейкую ладанку з сіняга шоўку на шнурку і таропка сунула яму ў руку. Ладанка была яшчэ цёплая ад яе цела.

— Дапамагае? — спытаў Рамашоў жартаўліва. — Што гэта?

— Гэта таямніца, перастаньце смяяцца. Бязбожнік! Звы.

«Аднак я зараз у модзе. Цудоўная дзяўчынка», — падумаў Рамашоў, развітаўшыся з Кацяю. Ён не мог стрымацца, каб і тут у апошні раз не падумаць аб сабе ў трэцяй асобе прыгожай фразай:

«Лагодная ўсмешка прабегла па суровым твары старога брэцёра».

Увечары таго ж дня яго зноў выклікалі ў суд, але ўжо разам з Мікалаевым. Абодва ворагі стаялі перад сталом амаль побач. Яны ні разу не зірнулі адзін на аднаго, але кожны з іх на адлегласці адчуваў настрой другога і напружана хваляваўся. Абодва яны пільна і нерухома глядзелі на старшыню, калі ён чытаў ім рашэнне суда:

«Суд таварыства афіцэраў N-скага пяхотнага палка, у складзе — ішлі чыны і прозвішчы суддзяў — пад старшынствам падпалкоўніка Мігунова, разгледзеўшы справу аб сутычцы ў памяшканні афіцэрскага сходу паручніка Мікалаева і падпаручніка Рамашова, знайшоў, што, у сувязі з цяжкасцю ўзаемных абраз, спрэчка гэтых обер-афіцэраў не можа быць скончана прымірэннем і што паядынак паміж імі з'яўляецца адзіным сродкам задавальнення абражанага гонару і афіцэрскай годнасці. Думка суда зацверджана камандзірам палка».

Скончыўшы чытаць, падпалкоўнік Мігуноў зняў акуляры і схаваў іх у футарал.

— Вам астаецца, панове, — сказаў ён з каменнай урачыстасцю, — выбраць сабе секундантаў, па два з кожнага боку, і прыслаць іх а дзевятай гадзіне ўвечары сюды, у сход, дзе яны сумесна з намі выпрацуюць умовы паядынку. Між іншым, — дадаў ён, устаючы і хаваючы футарал у заднюю кішэню, — між іншым, прачытаная зараз пастанова суда не мае для вас абавязковай сілы. За кожным з вас захоўваецца поўная свабода біцца на дуэлі або... — ён развёў рукамі і зрабіў паўзу, — або пакінуць службу. А цяпер, панове, вы вольныя... Яшчэ два словы. Ужо не як старшыня суда, а як старэйшы таварыш, раіў бы вам, панове афіцэры, устрымацца да паядынку ад наведвання сходу. Гэта можа прывесці да ўскладненняў... Да пабачэння.

Мікалаеў крута павярнуўся і шпаркім крокам выйшаў з залы. Павольна падаўся за ім і Рамашоў. Яму не было страшна, але ён раптам адчуў сябе незвычайна адзінокім, вельмі адасобленым, як бы адрэзаным ад усяго свету. Ён выйшаў на ганак сходу і з доўгім спакойным здзіўленнем пазіраў на неба, на дрэвы, на карову ля плота насупраць, на вераб'ёў, якія кешкаліся ў пыле пасярод дарогі. І думаў: «Вось — усё жыве, увіхаецца, мітусіцца, расце і ззяе, а мне ўжо болей нічога не трэба і не цікава. Я асуджаны. Я адзін».

Вяла, амаль са смуткам пайшоў ён шукаць Бек-Агамалава і Веткіна, якіх ён вырашыў прасіць за секундантаў. Яны ахвотна згадзіліся — Бек-Агамалаў са змрочнай стрыманасцю, Веткін з цёплым і шматзначным поціскам рукі.

Ісці дадому Рамашову не хацелася — там было жахліва і нудна. У гэтыя цяжкія хвіліны душэўнай слабасці, адзіноты і вялага неразумення жыцця яму трэба было бачыць блізкага, чуллівага сябра і ў той жа час тонкага, разумнага, з вялікім сэрцам чалавека.

І раптам ён успомніў пра Назанскага.


XXI

Назанскі быў, як звычайна, дома. Ён толькі прачнуўся ад цяжкага хмельнага сну і цяпер ляжаў на ложку ў адной сподняй бялізне, заклаўшы рукі пад галаву. У яго ў вачах была поўная абыякавасць да ўсяго, што рабілася навокал. Яго твар зусім не змяніў свайго соннага выразу, калі Рамашоў, схіляючыся над ім, загаварыў няўпэўнена і трывожна:

— Добры дзень, Васіль Нілыч, я не перашкодзіў вам?

— Добры дзень, — адказаў Назанскі асіплым слабым голасам. — Што добрага чуваць? Сядайце.

Ён працягнуў Рамашову гарачую вільготную руку, але глядзеў на яго так, нібыта перад ім быў не яго блізкі і дарагі таварыш, а нейкі прывід з даўняга нуднага сну.

— Вы блага сябе адчуваеце? — асцярожна спытаў Рамашоў, сядаючы на ложак ля яго ног. — Дык я не буду вам перашкаджаць. Я пайду.

Назанскі крышку прыўзняў галаву над падушкай і, увесь зморшчыўшыся, праз сілу паглядзеў на Рамашова.

— Не... Пачакайце. Ах, як галава баліць! Паслухайце, Георгій Аляксеевіч... у вас нешта ёсць... ёсць... нешта незвычайнае. Чакайце, я не магу сабрацца з думкамі. Што з вамі здарылася?

Рамашоў глядзеў на яго з маўклівым спачуваннем. Увесь твар Назанскага дзіўна змяніўся за той час, як абодва афіцэры не бачыліся. Вочы глыбока запалі і пачарнелі вакол, скроні пажаўцелі, а шчокі з няроўнай бруднай скурай апусціліся і азызлі і непрыгожа абраслі рэдкімі кучаравымі валасамі.

— Нічога асаблівага, проста мне захацелася пабачыць вас, — нядбайна адказаў Рамашоў. — Заўтра я б'юся на дуэлі з Мікалаевым. Мне вельмі не хочацца ісці дахаты. Ды гэта, між іншым, усё роўна. Да пабачэння. Мне, бачыце, проста не было з кім пагаварыць... Цяжка на душы.

Назанскі заплюшчыў вочы, і твар у яго пакутліва скрывіўся. Відаць было, што ён незвычайным напружаннем волі хоча ўсвядоміць сабе ўсё сказанае Рамашовым. Калі ж ён расплюшчыў вочы, дык у іх ужо свяціліся ўважлівыя цёплыя іскрынкі.

— Не, чакайце... мы зробім вось што. — Назанскі з цяжкасцю перавярнуўся на бок і прыўзняўся на локці. — Дастаньце там, з шафкі... вы ведаеце... Не, не трэба яблыка... Там ёсць мятныя таблеткі. Дзякуй, родны. Мы вось што зробім... Тфу, якая брыдота!.. Павязіце мяне куды-небудзь на паветра — тут агідна, і я тут баюся... Заўсёды такія страшэнныя галюцынацыі. Паедзем, пакатаемся на лодцы і пагутарым. Хочаце?

Ён з выглядам незвычайнай агіды піў чарку за чаркай, і Рамашоў бачыў, як паступова загараліся жыццём і бляскам і зноў рабіліся цудоўнымі яго блакітныя вочы.

Яны выйшлі з дому, узялі рамізніка і паехалі ў канец горада, да рэчкі. Там, на адным баку плаціны, стаяла жыдоўская турбінная мукамольня — вялізны чырвоны будынак, а на другім — знаходзіліся купальні, і там жа выдаваліся напракат лодкі. Рамашоў сеў на вёслы, а Назанскі прылёг на карме, укрыўшыся шынялём.

Рака, затрыманая плацінаю, была шырокая і нерухомая, як вялікая сажалка. Па абодва яе бакі берагі роўна і паката падымаліся ўгору. На іх трава была такая роўная, яркая і сакавітая, што здалёку хацелася дакрануцца да яе рукою. Пад берагамі ў вадзе зелянеў чарот і сярод густога, цёмнага, круглага лісця бялелі вялікія галоўкі гарлачыкаў.

Рамашоў падрабязна расказаў гісторыю сваёй сутычкі з Мікалаевым. Назанскі задуменна слухаў яго, схіліўшы галаву і пазіраючы ўніз на ваду, якая лянотнымі густымі струменьчыкамі, што пераліваліся, нібы вадкае шкло, разыходзілася на бакі ад носа лодкі.

— Скажыце, Рамашоў, шчыра, вы не баіцёся? — ціха спытаў Назанскі.

— Дуэлі? Не, не баюся, — хутка адказаў Рамашоў. Але адразу ж сціх і ў той жа момант выразна ўявіў сабе, як ён будзе зусім блізка насупраць Мікалаева і бачыць у яго выцягнутай руцэ чорнае дула рэвальвера. — Не, не, — дадаў Рамашоў паспешна, — я не буду хлусіць, што не баюся. Вядома, страшна. Але я ведаю, што не спалохаюся, не ўцяку, не папрашу прабачэння.

Назанскі апусціў канцы пальцаў у цёплую ваду і загаварыў павольна, слабым голасам, штохвілінна кашляючы:

— Ах, любы мой, любы Рамашоў, навошта вы хочаце гэта рабіць? Падумайце: калі вы добра ведаеце, што не збаіцёся, — калі зусім добра ведаеце, — дык наколькі тады будзе лягчэй узяць і адмовіцца.

— Ён мяне ўдарыў... па твары! — упарта сказаў Рамашоў, і зноў пякучая злосць цяжка заварушылася ў ім.

— Ну, так, ну, ударыў, — ласкава запярэчыў Назанскі і самотнымі, пяшчотнымі вачмі паглядзеў на Рамашова. — Ды хіба ў гэтым справа? Усё на свеце праходзіць, пройдзе і ваш боль, і ваша нянавісць. І вы самі забудзеце пра гэта. Але пра чалавека, якога вы забілі, вы ніколі не забудзеце. Ён будзе з вамі ў пасцелі, за сталом, на адзіноце і ў натоўпе. Пустазвоны, фільтраваныя дурні, медныя лбы, разнаколерныя папугаі сцвярджаюць, што забойства на дуэлі — не забойства. Якое глупства! Але яны ж сентыментальна вераць, што разбойнікам сняцца мазгі і кроў іх ахвяр. Не, забойства — заўсёды забойства. І важна тут не боль, не смерць, не гвалт, не гадлівыя адносіны да крыві і трупа, — не, самае жахлівае тое, што вы адбіраеце ў чалавека яго радасць жыцця. Вялікую радасць жыцця! — паўтарыў раптам Назанскі гучна, са слязьмі ў голасе. — Ніхто ж — ні вы, ні я, ах, ды проста-такі ніхто на свеце не верыць ні ў якое замагільнае жыццё. Таму ўсе баяцца смерці, але маладушныя дурні ашукваюць сябе перспектывамі прамяністых садоў і салодкіх песень кастратаў, а дужыя моўчкі пераступаюць цераз мяжу неабходнасці. Мы — не дужыя. Калі мы думаем, што будзе пасля нашае смерці, дык уяўляем сабе пусты, халодны і змрочны склеп. Не, галубок, усё гэта хлусня: склеп быў бы шчаслівым падманам, радаснай уцехай. Але ўявіце сабе жах думкі, што зусім, зусім нічога не будзе, ні цемры, ні пустаты, ні холаду... нават думкі пра гэта не будзе, нават страху не астанецца! Хоць бы страх!

Рамашоў кінуў вёслы ўздоўж бартоў. Лодка ледзьве рухалася па вадзе, і гэта было прыкметна толькі па тым, як ціха адплывалі ў другі бок зялёныя берагі.

— Так, нічога не будзе, — паўтарыў Рамашоў.

— А паглядзіце, не, паглядзіце толькі, якое цудоўнае, якое прывабнае жыццё! — усклікнуў Назанскі, шырока раскінуўшы рукі. — О, радасць, о, боская краса жыцця! Глядзіце: блакітнае неба, вячэрняе сонца, ціхая вада — увесь ажно дрыжыш ад захаплення, калі на іх пазіраеш, — вунь там, далёка, ветракі махаюць крыламі, зялёная рахманая траўка, вада ля берага — ружовая, ружовая на захадзе. Ах, як усё цудоўна, як усё радасна і шчасліва!..

Назанскі раптам закрыў вочы рукамі і заплакаў, але адразу ж авалодаў сабою і загаварыў, не саромеючыся сваіх слёз, пазіраючы на Рамашова мокрымі вачамі, якія ззялі ад слёз:

— Не, калі я траплю пад цягнік, і мне перарэжуць жывот, і мае вантробы змяшаюцца з пяском і наматаюцца на колы, і калі ў гэтае апошняе імгненне ў мяне спытаюць: «Ну што, і цяпер жыццё цудоўнае?» — я скажу з удзячным захапленнем: «Ах, якое яно цудоўнае!» Колькі радасці даюць нам толькі адны вочы! А ёсць яшчэ музыка, пах кветак, салодкае жаночае каханне! І ёсць непамерная асалода — залатое сонца жыцця, чалавечая думка! Родны мой Юрачка!.. Прабачце, што я вас гэтак назваў. — Назанскі, як бы просячы прабачэння, здаля працягнуў да яго дрыготкую руку. — Дапусцім, вас пасадзілі ў астрог на векі вякоў, і ўсё жыццё вы будзеце бачыць праз шчыліну толькі дзве старыя з'едзеныя цагліны... не, нават дапусцім, што ў вашым астрозе няма ніводнай іскаркі святла, ніводнага гуку — і нічога! І ўсё ж хіба гэта можна параўнаць са страшэнным жахам смерці? У вас застаюцца думка, уяўленне, памяць, творчасць — і з гэтым жа можна жыць. І ў вас нават могуць быць хвіліны захаплення ад радасці жыцця.

— Так, жыццё цудоўнае, — згадзіўся Рамашоў.

— Цудоўнае! — з запалам паўтарыў Назанскі. — І вось два чалавекі, праз тое, што адзін ударыў другога, або пацалаваў яго жонку, або проста, праходзячы міма яго і цярэбячы вусы, няветліва паглядзеў на яго, — гэтыя два чалавекі страляюць адзін у аднаго, забіваюць адзін аднаго. Ах, не, іх раны, іх пакуты, іх смерць — усё гэта к д'яблу! Ды хіба ён сябе забівае — убогі рухомы камочак, які завецца чалавекам? Ён забівае сонца, гарачае, мілае сонца, светлае неба, прыроду — усю разнастайную красу жыцця, забівае найвялікшую асалоду і гонар — чалавечую думку! Ён забівае тое, што ўжо ніколі, ніколі не вернецца. Вось дурні, дурні!

Назанскі самотна, з глыбокім уздыхам паківаў галавою і апусціў яе долу. Лодка зайшла ў чарот. Рамашоў зноў узяўся за вёслы. Высокія зялёныя пруткія чараціны, шапочучы ля бартоў, важна і павольна кланяліся. Тут было цямней і не так горача, як на адкрытай вадзе.

— Што ж мне рабіць? — спытаў Рамашоў змрочна і досыць груба. — Ісці ў запас? Куды я падзенуся?

Назанскі ўсміхнуўся пяшчотна і пакорліва.

— Чакайце, Рамашоў. Паглядзіце мне ў вочы. Вось гэтак. Не, вы не адварочвайцеся, глядзіце проста і адказвайце па ўсёй шчырасці! Хіба вы верыце ў тое, што служыце цікавай, добрай, карыснай справе? Я вас добра ведаю, лепш як усіх іншых, і я адчуваю вашу душу. Вы ж зусім не верыце ў гэта.

— Не, — цвёрда адказаў Рамашоў. — Але куды я пайду?

— Пачакайце, не спяшайцеся. Паглядзіце вы на нашых афіцэраў. О, я не кажу пра гвардзейцаў, якія танцуюць на балях, размаўляюць па-французску і жывуць на грошы сваіх бацькоў і законных жонак. Не, вы падумайце пра нас, няшчасных армеутаў, пра армейскую пяхоту, пра гэтае галоўнае ядро цудоўнага і храбрага расейскага войска. Усё гэта заваль, рызманы, адкіды. У лепшым выпадку — сыны скалечаных капітанаў. У большасці ж — напалоханыя вялікай мудрасцю гімназісты, рэалісты, нават незакончаныя семінарысты. Я вам прывяду ў прыклад наш полк. Хто ў нас служыць спраўна і доўга? Беднякі, абцяжараныя сем'ямі, жабракі, якія гатовы на ўсякую ўступку, на ўсякую жорсткасць, нават на забойства, на крадзеж салдацкіх капеек — і ўсё гэта праз сваю міску капусты. Яму загадваюць: страляй, і ён страляе — каго? За што? Можа, дарэмна? — Яму ўсё роўна, ён не разважае. Ён ведае, што дома крычаць яго брудныя, рахітычныя дзеці, і ён бяздумна, як дзяцел, вылупіўшы вочы, увесь час паўтарае адно слова: «Прысяга!» Усё, што ёсць таленавітае, здольнае, — співаецца. У нас семдзесят пяць працэнтаў афіцэрскага саставу хворыя на сіфіліс. Адзін шчасліўчык — і гэта за пяць год — паступае ў акадэмію, яго праводзяць з нянавісцю. Больш прылізаныя і з пратэкцыяй нязменна ідуць за жандараў або мараць пра месца паліцэйскага прыстава ў вялікім горадзе. Дваране і тыя, хто хоць з нейкімі грашыма, ідуць за земскіх начальнікаў. Дапусцім, астаюцца людзі чулыя, спагадлівыя, але што яны робяць? Для іх служба — гэта агіда, клопаты, ненавіснае ярмо. Кожны стараецца прыдумаць сабе які-небудзь пабочны занятак, які захапіў бы яго цалкам. Адзін займаецца калекцыянерствам, многія чакаюць не дачакаюцца вечара, калі можна сесці дома, ля лямпы, узяць іголку і вышываць па канве крыжыкамі які-небудзь паршывы непатрэбны дыванок або выпільваць лобзікам ажурную рамку для ўласнага партрэта. На службе яны мараць аб гэтым, як аб тайнай салодкай радасці. Карты, непрыстойнае спаборніцтва ў авалоданні жанчынамі — пра гэта я ўжо не кажу. І самае агіднае — прага славы, дробная, жорсткая прага славы. Гэта — Асадчы і кампанія, якія выбіваюць зубы і вочы сваім салдатам. Ведаеце, пры мне Арчакоўскі так біў свайго дзеншчыка, што я праз сілу адарваў яго. Потым кроў была не толькі на сценах, а і на столі. А чым гэта скончылася, хочаце ведаць? Тым, што дзяншчык пабег скардзіцца ротнаму камандзіру, а ротны камандзір паслаў яго з запіскай да фельдфебеля, а фельдфебель яшчэ з паўгадзіны біў яго па сінім, апухлым, крывавым твары. Гэты салдат двойчы скардзіўся на інспектарскім аглядзе, але без усякага выніку.

Назанскі змоўк і стаў нервова церці сабе скроні далонямі.

— Чакайце... Ах, як думкі лётаюць... — сказаў ён неспакойна. — Як гэта блага, калі не ты вядзеш думку, а яна цябе вядзе... Так, успомніў! Цяпер далей. Паглядзіце вы на астатніх афіцэраў. Ну, вось вам, для прыкладу, штабс-капітан Плаўскі. Харчуецца ён ліха ведае чым — сам сабе гатуе нейкую дрэнь на газніцы, носіць амаль лахманы, але са свайго саракавасьмірублёвага жалавання кожны месяц адкладвае дваццаць пяць. Ого-го! У яго ўжо ляжыць у банку каля дзвюх тысяч, і ён тайна аддае іх у рост таварышам пад страшэнныя працэнты. Вы думаеце, тут прыродная скупасць? Не, не, гэта толькі сродак пайсці куды-небудзь, схавацца ад цяжкай і незразумелай бяссэнсіцы ваеннай службы... Капітан Сталькоўскі — разумны, дужы, смелы чалавек. А што складае сутнасць яго жыцця? Ён спакушае нявопытных сялянскіх дзяўчат. Нарэшце, вазьміце вы падпалкоўніка Брэма. Мілы, дабрадушны дзівак, цудоўны чалавек, і вось ён таксама цалкам заняты клопатамі аб сваім звярынцы. Што яму служба, парады, сцяг, вымовы, гонар? Нікчэмныя, непатрэбныя дробязі ў жыцці.

— Брэм — цудоўны, я яго люблю, — уставіў Рамашоў.

— Яно гэтак, вядома, мілы, — вяла згадзіўся Назанскі. — А ці ведаеце, — загаварыў ён раптам, нахмурыўшыся, — ведаеце, якую штуку аднойчы я бачыў на манеўрах? Пасля начнога пераходу ішлі мы ў атаку. Збіліся мы ўсе тады з ног, стаміліся, расхваляваліся ўсе: і афіцэры, і салдаты. Брэм загадвае гарністу даць сігнал у атаку, а той, немаведама чаму, трубіць выклік рэзерву. І адзін раз, і другі, і трэці. І раптам гэты самы мілы, добры, цудоўны Брэм падлятае на кані да гарніста, які трымае ражок ля рота, і з усяе сілы трах кулаком па ражку! Так. І я сам бачыў, як гарніст разам з крывёю выплюнуў на зямлю раструшчаныя зубы.

— Ах, божачка мой! — з агідаю прастагнаў Рамашоў.

— Вось гэтак і ўсе яны, нават самыя лепшыя, самыя мяккія з іх, цудоўныя бацькі і ўважлівыя мужы, — усе яны на службе робяцца подлымі, баязлівымі, злоснымі, дурнымі звярамі. Вы спытаеце: чаму? Ды менавіта таму, што ніхто з іх у службу не верыць і нічога разумнага ў гэтай службе не бачыць. Вы ж ведаеце, як дзеці любяць гуляць у вайну? Быў час бурнага маленства і ў гісторыі, час буяных і вясёлых маладых пакаленняў. Тады людзі хадзілі вольнымі шайкамі і вайна была агульнай хмельнай радасцю, крывавай і доблеснай уцехай. За начальніка выбіраўся самы храбры, самы дужы і хітры, і яго ўлада, да тае пары, пакуль яго не забівалі падначаленыя, прымалася ўсімі безагаворачна як боская. Але вось чалавецтва вырасла і з кожным годам робіцца ўсё больш мудрае, і замест дзіцячых шумных гульняў яго думкі з кожным днём робяцца ўсё больш сур'ёзныя і глыбейшыя. Смелыя авантурысты парабіліся шулерамі. Салдат ужо не ідзе на вайсковую службу, як на вясёлы і драпежны занятак. Не, яго цягнуць на аркане за шыю, а ён упіраецца, праклінае і плача. І начальнікі з грозных, абаяльных, бязлітасных і горача любімых атаманаў ператварыліся ў чыноўнікаў, якія баязліва жывуць на сваё жабрацкае жалаванне. Іх адвага — падмочаная адвага. І воінская дысцыпліна — дысцыпліна за страх — сутыкаецца з узаемнай нянавісцю. Прыгожыя фазаны вылінялі. Толькі адзін падобны прыклад я ведаю ў гісторыічалавецтва. Гэта манашаства. Пачатак яго быў пакорлівы, прыгожы і зварушлівы. Магчыма — адкуль ведаць — яно было выклікана сусветнай неабходнасцю? Але мінулі стагоддзі, і што ж мы бачым? Сотні тысяч лайдакоў, разбэшчаных, дужых абібокаў, якіх ненавідзяць нават тыя, хто ў іх час ад часу мае духоўную патрэбу. І ўсё гэта прыкрыта знешняй формай, шарлатанскімі знакамі касты, смешнымі і выветранымі ўжо абрадамі. Не, я недарэмна загаварыў пра манахаў, і я рады, што маё параўнанне лагічнае. Падумайце толькі, як шмат агульнага. Там — раса і кадзіла, тут — мундзір і зброя; там — паслухмянасць, крывадушныя ўздыхі, саладжавая гаворка, тут — фальшывая мужнасць, ганарыстасць, якая ўвесь час круціць вачамі: «А раптам мяне хто-небудзь пакрыўдзіць?» — выпятыя грудзі, вывернутыя локці, узнятыя плечы. Але і адны і другія жывуць паразітамі і ведаюць, ведаюць жа гэта вельмі добра, але баяцца пазнаць гэта розумам і, галоўнае, жыватом. І яны падобны да тлустых вошай, якія тым лепш ад'ядаюцца на чужым целе, чым яно больш гніе.

Назанскі злосна чмыхнуў носам і замаўчаў.

— Гаварыце, гаварыце, — умольна папрасіў Рамашоў.

— Так, настане час, і ён ужо ў парозе. Час вялікіх расчараванняў і страшэннай пераацэнкі. Памятаеце, я казаў вам неяк, што спрадвеку існуе нябачны і бязлітасны геній чалавецтва. Законы яго дакладныя і няўмольныя. І чым мудрэйшае робіцца чалавецтва, тым больш і глыбей яно пазнае іх. І вось я ўпэўнены, што па гэтых бясспрэчных законах усё на свеце рана ці позна прыходзіць у раўнавагу. Калі рабства цягнулася стагоддзямі, дык распад яго будзе жахлівы. Чым больш страшэнны быў гвалт, тым больш крывавая будзе расправа. І я глыбока, я цвёрда ўпэўнены, што настане час, калі нас, патэнтаваных прыгажуноў, непераможных спакушальнікаў, цудоўных франтаў, будуць саромецца жанчыны і, нарэшце, перастануць слухацца салдаты. І гэта будзе не за тое, што мы білі да крыві людзей, пазбаўленых магчымасці абараняцца, і не за тое, што нам, у імя гонару мундзіра, праходзіла беспакарана зняважанне жанчын, і не за тое, што мы, у п'яным выглядзе, секлі ў кабаках на кавалкі кожнага стрэчнага. Вядома, і за тое і за гэта, але ёсць у нас больш страшная і ўжо цяпер непапраўная віна. Гэта тое, што мы — сляпыя і глухія да ўсяго. Ужо даўно, дзесьці далёка ад нашых брудных, смярдзючых стаянак ідзе вялікае, новае, прамяністае жыццё. Паявіліся новыя, смелыя, гордыя людзі, у галовах у якіх загараюцца палымяныя вольныя думкі. Як у апошняй дзеі меладрамы, разбураюцца старыя вежы і падзямеллі, і з-за іх бачыцца ўжо асляпляльнае ззянне. А мы, надзьмуўшыся, як індыйскія пеўні, толькі лыпаем вачмі і ганарыста балбочам: «Што? Дзе? Маўчаць! Бунт! Застрэлю!» І вось гэтай індыкавай пагарды да свабоды чалавечага духу нам не даруюць — ніколі ў жыцці.

Лодка заехала ў ціхую, патаемную вадзяную прагаліну. Вакол цесна абступіў яе круглай зялёнай сцяной высокі і нерухомы чарот. Лодка была нібы адрэзана, схавана ад усяго свету. Над ёю з крыкам лёталі чайкі, іншы раз так блізка, што амаль дакраналіся крыламі да Рамашова, і ён адчуваў павеў ад іх шпаркага палёту. Мусіць, тут, дзе-небудзь у гушчары, у іх былі гнёзды. Назанскі лёг на карму тварам дагары і доўга пазіраў на неба, дзе залатыя нерухомыя воблакі ўжо афарбоўваліся ў ружовы колер.

Рамашоў асцярожна пацікавіўся:

— Вы не стаміліся? Гаварыце яшчэ.

І Назанскі, нібы працягваючы ўголас свае думкі, адразу ж загаварыў:

— Так, надыходзіць новы цудоўны час. Я, як вядома, шмат пражыў на волі і шмат чытаў, шмат перанёс і бачыў. Да гэтае пары старыя вароны і галкі дзяўблі нам з самай школьнай лаўкі: «Любі бліжняга, як самога сябе, і ведай, што пакорлівасць, паслухмянасць і боязь ёсць найлепшыя якасці чалавека». Больш сумленныя, больш моцныя, больш хіжыя казалі нам: «Пабярэмся за рукі, пойдзем і загінем, але будучым пакаленням падрыхтуем светлае і лёгкае жыццё». Але я ніколі не разумеў гэтага. Хто мне давядзе з усёй пераканаўчасцю, — што мяне звязвае з гэтым — ліха на яго! — маім бліжнім, з подлым рабом, з ідыётам? О, з усіх паданняў я больш за ўсё ненавіджу — усім сэрцам, усёй здольнасцю да пагарды — паданне пра Юліяна Міласцівага. Пракажоны кажа: «Я дрыжу, ляж побач са мною ў пасцель. Мне холадна, наблізь свае губы да майго смярдзючага рота і дыхай на мяне». Ух, ненавіджу! Ненавіджу пракажоных і не люблю бліжніх. Апрача таго, якая цікавасць прымушае мяне разбіваць сваю галаву дзеля шчасця людзей трыццаць другога стагоддзя? О, я ведаю гэтае курынае трызненне аб нейкай сусветнай душы, аб свяшчэнным абавязку. Але нават і тады, калі я яму верыў розумам, я ні разу не адчуваў яго сэрцам. Вы слухаеце мяне, Рамашоў?

Рамашоў з сарамлівай удзячнасцю паглядзеў на Назанскага.

— Я вас добра, вельмі добра разумею, — сказаў ён. — Калі мяне не стане, дык і ўвесь свет загіне? Вы ж пра гэта гаворыце?

— Пра гэта. І вось, кажу я, любоў да чалавецтва выгарала і вычадзілася з чалавечых сэрцаў. На змену ёй ідзе новая, цудоўная вера, якая астанецца неўміручай да скону свету. Гэта любоў да сябе, да свайго чароўнага цела, да свайго ўсемагутнага розуму, да бясконцага багацця сваіх пачуццяў. І сапраўды, падумайце, падумайце, Рамашоў: хто вам даражэй і бліжэй за сябе? Ніхто. Вы — цар свету, яго гонар і краса. Вы — бог усяго жывога. Усё, што вы бачыце, чуеце, адчуваеце, належыць толькі вам. Рабіце што хочаце. Бярыце ўсё, што вам падабаецца. Не бойцеся нікога ва ўсім сусвеце, таму што над вамі нікога няма і ніхто не можа ісці ў параўнанне з вамі. Настане час, і вялікая вера ў сваё Я асяніць, нібы вогненныя языкі святога духа, галовы ўсіх людзей, і тады ўжо не будзе ні рабоў, ні паноў, ні калек, ні жалю, ні распусты, ні злосці, ні зайздрасці. Тады людзі стануць багамі. І падумайце, як асмелюся я тады пакрыўдзіць, штурхнуць, ашукаць чалавека, у якім я адчуваю роўнага сабе, светлага бога? Тады жыццё будзе цудоўнае. На ўсёй зямлі будуць красавацца лёгкія светлыя будынкі, нішто вульгарнае, пошлае не пакрыўдзіць нашых вачэй, жыццё стане салодкай працай, вольнай навукай, чароўнай музыкай, вясёлым, вечным і лёгкім святам. Каханне, вызваленае ад змрочных ланцугоў уласнасці, стане светлай рэлігіяй свету, а не тайным ганебным грахом у цёмным закутку, з аглядкай і пагардаю. І целы нашыя стануць светлымі, моцнымі і прыгожымі, апранутымі ў яркія раскошныя адзежы. Гэтак жа, як веру ў гэтае вячэрняе неба нада мною, — усклікнуў Назанскі, урачыста ўзняўшы руку ўгору, — гэтак жа цвёрда веру я ў гэтае будучае богападобнае жыццё!

Рамашоў, усхваляваны і ўзрушаны, пралепятаў пабялелымі губамі:

— Назанскі, гэта мары, гэта фантазіі!

Назанскі ціха і спагадліва засмяяўся.

— Так, — вымавіў ён з усмешкаю ў голасе, — які-небудзь прафесар дагматычнага багаслоўя або класічнай філалогіі расставіць ногі, развядзе рукамі і скажа, схіліўшы набак галаву: «Але ж гэта праяўленне крайняга індывідуалізму!» Справа не ў страшных словах, мой любы хлопчык, справа ў тым, што няма на свеце нічога больш практычнага, чым тыя фантазіі, пра якія цяпер марыць яшчэ мала хто. Яны, гэтыя фантазіі, — самая верная і надзейная спайка для людзей. Забудзем, што мы — ваенныя. Мы — шпакі. Вось на вуліцы стаіць пачварына, вясёлая двухгаловая пачварына. Хто ні пройдзе міма яе, яна яго адразу па мордзе, адразу па мордзе. Яна мяне яшчэ не ўдарыла, але адна думка аб тым, што яна можа ўдарыць, зняважыць маю каханую, пазбавіць мяне без усякай на тое падставы свабоды, — гэтая думка страшэнна абурае ўвесь мой гонар. Адзін я не магу яе падужаць. Але побач са мною стаіць гэткі ж смелы і гэткі ж горды чалавек, як і я, і я кажу яму: «Пойдзем і зробім удвух так, каб яна ні цябе, ні мяне не ўдарыла». І мы ідзём. О, вядома, гэта грубы прыклад, гэта схема, але ў асобе гэтай двухгаловай пачварыны я бачу ўсё, што звязвае мой дух, гвалціць маю волю, пагарджае маёй павагай да сваёй асобы. І вось тады не цялячая літасць да бліжняга, а боская любоў да самога сябе аб'ядноўвае мае намаганні з намаганнямі іншых, роўных мне па духу людзей!

Назанскі змоўк. Мусіць, яго стаміла непрывычнае нервовае ўзрушанне. Праз колькі хвілін ён працягваў вяла, ціхім голасам:

— Вось яно як, дарагі мой Георгій Аляксеевіч. Міма нас плыве вялізнае, складанае, трапяткое жыццё, нараджаюцца дзівотныя, палымяныя думкі, разбураюцца старыя пазалочаныя ідалы. А мы стаім у нашых стойлах, упёршыся кулакамі ў бокі, і рагочам: «Ах вы, ідыёты! Шпакі! Дрраць вас!» І гэтага жыццё нам ніколі не даруе...

Ён прыўзняўся пад сваім паліто і сказаў стомлена:

— Холадна... Паедзем дадому...

Рамашоў пачаў выграбаць з чароту. Сонца села за дальнімі гарадскімі дахамі, і яны чорна і акрэслена вылучаліся ў чырвонай палосцы зары. Там-сям яркімі агнямі зіхацелі аконныя шыбы. Вада ў бок зары была ружовая, гладкая і вясёлая, але ззаду лодкі яна ўжо згусцілася, пасінела і зморшчылася.

Рамашоў сказаў раптоўна, адказваючы на свае думкі:

— Ваша праўда. Я пайду ў запас. Не ведаю сам, як гэта зраблю, але пра гэта я і раней думаў.

Назанскі хутаўся ў паліто і ўздрыгваў ад холаду.

— Ідзіце, ідзіце, — сказаў ён з ласкавым смуткам. — У вас нешта ёсць, нейкае ўнутранае святло... я не ведаю, як гэта назваць. Але ў нашай бярлозе яго патушаць. Проста плюнуць на яго і патушаць. Галоўнае — не бойцеся вы, не бойцеся жыцця: гэта вясёлая, цікавая, цудоўная штука. Ну, добра, не пашанцуе вам — апусціцеся вы да басяка, да п'яніцы, загінеце. Але ж, далібог, родны мой, кожны валацуга жыве ў дзесяць тысяч разоў цікавей за Адама Іванавіча Зегржта або капітана Сліву. Ходзіш па зямлі туды-сюды, бачыш гарады, вёскі, знаёмішся са мноствам дзівотных, бесклапотных, насмешлівых людзей, глядзіш, чуеш, спіш на роснай траве, мерзнеш на марозе, ні да чаго не прывязаны, нікога не баішся, усёй душой любіш вольнае жыццё...

Эх, як людзі наогул мала разумеюць! Ці не ўсё роўна: есці воблу альбо кульбаку дзікай казы з труфелямі, напівацца гарэлкі або шампанскага, памерці пад балдахінам або ў паліцэйскім участку. Усё гэта дэталі, маленькія выгоды, прывычкі, якія хутка праходзяць. Яны толькі зацяняюць, абясцэньваюць самы галоўны і вялізны сэнс жыцця. Вось часта гляджу я на пышныя пахаванні. Ляжыць у сярэбранай скрыні пад недарэчнымі султанамі здохлая малпа, а другія жывыя малпы ідуць за ёю следам, з выцягнутымі мордамі, паначапляўшы на сябе і спераду і ззаду смешныя зоркі і брындзікі... А ўсе гэтыя візіты, даклады, пасяджэнні... Не, мой родны, ёсць толькі адно бясспрэчнае, цудоўнае і незаменнае — вольная душа, а з ёю творчая думка і вясёлая прага жыцця! Труфелі могуць быць і не быць — гэта капрызная і выпадковая штука. Кандуктар, калі ён толькі не зусім дурны, праз год можа навучыцца някепска і не без гонару цараваць. Але ніколі адкормленая, важная і тупая малпа, якая сядзіць у карэце, з бразгулькамі на тоўстым пузе, не зразумее гордай красы свабоды, не адчуе радасці натхнення, не заплача салодкімі слязьмі захаплення, пазіраючы, як на вярбовай галінцы серабрацца пушыстыя коцікі.

Назанскі закашляўся і кашляў доўга. Потым, плюнуўшы за борт, гаварыў далей:

— Ідзіце са службы, Рамашоў. Кажу вам так таму, што я сам паспытаў волі, і калі вярнуўся назад, у забруджаную клетку, дык вінаваты ў гэтым... ну, хай сабе... усё роўна, вы разумееце. Смела кідайцеся ў жыццё, яно вас не ашукае. Яно падобна да вялізнага памяшкання з тысячамі пакояў, у якіх святло, песні, цудоўныя карціны, разумныя, прыгожыя людзі, смех, танцы, каханне — усё, што ёсць вялікага і грознага ў мастацтве. А вы ў гэтым палацы да апошняга часу бачылі адзін толькі змрочны, цесны закутак, поўны смецця і павуціння, — і вы баіцёся пакінуць яго.

Рамашоў прычаліў да прыстані і дапамог Назанскаму выйсці з лодкі. Ужо сцямнела, калі яны прыехалі на кватэру да Назанскага. Рамашоў палажыў таварыша на пасцель і сам накрыў яго зверху коўдраю і шынялём.

Назанскага так моцна калаціла, што ў яго зуб на зуб не пападаў. Скурчыўшыся і хаваючы галаву ў падушку, ён гаварыў няшчасным, бездапаможным, дзіцячым голасам:

— О, як я баюся свайго пакоя... Якія сны, якія сны!

— Хочаце, я астануся начаваць! — прапанаваў Рамашоў.

— Не, не, не трэба. Пашліце, калі ласка, па бром... і... крышку гарэлкі. Я без грошай...

Рамашоў праседзеў у яго да адзінаццаці гадзін. Пакрысе Назанскага перастала калаціць. Ён раптам расплюшчыў вялікія, бліскучыя, ліхаманкавыя вочы і сказаў рашуча, адрывіста:

— Цяпер ідзіце. Бывайце.

— Бывайце, — самотна сказаў Рамашоў.

Яму хацелася сказаць: «Бывайце, настаўнік», але ён пасаромеўся фразы і толькі дадаў з ненатуральным жартам:

— Чаму — бывайце? Чаму не да пабачэння?

Назанскі засмяяўся недарэчным, жудасным і нечаканым смехам.

— А чаму не да ўслышэння? — крыкнуў ён дзікім голасам вар'ята.

І Рамашоў адчуў на ўсім сваім целе дрыготкія хвалі жаху.


XXII

Падыходзячы да свайго дома, Рамашоў са здзіўленнем убачыў, што ў маленькім акне яго пакоя, сярод цёплага мораку летняй ночы, ідзе ледзь прыкметнае святло. «Што гэта значыць? — падумаў ён трывожна і міжвольна паскорыў хаду. — Магчыма, гэта вярнуліся мае секунданты з умовамі дуэлі?» У сенцах ён наляцеў на Гайнана, не заўважыў яго, спалохаўся, уздрыгнуў і ўсклікнуў сярдзіта:

— Што за ліха! Гэта ты, Гайнан? Хто тут?

Нягледзячы на цемру, ён адчуў, што Гайнан, па сваёй звычцы, заскакаў на адным месцы.

— Там цябе паня прыйшла. Сядзіць.

Рамашоў адчыніў дзверы. У лямпе ўжо даўно выйшла ўся газа, і цяпер яна, патрэскваючы, дагарала апошнімі чаднымі ўспышкамі. На ложку сядзела нерухомая жаночая постаць, невыразна акрэсліваючыся ў цяжкім дрыготкім прыцемку.

— Шурачка! — задыхаючыся, сказаў Рамашоў і чамусьці на пальчыках асцярожна падышоў да ложка. — Шурачка, гэта вы?

— Цішэй. Сядайце, — адказала яна хуткім шэптам. — Патушыце лямпу.

Ён дзьмухнуў зверху ў шкло. Палахлівы сіні агеньчык знік, і ў пакоі адразу зрабілася цёмна і ціха, і ў тую ж хвіліну таропка і гучна застукаў на стале не заўважаны дагэтуль будзільнік. Рамашоў сеў побач з Аляксандрай Пятроўнай, згорбіўшыся і не пазіраючы ў яе бок. Дзіўнае пачуццё боязі, хвалявання і нейкага замірання ў сэрцы авалодала ім і перашкаджала яму гаварыць.

— Хто ў вас побач, за сцяною? — спытала Шурачка. — Там чуваць?

— Не, там пусты пакой... старая мэбля... гаспадар — сталяр. Можна гаварыць уголас.

Аднак яны абое ўсё ж працягвалі гаварыць шэптам, і ў гэтых ціхіх, кароткіх словах, сярод цяжкага, густога мораку, было шмат палахлівага, збянтэжанага і патаемнага. Яны сядзелі, амаль дакранаючыся адно да аднаго. У Рамашова глухімі ўдарамі шумела кроў у вушах.

— Навошта, навошта вы гэта зрабілі? — раптам сказала яна ціха, але з гарачым папрокам.

Яна паклала яму на калена сваю руку. Рамашоў праз адзенне адчуў яе жывую, нервовую цеплыню і, глыбока ўздыхнуўшы, заплюшчыў вочы. Але ад гэтага не зрабілася цямней, толькі перад вачамі выплылі падобныя да казачных азёр чорныя авалы, абкружаныя блакітным ззяннем.

— Памятаеце, я прасіла вас быць з ім стрыманым. Не, не, я не папракаю. Вы не наўмысна шукалі сваркі — я ведаю гэта. Але няўжо ў той час, калі ў вас прачнуўся дзікі звер, вы не змаглі хоць бы на хвіліну ўспомніць пра мяне і спыніцца. Вы ніколі не кахалі мяне!

— Я кахаю вас, — ціха вымавіў Рамашоў і злёгку дакрануўся сваімі дрыготкімі пальцамі да яе рукі.

Шурачка адняла яе, але не адразу, а памалу, нібыта шкадуючы і баючыся яго пакрыўдзіць.

— Так, я ведаю, што ні вы, ні ён не назвалі майго імя, але ваша рыцарства загінула марна: усё роўна па горадзе ходзяць плёткі.

— Даруйце мне, я не валодаў сабою. Мяне асляпіла рэўнасць, — з цяжкасцю вымавіў Рамашоў.

Яна засмяялася доўгім і злым смехам.

— Рэўнасць? Няўжо вы думаеце, што мой муж быў такі велікадушны пасля вашай бойкі, што стрымаўся і не расказаў мне, адкуль вы прыехалі тады ў сход? Ён і пра Назанскага мне сказаў.

— Даруйце, — паўтараў Рамашоў. — Я там нічога благога не рабіў. Даруйце.

Яна раптам загаварыла гучней, рашучым і суровым шэптам:

— Слухайце, Георгій Аляксеевіч, для мяне дарагая кожная хвіліна. Я чакала вас каля гадзіны. Таму будзем гаварыць коратка і толькі аб справе. Вы ведаеце, што значыць для мяне Валодзя. Я яго не люблю, але ён забраў у мяне частку маёй душы. У мяне больш самалюбства, як у яго. Два разы ён правальваўся, трымаючы экзамен у акадэмію. Гэта прыносіла мне зкачна больш крыўды і засмучэння, як яму. Усе ягоныя думкі пра генеральны штаб належаць мне адной, цалкам мне. Я цягнула мужа з усяе сілы, падахвочвала яго, зубрыла разам з ім, рэпетыравала, узнімала яго гонар, падбадзёрвала яго ў цяжкія хвіліны. Гэта — мая ўласная, любімая, вялікая справа. Я не магу адарваць ад гэтай думкі свайго сэрца. Што б там ні было, але ён паступіць у акадэмію.

Рамашоў сядзеў, нізка схіліўшы галаву. Ён раптам адчуў, што Шурачка ціха і павольна правяла рукою па яго валасах. Ён спытаў з горкім недаўменнем:

— Што ж я магу зрабіць?

Яна абняла за шыю і пяшчотна прытуліла яго галаву да сваіх грудзей. Яна была без гарсэта. Рамашоў адчуў шчакою падатлівую пругкасць яе цела і пачуў яго цёплы, востры, сладастрасны пах. Калі яна загаварыла, ён адчуваў яе перарывістае дыханне на сваіх валасах.

— Ты памятаеш, тады... увечары... на пікніку. Я табе сказала ўсю праўду. Я не люблю яго. Але падумай: тры гады, цэлыя тры гады надзей, фантазій, планаў і гэткай упартай нецікавай працы! Ты ж ведаеш, я да дрыжыкаў ненавіджу гэтую абывацельскую, жабрацкую афіцэрскую кампанію. Я хачу заўсёды быць цудоўна апранутай, прыгожай, зграбнай, я хачу пакланення, улады! І раптам — недарэчная, п'яная бойка, афіцэрскі скандал — і ўсё скончана, усё пайшло прахам! О, як гэта дзіка! Я ніколі не была маткаю, але я ўяўляю сабе: вось у мяне расце малое — любае, пяшчотнае, на яго ўсе надзеі, яму аддадзены клопат, слёзы, бяссонныя ночы... і раптам — недарэчнасць, выпадак, жахлівы, стыхійны выпадак: ён гуляе на акне, нянька адышлася, ён падае на брук. Любы, толькі з гэтым мацярынскім адчаем я магу параўнаць сваё гора і злосць. Але я не абвінавачваю цябе.

Рамашову было нязручна сядзець перагнуўшыся, ён баяўся зрабіць ёй цяжка. Але ён рады быў бы сядзець гэтак цэлыя гадзіны і слухаць у нейкім дзіўным, душным ап'яненні частыя і дакладныя ўдары яе маленькага сэрца.

— Ты слухаеш мяне? — спытала яна, схіляючыся над ім.

— Так, так... Гавары... Калі я толькі змагу, я зраблю ўсё, што ты хочаш.

— Не, не. Выслухай мяне да канца. Калі ты яго заб'еш або калі яго не дапусцяць да экзамену — усё скончана! Я ў той жа дзень, калі даведаюся пра гэта, кідаю яго і еду — усё роўна куды — у Пецярбург, у Адэсу, у Кіеў. Не думай, гэта не фальшывая фраза з газетнага рамана. Я не хачу палохаць цябе такімі таннымі эфектамі. Але я ведаю, што я маладая, разумная, адукаваная. Непрыгожая. Але я змагу быць больш цікавай за многіх прыгажунь, якія на публічных балях набываюць у выглядзе прэміі за прыгажосць мельхіёравы паднос ці будзільнік з музыкаю. Я абняслаўлю сябе, але згару ў адно імгненне, і зырка, як феерверк!

Рамашоў глядзеў у акно. Цяпер яго вочы, якія прывыклі да цемры, адрознівалі невыразную, ледзь прыкметную аконную раму.

— Не кажы так... не трэба... мне балюча, — вымавіў ён самотна. — Ну, хочаш, я заўтра ж адмоўлюся ад паядынку, папрашу ў яго прабачэння? Зрабіць гэта?

Яна памаўчала з хвіліну. Будзільнік напаўняў сваёй металічнай балбатнёй усе закуткі цёмнага пакоя. Нарэшце яна вымавіла ледзь чутна, нібы ў роздуме, з выразам, якога Рамашоў не змог улавіць:

— Я так і ведала, што ты гэта прапануеш.

Ён узняў галаву і, хоць яна прытрымлівала яго за шыю рукой, выпрастаўся на ложку.

— Я не баюся! — сказаў ён гучна і глуха.

— Не, не, не, не, — загаварыла яна гарачым паспешлівым, умольным шэптам. — Ты мяне не зразумеў. Ідзі да мяне бліжэй... як раней... Ідзі ж!..

Яна абняла яго абедзвюма рукамі і зашаптала, казычучы твар сваімі тонкімі валасамі і горача дыхаючы яму ў шчаку:

— Ты мяне не зразумеў. У мяне зусім іншае. Але мне сорамна перад табою. Ты такі чысты, добры, і я саромеюся гаварыць табе пра гэта. Я разважлівая, я брыдкая...

— Не, гавары ўсё. Я цябе кахаю.

— Паслухай, — загаварыла яна, і ён хутчэй адгадваў яе словы, чым іх чуў. — Калі ты адмовішся, дык колькі крыўд, ганьбы і пакут абваліцца на цябе. Не, не, зноў не тое. Ах, божачка мой, у гэтую хвіліну я не буду хлусіць перад табою. Любы мой, я ж усё гэта даўно абдумала і ўзважыла. Дапусцім, ты адмовіўся. Гонар мужа рэабілітаваны. Але, зразумей, у дуэлі, якая скончылася прымірэннем, заўсёды астаецца штосьці... як бы табе сказаць?.. Ну, штосьці няпэўнае, падазронае, такое, што выклікае непаразуменне і расчараванне. Ці разумееш ты мяне? — спытала яна з сумнай пяшчотаю і асцярожна пацалавала яго ў валасы.

— Так. Дык што ж?

— Тое, што ў гэтым выпадку мужа, безумоўна, не дапусцяць да экзаменаў. Рэпутацыя афіцэра генеральнага штаба павінна быць без адзінай парушынкі. Між тым калі б вы на самай справе страляліся, дык тут было б нешта гераічнае, смелае. Людзям, якія ўмеюць трымаць сябе пад стрэлам з пачуццём уласнай годнасці, шмат што даруюць. Апрача таго... пасля дуэлі... ты мог бы, калі захацеў, і прабачэння папрасіць... Ну, гэта ўжо твая справа.

Моцна абняўшыся, яны шапталіся, як змоўшчыкі, узаемна дакранаючыся тварамі і рукамі, адчуваючы дыханне адно аднаго. Але Рамашоў адчуў, як паміж імі нябачна прапаўзло нешта тайнае, агіднае, слізкае, ад чаго павеяла холадам на яго душу. Ён зноў хацеў вызваліцца з яе рук, але яна яго не пускала. Стараючыся схаваць незразумелае, глухое раздражненне, ён сказаў суха:

— Богам прашу, гавары ўсё, што думаеш. Я ўсё табе абяцаю.

Тады яна ўладна загаварыла каля самага ягонага рота, і словы яе былі нібы хуткія, трапяткія пацалункі:

— Вы абавязкова павінны заўтра страляцца. Але ні адзін з вас не будзе паранены. О, зразумей мяне, не асуджай мяне! Я сама пагарджаю баязліўцамі, я жанчына. Але дзеля мяне зрабі гэта, Георгій! Не, не пытай пра мужа, ён ведае. Я ўсё, усё, усё зрабіла.

Цяпер яму ўдалося ўпартым рухам галавы вызваліцца з яе мяккіх і дужых рук. Ён устаў з ложка і сказаў цвёрда:

— Добра, няхай будзе так. Я згодзен.

Яна таксама ўстала. У цемры па яе руках ён не бачыў, а адчуваў, што яна таропка папраўляе валасы на галаве.

— Ты ідзеш? — спытаў Рамашоў.

— Бывай, — адказала яна слабым голасам. — Пацалуй мяне ў апошні раз.

Сэрца ў Рамашова моцна забілася ад жалю і кахання. Упоцемках, вобмацкам, ён знайшоў рукамі яе галаву і пачаў цалаваць яе шчокі і вочы. Увесь твар Шурачкі быў мокры ад ціхіх, нячутных слёз...

Гэта кранула і ўсхвалявала яго.

— Любая... не плач... Саша... любая... — паўтараў ён жаласна і шчыра.

Яна раптам хутка закінула рукі яму за шыю, млявым, палкім і моцным рухам уся прытулілася да яго і, не адрываючы сваіх гарачых вуснаў ад яго рота, зашаптала адрывіста, уся ўздрыгваючы і цяжка дыхаючы:

— Я не магу так з табою развітацца... Мы не ўбачымся болей. Дык не будзем нічога баяцца... Я хачу, хачу гэтага. Адзін раз... возьмем наша шчасце... Любы, ідзі ж да мяне, ідзі, ідзі...

І вось абое яны, і ўвесь пакой, і ўвесь свет адразу напоўніўся нейкім бязмежна шчаслівым, гарачым трызненнем. На нейкі момант на белай пляме падушкі Рамашоў з незвычайнай выразнасцю ўбачыў блізка-блізка каля сябе вочы Шурачкі, якія ззялі ўтрапёным шчасцем, і прагна прыпаў да яе вуснаў...

— Можа, мне праводзіць цябе? — пяшчотна спытаў ён, вывеўшы Шурачку праз дзверы на двор.

— Не, прашу цябе, любы, не трэба... Не рабі гэтага. Я і так не ведаю, як доўга я была ў цябе. Колькі зараз часу?

— Не ведаю, у мяне няма гадзінніка. Зусім не ведаю.

Яна ўсё не хацела ісці і стаяла, прытуліўшыся да дзвярэй. У паветры пахла ад зямлі і ад каменняў сухім, вострым пахам цёплай ночы. Было цёмна, але і ў цемры Рамашоў бачыў, як і тады, у часе пікніку, што твар Шурачкі свеціцца дзіўным белым святлом, нібы твар мармуровай статуі.

— Ну, бывай жа, мой дарагі, — сказала яна нарэшце стомленым голасам. — Бывай.

Яны пацалаваліся, і цяпер яе губы былі халодныя і нерухомыя. Яна шпарка пайшла да варот, і адразу яе праглынула густое цемрыва летняй ночы.

Рамашоў стаяў і слухаў да таго часу, пакуль не рыпнулі варотцы і не сціхлі Шурачкіны крокі. Тады ён вярнуўся ў пакой.

Моцная, але прыемная стома раптоўна авалодала ім. Ён ледзьве паспеў распрануцца — гэтак яму хацелася спаць. І апошнім жывым уражаннем перад сном быў лёгкі, прыемны пах, які ішоў ад падушкі — пах Шурачкіных валасоў, яе духоў і цудоўнага маладога цела.


XXIII

2-га чэрвеня 18**.

Горад Z.

Яго высокаблагароддзю камандзіру N-скага пяхотнага палка

Штабс-капітана таго ж палка Дзіц.

Р а п а р т

Гэтым маю гонар данесці Вашаму Высокаблагароддзю, што сёння, 2-га чэрвеня, згодна з умовамі, пра якія было даложана Вам учора, 1-га чэрвеня, адбыўся паядынак паміж паручнікам Мікалаевым і падпаручнікам Рамашовым. Праціўнікі сустрэліся без пяці хвілін у 6 гадзін раніцы, на лясной дзялянцы «Дубечная», якая знаходзіцца ў 3 1/2 вярстах ад горада. Працягласць паядынку, уключаючы сюды і час, адведзены на сігналы, была 1 хвіл. 10 сек. Месцы, занятыя дуэлянтамі, былі вызначаны жэрабем. Па камандзе «наперад» абодва праціўнікі пайшлі адзін аднаму насустрач, прычым стрэлам, які зрабіў паручнік Мікалаеў, падпаручнік Рамашоў паранены быў у правую верхнюю частку жывата. Для стрэлу паручнік Мікалаеў спыніўся, дакладна гэтак жа, як і заставаўся стаяць, чакаючы стрэлу ў адказ. Пасля таго, як прайшло паўхвіліны часу, вызначанага для стрэлу ў адказ, выявілася, што падпаручнік Рамашоў адказаць праціўніку не можа. У сувязі з гэтым секунданты падпаручніка Рамашова прапанавалі лічыць паядынак скончаным. З агульнай згоды гэта было зроблена. Калі падпаручніка Рамашова пераносілі ў брычку, апошні страціў прытомнасць і праз сем хвілін сканаў ад унутранага кровазліцця. Секундантамі з боку паручніка Мікалаева былі: я і паручнік Васін, з боку ж падпаручніка Рамашова: паручнікі Бек-Агамалаў і Веткін. Распараджэнне дуэллю, з агульнай згоды, было даручана мне. Паказанне малодшага лекара кал. ас. Знайко пры гэтым дадаю.

Штабс-капітан Дзіц. 


Гранатавы бранзалет

L. Van Beethoven. 2 Son. (op. 2, № 2).

Largo Appassionato

I

У сярэдзіне жніўня, перад нараджэннем маладзіка, раптам надышлі паганыя дні, якія гэтак уласцівы паўночнаму ўзбярэжжу Чорнага мора. То па цэлых сутках важка ляжаў над зямлёю і морам густы туман, і тады вялізная сірэна на маяку раўла ўдзень і ўночы, нібы ашалелы бык. То з раніцы да раніцы імжыў, не перастаючы, драбнюткі, быццам вадзяны пыл, дожджычак, які ператвараў глейкія дарогі і сцежкі ў суцэльную густую гразь, у якой надоўга ўгрузалі вазы і экіпажы. То пачынаў дзьмуць з паўночнага захаду, з боку стэпу, люты ўраган; ад яго верхавіны дрэў гойдаліся, прыгінаючыся, нібы хвалі ў буру, грукацелі па начах жалезныя дахі дач, і здавалася, што хтосьці гойсае па іх у падкаваных ботах; уздрыгвалі аконныя рамы, бразгалі дзверы, і дзіка завывала ў комінах. Некалькі рыбацкіх баркасаў заблудзілі ў моры, а два і зусім не вярнуліся: толькі праз тыдзень павыкідала трупы рыбакоў у розных мясцінах берага.

Насельнікі прыгараднага марскога курорта — большаю часткаю грэкі і жыды, жыццярадасныя і недаверлівыя, як і ўсе жыхары поўдня, — паспешліва перабіраліся ў горад. Па размяклай шашы бясконца цягнуліся ламавыя дрогі, перагружаныя ўсялякімі хатнімі рэчамі: матрацамі, канапамі, куфрамі, крэсламі, рукамыйнікамі, самаварамі. Балюча, і сумна, і агідна было глядзець праз мутную заслону дажджу на гэтыя ўбогія пажыткі, якія здаваліся такімі старымі, бруднымі і жабрацкімі; на пакаёвак і кухарак, якія сядзелі на калёсах на мокрым брызенце з нейкімі прасамі, бляшанкамі і кошыкамі ў руках, на запацелых, знясіленых коней, якія раз-пораз прыпыняліся і цяжка дыхалі, калоцячыся каленьмі, на сіпатую лаянку драгалёў, захутаных ад дажджу ў рагожыны. А яшчэ больш сумна было глядзець на пакінутыя дачы з іх нечаканым прасторам, пустэчаю і аголенасцю, са згаджанымі клумбамі, разбітымі шыбамі, пакінутымі сабакамі і розным дачным смеццем з акуркаў, паперак, чарапкоў, скрыначак і аптэкарскіх бутэлечак.

Але к пачатку верасня надвор'е раптам рэзка і зусім нечакана змянілася. Адразу насталі ціхія бязвоблачныя дні, такія ясныя, сонечныя і цёплыя, якіх не было нават у ліпені. На абсохлых, зжатых палях, на іх калючым жоўтым шчацінні заблішчала слюдзяным бляскам асенняе павуцінне. Супакоеныя дрэвы ціха і пакорліва ранялі жоўтае лісце.

Княгіня Вера Мікалаеўна Шэіна, жонка прадвадзіцеля дваранства, не магла пакінуць дачы, таму што ў іх гарадскім доме яшчэ не скончылі з рамонтам. І цяпер яна дужа радавалася цудоўным дням, цішыні, адзіноце, чыстаму паветру, шчабятанню на тэлеграфных правадах ластавак, якія рыхтаваліся ў вырай, і ласкаваму ветрыку, што плыў з мора.


II

Апрача таго, сёння быў дзень яе імянін — семнаццатага верасня. Па мілых, далёкіх успамінах маленства яна заўсёды любіла гэты дзень і заўсёды чакала ад яго нечага шчасліва-прыгожага. Муж, ад'язджаючы раніцай па неадкладных справах у горад, паклаў ёй на начны столік футаральчык з цудоўнымі жамчужнымі завушніцамі, і гэты падарунак яшчэ болей весяліў яе.

Яна была адна ва ўсім доме. Яе нежанаты брат Мікалай, таварыш пракурора, які звычайна жыў разам з імі, таксама паехаў у горад, у суд. К абеду муж абяцаў прывезці некаторых і толькі самых блізкіх знаёмых. Атрымлівалася добра, што імяніны супалі з дачным часам. У горадзе трэба было б рыхтавацца да вялікага параднага абеду, магчыма, нават да балю, а тут, на дачы, можна абысціся самымі невялікімі выдаткамі. Князь Шэін, нягледзячы на сваё віднае месца ў грамадстве, а можа, і дзякуючы яму, ледзьве зводзіў канцы з канцамі. Вялікі радавы маёнтак быў даведзены яго продкамі амаль да поўнага розруху, а жыць даводзілася не па сродках: наладжваць прыёмы, займацца дабрачыннасцю, прыгожа апранацца, трымаць коней і г. д. Княгіня Вера, у якой ранейшае палкае каханне да мужа ўжо даўно перайшло ў пачуццё моцнай, сапраўднай і шчырай дружбы, з усяе сілы старалася дапамагчы князю пазбегнуць поўнага разарэння. Яна шмат у чым, незаўважна для яго, адмаўляла сабе і, наколькі магчыма, эканоміла ў хатняй гаспадарцы.

Цяпер яна хадзіла па садзе і асцярожна зразала нажніцамі кветкі к абедзеннаму сталу. Клумбы апусцелі і мелі бязладны выгляд. Дацвіталі рознакаляровыя махровыя гваздзікі, а таксама мацыёлы — напалову ў квецені, а напалову ў тонкіх зялёных струках, якія пахлі капустай, ружавыя кусты яшчэ давалі — трэці раз за гэтае лета — бутоны і ружы, але ўжо здрабнелыя, рэдкія, быццам бы звыраднелыя. Затое пышна цвілі сваёй халоднай, ганарыстай красой вяргіні, астры і півоні, распаўсюджваючы ў чуйным паветры асенні, травяністы, самотны пах. Астатнія кветкі пасля свайго раскошнага кахання і празмерна багатага летняга мацярынства ціха асыпалі на зямлю бясконцую колькасць насення будучага жыцця.

Блізка на шашы пачуліся знаёмыя гукі аўтамабільнага трохтоннага ражка. Гэта пад'язджала сястра княгіні Веры — Ганна Мікалаеўна Фрыесэ, якая раніцай абяцала па тэлефоне прыехаць памагчы сястры прымаць гасцей і па гаспадарцы.

Чуйнае вуха не ашукала Веру. Яна пайшла насустрач. Праз некалькі хвілін ля дачных варот крута спыніўся элегантны аўтамабіль-карэта, і шафёр, спрытна саскочыўшы з сядзення, адчыніў дзверцу.

Сёстры радасна пацалаваліся. Яны з самага маленства былі моцна звязаны цёплай і клапатлівай дружбай. Знешне яны наўздзіў не былі падобны адна да аднае. Старэйшая, Вера, пайшла ў маці, прыгажуню-ангельку, сваім высокім гнуткім станам, пяшчотным, але халодным і гордым тварам, цудоўнымі, хоць і даволі вялікімі рукамі і той чароўнай пакатасцю плячэй, якую можна бачыць на старадаўніх мініяцюрах. Малодшая — Ганна, — наадварот, атрымала ў спадчыну мангольскую кроў бацькі, татарскага князя, дзед якога хрысціўся толькі ў пачатку XIX стагоддзя і старажытны род якога ўзыходзіў да самага Тамерлана, ці Ланг-Тэміра, як з гонарам называў яе бацька, па-татарску, гэтага вялікага крывасмока. Яна была на паўгалавы ніжэй за сястру, крыху шырокая ў плячах, вясёлая і легкадумная, жартаўніца. Твар яе з рэзкімі мангольскімі рысамі, даволі прыкметнымі скуламі, з вузенькімі вачмі, якія яна, з прычыны блізарукасці, яшчэ прыжмурвала, з ганарыстым выразам на маленькім, пажадлівым роце, асабліва на поўнай ніжняй губе, якая крыху выступала наперад, — твар гэты, аднак, зачароўваў нейкай няўлоўнай і незразумелай пекнатой, якая заключалася, магчыма, ва ўсмешцы, магчыма, у незвычайнай жаноцкасці ўсіх рысаў, магчыма, у пікантнай, какетлівай міміцы. Яе грацыёзная непрыгожасць узбуджала і прыцягвала ўвагу мужчын значна часцей і мацней, чым арыстакратычная прыгажосць яе сястры.

Яна была замужам за вельмі багатым і вельмі дурным чалавекам, які рашуча нічога не рабіў, але лічыўся за нейкай дабрачыннай установай і меў званне камер-юнкера. Мужа яна цярпець не магла, але нарадзіла ад яго дваіх дзяцей — хлопчыка і дзяўчынку; болей яна вырашыла не мець дзяцей і не мела. Што тычыцца Веры — дык тая дужа хацела мець дзяцей, і нават ёй здавалася, чым больш, тым лепш, але чамусьці яны ў яе не нараджаліся, і яна хваравіта і горача любіла мілых малакроўных дзяцей малодшай сястры, заўсёды ціхіх і паслухмяных, з бледнымі мучністымі тварамі і льнянымі валасамі, як у лялек.

Ганна ўся была поўна вясёлай бязладнасці і мілых, іншы раз дзіўных супярэчнасцей. Яна ахвотна ішла на самы рызыкоўны флірт ва ўсіх сталіцах і на ўсіх курортах Эўропы, але ніколі не здраджвала мужу, якога, аднак, пагардліва высмейвала і ў вочы і за вочы; была марнатраўцам, страшэнна любіла азартныя гульні, танцы, моцныя ўражанні, вострыя відовішчы, наведвала за мяжою падазроныя кавярні, але ў той жа час вызначалася шчодрай дабрынёй і глыбокай, шчырай набожнасцю, якая вымусіла яе нават патаемна прыняць каталіцтва. У яе былі рэдкай прыгажосці спіна, грудзі і плечы. Ад'язджаючы на вялікія балі, яна агалялася значна больш, чым дазваляла прыстойнасць і мода, але казалі, што пад нізкім дэкальтэ ў яе заўсёды была надзета валасяніца.

Вера ж была строга простая, з усімі халодная і крыху пагардліва ветлівая, незалежная і велічна спакойная.


III

— Божа мой, як у вас тут хораша! Як хораша! — гаварыла Ганна, ідучы па дарожцы хуткім і дробным крокам побач з сястрою. — Калі можна, пасядзім крышку на лавачцы над кручаю. Я так даўно не бачыла мора. І якое цудоўнае паветра: дыхаеш — і сэрца радуецца. У Крыме, у Місхоры, летась я зрабіла незвычайнае адкрыццё. Ведаеш, чым пахне марская вада ў часе прыбою? Уяві сабе — рэзедою.

Вера ласкава ўсміхнулася:

— Ты фантазёрка.

— Не, не. Я памятаю, як аднойчы з мяне ўсе смяяліся, калі я сказала, што ў месячным святле ёсць нейкае ружовае адценне. А надоечы мастак Барыцкі — вось той, што піша мой партрэт, — згадзіўся, што я праўду сказала і што мастакі пра гэта даўно ведаюць.

— Мастак — тваё новае захапленне?

— Ты заўсёды прыдумаеш! — засмяялася Ганна і, падышоўшы да самага краю кручы, якая стромкаю сцяною падала глыбока ў мора, зірнула ўніз і раптам ускрыкнула з жахам і адхіснулася назад з пабялелым тварам.

— У, як высока! — вымавіла яна аслабелым і дрыготкім голасам. — Калі я гляджу з такой вышыні, у мяне заўсёды неяк соладка і непрыемна казыча ў грудзях... і пальцы на нагах ныюць... і ўсё ж цягне, цягне...

Яна хацела яшчэ раз схіліцца над кручаю, але сястра затрымала яе.

— Ганна, дарагая мая, прашу цябе! У мяне ў самой галава круціцца, калі ты гэтак робіш. Прашу цябе, сядзь.

— Ну добра, добра, села... Але ты толькі паглядзі, якая прыгажосць, якая радасць — проста вока не нагледзіцца. Каб ты ведала, як я ўдзячна богу за ўсе цуды, якія ён для нас зрабіў!

Абедзве на хвіліну задумаліся. Глыбока-глыбока пад імі спачывала мора. З лавачкі не было відаць берага, і таму адчуванне бязмежнасці і велічы марской прасторы яшчэ больш павялічвалася. Вада была ласкава-спакойная і весела-сіняя, яна святлела толькі касымі гладкімі палосамі ў месцах цячэння і пераходзіла ў густа-сіні глыбокі колер на небасхіле.

Лодкі рыбакоў, якія з цяжкасцю магло ўгледзець вока — такімі маленечкімі яны выглядалі, — нерухома адпачывалі на марской роўнядзі, непадалёку ад берага. А далей нібы вісела ў паветры, не пасоўваючыся наперад, трохмачтавае судна, усё зверху данізу апранутае ў аднастайныя, напятыя ветрам белыя зграбныя парусы.

— Я цябе разумею, — задуменна сказала старэйшая сястра, — але ў мяне неяк не так, як у цябе. Калі я ў першы раз бачу мора пасля вялікага часу, яно мяне і хвалюе, і радуе, і здзіўляе. Як быццам я ўпершыню бачу агромністае, урачыстае цуда. Але потым, калі я прывыкну да яго, яно пачынае мяне гнясці сваёй плоскай пустатой... Я сумую, пазіраючы на яго, і ўжо стараюся больш не глядзець. Надакучае.

Ганна ўсміхнулася.

— Чаго ты? — спытала сястра.

— Мінулым летам, — сказала Ганна з хітрынкаю, — мы з Ялты паехалі вялікай кавалькадай верхам на Уч-Кош. Гэта там, за лясніцтвам, вышэй вадаспада. Трапілі спачатку ў воблака, было дужа сыра і дрэнна відаць, а мы ўсё падымаліся ўгору па крутой сцежцы паміж хвоямі. І раптам неяк адразу скончыўся лес, і мы выйшлі з туману. Уяві сабе: вузенькая пляцоўка на скале і пад нагамі ў нас цясніна. Вёскі ўнізе здаюцца не больш за карабок запалак, лясы і сады — як дробная траўка. Уся мясцовасць спускаецца да мора, нібы геаграфічная карта. А там далей — мора! Вёрст на пяцьдзесят, на сто наперад. Мне здавалася — я павісла ў паветры і вось-вось палячу. Такое хараство, такая лёгкасць! Я паварочваюся назад і кажу правадніку ў захапленні: «Што? Хораша, Сеід-аглы?» А ён толькі языком пацмокаў: «Эх, паня, як міне ўсё гэта надакучыць. Кож-ны дзень бачым».

— Дзякую за параўнанне, — засмяялася Вера, — не, я толькі думаю, што нам, жыхарам поўначы, ніколі не зразумець красы мора. Я люблю лес. Памятаеш лес у нас у Ягораўскім?.. Хіба ён можа калі надакучыць? Хвоі!.. А які мох!.. А мухаморы! Быццам з чырвонага атласу і вышыты белым бісерам. Цішыня такая... халадок.

— Мне ўсё роўна, я ўсё люблю, — адказала Ганна. — А больш за ўсё я люблю маю сястрычку, маю разважную Верачку. Мы ж толькі ўдзвюх на свеце.

Яна абняла старэйшую сястру і прытулілася да яе, шчака да шчакі. І раптам спахапілася.

— Не, якая ж я дурная! Мы з табою, акурат як у рамане, сядзім і гаворым аб прыродзе, а я зусім забылася на мой падарунак. Вось паглядзі. Я баюся толькі, ці спадабаецца?

Яна дастала са свайго ручнога мяшэчка маленькі нататнічак у дзівоснай вокладцы: на старым, пацёртым і пашарэлым ад часу сінім аксаміце віўся цьмяна-залаты філігранны ўзор рэдкай складанасці і прыгажосці — напэўна, з любасцю выкананы ўмелымі рукамі цярплівага мастака. Кніжачка была прымацавана да тоненькага, як нітка, залатога ланцужка, лісточкі ўсярэдзіне былі заменены таблеткамі са слановай косці.

— Якая цудоўная рэч! Краса! — сказала Вера і пацалавала сястру. — Дзякую табе. Дзе ты ўзяла такі скарб?

— У адной антыкварнай крамцы. Ты ж ведаеш маю слабасць капацца ў старым хламе. Вось я і наткнулася на гэты малітвеннік. Паглядзі, бачыш, як арнамент утварае тут фігуру крыжа. Праўда, я знайшла толькі адну вокладку, астатняе ўсё трэба было прыдумваць — лісточкі, засцежкі, аловак. Але Малінэ зусім не хацеў мяне зразумець, як я ні старалася растлумачыць. Засцежкі павінны былі быць у такім самым стылі, як і ўвесь узор, матавыя, старога золата, тонкай разьбы, а ён бог ведае што зрабіў. Затое ланцужок сапраўдны, венецыянскі, старажытны.

Вера ласкава пагладзіла цудоўную вокладку.

— Якая глыбокая даўніна... Колькі можа быць гэтай кніжачцы? — спытала яна.

— Я баюся сказаць дакладна. Прыблізна канец семнаццатага стагоддзя, сярэдзіна васемнаццатага.

— Як дзіўна, — сказала Вера з задуменнай усмешкай. — Вось я трымаю ў сваіх руках рэч, да якой, можа, дакраналіся рукі маркізы Пампадур або самой каралевы Антуанеты... Але ведаеш, Ганна, гэта толькі табе магла прыйсці ў галаву думка перарабіць малітвеннік у дамскі carnet[47]. Аднак пойдзем паглядзім, што ў нас там робіцца.

Яны прайшлі ў дом цераз вялікую каменную тэрасу, з усіх бакоў закрытую густымі шпалерамі вінаграду ізабела. Чорныя пышныя гронкі, ад якіх струменіўся ледзь улоўны пах клубніц, цяжка звісалі паміж цёмнай, там-сям пазалочанай сонцам зеляніны. Па ўсёй тэрасе разлівалася зялёнае паўсвятло, ад якога жаночыя твары адразу пабялелі.

— Ты загадаеш тут накрываць? — спытала Ганна.

— Але, я сама так думала спачатку. Праўда, цяпер вечары такія халодныя. Ужо лепей у сталовай. А мужчыны няхай сюды ідуць паліць.

— Будзе хто-небудзь цікавы?

— Я яшчэ не ведаю. Ведаю толькі, што будзе наш дзядуля.

— Ах, дзядуля мілы! Вось дык радасць! — усклікнула Ганна і пляснула рукамі. — Я яго, здаецца, сто гадоў не бачыла.

— Будзе Васева сястра і, здаецца, прафесар Спешнікаў. Я ўчора, Ганначка, проста разгубілася. Ты ведаеш, што яны абодва любяць добра паесці — і дзядуля і прафесар. Але ні тут, ні ў горадзе — нічога не купіць ні за якія грошы. Лука знайшоў дзесьці перапёлак — заказаў знаёмаму паляўнічаму — і нешта мудруе над імі. Ростбіф дасталі параўнальна нядрэнны — але эх! — непазбежны ростбіф. Вельмі добрыя ракі.

— Ну што зробіш, не так ужо і блага. Ты не хвалюйся. А калі гаварыць шчыра, у цябе ў самой ёсць слабасць смачна паесці.

— Але будзе і тое-сёе з рэдкага. Сёння раніцою рыбак прынёс марскога пеўня. Я сама бачыла. Проста нейкая пачвара. Нават страшна.

Ганна, дужа цікавая да ўсяго, што яе тычылася і што не тычылася, адразу патрабавала, каб ёй прынеслі паказаць марскога пеўня.

Прыйшоў высокі, паголены, жаўтатвары кухар Лука з вялікай прадаўгаватай белай міскай, якую ён з намаганнем і асцярожна трымаў за вушкі, баючыся расплюхаць ваду на паркет.

— Дванаццаць з паловаю фунтаў, ваша сіяцельства, — сказаў ён з асобым кухарскім гонарам. — Мы надоечы ўзважвалі.

Рыба была задужа вялікая для міскі і ляжала на дне, закруціўшы хвост. Яе луска зіхацела золатам, плаўнікі былі ярка-чырвонага колеру, а ад вялізнай драпежлівай пысы адыходзілі ў бакі два светла-блакітныя, у складках, як веер, доўгія крылы. Марскі певень быў яшчэ жывы і ўзмоцнена працаваў шчэлепамі.

Малодшая сястра асцярожна дакранулася мезенцам да галавы рыбы. Але певень нечакана ўсплёснуў хвастом, і Ганна з віскам адхапіла руку.

— Не варта турбавацца, ваша сіяцельства, усё зробім найлепшым чынам, — сказаў кухар, які, відаць, разумеў трывогу Ганны. — Зараз балгарын прынёс дзве дыні. Ананасныя. Нешта накшталт канталупы, але толькі пах куды больш духмяны. І яшчэ асмелюся запытацца ў вашага сіяцельства, якую падліву загадаеце падаваць к пеўню: тартар або польскую, а то можна проста сухары ў масле?

— Рабі, як хочаш. Ідзі! — загадала княгіня.


class='book'> IV Пасля пяці гадзін пачалі з'язджацца госці. Князь Васіль Львовіч прывёз з сабою ўдовую сястру Людмілу Львоўну, па мужу Дурасаву, тоўстую, дабрадушную і незвычайна маўклівую жанчыну; свецкага маладога багатага шалапута і гуляку Васючка, якога ўвесь горад ведаў пад гэтым фамільярным імем, вельмі прыемнага ў кампаніі тым, што ён умеў спяваць і дэкламаваць, а таксама наладжваць жывыя карціны, спектаклі і дабрачынныя кірмашы; славутую піяністку Жэні Рэйтар, сяброўку княгіні Веры па Смольным інстытуце, а таксама свайго швагра Мікалая Мікалаевіча. За імі прыехаў на аўтамабілі муж Ганны з паголеным тоўстым, пачварна агромністым прафесарам Спешнікавым і з мясцовым віцэ-губернатарам фон Зэкам. Пазней за іншых прыехаў генерал Аносаў, у добрым наёмным ландо, у суправаджэнні двух афіцэраў: штабнога палкоўніка Панамарова, раней часу састарэлага, хударлявага, зласлівага чалавека, знясіленага цяжкай канцылярскай працай, і гвардзейскага гусарскага паручніка Бахцінскага, які быў вядомы ў Пецярбурзе як лепшы танцор і непараўнаны распарадчык на балях.

Генерал Аносаў, грузны, высокі, сярэбраны старац, з цяжкасцю злазіў з падножкі, трымаючыся адною рукою за поручні козлаў, а другою — за задок экіпажа. У левай руцэ ён трымаў слухавы ражок, а ў правай — палку з гумовым наканечнікам.

У яго быў вялікі, грубы, чырвоны твар з мясістым носам і з тым дабрадушна-велічным, крышку пагардлівым выразам у прыжмураных вачах, размешчаных іскрыстымі, прыпухлымі паўкругамі, які ўласцівы мужчынам і простым людзям, што часта і блізка бачылі перад сваімі вачмі небяспеку і смерць. Абедзве сястры, якія здалёку пазналі яго, своечасова падбеглі да каляскі, каб паўжартам, напаўсур'ёзна падтрымаць яго з абодвух бакоў пад рукі.

— Нібыта... архірэя! — сказаў генерал ласкавым хрыплаватым басам.

— Дзядуля, міленькі, дарагі! — гаварыла Вера тонам лёгкага папроку. — Кожны дзень вас чакаем, а вы хоць бы вочы паказалі.

— Дзядуля ў нас на поўдні ўсякае сумленне страціў, — засмяялася Ганна. — Можна было б, здаецца, успомніць пра хросную дачку. А вы паводзіце сябе як донжуан, сараматнік, і зусім забыліся на наша існаванне...

Генерал зняў шапку са сваёй велічнай галавы і пачаргова цалаваў рукі ў абедзвюх сясцёр, потым цалаваў іх у шчокі і зноў у рукі.

— Дзяўчаткі... пачакайце... не лайце, — гаварыў ён, перасыпаючы кожнае слова ўздыхамі, прычынай якіх была даўнейшая задышка. — Слова гонару... дактарышкі няшчасныя... усё лета купалі мае раўматызмы... у нейкім брудным... кісялі... страшэнна пахне... І не выпускалі... Вы першыя... да каго прыехаў... Дужа рады... вас бачыць... Як скачаце?.. Ты, Верачка, зусім лэдзі... стала вельмі падобная... да нябожчыцы маці... Калі хрысціць пазавеш?

— Ой, баюся, дзядуля, што ніколі...

— Не траць надзеі... усё наперадзе... Маліся богу... А ты, Ганна, зусім не змянілася... Ты і ў шэсцьдзесят год... будзеш гэткая ж страказа-непаседа. Пачакайце. Давайце я пазнаёмлю вас з панамі афіцэрамі.

— Я ўжо даўно меў гэты гонар! — сказаў палкоўнік Панамароў, кланяючыся.

— Мяне пазнаёмілі з княгіняю ў Пецярбурзе, — падхапіў гусар.

— Ну, дык знаёмлю цябе, Ганна, з паручнікам Бахцінскім. Танцор і буян, але добры кавалерыст. Вазьмі, дружа Бахцінскі, там у калясцы... Пойдзем, дзяўчаткі... Чым, Верачка, будзеш карміць? У мяне... пасля ліманнага рэжыму... апетыт, як у выпускнога... прапаршчыка.

Генерал Аносаў быў баявым таварышам і адданым сябрам нябожчыка князя Мірзы-Булат-Туганоўскага. Усю гарачую дружбу і любоў ён пасля смерці князя перанёс на яго дачок. Ён ведаў іх яшчэ зусім маленькімі, а малодшую Ганну нават хрысціў. У той час — як і да гэтае пары — ён быў камендантам вялікай, але амаль ліквідаванай крэпасці ў г. К. і штодзённа наведваў дом Туганоўскіх. Дзеці вельмі любілі яго за свавольства, за падарункі, за ложы ў цырк і тэатр і за тое, што ніхто з такім захапленнем не ўмеў гуляць з імі, як Аносаў. Але больш за ўсё іх зачароўвалі і мацней за ўсё адбіліся ў памяці яго расказы пра ваенныя паходы, бітвы і стаянкі на бівуаках, пра перамогі і адступленні, пра смерць, раны і лютыя маразы, — эпічна-спакойныя, шчырыя гісторыі, якія расказваліся паміж вячэрняй гарбатай і тым сумным часам, калі дзяцей пазавуць спаць.

Па цяперашніх звычаях гэты ашкепак даўніны ўяўляўся гіганцкай і незвычайна каларытнай фігурай. У ім сумяшчаліся менавіта тыя простыя, але чуллівыя і глыбокія рысы, якія нават і ў яго пару значна часцей сустракаліся ў радавых, чым у афіцэраў, тыя чыста расейскія, мужыцкія рысы, што ў спалучэнні даюць узнёслы вобраз, які рабіў часам нашага салдата не толькі непераможным, але і вялікім пакутнікам, амаль святым, — рысы, якія складаліся з бясхітраснай наіўнай веры, светлага, дабрадушна-вясёлага погляду на жыццё, халоднай і дзелавой адвагі, пакорлівасці перад тварам смерці, жаласлівасці да пераможанага, бясконцай цярплівасці і здзіўляючай фізічнай і духоўнай вынослівасці.

Аносаў, пачынаючы з польскай вайны, удзельнічаў ва ўсіх кампаніях, апрача японскай. Ён і на гэтую вайну пайшоў бы не вагаючыся, але яго не пазвалі, а ў яго заўсёды было вялікае па сціпласці правіла: «Не лезь на смерць, пакуль цябе не пазавуць». За ўсю сваю службу ён не толькі ніколі не высцебаў, але нават не ўдарыў ніводнага салдата. У часе польскага мяцяжу ён адмовіўся аднойчы расстрэльваць палонных, нягледзячы на асабісты загад палкавога камандзіра. «Шпіёна я не толькі расстраляю, — сказаў ён, — але, калі загадаеце, асабіста заб'ю. А гэта палонныя, і я не магу». І сказаў ён гэта так проста, пачціва, без ценю выкліку і рысоўкі, пазіраючы проста ў вочы начальніка сваімі яснымі, цвёрдымі вачмі, што яго, замест таго каб самога расстраляць, пакінулі ў спакоі.

У вайну 1877-1879 гадоў ён вельмі хутка даслужыўся да чына палкоўніка, нягледзячы на тое, што быў мала адукаваны, або, як ён сам казаў, скончыў толькі «мядзведжую акадэмію». Ён прымаў удзел у пераправе цераз Дунай, пераходзіў Балканы, адседжваўся на Шыпцы, быў пры апошнім штурме Плеўны; паранілі яго адзін раз цяжка, чатыры — лёгка, і, апрача таго, ён атрымаў асколкам гранаты страшэнную кантузію ў галаву. Радзецкі і Скобелеў ведалі яго асабіста і ставіліся да яго з выключнаю павагаю. Менавіта пра яго і сказаў аднойчы Скобелеў: «Я ведаю аднаго афіцэра, храбрэйшага за мяне, — гэта маёр Аносаў».

З вайны ён вярнуўся амаль глухі дзякуючы асколку гранаты, з хвораю нагою, на якой былі ампутаваны тры адмарожаныя ў часе балканскага пераходу пальцы, са страшэнным раматусам, нажытым на Шыпцы. Яго хацелі былі пасля сканчэння двухгадовай мірнай службы ўпячы ў адстаўку, але Аносаў упарціўся. Тут яму вельмі дарэчы дапамог сваім уплывам начальнік краю, жывы сведка яго спакойнай мужнасці пры пераправе цераз Дунай. У Пецярбурзе вырашылі не засмучаць заслужанага палкоўніка і далі яму пажыццёвае месца каменданта ў г. К. — пасаду больш ганаровую, чым патрэбную ў мэтах дзяржаўнай абароны.

У горадзе яго пагалоўна ўсе ведалі і прастадушна пасмейваліся з яго слабасцей, прывычак і манеры апранацца. Ён заўсёды хадзіў без зброі, у старасвецкім сурдуце, у шапцы з шырокімі палямі і вялізным роўным брылём, з палкаю ў правай руцэ, са слухавым ражком у левай і абавязкова ў суправаджэнні двух адкормленых, лянівых, ахрыплых мопсаў, у якіх заўсёды кончык языка быў высунуты вонкі і прыкусаны. Калі яму ў часе звычайнай ранішняй прагулкі выпадала сустракацца са знаёмымі, дык прахожыя за некалькі кварталаў чулі, як крычыць камендант і як дружна ўслед за ім гаўкаюць яго мопсы.

Як і многія глухія, ён быў страсны аматар оперы, і іншым разам, у часе якога-небудзь млявага дуэту, раптам на ўвесь тэатр чуўся яго рашучы бас: «Глядзі ты, як чыста ўзяў до, ліха на яго! Быццам бы арэх разгрыз». Па тэатры пралятаў стрыманы смех, але генерал нават і не падазраваў гэтага: па сваёй наіўнасці ён думаў, што шэптам перакінуўся са сваім суседам свежым уражаннем.

Па абавязку каменданта ён досыць часта, разам са сваімі ахрыплымі мопсамі, наведваў галоўную гаўптвахту, дзе вельмі прыемна за вінтам, гарбатай і анекдотамі адпачывалі ад цяжару вайсковай службы арыштаваныя афіцэры. Ён уважліва распытваў кожнага: «Як прозвішча? Кім пасаджаны? На колькі? За што?» Іншы раз зусім нечакана хваліў афіцэра за маладзецкі, хоць і незаконны ўчынак, іншы раз пачынаў так даваць чосу, што яго было чуваць на вуліцы. Але, накрычаўшыся ўволю, ён без усякіх пераходаў і паўз цікавіўся, адкуль афіцэру носяць абед і колькі ён за яго плаціць. Здаралася, што які-небудзь заблудны падпаручнік, якога прыслалі для доўгачасовай адседкі з такой глухамані, дзе нават не было сваёй гаўптвахты, прызнаваўся, што ён, з прычыны безграшоўя, забяспечваецца з салдацкага катла. Аносаў неадкладна распараджаўся, каб небараку насілі абед з каменданцкага дома, ад якога да гаўптвахты было не больш двухсот крокаў.

У г. К. ён і зблізіўся з сям'ёю Туганоўскіх і так моцна прывязаўся да дзяцей, што для яго стала духоўнаю патрэбаю бачыць іх кожны вечар. Калі выпадала, што паненкі выязджалі куды-небудзь або служба затрымлівала самаго генерала, дык ён шчыра сумаваў і не знаходзіў сабе месца ў вялікіх пакоях каменданцкага дома. Кожнае лета ён браў адпачынак і праводзіў цэлы месяц у маёнтку Туганоўскіх — Ягораўскім, які знаходзіўся ад К. за пяцьдзесят вёрст.

Ён усю сваю прыхаваную пяшчотнасць душы і патрэбу ў сардэчнай любві перанёс на гэтую дзятву, асабліва на дзяўчынак. Сам ён быў калісьці жанаты, але так даўно, што нават забыў пра гэта. Яшчэ да вайны жонка збегла ад яго з праезджым акцёрам, зачараваная яго аксамітавай курткай і карункавымі манжэтамі. Генерал пасылаў ёй пенсію да самай яе смерці, але ў дом да сябе не пусціў, нягледзячы на сцэны раскаяння і слёзныя пісьмы. Дзяцей у іх не было.


V

Проці ўсякіх спадзяванняў вечар быў такі ціхі і цёплы, што свечы на тэрасе і ў сталовай гарэлі нерухомымі агеньчыкамі. За абедам усіх весяліў князь Васіль Львовіч. У яго была незвычайная і вельмі своеасаблівая здольнасць расказваць. Ён браў за аснову апавядання сапраўдны эпізод, дзе галоўнай дзеючай асобай быў хто-небудзь з прысутных або агульных знаёмых, але так згушчаў фарбы і, апрача таго, гаварыў з такім сур'ёзным выглядам і такім дзелавым тонам, што слухачы надрываліся ад смеху. Сёння ён расказваў пра няўдалую жаніцьбу Мікалая Мікалаевіча з адной багатай і прыгожай дамай. У аснове было толькі тое, што муж дамы не хацеў даваць ёй разводу. Але ў князя праўда цудоўна перапляталася з выдумкаю. Сур'ёзнага, заўсёды крыху чапурыстага Мікалая ён прымусіў уночы бегчы па вуліцы ў адных панчохах, з чаравікамі пад пахаю. Дзесьці на рагу маладога чалавека затрымаў гарадавы, і толькі пасля доўгага і бурнага тлумачэння Мікалаю ўдалося давесці, што ён таварыш пракурора, а не начны рабаўнік. Вяселле, па словах расказчыка, ледзь было не згулялі, але ў самую крытычную хвіліну шалёная зграя лжэсведак, якія прымалі ўдзел у справе, раптам забаставала, патрабуючы надбаўкі да заработнай платы. Мікалай праз скупасць (ён і на самай справе быў даволі скупы), а таксама будучы прынцыповым праціўнікам стачак і забастовак, катэгарычна адмовіўся плаціць лішняе, спасылаючыся на канкрэтны артыкул закона, пацверджаны думкаю касацыйнага дэпартамента. Тады раззлаваныя лжэсведкі на вядомае пытанне: «Ці не ведае хто з прысутных прычын, якія перашкаджаюць афармленню шлюбу?» — хорам адказалі: «Так, ведаем. Усё, што мы гаварылі ў судзе пад прысягаю — суцэльная мана, да якой нас вымусіў пагрозамі і гвалтам пан пракурор. А пра мужа гэтай дамы мы, як дасведчаныя асобы, можам сказаць толькі, што гэта самы паважаны чалавек на свеце, нявінны, як Іосіф, і ангельскай дабрыні».

Натрапіўшы на ніць шлюбных гісторый, князь Васіль не пашкадаваў Густава Іванавіча Фрыесэ, мужа Ганны, і расказаў, што ён на другі дзень пасля вяселля з'явіўся патрабаваць пры дапамозе паліцыі высялення маладой з бацькоўскага дома, бо яна не мела асобнага пашпарта, і пасялення яе на месца пражывання законнага мужа. Дакладнае ў гэтым анекдоце было толькі тое, што ў першыя дні замужжа Ганна павінна была неадлучна знаходзіцца каля хворай маці, бо Вера спешна паехала к сабе на поўдзень, а бедны Густаў Іванавіч увесь час сумаваў і маркоціўся.

Усе смяяліся. Усміхалася і Ганна сваімі прыжмуранымі вачмі. Густаў Іванавіч рагатаў гучна і з захапленнем, і яго хударлявы, гладка абцягнуты скураю твар, з прылізанымі рэдкімі светлымі валасамі, з запалымі вачмі, нагадваў чэрап, які выскаляў агідныя зубы. Ён да гэтага часу любіў Ганну, як і ў першы дзень жаніцьбы, заўсёды стараўся сесці каля яе, непрыкметна дакрануцца да яе і дагаджаў ёй з такім замілаваннем і самаздаволенасцю, што часта рабілася за яго няёмка.

Перад тым як устаць з-за стала, Вера Мікалаеўна міжвольна пералічыла гасцей. Аказалася — трынаццаць. Яна верыла ў забабоны і падумала сама сабе: «Вось гэта нядобра! Як мне раней не прыйшло ў галаву палічыць? І Вася вінаваты — нічога не сказаў па тэлефоне».

Калі ў Шэіных ці ў Фрыесэ збіраліся блізкія знаёмыя, дык пасля абеду звычайна гулялі ў покер, таму што абедзве сястры да смешнага любілі азартныя гульні. У абодвух дамах нават выпрацаваліся з гэтае прычыны свае правілы: усім ігракам раздаваліся пароўну касцяныя жэтончыкі адпаведнай цаны, і гульня працягвалася да таго часу, пакуль усе касцяшкі не пераходзілі ў адны рукі — тады гульня на гэты вечар заканчвалася, як партнёры ні настойвалі гуляць далей. Браць з касы ў другі раз жэтоны строга забаранялася. Такія суровыя законы былі выведзены з практыкі, для ўціхамірвання княгіні Веры і Ганны Мікалаеўны, якія ў азарце не ведалі ніякага ўпынку. Агульны пройгрыш рэдка дасягаў ста — двухсот рублёў.

Селі за покер і на гэты раз. Вера, якая не прымала ўдзелу ў гульні, хацела выйсці на тэрасу, дзе накрывалі да гарбаты, але раптам яе з нейкім таямнічым выглядам выклікала з гасцінай пакаёўка.

— Чаго ты, Даша? — нездаволена спытала княгіня Вера, праходзячы ў свой маленькі кабінет, побач са спальняю. — Што ў вас за недарэчны выгляд? І што гэта вы круціце ў руках?

Даша паклала на стол невялічкую квадратную рэч, акуратна загорнутую ў белую паперу і старанна перавязаную ружовай стужкай.

— Я, дальбог, не вінавата, ваша сіяцельства, — залапатала яна, загарэўшыся румянцам ад крыўды. — Ён прыйшоў і сказаў...

— Хто такі — ён?

— Чырвоная шапка, ваша сіяцельства... пасыльны.

— Ну і што?

— Прыйшоў на кухню і паклаў вось гэта на стол. «Перадайце, кажа, вашай пані. Але толькі, кажа, у іхнія ўласныя рукі». Я пытаю: ад каго? А ён кажа: «Тут усё пазначана». І з тымі словамі пабег.

— Ідзіце даганіце яго.

— Ніяк не дагоніш, ваша сіяцельства. Ён прыходзіў у сярэдзіне абеду, я толькі вас не адважылася патурбаваць, ваша сіяцельства. Паўгадзіны часу будзе.

— Ну добра, ідзіце.

Яна разрэзала нажніцамі стужку і кінула ў кошык разам з папераю, на якой быў напісаны яе адрас. Пад папераю аказаўся невялічкі ювелірны футарал з чырвонага плюшу, відаць, толькі што з крамы. Вера падняла вечка, падшытае светла-блакітным шоўкам, і ўбачыла ўціснуты ў чорны аксаміт авальны залаты бранзалет, а ў сярэдзіне яго акуратна складзеную прыгожым васьмікутнікам запіску. Яна хуценька разгарнула паперку.

Почырк здаўся ёй знаёмы, але, як сапраўдная жанчына, яна адразу адклала запіску ўбок, каб паглядзець на бранзалет.

Ён быў залаты, нізкапробны, вельмі тоўсты, але дзьмуты і са знешняга боку ўвесь як ёсць пакрыты невялічкімі старадаўнімі, дрэнна адшліфаванымі гранатамі. Але затое пасярэдзіне бранзалета ўзвышаліся, акружаючы нейкі дзіўны маленькі зялёны каменьчык, пяць цудоўных гранатаў-кабашонаў, кожны велічынёю з гарошыну. Калі Вера выпадковым рухам удала павярнула бранзалет перад агнём электрычнай лямпачкі, дык у іх, глыбока пад гладкай яйкападобнай паверхняй, раптам загарэліся чароўныя густа-чырвоныя жывыя агеньчыкі.

«Нібы кроў!» — падумала з нечаканай трывогай Вера.

Потым яна ўспомніла пра пісьмо і разгарнула яго. Яна прачытала наступныя радкі, напісаныя дробна, прыгожым каліграфічным почыркам:

«Ваша Сіяцельства,

Глыбокапаважаная Княгіня

Вера Мікалаеўна!

Пачціва віншуючы Вас са светлым і радасным днём Вашага Анёла, я асмельваюся паслаць Вам мой сціплы вернападданы падарунак».

«Ах, гэта — той!» — нездаволена падумала Вера. Але дачытала пісьмо...

«Я ніколі не дазволіў бы сабе паднесці Вам што-небудзь, выбранае мною асабіста: для гэтага ў мяне няма ні права, ні тонкага густу і — прызнаюся — ні грошай. Зрэшты, думаю, што і на ўсім свеце не знайсці скарбу, які быў бы варты таго, каб упрыгожыць Вас.

Але гэты бранзалет належаў яшчэ маёй прабабцы, а апошняя, па часе, яго насіла мая нябожчыца матуля. Сярод вялікіх каменняў Вы ўбачыце адзін зялёны. Гэта надзвычай рэдкі гатунак гранату — зялёны гранат. Па старым паданні, якое захавалася ў нашай сям'і, ён мае ўласцівасць надзяляць дарам прадбачання жанчын, якія яго носяць, і адганяе ад іх цяжкія думкі, мужчын жа ахоўвае ад гвалтоўнай смерці.

Усе камяні з дакладнасцю перанесены сюды са старога сярэбранага бранзалета, і вы можаце быць упэўнены, што да вас ніхто яшчэ гэтага бранзалета не насіў.

Вы можаце зараз жа выкінуць гэтую смешную цацку або падарыць яе каму-небудзь, але я буду шчаслівы і тым, што да яе дакраналіся Вашы рукі.

Малю Вас не гневацца на мяне. Я чырванею, калі ўспамінаю пра маю дзёрзкасць сем гадоў таму назад, калі Вам, паненцы, я асмельваўся пісаць недарэчныя і дзікія пісьмы і нават чакаць адказу на іх. Цяпер у мяне асталася толькі глыбокая пашана, вечнае пакланенне і рабская адданасць. Я ўмею цяпер толькі штохвілінна жадаць Вам шчасця і радавацца, калі Вы шчаслівыя. Я ў думках схіляюся да зямлі перад мэбляю, на якой Вы сядзіце, паркету, па якім вы ходзіце, дрэвам, да якіх Вы мімаходзь дакранаецеся, чэлядзі, з якою Вы размаўляеце. У мяне няма нават зайздрасці ні к людзям, ні к рэчам.

Яшчэ раз прашу прабачэння, што патрывожыў Вас доўгім, непатрэбным пісьмом.

Ваш да смерці і пасля смерці пакорны слуга

Г.С.Ж.».

«Паказаць Васю ці не паказаць? І калі паказаць — дык калі? Цяпер ці пасля гасцей? Не, ужо лепей пасля — зараз не толькі гэты няшчасны будзе смешным, але і я разам з ім».

Гэтак разважала княгіня Вера і не магла адвесці вачэй ад пяці пунсовых крывавых агеньчыкаў, якія дрыжалі ў сярэдзіне пяці гранатаў.


VI

Палкоўніка Панамарова ледзьве ўдалося прымусіць сесці гуляць у покер. Ён гаварыў, што не ведае гэтай гульні, што наогул не прызнае азарту нават жартам, што любіць і параўнальна добра гуляе толькі ў вінт. Аднак ён не ўтрымаўся перад просьбамі і ўрэшце згадзіўся.

Спачатку яго даводзілася вучыць і папраўляць, але ён даволі хутка засвоіў правілы покера, і вось не прайшло і паўгадзіны, як усе фішкі апынуліся перад ім.

— Так нельга! — сказала з камічнаю крыўдаю Ганна. — Хоць бы крыху далі пахвалявацца.

Трое з гасцей — Спешнікаў, палкоўнік і віцэ-губернатар, тупаваты, прыстойны і нудны немец, былі такога роду людзі, што Вера рашуча не ведала, як іх займаць і што з імі рабіць. Яна саставіла для іх вінт, запрасіўшы чацвертым Густава Іванавіча. Ганна зводдаля, у знак падзякі, прыкрыла вочы павекамі, і сястра адразу зразумела яе. Усе ведалі, што калі не пасадзіць Густава Іванавіча за карты, дык ён увесь вечар будзе хадзіць ля жонкі, як прышыты, паказваючы свае гнілыя зубы на твары чэрапа і псуючы жонцы настрой духу.

Цяпер вечар пайшоў роўна, без прымусу, весела. Васючок спяваў упаўголаса пад акампанемент Жэні Рэйтар італьянскія народныя канцанеты і рубінштэйнаўскія ўсходнія песні. Галасок у яго быў маленькі, але прыемнага тэмбру, паслухмяны і правільны. Жэні Рэйтар, надзвычай патрабавальная музыкантка, заўсёды ахвотна яму акампаніравала. Між іншым, казалі, што Васючок да яе заляцаецца.

У кутку на канапе Ганна заўзята какетнічала з гусарам. Вера падышла і з усмешкаю прыслухалася.

— Не, не, вы, калі ласка, не смейцеся, — весела казала Ганна, жмурачы на афіцэра свае мілыя, жвавыя татарскія вочы. — Вы, вядома, лічыце за клопат ляцець стрымгалоў наперадзе эскадрона і браць бар'еры на скачках. Але паглядзіце на нашу працу. Мы вось толькі скончылі з латарэяй-алегры. Вы думаеце, гэта было лёгка? Фэ! Натоўп, накурана, нейкія дворнікі, рамізнікі, я не ведаю, як іх там завуць... І ўсе чапляюцца са скаргамі, з нейкімі крыўдамі... І цэлы, цэлы дзень на нагах. А наперадзе яшчэ канцэрт на карысць недастатных інтэлігентных працаўніц, а там яшчэ белы баль...

— На якім, асмельваюся спадзявацца, вы не адмовіце мне ў мазурцы? — уставіў Бахцінскі і, крыху нахіліўшыся, шчоўкнуў пад крэслам шпорамі.

— Дзякую... Аднак самае, самае маё балючае месца — гэта наш прытулак. Разумееце, прытулак для распусных дзяцей...

— О, я добра разумею. Гэта, мусіць, нешта дужа смешнае?

— Перастаньце, як вам не сорамна смяяцца з гэтага. Але вы разумееце, у чым наша няшчасце? Мы хочам прытуліць гэтых няшчасных дзяцей, у якіх душы поўны спадчынных заганаў і благіх прыкладаў, хочам сагрэць іх, суцешыць...

— Гм!..

— ...узняць іх маральны дух, абудзіць у іх душах паняцце абавязку... Вы мяне разумееце? І вось да нас штодзённа прыводзяць дзяцей сотнямі, тысячамі, але сярод іх — ніводнага з заганамі! Калі спытаеш у бацькоў, ці добрае дзіця, — дык можаце ўявіць, — яны нават крыўдзяцца! І вось прытулак адчынены, асвячоны, усё гатова — і ніводнага выхаванца, ніводнай выхаванкі! Хоць прэмію прапануй за кожнае прыведзенае дзіця з заганамі.

— Ганна Мікалаеўна, — сур'ёзна і лісліва перапыніў яе гусар. — Навошта прэмію? Вазьміце мяне бясплатна. Слова гонару, больш распуснага дзіцяці вы не знойдзеце.

— Перастаньце! З вамі нельга гаварыць сур'ёзна, — зарагатала яна, адкідваючыся на спінку канапы і бліскаючы вачмі.

Князь Васіль Львовіч, седзячы за вялікім круглым сталом, паказваў сваёй сястры, Аносаву і швагру дамашні гумарыстычны альбом з уласнаручнымі малюнкамі. Усе разам смяяліся ад душы, і гэта пакрысе перацягнула сюды гасцей, якія не былі заняты картамі.

Альбом быў як дапаўненне, ілюстрацыя да сатырычных расказаў князя Васіля. Са сваім непахісным спакоем ён паказваў, напрыклад: «Гісторыю любоўных прыгод храбрага генерала Аносава ў Турцыі, Балгарыі і іншых краінах»; «Прыгоды петыметра князя Міколя Булат-Туганоўскага ў Монтэ-Карла» і гэтак далей.

— Зараз убачыце, паны, кароткі жыццяпіс нашай любай сястры Людмілы Львоўны, — гаварыў ён, кідаючы хуткі смяшлівы позірк на сястру. — Частка першая — маленства. «Дзіця расло, яго назвалі Ліма».

На старонцы альбома красавалася наўмысна па-дзіцячаму намаляваная постаць дзяўчынкі, з тварам у профіль, але з двума вокамі, з ламанымі рыскамі, якія тарчалі замест ног з-пад спадніцы, з растапыранымі пальцамі разведзеных рук.

— Ніколі мяне ніхто не называў Лімай, — засмяялася Людміла Львоўна.

— Частка другая. Першае каханне. Кавалерыйскі юнкер падносіць дзяўчыне Ліме на каленях верш уласнага вырабу. Там сапраўды ёсць незвычайнай прыгажосці радкі:

Твая прыгожая нага —
Кахання незямнога з'ява!
А вось і малюнак нагі.

А тут юнкер падбівае наіўную Ліму ўцячы з бацькоўскага дому. Тут паказаны ўцёкі. А гэта вось — крытычнае становішча: разгневаны бацька даганяе ўцекачоў. Юнкер маладушна звальвае ўсю бяду на рахманую Ліму.

Ты пудрылася там, а вораг не вароніў,
І вось за намі ўслед страшэнная пагоня...
Як хочаш ад яе ратуйся ты,
А я бягу ў кусты.
Пасля гісторыі дзяўчыны Лімы ішоў новы расказ: «Княгіня Вера і закаханы тэлеграфіст».

— Гэта жаласлівая тэма ілюстравана ўсяго толькі пяром і каляровымі алоўкамі, — сур'ёзна тлумачыў Васіль Львовіч. — Тэкст яшчэ рыхтуецца.

— Гэта штосьці новае, — заўважыў Аносаў, — я яшчэ такога не бачыў.

— Самы апошні выпуск. Свежая навіна кніжнага рынку.

Вера ціха дакранулася да яго пляча.

— Лепш не трэба, — сказала яна.

Але Васіль Львовіч або не пачуў яе слоў, або не надаў ім патрэбнага значэння.

— Пачатак ідзе з часоў дагістарычных. У адзін цудоўны травеньскі дзень адна дзяўчына, якую звалі Вера, атрымлівае па пошце пісьмо з замілаванымі галубкамі. Вось пісьмо, а вось і галубы.

Пісьмо змяшчае ў сабе палкае прызнанне ў каханні, напісанае насуперак усім правілам арфаграфіі. Пачынаецца яно так: «Цудоўная Бландына, ты, якая... бурнае мора агню, якое кіпіць у маіх грудзях. Твой позірк, нібы атрутная змяя, упіўся ў маю змучаную душу» і гэтак далей. У канцы сціплы подпіс: «Па роду зброі я бедны тэлеграфіст, але пачуцці мае варты мілорда Георга. Не магу адкрываць свайго поўнага прозвішча — яно вельмі непрыстойнае. Падпісваюся толькі пачатковымі літарамі: П.П.Ж. Прашу адказваць мне на паштамт, постэ рэстантэ»[48]. Тут вы, панове, можаце бачыць і партрэт самога тэлеграфіста, вельмі ўдала выкананы каляровымі алоўкамі.

Сэрца ў Веры прабіта (вось сэрца, вось страла). Але як прыстойная і добра выхаваная дзяўчына, яна паказвае пісьмо паважаным бацькам, а таксама свайму сябру маленства і жаніху, прыгожаму маладому чалавеку Васю Шэіну. Вось і ілюстрацыя. Вядома, з цягам часу тут будуць вершаваныя тлумачэнні да малюнкаў.

Вася Шэін, рыдаючы, вяртае Веры заручальны пярсцёнак. «Я не маю права перашкаджаць твайму шчасцю, — піша ён, — але малю цябе, не рабі адразу рашучага кроку. Падумай, паразважай, правер і сябе і яго. Ты, як малое, не ведаеш жыцця і ляціш, быццам матыль на зыркае святло. А я — не! — я ведаю халоднае і фальшывае святло. Знай, што тэлеграфісты прывабныя, але здрадлівыя. Яны адчуваюць невыказную асалоду, калі могуць ашукаць сваёй гордай прыгажосцю і крывадушнымі пачуццямі нявопытную ахвяру і жорстка пасмяяцца з яе».

Мінае паўгода. У віхры жыццёвага вальсу Вера забывае пра свайго паклонніка і ідзе замуж за прыгожага маладога Васю, але тэлеграфіст не забывае пра яе. Вось ён пераапранаецца ў камінара і, вымазаўшыся ў сажу, прабіраецца ў будуар княгіні Веры. Сляды пяці пальцаў і дзвюх губ засталіся, як бачыце, усюды: на дыванах, на падушках, на шпалерах і нават на паркеце.

Вось ён у вопратцы вясковай жанчыны ідзе працаваць на нашу кухню звычайнай пасудніцай. Аднак залішняя прыхільнасць кухара Лукі прымушае яго ратавацца ўцёкамі.

Вось ён у доме вар'ятаў. А вось пастрыгся ў манахі. Але кожны дзень абавязкова пасылае ён Веры страсныя пісьмы. І там, дзе асыпаюцца на паперу яго слёзы, там чарніла расплываецца кляксамі.

Нарэшце ён памірае, але перад смерцю завяшчае перадаць Веры два тэлеграфныя гузікі і флакон з-пад духоў — напоўнены яго слязьмі...

— Панове, хто хоча гарбаты? — спытала Вера Мікалаеўна.


VII

Доўгі асенні захад сонца дагараў. Пагасла апошняя барвовая, вузенькая, як шчыліна, палоска, што пунсавела на самым краі небасхілу, паміж шызай хмаркай і зямлёй. Ужо не стала відаць ні зямлі, ні дрэў, ні неба. Толькі над галавой вялікія зоркі дрыжалі сваімі вейкамі сярод чорнай ночы ды блакітны прамень ад маяка падымаўся ўгору тонкім слупом і нібы разбіваўся там аб нябесны купал вадкім, туманным, светлым кругам. Начныя матылі біліся аб шкляныя каўпакі свечак. Зорчатыя кветкі белага тытуню запахлі ў садзе яшчэ вастрэй з цемры і халадку.

Спешнікаў, віцэ-губернатар і палкоўнік Панамароў ужо даўно паехалі, паабяцаўшы са станцыі трамвая прыслаць коней назад па каменданта. Госці, якія асталіся, сядзелі на тэрасе. Генерала Аносава, нягледзячы на яго пратэсты, сёстры прымусілі надзець паліто і ўхуталі яго ногі цёплым пледам. Перад ім стаяла бутэлька яго любімага чырвонага віна Pommard, побач з ім па абодва бакі сядзелі Вера і Ганна. Яны ахвотна слугавалі генералу, напаўнялі цяжкім, густым віном ягоную тонкую шклянку, падсоўвалі бліжэй запалкі, наразалі сыр і гэтак далей. Стары камендант жмурыўся ад шчасця.

— Та-ак... Восень, восень, восень, — гаварыў стары, пазіраючы на агонь свечкі і задумліва ківаючы галавой. — Восень. Вось і мне пара ўжо збірацца. Ах, шкада як! Толькі насталі пагодныя дзянёчкі. Тут бы жыць ды жыць на беразе мора, у цішыні, спакойна...

— І няхай бы пажылі ў нас, дзядуля, — сказала Вера.

— Нельга, любая, нельга. Служба... Адпачынак скончыўся... А што і казаць, добра было б! Ты паглядзі толькі, як ружы пахнуць... Адсюль чую. А ўлетку, у спёку, ні адна кветка не пахла, толькі белая акацыя... ды і тая цукеркамі.

Вера выняла з вазачкі дзве маленькія ружы, ружовую і кармінавую, і прасунула ў пятліцу генеральскага паліто.

— Дзякуй, Верачка. — Аносаў нагнуў галаву да шыняля, панюхаў кветкі і раптам усміхнуўся цёплай старэчай усмешкай.

— Прыйшлі мы, памятаю я, у Букарэст і размясціліся па кватэрах. Вось неяк іду я па вуліцы. Раптам павеяла на мяне моцным ружовым пахам, я спыніўся і ўбачыў, што паміж двух салдат стаіць шыкоўны крыштальны флакон з ружавым маслам. Яны змазалі ўжо ім боты, а таксама замкі ў стрэльбах. «Што гэта ў вас?» — пытаю. «Нейкае масла, ваша высокаблагароддзе, клалі яго ў кашу, але нікуды не вартае, так і дзярэ ў роце, а пахне яно добра». Я даў ім рубель, і яны ахвотна аддалі мне яго. Масла ўжо заставалася не больш паловы, але, мяркуючы па кошце, яго было яшчэ не меней як на дваццаць чырвонцаў. Салдаты, здаволена ўсміхнуўшыся, дадалі: «Ды вось яшчэ, ваша высокаблагароддзе, нейкі турэцкі гарох, колькі яго ні гатавалі, а ўсё не паддаецца, пракляты». Гэта была кава; я сказаў ім: «Гэта любяць толькі туркі, а салдатам не ідзе». На шчасце, опіуму яны не наеліся. У некаторых мясцінах я бачыў яго таблеткі, затаптаныя ў гразі.

— Дзядуля, скажыце шчыра, — папрасіла Ганна, — скажыце, перажывалі вы страх у часе бітваў? Баяліся?

— Гэта неяк дзіўна, Ганначка, баяўся — не баяўся. Вядомая справа — баяўся. Ты, калі ласка, не давай веры таму, хто табе скажа, што не баяўся і што посвіст куль для яго самая салодкая музыка. Гэта або псіх, або самахвал. Усе аднолькава баяцца. Толькі адзін увесь ад страху раскісне, а другі трымае сябе ў руках. І бачыш: страх заўсёды адзін і той жа, а ўменне трымаць сябе прыходзіць з практыкай: адсюль і героі і смелыя. Вось яно як. Але адзін раз я ледзь не памёр ад страху.

— Раскажыце, дзядуля, — папрасілі ў адзін голас сёстры.

Яны да гэтае пары слухалі Аносава з тым жа самым захапленнем, як і ў гады свайго маленства. Ганна нават міжвольна, зусім па-дзіцячаму, расставіла локці на стале і паклала падбародак на складзеныя пяткі далоняў. Была нейкая ўтульная чароўнасць у яго павольным і наіўным расказе. І самі моўныя звароты, пры дапамозе якіх ён перадаваў свае ваенныя ўспаміны, набывалі ў яго якісьці дзіўны, няўклюдны, крыху кніжны характар. Быццам ён расказваў па нейкім мілым старасвецкім стэрэатыпе.

— Расказ вельмі кароткі, — сказаў Аносаў. — Гэта было на Шыпцы, узімку, пасля таго як мяне ўжо кантузілі ў галаву. Жылі мы ў зямлянцы, учатырох. Вось тут і здарылася са мною страшэнная прыгода. Аднойчы раніцаю, калі я ўстаў з пасцелі, мне ўявілася, што я не Якаў, а Мікалай, і ніяк я не мог пераканаць сябе ў адваротным. Я адчуў, што пачынаю вар'яцець, і закрычаў, каб мне далі вады, намачыў галаву, і да мяне зноў вярнуўся розум.

— Уяўляю, Якаў Міхайлавіч, колькі вы там перамог атрымалі над жанчынамі, — сказала піяністка Жэні Рэйтар. — Вы, мусіць, у маладосці вельмі прыгожыя былі.

— О, наш дзядуля і цяпер прыгажун! — усклікнула Ганна.

— Прыгажуном не быў, — спакойна ўсміхаючыся, зазначыў Аносаў. — Але і мной не грэбавалі. Вось у тым самым Букарэсце быў вельмі зварушлівы выпадак. Калі мы ў яго ўступілі, дык жыхары сустрэлі нас на гарадской плошчы гарматнаю стралянінаю, ад чаго пацярпела нямала шыбаў; тыя ж вокны, на якіх была пастаўлена ў шклянках вада, — засталіся цэлыя. А як я пра гэта даведаўся? А вось як. Калі я прыйшоў на адведзеную мне кватэру, дык убачыў нізенькую клетку, якая стаяла на акне, на клетцы была вялікіх памераў крыштальная бутэлька з празрыстаю вадою, у якой плавалі залатыя рыбкі, і паміж імі сядзела на жэрдачцы канарэйка. Канарэйка ў вадзе! — гэта мяне здзівіла, але, прыгледзеўшыся, я ўбачыў, што ў бутэльцы дно шырокае і ўціснута яно глыбока ўсярэдзіну, таму канарэйка лёгка магла залятаць туды і сядзець. Пасля гэтага прызнаўся сам сабе, што я вельмі нездагадлівы.

Зайшоў я ў дом і бачу надзвычай прыгожую балгарачку. Я паказаў ёй квітанцыю на пастой і ўжо дарэчы спытаў, чаму ў іх цэлыя шыбы пасля кананады, і яна мне растлумачыла, што гэта ад вады. А таксама растлумачыла і пра канарэйку: які ж я быў нездагадлівы!.. І вось у часе размовы позіркі нашы сустрэліся, паміж намі прабегла іскра, падобная да электрычнай, і я адчуў, што закахаўся адразу — горача і беспаваротна.

Стары змоўк і асцярожна пацягнуў губамі чорнае віно.

— Ну, а пазней вы хоць прызналіся ёй у каханні? — спытала піяністка.

— Гм... вядома, прызналіся... Але толькі без слоў. Гэта было так...

— Дзядуля, я спадзяюся, што вы не прымусіце нас чырванець? — заўважыла Ганна, хітра ўсміхнуўшыся.

— Не, не, — раман быў самы прыстойны. Бачыце, усюды, дзе мы спыняліся на пастой, гарадскія жыхары паводзілі сябе па-рознаму, але ў Букарэсце яны абыходзіліся з намі так проста, што калі аднойчы я пачаў іграць на скрыпцы, дык дзяўчаты хуценька апрануліся па-святочнаму і прыйшлі танцаваць, і гэтак павялося кожны дзень.

Аднойчы ў часе танцаў, увечары, пры святле месяца, я зайшоў у сенцы, куды схавалася і мая балгарачка. Угледзеўшы мяне, яна стала прыкідвацца, што перабірае сухія пялёсткі ружаў, якія, дарэчы, тамашнія жыхары збіраюць цэлымі мяхамі. Але я абняў яе, прытуліў да свайго сэрца і колькі разоў пацалаваў.

З тае пары, кожны раз, калі паяўляўся на небе месяц з зорамі, я спяшаўся да маёй каханай і разам з ёю забываў пра ўсе дзённыя клопаты. Калі ж прыйшоў час пакідаць тыя мясціны, мы пакляліся вечна кахаць адно аднаго і развіталіся назаўсёды.

— І ўсё? — расчаравана спытала Людміла Львоўна.

— А чаго ж вам яшчэ? — запярэчыў камендант.

— Не, Якаў Міхайлавіч, вы мне прабачце — гэта не каханне, а проста бівачныя прыгоды армейскага афіцэра.

— Не ведаю, мілая мая, далібог, не ведаю — каханне гэта было ці, можа, якое іншае пачуццё...

— Ды не... скажыце... няўжо на самай справе вы ніколі не кахалі сапраўдным каханнем? Ведаеце, такім каханнем, якое... ну, якое... адным словам... святым, чыстым, вечным каханнем... Няўжо не кахалі?

— Далібог, я не змагу вам адказаць, — сумеўся стары, падымаючыся з крэсла. — Мусіць, не кахаў. Спачатку ўсё не было калі: маладосць, папойкі, карты, вайна... Здавалася, канца не будзе жыццю, юнацтву і здароўю. А пасля азірнуўся — і бачу, што я ўжо немач... Ну, а цяпер, Верачка, не трымай мяне больш. Я развітваюся... Гусар, — звярнуўся ён да Бахцінскага, — ноч цёплая, пойдзем насустрач нашаму экіпажу.

— І я пайду з вамі, дзядуля, — сказала Вера.

— І я, — падхапіла Ганна.

Перад тым як ісці, Вера падышла да мужа і сказала яму ціха:

— Ідзі паглядзі... там у мяне на стале, у шуфлядцы, ляжыць чырвоны футарал, а ў ім пісьмо. Прачытай яго.


VIII

Ганна з Бахцінскім ішлі паперадзе, а ззаду іх, крокаў за дваццаць, камендант пад руку з Верай. Ноч была такая чорная, што ў першыя хвіліны, пакуль вочы не прывыклі пасля святла да цемрыва, прыходзілася вобмацкам нагамі шукаць дарогі. Аносаў, які, нягледзячы на гады, захаваў выключную зоркасць, павінен быў памагаць сваёй спадарожніцы. Час ад часу ён ласкава гладзіў сваёй вялікай халоднай рукой руку Веры, якая лёгка ляжала на згібе яго рукава.

— Смешная гэта Людміла Львоўна, — раптам загаварыў генерал, нібы працягваючы ўголас бег сваіх думак. — Колькі разоў я ў жыцці назіраў: як толькі стукне даме пад пяцьдзесят, і асабліва калі яна ўдава або старая дзеўка, дык ёй і карціць каля чужога кахання пакруціцца. Або шпіёніць, злараднічае і пляткарыць, або лезе наладжваць чужое шчасце, або разводзіць слоўны гуміарабік наконт узвышанага кахання. А я хачу сказаць, што людзі ў наш час развучыліся кахаць. Не бачу сапраўднага кахання. Ды і ў мой час не бачыў!

— Ну як жа гэта так, дзядуля? — запярэчыла Вера, паціскаючы злёгку ягоную руку. — Навошта ўзводзіць паклёп? Вы ж самі былі жанатыя. Выходзіць, усё ж кахалі?

— Гэта нічога не значыць, дарагая Верачка. Ведаеш, як жаніўся? Бачу, сядзіць каля мяне свежае дзяўчо. Дыхае — грудзі так і ходзяць пад кофтачкай. Апусціць вейкі, доўгія-доўгія такія, і ўся раптам загарыцца. І скура на шчоках далікатная, шыйка белая такая, нявінная, і рукі мяккія, цёплыя. Вось чорт! А тут тата-мама ходзяць вакол, за дзвярамі падслухоўваюць, пазіраюць на цябе такімі сумнымі, сабачымі, адданымі вачамі. А калі ідзеш дахаты — за дзвярамі такія таропкія пацалуначкі... За гарбатай ножка цябе пад сталом быццам выпадкова кране... Ну і гатова. «Дарагі Мікіта Антонавіч, я прыйшоў да вас прасіць рукі вашай дачкі. Паверце, што гэта святая істота...» А ў таты ўжо і вочы мокрыя, і ўжо цалавацца лезе... «Мілы! Я даўно здагадваўся... Ну хай дасць вам бог... Глядзі толькі, беражы гэтае шчасце...» І вось праз тры месяцы святое шчасце ходзіць у забрынданым капоце, туфлі на босую нагу, валасы рэдкія, нячэсаныя, у папільётках, з дзеншчыкамі сабачыцца, як кухарка, з маладымі афіцэрамі крыўляецца, сюсюкае, вішчыць, закочвае вочы. Мужа чамусьці на людзях называе Жакам. Ведаеш, гэтак у нос, з расцяжкаю, млява: «Ж-а-а-ак». Марнатраўка, актрыса, няхлюйка, прагная. І вочы заўсёды хлуслівыя-хлуслівыя... Цяпер усё прамінулася, уляглося, утрэслася. Я нават у душы ўдзячны гэтаму акцёрыку... Дзякуй богу, што дзяцей не было...

— Вы даравалі ім, дзядуля?

— Дараваў — гэта не тое слова, Верачка. Першы час быў як ашалелы. Калі б тады ўбачыў іх, безумоўна, забіў бы абаіх. А пасля пакрысе адышло і адышло, і нічога не асталося, апроч пагарды. І добра. Ратаваў бог ад лішняга кровапраліцця. І апрача таго, я пазбегнуў агульнага лёсу большасці мужоў. Кім бы я быў, каб не гэты агідны выпадак? Уючны вярблюд, ганебны патуральнік, укрывальнік, дойная карова, шырма, нейкая хатняя неабходная рэч... Не! Усё да лепшага, Верачка.

— Не, не, дзядуля, вы ўсё ж, прабачце мне, выказваеце ранейшую крыўду... І свой няшчасны вопыт пераносіце на ўсё чалавецтва. Вазьміце хоць бы нас з Васем. Хіба можна назваць наш шлюб нешчаслівым?

Аносаў даволі доўга маўчаў. Потым вымавіў з неахвотаю:

— Ну, добра... хай сабе будзе — выключэнне... Але чаму ў большасці выпадкаў людзі жэняцца? Возьмем жанчыну. Сорамна заставацца дзеўкаю, асабліва калі сяброўкі павыходзілі ўсе замуж. Цяжка быць лішнім ротам у сям'і. Жаданне быць гаспадыняю, галавою ў доме, дамаю, самастойнаю... Апрача таго, патрэба, проста фізічная патрэба ў мацярынстве, і каб пачаць віць сваё гняздо. А ў мужчын іншыя матывы. Па-першае, стомленасць ад халастога жыцця, ад беспарадку ў пакоях, ад абедаў у шынках, ад гразі, акуркаў, падранай і разрозненай бялізны, ад даўгоў, ад нахабных таварышаў і гэтак далей і гэтак далей. Па-другое, адчуваеш, што жыць сям'ёю здаравей, больш выгадна і эканомна. Па-трэцяе, думаеш: вось пойдуць дзеці, — я памру, а часцінка мая ўсё ж астанецца на свеце... нешта накшталт ілюзіі бяссмерця. Па-чацвертае, спакуса нявіннасці, як і ў маім выпадку. Апрача таго, бываюць іншы раз і думкі аб пасагу. А дзе ж тады каханне? Каханне бескарыслівае, самаахвярнае, якое не чакае ўзнагароды? Тое, пра якое гавораць — «моцнае, як смерць»? Разумееш, такое каханне, для якога зрабіць які хочаш подзвіг, аддаць жыццё, пайсці на пакуты — зусім не цяжка, а адна радасць. Чакай, чакай, Вера, ты мне зараз ізноў хочаш пра твайго Васю? Далібог, я яго люблю, ён добры хлопец. Хто яго ведае, магчыма, будучае і пакажа яго каханне ў святле вялікай прыгажосці. Але ты зразумей, пра якое каханне я кажу. Каханне павінна быць трагедыяй. Найвялікшай таямніцай у свеце! Ніякія жыццёвыя выгоды, разлікі і кампрамісы не павінны яго кранацца.

— Вы бачылі калі-небудзь такое каханне, дзядуля? — ціха спытала Вера.

— Не, — адказаў стары рашуча. — Я, праўда, ведаю два выпадкі падобныя. Але адзін быў прадыктаваны дурнотаю, а другі... так... нейкая кіслата... адзін жаль... Калі хочаш, я раскажу. Гэта нядоўга.

— Калі ласка, дзядуля.

— Ну, вось. У адным палку нашай дывізіі (толькі не ў нашым) была жонка палкавога камандзіра. Морда, я табе скажу, Верачка, неверагодная. Кастлявая, рыжая, доўгая, ратастая... Тынкоўка з яе так і сыпалася, як са старой маскоўскай будыніны. Але, разумееш, гэткая палкавая Месаліна: тэмперамент, уладнасць, пагарда да людзей, цяга да разнастайнасці. У дадатак — марфіністка.

І вось аднойчы, увосень, прысылаюць да нас у полк новаспечанага прапаршчыка, зусім жаўтаротага вераб'я, толькі што з ваеннага вучылішча. Праз месяц гэтая старая кабыліца цалкам авалодала ім. Ён паж, ён слуга, ён нявольнік, ён вечны кавалер яе на танцах, носіць яе веер і хустку, у адным мундзірчыку выбягае на мароз клікаць яе коней. Жахлівая гэта штука, калі свежы і чысты хлапец пакладзе сваё першае каханне да ног старой, вопытнай і ўладнай распусніцы. Калі ён цяпер выскачыў цэлы — усё роўна ў далейшым лічы яго загінуўшым. Гэта — штамп на ўсё жыццё.

К калядам ён ужо ёй надакучыў. Яна вярнулася да адной са сваіх ранейшых пасій. А ён не мог. Ходзіць за ёй, як прывід. Змучыўся ўвесь, схуднеў, учарнеў. Гаворачы высокім стылем — «смерць ужо ляжала на яго высокім чале». Раўнаваў ён яе страшэнна. Кажуць, цэлыя ночы прастойваў у яе пад вокнамі.

І вось аднойчы ўвесну наладзілі яны ў палку нейкую маёўку ці пікнік. Я і яе і яго ведаў асабіста, але пры гэтым здарэнні не быў. Як і заўсёды ў такіх выпадках, было шмат выпіта. Назад вярталіся ўночы пехатой па палатне чыгункі. Раптам насустрач ім ідзе таварны цягнік. Ідзе вельлі марудна ўгору, па даволі крутым пад'ёме. Дае свісткі. І вось, толькі паравозныя агні параўняліся з кампаніяй, яна раптам шэпча на вуха прапаршчыку: «Вы ўсё гаворыце, што кахаеце мяне. А вось калі я вам загадаю, вы, напэўна, пад цягнік не кінецеся». А ён, ні слова ў адказ, бегма — і пад цягнік. Ён, кажуць, дакладна разлічыў, акурат паміж пярэднімі і заднімі коламі: так бы яго роўна напалам і перарэзала. Але нейкі ідыёт надумаўся яго ўтрымліваць і адштурхоўваць. Ды не здолеў. Прапаршчык як учапіўся рукамі за рэйкі, дык яму абедзве кісці і адцяла.

— Ах, які жах! — усклікнула Вера.

— Давялося прапаршчыку пакінуць службу. Таварышы сабралі яму такія-сякія грошы на ад'езд. Заставацца ж у горадзе яму не было як: жывы дакор перад вачамі і ёй і ўсяму палку. І загінуў чалавек... самым ганебным чынам... зрабіўся жабраком... замёрз недзе на прыстані ў Пецярбурзе...

А другі выпадак быў яшчэ больш жаласны. І такая самая жанчына была, як і першая, толькі маладая і прыгожая. І вельмі ж яна сябе блага паводзіла. На што ўжо мы лёгка глядзелі на гэтыя дамашнія раманы, але нават і нас абурала. А муж — нічога. Усё ведаў, усё бачыў і маўчаў. Сябры намякалі яму, а ён толькі рукамі махаў: «Пакіньце, пакіньце... Не мая справа, не мая справа... Няхай толькі Леначка будзешчаслівая!..» Такі ёлупень!

Пад канец яна моцна-моцна сышлася з паручнікам Вішняковым, субалтэрнам з іхняй роты. Так утраіх і жылі ў двухмужным шлюбе — нібыта гэта самы законны від сямейнага жыцця. А тут наш полк паслалі на вайну. Нашы дамы праводзілі нас, праводзіла і яна, і, далібог, нават глядзець было сорамна: хоць бы для выгляду зірнула раз на мужа, — не, павісла на сваім паручніку, як чорт на сухой вярбе, і не адыходзіць. На развітанне, калі мы ўжо селі ў вагоны і цягнік крануўся, дык яна яшчэ мужу ўслед, бессаромная, крыкнула: «Памятай жа, беражы Валодзю! Калі што-небудзь з ім здарыцца — пакіну дом і ніколі не вярнуся. І дзяцей забяру».

— Ты, можа, думаеш, што гэты капітан быў якая-небудзь ануча? цюхцяй? страказіная душа? Зусім не. Ён быў храбры салдат. Пад Зялёнымі гарамі ён шэсць разоў вадзіў сваю роту на турэцкі рэдут, і ў яго з двухсот чалавек засталося чатырнаццаць. Двойчы паранены — ён адмовіўся ісці на перавязачны пункт. Вось які ён быў. Салдаты за яго богу маліліся.

Але яна загадала... Яго Леначка яму загадала! І ён аберагаў гэтага баязліўца і лайдака Вішнякова, даглядаў гэтага трутня безмядовага, — як нянька, як маці. На начлегах пад дажджом, у гразі, ён укрываў яго сваім шынялём. Хадзіў замест яго на сапёрныя работы, а той вылежваўся ў зямлянцы або гуляў у штос. Па начах правяраў за яго вартавыя пасты. А гэта, заўваж, Верачка, было ў той час, калі башыбузукі выразалі нашы пікеты гэтак жа проста, як яраслаўская баба на гародзе зразае капусныя качаны. Далібог, хоць і грэх успамінаць, але ўсе ўзрадаваліся, калі паведамілі, што Вішнякоў сканаў у шпіталі ад тыфусу...

— Ну, а жанчын, дзядуля, жанчын вы сустракалі, якія кахалі?

— О, вядома, Верачка. Я нават болей скажу: я ўпэўнены, што амаль кожная закаханая жанчына здольная ў каханні на самы высокі гераізм. Зразумей, яна цалуе, абдымае, аддаецца — і яна ўжо маці. Для яе, калі яна кахае, каханне змяшчае ўвесь сэнс жыцця — увесь сусвет! Але зусім не яна вінавата ў тым, што каханне ў людзей набыло такія агідныя формы і проста саступіла месца нейкім жыццёвым выгодам, маленькім уцехам. Вінаваты мужчыны, якія ў дваццаць год ужо ўсім нацешыліся, мужчыны з куранячымі целамі і заечымі душамі, няздатныя да моцных жаданняў, да гераічных учынкаў, да пяшчоты і сапраўднага кахання. Кажуць, што раней усё гэта было. А калі і не было, дык хіба не марылі і не тужылі аб гэтым лепшыя галовы і душы чалавецтва — паэты, раманісты, музыканты, мастакі? Я днямі чытаў гісторыю Машанькі Ляско і кавалера дэ Грые... Паверыш, слязьмі заліваўся... Ну скажы, мая любая, па шчырасці, хіба кожная жанчына ў глыбіні свайго сэрца не марыць аб такім каханні — адзіным, на ўсё гатовым, сціплым і самаахвярным?

— О, вядома, вядома, дзядуля...

— А калі яго няма, жанчыны помсцяць. Пройдзе яшчэ год трыццаць... я не пабачу, а ты, можа, пабачыш, Верачка. Успомніш маё слова, што год праз трыццаць жанчыны будуць мець нечуваную ўладу ў свеце. Яны будуць апранацца, як індыйскія ідалы. Яны будуць зневажаць нас, мужчын, як нікчэмных, баязлівых рабоў. Іх шалёныя дзівацтвы і капрызы стануць для нас пакутлівымі законамі. І ўсё таму, што мы цэлымі пакаленнямі не ўмелі схіляцца перад каханнем і шанаваць яго. Гэта будзе помста. Ведаеш закон: сіла дзеяння роўна сіле процідзеяння.

Крыху счакаўшы, ён раптам спытаў:

— Скажы мне, Верачка, калі толькі табе не цяжка, што гэта за гісторыя з тэлеграфістам, пра якога расказваў сёння князь Васіль? Што тут праўда і што выдумка па яго звычаі?

— Хіба вам гэта цікава, дзядуля?

— Як хочаш, як хочаш, Вера. Калі табе непрыемна...

— Ды зусім не. Я з ахвотаю раскажу.

І яна расказала каменданту з усімі падрабязнасцямі пра нейкага дзівака, які пачаў даймаць яе сваім каханнем яшчэ за два гады да яе замужжа.

Яна ні разу не бачыла яго і не ведае яго прозвішча. Ён толькі пісаў ёй і ў пісьмах падпісваўся Г.С.Ж. Аднойчы ён абмовіўся, што служыць у нейкай казённай установе маленькім чыноўнікам, — пра тэлеграф ён не ўспамінаў ні слова. Мусіць, ён увесь час сачыў за ёю, таму што ў сваіх пісьмах вельмі дакладна адзначаў, дзе яна была на вечарах, у чыім таварыстве і як была апранута. Спачатку пісьмы яго насілі вульгарны і да смешнага палкі характар, хоць і былі зусім нявінныя. Але аднойчы Вера пісьмова (дарэчы, не гаварыце, дзядуля, пра гэта нашым: ніхто з іх не ведае) папрасіла яго не турбаваць яе больш выяўленнем сваіх пачуццяў. З таго часу ён перастаў пісаць пра каханне і напамінаў аб сабе толькі зрэдку: на вялікдзень, на Новы год і ў дзень яе імянін. Княгіня Вера расказала таксама і пра сённяшнюю пасылку і амаль даслоўна перадала дзіўнае пісьмо свайго таямнічага паклонніка...

— Та-ак, — працягнуў нарэшце генерал. — Магчыма, гэта проста ненармальны хлапчына, маньяк, а магчыма, — адкуль нам ведаць? — твой жыццёвы шлях, Верачка, перасекла менавіта такое каханне, пра якое мараць жанчыны і на якое больш не здольны мужчыны. Чакай, чакай. Бачыш, вунь наперадзе ліхтары? Мусіць, мой экіпаж.

У тую ж хвіліну ззаду пачуўся зычны гудок аўтамабіля, і дарога, раз'езджаная коламі, заззяла белым ацэтыленавым святлом. Пад'ехаў Густаў Іванавіч.

— Ганначка, я ўзяў твае рэчы. Сядай, — сказаў ён. — Ваша правасхадзіцельства, ці не дазволіце давезці вас?

— Не ўжо, дзякуй, мой мілы, — адказаў генерал. — Не люблю я гэтай машыны. Толькі трымціць і смуродзіць, а радасці аніякай. Ну, да пабачэння, Верачка. Цяпер я буду часта прыязджаць, — гаварыў ён, цалуючы Верыны рукі і лоб.

Усе развіталіся. Фрыесэ давёз Веру Мікалаеўну да варот яе дачы і, хуценька зрабіўшы круг, знік сярод цемры са сваім грымотным і куродымным аўтамабілем.


IX

Княгіня Вера з непрыемным пачуццём паднялася на тэрасу і зайшла ў дом. Яна яшчэ здалёку пачула гучны голас брата Мікалая і ўгледзела яго высокую, сухую постаць, якая хутка снавала з кута ў кут. Васіль Львовіч сядзеў каля ломбернага стала і, нізка схіліўшы сваю вялікую стрыжаную бялявую галаву, вадзіў мелам па зялёным сукне.

— Я даўно настойваў! — гаварыў Мікалай з абурэннем і рабіў праваю рукою такі жэст, нібы ён кідаў на зямлю нейкі нябачны цяжар. — Я даўно настойваў, каб спыніць гэтыя бязглуздыя пісьмы. Яшчэ Вера за цябе замуж не ішла, калі я пераконваў, што ты і Вера пацяшаецеся з іх, як дзеці, і бачыце ў іх толькі смешнае... Вось, дарэчы, і сама Вера... Мы, Верачка, гаварылі зараз з Васілём Львовічам пра гэтага твайго вар'ята, пра твайго Пэ Пэ Жэ. Я лічу гэтую перапіску дзёрзкай і пошлай.

— Перапіскі зусім не было, — холадна спыніў яго Шэін. — Пісаў толькі ён адзін...

Вера зачырванелася пры гэтых словах і села на канапу ў цень вялікай латаніі.

— Я прашу прабачыць за гэтыя словы, — сказаў Мікалай Мікалаевіч і зірнуў на зямлю, нібы адарваўшы ад грудзей нябачную цяжкую рэч.

— А я не разумею, чаго ты называеш яго маім, — уставіла Вера, узрадаваная мужавай падтрымкай. — Ён такі мой, як і твой...

— Добра, яшчэ раз прашу прабачыць. Адным словам, я хачу толькі сказаць, што яго глупству трэба пакласці канец. Справа, на маю думку, выходзіць за тыя межы, дзе можна смяяцца і выводзіць забаўныя малюначкі... Паверце, калі я тут аб чым-небудзь клапачуся і аб чым-небудзь хвалююся, — дык гэта толькі аб гонары Веры і тваім, Васіль Львовіч.

— Ну, гэта ты, здаецца, хапіў ужо цераз край, Мікола, — запярэчыў Шэін.

— Магчыма, магчыма... Але вы лёгка рызыкуеце трапіць у смешнае становішча.

— Не бачу, якім чынам, — сказаў князь.

— Уяві сабе, што гэты ідыёцкі бранзалет, — Мікалай прыўзняў чырвоны футарал над сталом і адразу ж агідліва кінуў яго на месца... — што гэтая дзікая папоўская штучка застанецца ў нас, або мы яе выкінем, або падорым Дашы. Тады, па-першае, Пэ Пэ Жэ можа выхваляцца перад сваім знаёмым або таварышам, што княгіня Вера Мікалаеўна Шэіна прымае ад яго падарункі, а, па-другое, першы ж выпадак заахвоціць яго да новых подзвігаў. Заўтра ён прышле пярсцёнак з брыльянтамі, паслязаўтра жамчужнае калье, а там — глядзіш — сядзе на лаву падсудных за растрату або падлог, а князі Шэіны будуць выкліканы ў якасці сведкаў... Нішто сабе становішча!

— Не, не, бранзалет трэба абавязкова адаслаць назад! — усклікнуў Васіль Львовіч.

— Я гэтак жа думаю, — згадзілася Вера, — і як мага хутчэй. Але як гэта зрабіць? Мы ж не ведаем ні імя, ні прозвішча, ні адраса.

— О, гэта зусім дробязная справа! — запярэчыў пагардліва Мікалай Мікалаевіч. — Нам вядомы ініцыялы гэтага Пэ Пэ Жэ... Як яго, Вера?

— Гэ Эс Жэ.

— Вось і цудоўна. Апрача таго, нам вядома, што ён дзесьці служыць. Гэтага зусім даволі. Заўтра ж я бяру гарадскі ўказальнік і знаходжу чыноўніка або служачага з такімі ініцыяламі. Калі я па якой-небудзь прычыне яго не знайду, дык проста пазаву паліцэйскага вышукнога агента і загадаю адшукаць. На горшы выпадак у мяне будзе ў руках вось гэтая паперка з яго почыркам. Адным словам, заўтра да дзвюх гадзін дня я буду дакладна ведаць адрас і прозвішча гэтага малойчыка і нават гадзіны, у якія ён бывае дома. А калі я гэта буду ведаць, дык мы не толькі ж заўтра вернем яму ягоны скарб, а і прымем захады, каб ён ужо больш ніколі не напамінаў нам аб сваім існаванні.

— Што ты наважыў зрабіць? — спытаў князь Васіль.

— Што? Паеду да губернатара і папрашу...

— Не, толькі не да губернатара. Ты ведаеш, якія нашы ўзаемаадносіны... Тут яўная небяспека апынуцца ў смешным становішчы.

— Усё роўна. Паеду да жандарскага палкоўніка. Ён мне сябра па клубе. Няхай ён пакліча да сябе гэтага Рамэо і памахае пальцам у яго пад носам. Ведаеш, як ён гэта робіць? Прыставіць палец к самаму носу чалавека і рукою зусім не кратае, а толькі адзін палец у яго ківаецца, і крычыць: «Я, васпан, гэтага не пацярплю-ю-ю!»

— Фэ! Праз жандараў! — зморшчылася Вера.

— І сапраўды, Вера, — падхапіў князь. — Лепей ужо ў гэтую справу нікога з пабочных не ўцягваць. Пойдуць чуткі, плёткі. Мы ўсе даволі добра ведаем наш горад. Усе жывуць, быццам бы ў шкляных слоіках... Лепей ужо я сам пайду да гэтага... юнака... хоць, бог яго ведае, магчыма, яму шэсцьдзесят год?.. Вярну яму бранзалет і прачытаю яму добрую, строгую натацыю...

— Тады і я з табою, — хутка перапыніў яго Мікалай Мікалаевіч. — Ты дужа мяккі. Дай мне з ім пагаварыць... А цяпер, сябры мае, — ён выняў кішанёвы гадзіннік і паглядзеў на яго, — вы прабачце мне, калі я пайду на хвілінку к сабе. Ледзьве на нагах трымаюся, а мне трэба праглядзець дзве справы.

— Мне чамусьці стала шкада гэтага няшчаснага, — нерашуча сказала Вера.

— Шкадаваць яго няма чаго! — рэзка кінуў Мікалай, павярнуўшыся ў дзвярах. — Каб такую выхадку з бранзалетам і пісьмом дазволіў сабе чалавек нашага кола, дык князь Васіль паслаў бы яму выклік. А каб ён гэтага не зрабіў, — дык зрабіў бы я. А ў былыя часы я проста загадаў бы адвесці яго на канюшню і ўсыпаць яму як след. Заўтра, Васіль Львовіч, ты пачакай мяне ў сваёй канцылярыі, я паведамлю табе па тэлефоне.


X

Запляваная лесвіца патыхала мышамі, катамі, газаю і бялізнаю. Перад шостым паверхам князь Васіль Львовіч прыпыніўся.

— Пачакай крышку, — сказаў ён швагру. — Дай мне аддыхацца. Ах, Мікола, не трэба было гэтага рабіць...

Яны падняліся яшчэ на два маршы. На лесвічнай пляцоўцы было так цёмна, што Мікалай Мікалаевіч быў вымушаны два разы паліць запалкі, пакуль не разгледзеў нумара кватэры.

На яго званок адчыніла дзверы поўная, сівая, шэравокая жанчына ў акулярах, з крыху сагнутым наперад, мусіць, ад нейкай хваробы, тулавам.

— Пан Жаўткоў дома? — спытаў Мікалай Мікалаевіч.

Жанчына кінула трывожны позірк спачатку на аднаго мужчыну, потым на другога. Прыстойная знешнасць абодвух, відаць, супакоіла яе.

— Дома, прашу, — сказала яна, адчыняючы дзверы. — Першыя дзверы налева.

Булат-Туганоўскі пастукаў тры разы коратка і рашуча. За сцяною пачулася нейкае шурхаценне. Ён яшчэ раз пастукаў.

— Заходзьце, — азваўся слабы голас.

Пакой быў вельмі нізкі, але вельмі шырокі і доўгі, амаль квадратнай формы. Два круглыя акны, дужа падобныя да параходных ілюмінатараў, ледзь-ледзь яго асвятлялі. Ды і ўвесь ён нагадваў кают-кампанію грузавога парахода. Уздоўж адной сцяны стаяў вузенькі ложак, уздоўж другой вялікая і шырокая канапа, засланая старым цудоўным тэкінскім дываном, пасярэдзіне — стол, накрыты каляровым маларасейскім абрусам.

Твару гаспадара спачатку не было відаць: ён стаяў спіною к святлу і разгублена паціраў рукі. Ён быў высокага росту, хударлявы, з доўгімі пушыстымі, мяккімі валасамі.

— Калі не памыляюся, пан Жаўт-коў? — спытаў пагардліва Мікалай Мікалаевіч.

— Жаўткоў. Вельмі прыемна. Дазвольце пазнаёміцца.

Ён зрабіў у напрамку да Туганоўскага два крокі з працягнутаю рукою. Але ў тую ж хвіліну, быццам бы не заўважаючы яго прывітання, Мікалай Мікалаевіч павярнуўся ўсім целам да Шэіна.

— Я табе казаў, што мы не памыліліся.

Худыя, нервовыя пальцы Жаўткова забегалі па борце карычневага кароткага пінжачка, зашпільваючы і расшпільваючы гузікі. Нарэшце ён з цяжкасцю вымавіў, паказваючы на канапу і нязграбна кланяючыся:

— Прашу пакорліва. Сядайце.

Цяпер яго можна было ўсяго бачыць: вельмі бледны, з далікатным дзявочым тварам, з блакітнымі вачмі і ўпартым дзіцячым падбародкам з ямачкай пасярэдзіне; год яму, мусіць, было каля трыццаці, трыццаці пяці.

— Дзякую вам, — проста сказаў князь Шэін, які разглядаў яго вельмі ўважліва.

— Merci, — коратка адказаў Мікалай Мікалаввіч. І абодва засталіся стаяць. — Мы да вас усяго толькі на некалькі хвілін. Гэта — князь Васіль Львовіч Шэін, губернскі прадвадзіцель дваранства. Маё прозвішча — Мірза-Булат-Туганоўскі. Я — таварыш пракурора. Справа, пра якую мы будзем мець гонар гаварыць з вамі, аднолькава тычыцца і князя і мяне ці, дакладней кажучы, князевай жонкі, а маёй сястры.

Жаўткоў, зусім разгубіўшыся, апусціўся раптам на канапу і прамармытаў змярцвелымі губамі: «Прашу паноў садзіцца». Але, відаць, успомніў, што ўжо безвынікова прапанаваў тое ж самае раней, усхапіўся, падбег да акна, цярэбячы валасы, і вярнуўся назад на ранейшае месца. І зноў яго дрыготкія рукі без патрэбы пачалі бегаць, перабіраючы гузікі, пашчыпваючы светлыя рудаватыя вусы, без патрэбы дакранаючыся да твару.

— Я да вашых паслуг, ваша сіяцельства, — вымавіў ён глуха, пазіраючы на Васіля Львовіча ўмольнымі вачамі.

Але Шэін прамаўчаў. Загаварыў Мікалай Мікалаевіч.

— Па-першае, дазвольце вярнуць вам вашу рэч, — сказаў ён, выцягнуў з кішэні чырвоны футарал і акуратна паклаў яго на стол. — Яна, вядома, робіць гонар вашаму густу, але мы вельмі прасілі б вас, каб такія сюрпрызы больш не паўтараліся.

— Прабачце... Я сам ведаю, што дужа вінаваты, — прашаптаў Жаўткоў, пазіраючы ўніз, на падлогу, і чырванеючы. — Можа, дазволіце шкляначку гарбаты?

— Бачыце, пан Жаўткоў, — гаварыў далей Мікалай Мікалаевіч, нібы ён яе пачуў апошніх слоў Жаўткова. — Я вельмі рады, што знайшоў у вашай асобе прыстойнага чалавека, джэнтльмена, які можа разумець з паўслова. І я лічу, што мы дамовімся адразу. Як вядома, калі я не памыляюся, вы дакучаеце княгіні Веры Мікалаеўне ўжо каля сямі-васьмі год?

— Так, — ціха адказаў Жаўткоў і з глыбокай пашанай апусціў вочы.

— І мы да гэтага часу не прымалі супроць вас ніякіх захадаў, хоць — згадзіцеся — гэта не толькі можна было, а і трэба было б зрабіць. Праўду я кажу?

— Так.

— Так. Але апошнім сваім учынкам, менавіта тым, што вы прыслалі вось гэты самы гранатавы бранзалет, вы пераступілі тыя межы, дзе канчаецца наша цярплівасць. Разумееце? — канчаецца. Я ад вас не ўтаю, што першай нашай думкай было звярнуцца да ўлад па дапамогу, але мы не зрабілі гэтага, і я вельмі рады, што не зрабілі, таму што — паўтараю — я адразу ўбачыў у вашай асобе прыстойнага чалавека.

— Прабачце. Як вы сказалі? — спытаў раптам Жаўткоў і засмяяўся. — Вы хацелі звярнуцца да ўлад?.. Здаецца, так вы сказалі?

Ён засунуў рукі ў кішэні, зручна сеў у кут канапы, дастаў партабак і запалкі і запаліў.

— Значыць, вы сказалі, што вы хацелі звярнуцца па дапамогу да ўлад?.. Вы мне прабачце, князь, што я сяджу? — сказаў ён Шэіну. — Ну, а далей?

Князь падсунуў крэсла да стала і сеў. Ён, не адрываючыся, пазіраў са здзіўленнем і прагнай, сур'ёзнай цікаўнасцю ў твар гэтага дзівотнага чалавека.

— Бачыце, мілы мой, гэтая мера ад вас ніколі не ўцячэ, — з лёгкай нахабнасцю гаварыў далей Мікалай Мікалаевіч. — Урывацца ў чужую сям'ю...

— Выбачайце, я вас перапыню...

— Не, выбачайце, цяпер ужо я вас перапыню... — амаль закрычаў пракурор.

— Як сабе хочаце. Гаварыце. Я слухаю. Але ў мяне ёсць некалькі слоў да князя Васіля Львовіча.

І, не звяртаючы больш увагі на Туганоўскага, ён сказаў:

— Зараз настала самая цяжкая хвіліна ў маім жыцці. І я павінен, князь, гаварыць з вамі без усякіх умоўнасцей... Вы мяне выслухаеце?

— Слухаю, — сказаў Шэін. — Ах, Мікола, ды памаўчы ты, — кінуў ён нецярпліва, перахапіўшы гнеўны жэст Туганоўскага. — Гаварыце.

Жаўткоў на нейкі момант лавіў ротам паветра, быццам у яго перахапіла дыханне, і раптам пакаціўся, як з гары. Гаварыў ён аднымі сківіцамі, губы ў яго былі белыя і не варушыліся, нібы ў мерцвяка.

— Цяжка вымавіць такую... фразу... што я кахаю вашу жонку. Але сем год безнадзейнага і ветлівага кахання даюць мне права на гэта. Я згаджаюся, што спачатку, калі Вера Мікалаеўна была яшчэ паненка, я пісаў ёй бязглуздыя пісьмы і нават чакаў на іх адказу. Я згаджаюся з тым, што мой апошні ўчынак, а менавіта пасылка бранзалета, быў яшчэ большае глупства. Але... вось я вам проста ў вочы гляджу і адчуваю, што вы мяне разумееце. Я ведаю, што не знайду ў сабе сілы, каб разлюбіць яе калі-небудзь... Скажыце, князь... палічым, што вам гэта непрыемна... скажыце, — што вы зрабілі б для таго, каб абарваць гэтае пачуццё? Выслаць мяне ў другі горад, як сказаў Мікалай Мікалаевіч? Усё роўна і там я буду гэтак жа кахаць Веру Мікалаеўну, як тут. Пасадзіць у астрог? Але я і там знайду спосаб паведаміць ёй аб маім існаванні. Застаецца толькі адно — смерць... Вы хочаце, я прыму яе ў любой форме.

— Мы замест справы разводзім нейкую меладэкламацыю, — сказаў Мікалай Мікалаевіч, насоўваючы капялюш. — Пытанне вельмі кароткае: вам прапануюць адно з двух: або вы адмаўляецеся ў далейшым назаляць княгіні Веры Мікалаеўне, або, калі на гэта вы не дасце згоды, мы прымем захады, якія нам дазволяць наша становішча, знаёмства і гэтак далей.

Але Жаўткоў нават не паглядзеў на яго, хоць і чуў яго словы. Ён звярнуўся да князя Васіля Львовіча і спытаў:

— Вы дазваляеце мне пакінуць вас на дзесяць хвілін? Я ад вас не ўтаю, што пайду гаварыць па тэлефоне з княгіняй Верай Мікалаеўнай. Даю слова гонару, усё, што можна будзе вам перадаць, я перадам.

— Ідзіце, — сказаў Шэін.

Калі Васіль Львовіч і Туганоўскі засталіся ўдвух, дык Мікалай Мікалаевіч адразу накінуўся на свайго швагра.

— Так нельга, — крычаў ён, робячы выгляд, што кідае праваю рукою ад грудзей на зямлю нейкую нябачную рэч. — Так рашуча нельга. Я цябе папярэджваў, што ўсю дзелавую частку размовы я бяру на сябе. А ты раскіснуў і дазволіў яму расказваць нам пра свае пачуцці. Я зрабіў бы гэта ў двух словах.

— Пачакай, — сказаў князь Васіль Львовіч, — зараз усё стане на сваё месца. Галоўнае, гэта тое, што я бачу яго твар, і я адчуваю, што гэты чалавек не можа хлусіць і ашукваць заведама. І сапраўды, падумай, Мікола, хіба ён вінаваты, хіба можна справіцца з такім пачуццём, як каханне, — пачуццём, якое да гэтага часу яшчэ не знайшло сабе тлумача. — Счакаўшы хвіліну, князь сказаў: — Мне шкада гэтага чалавека. І мне не толькі шкада, я вось адчуваю, што прысутнічаю пры нейкай вялікай трагедыі душы, і я не магу тут крыўляцца.

— Гэта дэкадэнцтва, — сказаў Мікалай Мікалаевіч.

Праз дзесяць хвілін Жаўткоў вярнуўся. Вочы ў яго гарэлі і былі глыбокія, нібы поўныя непралітых слёз. І відаць было, што ён зусім забыў пра свецкую прыстойнасць, пра тое, каму і дзе трэба сядзець, і перастаў трымаць сябе па-джэнтльменску. І зноў з хваравітай, нервовай чуласцю гэта зразумеў князь Шэін.

— Я гатовы, — сказаў ён, — і заўтра вы пра мяне нічога не пачуеце. Я нібыта памёр для вас. Але адна ўмова, — гэта я вам кажу, князь Васіль Львовіч, — бачыце, я растраціў казённыя грошы, і мне ўсё роўна трэба з гэтага горада ўцякаць. Вы дазволіце мне напісаць яшчэ апошняе пісьмо княгіні Веры Мікалаеўне?

— Не. Калі скончыў, дык скончыў. Ніякіх пісем, — закрычаў Мікалай Мікалаевіч.

— Добра, пішыце, — сказаў Шэін.

— Вось і ўсё, — вымавіў Жаўткоў, ганарліва ўсміхаючыся. — Вы пра мяне больш не пачуеце і, вядома, больш ніколі мяне не ўбачыце. Княгіня Вера Мікалаеўна зусім не хацела са мною гаварыць. Калі я ў яе спытаў, ці можна мне застацца ў горадзе, каб хоць зрэдку яе бачыць, вядома, не паказваючыся ёй на вочы, яна адказала: «Ах, каб вы ведалі, як мне абрыдла ўся гэтая гісторыя. Калі ласка, спыніце яе як мага хутчэй». І вось я спыняю ўсю гэту гісторыю. Здаецца, я зрабіў усё, што мог?

Увечары Васіль Львовіч прыехаў на дачу і перадаў жонцы вельмі дакладна ўсе падрабязнасці спаткання з Жаўтковым.

Ён быццам бы адчуваў сябе абавязаным зрабіць гэта.

Вера хоць і была ўстрывожана, але не здзівілася і не збянтэжылася. Уночы, калі муж прыйшоў да яе ў пасцель, яна раптам сказала яму, павярнуўшыся да сцяны:

— Пакінь мяне, — я ведаю, што гэты чалавек заб'е сябе.


XI

Княгіня Вера Мікалаеўна ніколі не чытала газет, таму што, па-першае, яны ёй пэцкалі рукі, а па-другое, яна ніколі не магла разабрацца ў той мове, на якой цяпер пішуць.

Аднак лёс прымусіў яе разгарнуць якраз тую старонку і наткнуцца на той слупок, дзе было надрукавана:

«Загадкавая смерць. Учора ўвечары, каля сямі гадзін, скончыў жыццё самагубствам чыноўнік кантрольнай палаты Г.С.Жаўткоў. Мяркуючы па дадзеных следства, смерць нябожчыка здарылася з прычыны растраты казённых грошай. Так, ва ўсякім разе, самагубец піша ў сваім пісьме. У сувязі з тым, што паказаннямі сведак устаноўлена ў гэтым акце яго асабістая воля, вырашана не адпраўляць труп у анатамічны тэатр».

Вера разважала сама з сабою:

«Чаму я гэта прадчувала? Менавіта гэты трагічны зыход? І што гэта было: каханне або вар'яцтва?»

Увесь дзень яна хадзіла па кветніку і па садзе. Неспакой, які з хвіліны на хвіліну апаноўваў яе ўсё больш, здавалася, не даваў ёй сядзець на месцы. І ўсе яе думкі былі прыкаваны да таго невядомага чалавека, якога яна ніколі не бачыла і наўрад ці калі-небудзь убачыць, да гэтага смешнага Пэ Пэ Жэ.

«Хто яго ведае, магчыма, твой жыццёвы шлях перасекла сапраўднае самаахвярнае, шчырае каханне», — успомніліся ёй словы Аносава.

У шэсць гадзін прыйшоў паштальён. На гэты раз Вера Мікалаеўна пазнала почырк Жаўткова і з пяшчотаю, якой яна ад сябе не чакала, разгарнула пісьмо.

Жаўткоў пісаў так:

«Я не вінаваты, Вера Мікалаеўна, што богу пажадана было паслаць мне, як вялізнае шчасце, каханне да Вас. Здарылася так, што мяне не цікавіць у жыцці нічога: ні палітыка, ні навука, ні філасофія, ні клопаты пра будучае шчасце людзей, для мяне ўсё жыццё — гэта толькі Вы. Я цяпер адчуваю, што нейкім непрыемным клінам урэзаўся ў Ваша жыццё. Калі можаце, даруйце мне за гэта. Сёння я ад'язджаю і ніколі не вярнуся, і нішто Вам не нагадае пра мяне.

Я бясконца ўдзячны Вам толькі за тое, што Вы існуеце. Я правяраў сябе — гэта не хвароба, не маніякальная ідэя — гэта каханне, якім богу было пажадана за нешта мяне ўзнагародзіць.

Няхай я быў смешны ў Вашых вачах і ў вачах Вашага брата, Мікалая Мікалаевіча. Адыходзячы, я ў захапленні кажу: «Ды свяціцца імя Тваё».

Восем год назад я ўбачыў вас у цырку ў ложы, і тады ж у першую хвіліну я сказаў сабе: я яе кахаю таму, што на свеце няма нічога падобнага да яе, няма нічога лепшага, няма ні звера, ні расліны, ні зоркі, ні чалавека больш цудоўнага і пяшчотнага за Вас. У Вашай асобе як быццам сабрана ўся краса зямлі...

Падумайце, што мне трэба было рабіць? Уцячы ў другі горад? Усё роўна сэрца заўсёды было ля Вас, ля Вашых ног, кожнае імгненне дня запоўнена Вамі, думкаю пра Вас... салодкім сном. Я вельмі саромлюся і ў думках чырванею за мой бязглузды бранзалет, — ну, але што зробіш? — памылка. Уяўляю, якое ён уражанне зрабіў на Вашых гасцей.

Праз дзесяць хвілін я паеду, я паспею толькі наклеіць марку і апусціць пісьмо ў паштовую скрыню, каб не даручаць гэтага нікому іншаму. Вы гэтае пісьмо спаліце. Я вось зараз распаліў у грубцы і кідаю туды ўсё самае дарагое, што было ў мяне ў жыцці: Вашу хустачку, якую я, мушу прызнацца, сцягнуў. Вы яе забылі на крэсле ў часе балю ў Шляхетным сходзе. Вашу запіску, — о, як я яе цалаваў, — ёю Вы забаранілі мне пісаць Вам. Праграму мастацкай выстаўкі, якую Вы аднойчы трымалі ў руках і потым забылі на крэсле, калі выходзілі... Скончана. Я ўсё адрэзаў, але ўсё ж думаю і нават упэўнены, што Вы пра мяне ўспомніце. Калі Вы пра мяне ўспомніце, дык... я ведаю, што Вы вельмі музыкальная, я Вас бачыў часцей за ўсё на бетховенскіх квартэтах, — дык вось, калі Вы пра мяне ўспомніце, дык сыграйце або загадайце сыграць санату D-Dur № 2, op. 2.

Я не ведаю, як мне скончыць пісьмо. Ад усёй душы дзякую Вам за тое, што Вы былі маёй адзінай радасцю ў жыцці, адзінай уцехай, адзінай думкай. Няхай дасць Вам бог шчасця, і няхай нішто часовае і звычайнае не трывожыць Вашай цудоўнай душы. Цалую Вашы рукі

Г.С.Ж.».

Яна прыйшла да мужа з чырвонымі ад слёз вачамі і прыпухлымі губамі, паказала яму пісьмо і сказала:

— Я нічога ад цябе не хачу ўтойваць, але я адчуваю, што ў наша жыццё ўмяшалася штосьці жахлівае. Мусіць, вы з Мікалаем Мікалаевічам зрабілі што-небудзь не так, як трэба.

Князь Шэін уважліва прачытаў пісьмо, акуратна склаў яго і пасля доўгага маўчання сказаў:

— Я не сумняваюся ў шчырасці гэтага чалавека і нават больш, я не маю права разбірацца ў яго пачуццях да цябе.

— Ён памёр? — спытала Вера.

— Так, памёр. Я скажу, што ён кахаў цябе і зусім не быў вар'ятам. Я не зводзіў з яго вачэй і бачыў кожны яго рух, кожную змену на яго твары. І для яго не існавала жыцця без цябе. Мне здавалася, што я прысутнічаю пры велізарнай пакуце, ад якой людзі паміраюць, і я нават амаль зразумеў, што перада мною мёртвы чалавек. Разумееш, Вера, я не ведаў, як сябе паводзіць, што мне рабіць...

— Вось што, Васенька, — перапыніла яго Вера Мікалаеўна, — табе не будзе балюча, калі я паеду ў горад і пагляджу на яго?

— Не, не, Вера, калі ласка, прашу цябе. Я сам паехаў бы, але Мікалай сапсаваў мне ўсю справу. Я баюся, што буду адчуваць сябе змушаным.


XII

Вера Мікалаеўна пакінула свой экіпаж за дзве вуліцы да Лютэранскай. Яна без асаблівай цяжкасці знайшла кватэру Жаўткова. Насустрач ёй выйшла старая жанчына з шэрымі вачамі, вельмі поўная, у сярэбраных акулярах і гэтак жа, як учора, спытала:

— Вы да каго?

— Да пана Жаўткова, — сказала княгіня.

Мусіць, яе касцюм, капялюшык, пальчаткі і крыху ўладны тон зрабілі на гаспадыню кватэры вялікае ўражанне. Яна разгаварылася.

— Калі ласка, калі ласка, вось першыя дзверы налева, а там... зараз... Ён так хутка пакінуў нас. Ну, хай сабе растрата. Сказаў бы мне пра гэта. Вы ведаеце, якія нашы капіталы, калі аддаеш кватэры ў наймы халасцякам. Але якіх-небудзь шэсцьсот — семсот рублёў я магла б сабраць і ўнесці за яго. Каб вы ведалі, што гэта быў за цудоўны чалавек, пані. Восем год я яго трымала на кватэры, і мне здавалася, што гэта не кватарант, а родны сын.

Тут жа ў пярэднім пакоі стаяла крэсла, і Вера села.

— Я друг вашага нябожчыка кватаранта, — сказала яна, падбіраючы кожнае слова к слову. — Раскажыце мне што-небудзь пра апошнія хвіліны яго жыцця, пра тое, што ён рабіў і што казаў.

— Пані, да нас прыйшлі два паны і вельмі доўга гаварылі. Потым ён сказаў, што яму прапанавалі месца кіраўніка ў эканоміі. Потым пан Ежы пабег да тэлефона і вярнуўся такі вясёлы. Затым гэтыя два паны пайшлі, а ён сеў і стаў пісаць пісьмо. Потым пайшоў і апусціў пісьмо ў скрыню, а потым мы чуем, нібы з дзіцячага пісталета стрэлілі. Мы ніякай увагі не звярнулі. У сем гадзін ён заўсёды піў гарбату. Лукер'я — служанка — прыходзіць і стукае, ён не адказвае, потым яшчэ раз, яшчэ раз. І вось вымушаны былі ўзламаць дзверы, а ён ужо мёртвы.

— Раскажыце мне што-небудзь пра бранзалет, — загадала Вера Мікалаеўна.

— Ах, ах, ах, бранзалет — я і забылася. Адкуль вы ведаеце? Ён перад тым, як напісаць пісьмо, прыйшоў да мяне і сказаў: «Вы каталічка?» Я кажу: «Каталічка». Тады ён кажа: «У вас ёсць цудоўны звычай — так ён і сказаў: цудоўны звычай — чапляць на абраз маці боскай пярсцёнкі, каралі, падарункі. Дык вось зрабіце мне ласку: вы можаце гэты бранзалет павесіць на абраз?» Я яму паабяцала гэта зрабіць.

— Вы мне яго пакажаце? — спытала Вера.

— Прошу, прошу, пані. Вось яго першыя дзверы налева. Яго хацелі сёння адвезці ў анатамічны тэатр, але ў яго ёсць брат, дык ён упрасіў, каб яго пахаваць па-хрысціянску. Прошу, прошу.

Вера сабралася з сілаю і адчыніла дзверы. У пакоі пахла ладанам і гарэлі тры васковыя свечкі. Наўскос пакоя спачываў на стале Жаўткоў. Галава яго ляжала вельмі нізка, быццам знарок яму, трупу, для якога ўсё роўна, падсунулі маленькую мяккую падушку. Глыбокая самавітасць была ў яго заплюшчаных вачах, і губы ўсміхаліся спакойна і шчасліва, нібы ён перад расстаннем з жыццём даведаўся пра нейкую глыбокую і салодкую таямніцу, якая прадвызначыла ўсё яго чалавечае жыццё. Яна ўспомніла, што гэткі ж самы супакоены выраз яна бачыла на масках вялікіх пакутнікаў — Пушкіна і Напалеона.

— Калі загадаеце, пані, я пайду? — спытала старая жанчына, і ў яе голасе пачулася штосьці надзвычай інтымнае.

— Добра, я вас потым пазаву, — сказала Вера і адразу ж дастала з маленькай бакавой кішэні кофтачкі вялікую чырвоную ружу, падняла крышку вышэй левай рукой галаву трупа, а правай рукой паклала яму пад шыю кветку. У гэты момант яна зразумела, што тое каханне, аб якім марыць кожная жанчына, абмінула яе. Яна прыгадала словы генерала Аносава аб вечным выключным каханні — амаль прароцкія словы. І, рассунуўшы ў абодва бакі валасы на лбе ў нябожчыка, яна моцна сціснула рукамі яго скроні і пацалавала яго ў халодны, мокры лоб доўгім сяброўскім пацалункам.

Калі яна ўжо выходзіла, дык гаспадыня кватэры звярнулася да яе ліслівым польскім тонам:

— Пані, я бачу, што вы не як усе іншыя, не з цікаўнасці толькі. Нябожчык пан Жаўткоў перад смерцю сказаў мне: «Калі здарыцца, што я памру і прыйдзе паглядзець на мяне якая-небудзь дама, дык скажыце ёй, што ў Бетховена самы лепшы твор...», — ён нават знарок запісаў мне гэта. Вось зірніце...

— Пакажыце, — сказала Вера Мікалаеўна і раптам заплакала. — Прабачце мне, гэта ўражанне ад смерці такое цяжкае, што я не магу стрымацца.

І яна прачытала словы, напісаныя знаёмым почыркам:

«L. Van Beethoven. Son. 2, op. 2 Largo Appassionato».


XIII

Вера Мікалаеўна вярнулася дахаты позна ўвечары і была рада, што не застала дома ні мужа, ні брата.

Затое яе чакалі піяністка Жэні Рэйтар, і, усхваляваная тым, што яна бачыла і чула, Вера кінулася да яе і, цалуючы яе цудоўныя вялікія рукі, закрычала:

— Жэні, любая, прашу цябе, сыграй для мяне што-небудзь, — і адразу ж выйшла з пакоя ў кветнік і села на лавачцы.

Яна маль ні на хвіліну не сумнявалася ў тым, што Жэні сыграе тое самае месца з другой санаты, аб якім прасіў гэты мярцвяк са смешным прозвішчам Жаўткоў.

Так яно і было. Яна з першых жа акордаў пазнала гэты выключны, адзіны па глыбіні твор. І душа ў яе быццам бы раздвоілася. Яна ў адзін і той жа час думала аб тым, што паўз яе прайшло вялікае каханне, якое паўтараецца адзін раз за тысячу год. Прыгадала словы генерала Аносава і спытала ў сябе, чаму гэты чалавек прымусіў яе слухаць менавіта гэты Бетховенаў твор ды яшчэ супраць яе жадання? І ў галаве ў яе складаліся словы. Яны нібы куплеты, якія заканчваліся словамі: «Ды свяціцца імя Тваё».

«Вось зараз я вам пакажу ў пяшчотных руках жыццё, якое пакорліва і радасна асуджала сябе на пакуты, мучэнні і смерць. Ні скаргі, ні папроку, ні болю самалюбства я не ведаў. Я перад табою — адна малітва: «Ды свяціцца імя Тваё».

Так, я прадбачу пакуты, кроў і смерць. І думаю, што цяжка расстацца целу з душой, але, Цудоўная, хвала табе, страсная хвала і ціхае каханне. «Ды свяціцца імя Тваё».

Успамінаю кожны твой крок, усмешку, позірк, гук тваёй хады. Салодкім смуткам, ціхім, цудоўным смуткам ахутаны мае апошнія ўспаміны. Але я не прынясу табе гора. Я адыходжу адзін, моўчкі, так пажадана было богу і лёсу. «Ды свяціцца імя Тваё».

У перадсмяротны сумны час я малюся толькі табе. Жыццё магло б быць цудоўнае і для мяне. Не наракай, беднае сэрца, не наракай. У душы я заклікаю смерць, у ў сэрцы повен хвалы табе: «Ды свяціцца імя Тваё».

Ты, ты і людзі, якія акружалі цябе, усе вы не ведаеце, якая ты была цудоўная. Б'е гадзіннік. Час. І, паміраючы, я ў тужлікую хвіліну расстання з жыццём усё ж спяваю — слава Табе.

Вось ідзе яна, смерць, якая ўсё ўціхамірвае, а я кажу — слава Табе!..»

Княгіня Вера абняла ствол акацыі, прытулілася да яго і плакала. Дрэва мякка дрыжала. Наляцеў лёгкі ветрык і, нібы спачуваючы ёй, зашурхацеў у лістоце. Вастрэй запахлі тытунёвыя зоркі... І ў гэты час дзівосная музыка, нібыта падначальваючыся яе гору, працягвала:

«Супакойся, любая, супакойся, супакойся. Ты пра мяне памятаеш? Памятаеш? Ты ж маё адзінае і апошняе каханне. Супакойся, я з табою. Падумай пра мяне, і я буду з табою, таму што мы з табою кахалі адно аднаго толькі адно імгненне, але навекі. Ты пра мяне памятаеш? Памятаеш? Памятаеш? Вось я адчуваю твае слёзы. Супакойся. Мне спаць так соладка, соладка, соладка».

Жэні Рэйтар, скончыўшы іграць, выйшла з пакоя і ўбачыла княгіню Веру, якая сядзела на лавачцы ўся ў слязах.

— Што з табой? — спытала піяністка.

Вера, з вачамі, бліскотнымі ад слёз, неспакойна, усхвалявана пачала цалаваць яе твар, губы, вочы і гаварыла:

— Не, не, — ён мне дараваў цяпер. Усё добра.


ЗАЎВАГІ

1

Дзе вы, дзеці мае? (франц.).

(обратно)

2

«Груган, узабраўшыся на дрэва» (франц.).

(обратно)

3

«Злітуйся» (лац.) — каталіцкая малітва.

(обратно)

4

Прэч! (англ.).

(обратно)

5

Прэч! (італ.).

(обратно)

6

Але (англ.).

(обратно)

7

Вы званілі, сіньёр? (італ.).

(обратно)

8

Добра, заходзьце... (англ.).

(обратно)

9

Памёр ужо (італ.).

(обратно)

10

Памінкі (італ.).

(обратно)

11

Вельмі добры сабака, вельмі добры! (перакрыўленае англ.).

(обратно)

12

Дзяўчына, паненка (франц.).

(обратно)

13

Пані, васпані (франц.).

(обратно)

14

Скончана камедыя (італ.).

(обратно)

15

Гэта значыць (лац.).

(обратно)

16

У апавяданні ўдзельнічаюць два персанажы: першы — аўтар апавядання Іван Бунін, і другі — Арсень Бібікаў. Рэч у тым, што, разышоўшыся з Буніным, яго каханая В.Пашчанка выйшла замуж за Бібікава. Як піша Бунінава жонка В.Мурамцава-Буніна ў сваіх успамінах, у апавяданні адлюстраваны пісьменнікам асабістыя перажыванні. (Заўвага перакладніка.)

(обратно)

17

Няма нічога цяжэйшага, як распазнаць добры кавун і прыстойную жанчыну (франц.).

(обратно)

18

Добры вечар, васпан (франц.).

(обратно)

19

Вада псуе віно гэтак жа, як павозка дарогу і як жанчына душу (франц.).

(обратно)

20

«Сябар» (франц.).

(обратно)

21

Чырвонай ікры, вінегрэту... Два шашлыкі... (франц.).

(обратно)

22

Гэта я вам дзякую (франц.).

(обратно)

23

Міласэрны бог заўсёды дае порткі тым, у каго няма зада... (франц.).

(обратно)

24

Хто жэніцца з каханай, той мае добрыя ночы і нядобрыя дні (франц.).

(обратно)

25

Цярплівасць — медыцына бедных (франц.).

(обратно)

26

Прыбіральшчыца (франц.).

(обратно)

27

Каханне прымушае скакаць нават аслоў (франц.).

(обратно)

28

Добры дзень, васпан; добрай ночы, васпан; хочаце гарбаты, васпан (франц.).

(обратно)

29

Тут і далей вершы ў перакладзе Хв. Жычкі.

(обратно)

30

«Калі хочаш міру, рыхтуйся да вайны» (лац.).

(обратно)

31

«Будзьце ласкавы... вы разумееце...» (франц.).

(обратно)

32

Чаму? (франц.).

(обратно)

33

І гэтак далей? (франц.).

(обратно)

34

Загадка! (франц.).

(обратно)

35

Якая прыкрасць... (франц.).

(обратно)

36

Беднае дзіця!.. (франц.).

(обратно)

37

Тысяча прабачэнняў, васпані (франц.).

(обратно)

38

Вельмі рады, васпані (франц.).

(обратно)

39

Кавалеры, запрашайце дам! (франц.).

(обратно)

40

Насупраць (франц.).

(обратно)

41

Вялікі круг (франц.).

(обратно)

42

Дамы, наперад... назад! Кавалеры, адны! Прабачце, накіроўвайце вашых дам! (франц.).

(обратно)

43

Кавалеры, наперад! Кавалеры, у круг (франц.).

(обратно)

44

Больш жыцця, панове! (франц.).

(обратно)

45

Пагарджае (ад франц. negliger).

(обратно)

46

Кавалеры, весяліце дам! (франц.).

(обратно)

47

Нататнік (франц.).

(обратно)

48

Да запатрабавання (скажон. франц.).

(обратно)

Оглавление

  • Іван Бунін, Аляксандр Купрын Скарбы сусветнай літаратуры
  • Іван Бунін
  •   Перавал
  •   Антонаўскія яблыкі
  •     I
  •     II
  •     III
  •     IV
  •   Залатое дно
  •     I
  •     ІІ
  •     III
  •     IV
  •     V
  •   Вясёлы двор
  •     I
  •     II
  •     III
  •   Цвыркун
  •   Сухадол
  •     I
  •     II
  •     III
  •     IV
  •     V
  •     VI
  •     VII
  •     VIII
  •     IX
  •     Х
  •   Апошняе спатканне
  •     I
  •     II
  •     III
  •     IV
  •   Князь з князёў
  •   Захар Вераб'ёў
  •   Пан з Сан-Францыска
  •   Чангавы сны
  •   Лёгкае дыханне
  •   У начным моры
  •   Лапці
  •   Сонечны ўдар
  •   Цёмныя прысады
  •   У Парыжы
  •   Ваўкі
  •   Начлег
  • Аляксандр Купрын
  • Алеся
  •   I
  •   II
  •   III
  •   IV
  •   V
  •   VI
  •   VII
  •   VIII
  •   IX
  •   X
  •   XI
  •   XII
  •   XIII
  •   XIV
  • Паядынак
  •   I
  •   II
  •   III
  •   IV
  •   V
  •   VI
  •   VII
  •   VIII
  •   IX
  •   X
  •   XI
  •   XII
  •   XIII
  •   XIV
  •   XV
  •   XVI
  •   XVII
  •   XVIII
  •   XIX
  •   XX
  •   XXI
  •   XXII
  •   XXIII
  • Гранатавы бранзалет
  •   I
  •   II
  •   III
  •   IV
  •   V
  •   VI
  •   VII
  •   VIII
  •   IX
  •   X
  •   XI
  •   XII
  •   XIII
  • *** Примечания ***