Скарб Загорскай камяніцы [Мікола Ваданосаў] (fb2) читать онлайн

Мікола Ваданосаў Скарб Загорскай камяніцы

Ад аўтара

Кожны раз, калі я вяртаюся ў вёску Пабярэжжа, у той куточак, дзе прайшло дзяцінства, даўняе пачуццё шчымлівай радасці агортвае мяне.

Калі я зноў прыехаў туды на маршрутным аўтобусе апоўдні, вёска сустрэла мяне цішынёю. Аўтобус пайшоў далей, а я стаяў на шырокай вуліцы і — у які ўжо раз! — не пазнаваў вёскі. З маленькай, у два дзесяткі хат, якія шнурочкам цягнуліся да ракі, яна ператварылася ў ладны пасёлак, дзе ёсць магазін, пошта, дзе на ўскраі віднеецца цагляная школа-дзесяцігодка.

На вуліцы — ні душы. Час гарачы, самы сенакос, а паплавы каля ракі тут адменныя, цягнуцца на цэлыя кіламетры.

Я ўжо хацеў было пашыбаваць у кантору калгаса, як заўважыў, што насупраць адчыніліся веснічкі, і высокі стары дзед з кіёчкам паціху выйшаў на вуліцу і прысеў на лаўцы, што стаяла каля плота. «Хто ж гэта? — не пазнаў я старога. — Адкуль ён тут узяўся?» Я падышоў, аддаў «дзень добры» і спытаў:

— Ці не падкажаце, дзе мне знайсці Аляксандра Міронавіча, вашага брыгадзіра?

Стары слухаў мяне, прыклаўшы да вуха далонь.

— Ды не брыгадзір ужо ён, — адказаў дзед. — Міронавіч у нас за старшыню цяпера…

«Цяпера»! Ды гэта ж той чалавек, які мае непасрэднае дачыненне да ўсяго, што звязана са скарбам Загорскай камяніцы!» — абрадаваўся я, хоць яшчэ не даваў веры пачутаму. Ён быў аднекуль здалёк, не тутэйшы.

— І дзе яго можна знайсці, вашага старшыню?

— На хутарышчы новы кароўнік будуюць, то ён, пэўна, там.

— Дзякую… А вы не пазнаяце мяне? — на ўсялякі выпадак спытаў я.

Стары прыжмурыўся на мяне, пахітаў галавою.

— Па праўдзе кажучы, не пазнаў. А вось голас нешта як бы знаёмы. Чый жа ты будзеш, чалавеча?

Я назваў сябе, і стары, як здалося, задаволена ўсміхнуўся.

— Не забываеш на сваю радзіну, Мікола. То добра. Сядай, вось, пагамонім. А тым часам і Міронавіч вернецца.

Я прысеў побач.

— Даўно вярнуліся ў Пабярэжжа, дзядзька Ігнат? Стары ці не пачуў маё пытанне, ці зрабіў выгляд, што не пачуў. Сам запытаўся:

— Навошта ж табе Міронавіч? Пра хутары будзеш пытаць? То лепш за мяне пра іх, тыя хутары, ніхто не раскажа. А я от хоць і стары, а ўсё да драбніц помню.

— І пра тых бандытаў, што ў Мокрым Лозе хаваліся?

— А чаму ж… Гэтае дзела вунь як мне вядома. Маё, можна сказаць, гэтае дзела, кроўнае.

Яго вочы засвяціліся непрыхаванай радасцю, і я адчуў, што натрапіў на жылу, што гэты гаманкі дзед раскажа мне штосьці такое, чаго многія тут ужо і не памятаюць.

— Ты ж сам, помніцца, ад бандыта ўцякаў, га? — прыжмурыўся на мяне стары. — Сам, пэўна, даўно дзед, і ўсё помніш…

— Далёка не ўсё! Паўстагоддзя ж мінула, многае забылася, многіх ужо і на свеце няма.

— А я дык от помню. То пойдзем да мяне, я ж сюды назусім пераехаў. Цяпера от усе ў вёскі цягнуцца. Ну і я…

У той раз стары і расказаў мне даўнюю гісторыю пра скарб Загорскай камяніцы.

«Паны»

Хутары стаялі на пагорках. Хутар Красоўскага і хутар Гурэцкага. А між імі, у лагчыне, працякала бурлівая, гаманкая рэчка з дзіўнай назваю Каза. У той пакручастай Казе былі такія віры, што коні хаваліся па шыю. А былі і пясчаныя брады, дзе рэчку можна пераехаць на калёсах, перайсці, падкасаўшы штаны.

Стаяў на той рэчцы і млын, і быў на ёй ставок, але цяпер вада спушчана, млын маўчыць.

Калі глядзець ад яго на хутар Гурэцкага, то можна ўбачыць там доўгую абору, за ёй віднеўся высокі паркан, якім была адгароджана сама будыніна — дабротны пяцісценак з чырвоным чарапічным дахам, са шматлікімі прыбудовамі, з верандай перад квяцістым палісаднікам. Турэцкі быў на шмат багацейшы за свайго суседа, пана Красоўскага. Праўда, да сапраўдных паноў ім было далёка, але вясковыя людзі так звалі. Іх уладанні цягнуліся на кіламетры — з палеткамі, лугамі і лясамі. У Турэцкага і палеткі лепшыя, на больш высокім месцы, і паша — травяністыя паплавы. Адных коней у яго было дзесяткі два, абора поўнілася сытымі каровамі. Там і цяпер у асобным памяшканні стаялі трыер, сячкарня, касілка і дзве жняяркі. І гэты млын з крупадзёркаю, ваўначоскай ды прасам, на якім ціснулі з ільнасемя алей, таксама належаў Гурэцкаму…

Калі ж глядзець ад ракі на хутар Красоўскага, які таксама быў за мурагом, метраў за трыста, то можна ўбачыць, што амаль за хутарам пачынаўся густы ельнік. Нешырокая паласа жыта амаль не бачна. Ды і сама будыніна больш падобна на звычайную сялянскую хату. Адно — крыта яна не саломай, а гонтай. І вокны ў ёй невялікія, з паўночнага боку, ад ельніку, глухая сцяна. Побач з хатай стаялі два хлявы і варыўня. Ельнік за агародамі і жытам паступова пераходзіў у багну з дробнымі бярозкамі ды сасонкамі, з імшыстымі купінамі, на якіх вясною, калі сыходзіў снег, буйнымі чырвонымі пацеркамі ляжалі спелыя — аж свіціліся наскрозь — журавіны…

Тых паноў даўно няма. За гэты час шмат якія будынкі разабралі ды расцягнулі жыхары бліжэйшых вёсак — Пабярэжжа, Замошша ды Калінаўкі. Млын таксама занядбалі: мелалёвыя — бронзавыя ды медныя — шасцерні хтосьці зусім нядаўна паздымаў, у адну ноч, а драўляныя, з дубу, пакрышыў, няйначай, молатам ці калуном. Ставок таксама быў знішчаны, азярына сплыла, спакваля зарастала кустоўем.

Але ўсё ж млын высіўся над рэчкай грозны, маўклівы. І было ў тым маўчанні штосьці пагрозлівае, страшнае.

Так думалася і Міколу, пятнаццацігадоваму хлапцу, які нядаўна разам з маткай пасяліўся на хутары Гурэцкага, бо іхняя хата згарэла. Тады ў Калінаўцы згарэла ледзь не палова вёскі, але жыць на хутары ніхто не хацеў — баяліся. А вось Мірон з Міроніхай і двума сынамі — Алесем і Петруком — не збаяліся, паехалі першыя. Тады перасяліліся туды і яны з маці, балазе пакояў у хаце было аж пяць — пяцісценак выглядаў палацам у параўнанні з сялянскай хатай. Адным словам, жыллё было шыкоўнае, з светлымі вокнамі, з прыгожым чыгунным камінам у зале, з грубкай звычайнай, толькі абкладзенай кафляй, печчу, з якой можна было, адкінуўшы вечка, вылезці на гарышча, закіданае розным хатнім ламаччам.

Хлопцы — Алесь і Мікола — былі аднагодкі, вучыліся ў адным класе. Пасябравалі яны адразу і моцна. Разам хадзілі ў лес па грыбы, разам на Казе лавілі рыбу. Яны, можна сказаць, цэлае лета моклі ў той Казе ад ранку да вечара. Вярталіся дадому кожны раз з ладным уловам: ракаў і мянькоў яны цягалі з нораў проста рукамі і кідалі іх у вялізную торбу, а потым усю сваю здабычу дзялілі пароўну і шчаслівыя ішлі дадому. Шчаслівыя таму, што рыба — гэта ўжо наедак. Пашэнціла новым «панам» і з хлебам. У той галодны год, як толькі перабраліся, у куце аборы хлопцы, гуляючы, знайшлі цэлую гару мякіны, умецця, прыкіданую саломай. Раскідаўшы тую салому, яны заўважылі, што мякіна напалову з жытам…

Каб ніхто ў вёсках нічога не ўведаў, трыер не пусцілі ў ход, а веялі жыта веялкай познімі вечарамі. Праца гэтая хоць была марудная і цяжкая, але дала аж па тры мяхі добрай збажыны, якую паціху малолі на ручных жорнах, якія зрабіў Мірон з дзвюх тоўстых дубовых калодак, панабіваўшы ў іх безліч усялякага жалеззя, якое толькі можна было знайсці на хутарышчы…

Так вось і жылі там дзве сям'і.

А неўзабаве з'явіліся жыхары і на хутары Красоўскага. Там пасялілася сям'я з Пабярэжжа: сам гаспадар Іван Ваўчок, чарнабровы, рухавы, мажны дзяцюк, сапраўды на выгляд трохі ваўкаваты, яго жонка, даволі хударлявая, маладая яшчэ, з дачкой Анютай і Кацярыніна сястра Гэлька, яшчэ зусім маладая дзяўчына, падобная на сваю сястру і абліччам, і лагодным характарам. Яны былі прыгожыя: сёстры. Абедзве бялявыя, з авальнымі тварамі, пунсовымі вуснамі і вялікімі сінімі вачамі. Гэткаю была і Анюта, Кацярыніна дачка. Увішныя, працавітыя, яны адразу ж узяліся наводзіць парадак у гародзе, на двары. Ось толькі гаспадара рэдка можна было ўбачыць калі. Што ён рабіў, чым займаўся — заставалася тайнай за сямю замкамі.

Трэба сказаць, што такое суседства не вельмі абрадавала Мірона з Міроніхай: у іх была вялізная сівая, як лось, карова, якая пасвілася на былых градах і па садзе таго хутара, там была добрая сакавітая трава, і карова — яна здаўна прывыкла хадзіць самапасам — даволі хутка гэта агледзела. Цяпер жа карову туды не пускалі, і яе давялося пасвіць у лазе каля рэчкі, дзе і трава дужа не расла, і хадзіць за каровай было нязручна: кустоўе ды купіны. На луг не пускаў калгасны вартаўнік, і калі яна туды ўсё ж прарывалася, пагражаў штрафам. Праўда, пазней карова сама знайшла сабе пашу. І не абы-якую. Але пра гэта — пазней…

Кацярына выйшла за Івана, калі яе дачцэ Анюце ішоў трэці год, і дзяўчынка, пазней даведаўшыся ад вяскоўцаў, што яе родны бацька недзе жыве далёка ў Сібіры, затаіла ў душы вялікую крыўду і на маці, і на айчыма, якога ненавідзела ўсёй дзіцячай душою. Больш за ўсіх яна хінулася да цёткі Гэлькі…

Шмат чаго тады яшчэ не ведалі ні Алесь, які быў крыху вышэйшы за Міколу, ні сам Мікола. Яны і не падазравалі, як цяжка жылося Анюце пры такой, здавалася, вялікай і дружнай сям'і.

Пакуль жа для жыхароў навакольных вёсак яны былі проста «паны» Гурэцкія і «паны» Красоўскія. Усе ведалі, што толькі бяда-гора выгнала гэтых «паноў» з вёсак на хутары…

Сняжок

Убачыў яго Мікола ўпершыню. Убачыў і не мог адарваць позірку ад белізны яго гладкай, аж бліскучай на баках, поўсці, ад густой доўгай грывы, ад круглых, як яму здалося, чорных вачэй, якія пазіралі з разумнай цікавасцю, быццам пыталіся: «Ну, якая мне ад цябе карысць? Чаго ты тут стаіш?»

Ружаватыя кончыкі вушэй і храпа быццам свіціліся. Але больш за ўсё ўразіла малая галава на тугой шыі і шырокая, магутная грудзіна.

На кані было старэнькае сядло з пачарнелымі страмёнамі, з біклагай і сумкай пры ім, і зусім новенькая аброць з бліскучымі меднымі гузічкамі — якраз на лабаціне.

— Сня-жо-ок, Сняжо-о-очак, — ціха паклікаў Мікола каня, прывязанага да плота ля веснічак. — Ты сапраўдны сняжок, бе-елень-кі, прыгожы.

Падысці бліжэй баяўся: чуў аднойчы, што конь, бывае, як зазлуе, гатоў нагамі патаптаць, укусіць, убрыкнуць — што хочаш выкіне гэты на першы погляд мірны Сняжок.

Глядзіць на яго зачараваны Мікола і не верыць у тое, што казалі. Дужа ж разумныя ў каня вочы, крыху нібы сумныя. Як яно ўжо здарылася, — толькі не стрываў хлапец, мабыць, загіпназаваў яго Сняжок сваімі чорнымі вачыма…

Намацаўшы ў кішэні штаноў драбок цукру, падышоў зусім блізка і працягнуў той учарнелы ад пылу, аблеплены хлебнымі крошкамі цукар на далоні.

— Бяры… Табе гэта я хаваў.

Сняжок выцягнуў крутую шыю і спярша панюхаў цукар, шырока раздзімаючы ноздры і чмыхаючы гарачынёю ў руку. Потым асцярожна, быццам то быў пякучы вугельчык, узяў драбок з рукі і хрумснуў, ледзь прыжмурыўшы вочы — смакаваў. Відаць, спадабаўся яму пачастунак, бо неўзабаве ружовая пыса зноў пацягнулася да Міколы.

— Няма больш, — паказаў ён пустую далонь. — Але як дадуць, дык я табе пакіну… Абавязкова.

— З кім гэта ты там балакаеш? — пачулася са двара, і неўзабаве з веснічак выйшаў сам Тупік, здаравенны бялявы дзяцюк у сіняй кашулі з чырвонымі нашыўкамі-пятліцамі, у чорных галіфэ і злінялай — толькі чорны брыль блішчаў, як намазаны, — вайсковай шапцы. Яшчэ ялавыя боты яго таксама гарэлі адглянцаванай ваксай. На кашулі пры баку тырчала кабура з наганам. Выгляд у яго быў просты, але разам з тым і грозны, ваяўнічы, а твар дабрадушны, нават крыху вясёлы. Адкрытыя, усмешлівыя светлыя вочы пазіралі на Міколу добразычліва. Вось хіба толькі левая нага псавала і ваяўнічы выгляд, і статнасць гэтага чалавека: кульгаў на яе міліцыянер, кульгаў даволі прыкметна, і было бачна, што хадзіць яму цяжка.

— Ваш Сняжок цукар любіць, — неяк вінавата падаўся ад каня Мікола. — Браў так лагодненька…

— Ён у мяне ласун! Прывучы — услед пабяжыць за цукрам, толькі свісні. Сняжок любіць добрых людзей. Якога бандзюку дык і блізка не падпусціць.

Услед за Тупікам выйшла і Гэлька. Яна сарамліва апусціла вочы, калі сустрэлася з Міколам позіркам. У даматканай, з вышыўкамі на падоле сукенцы, якая ладна аблягала яе стан, Гэлька падышла да міліцыянера, падала яму паўбохана хлеба, загорнутага ў сінюю паперыну.

— Вам жа ў дарогу ехаць. Вось, вазьміце, Кузьміч, толькі з печы… — І яна яшчэ больш засаромелася, залілася чырванню. — Гэта сястра дала, і я вас прашу.

— Ад хлеба не адмоўлюся, бо, лічы, да вечара прыйдзецца таўчыся ў сядле. Ды і свае ж мы, Гіленка, — ласкава паглядзеў ён на дзяўчыну. — Ці не сястра сказала, што ты мая нявеста? — І да Міколы: — Думаю, цукар і сам даўно не смактаў, га?

— Даўно… Але мама, як пойдзе ў горад за пенсіяй, прынясе.

— Ну, ну…

Лоўка, быццам і не было ў яго пакалечанай нагі, Тупік ускочыў у сядло, паклаў хлеб у сумку і павярнуўся да Гэлькі.

— Дык падумай добра над маёй прапановай… і просьбай, — ласкава зірнуў ён на яе, сцішыўшы голас. — Вучыцца ніколі не позна, а веды за плячыма не носяць. Дуй у наш лікбез — і лішняга не балакай. Ніякай адгаворкі не прыму!

— Калі ж далёка.

— Дык жа не кожны дзень! Аўторак, чацвер…

— Падумаю…

— Толькі не доўга.

— Калі ж во і грады зарастаюць, а там і бульбу трэба неяк дагледзець, на дзень дам, абгонім бульбу.

— Хіба што… Канём яно куды спарней.

— Дык, значыць, дамовіліся! Чакаю…

Тупік цмокнуў губамі, і Сняжок з месца ўзяў трухам. Ён і бег неяк асабліва ёмка, плаўна, бы слаўся па зямлі, выцягнуўшы прыгожую грывастую шыю. А Мікола глядзеў услед і зайздросціў: вось бы яму ды гэтак праехаць у сядле на такім хвацкім кані!

Гэлька пайшла на двор, з гэтага толькі боку абгароджаны высокім абчасаным коллем, а Мікола заўважыў, як ад рэчкі сюды ішла Анюта. Яе ён бачыў колькі разоў толькі здаля і таму наўмысна не спяшаўся, нават прысеў і пачаў назіраць за вялізным пухнатым чмялём, які лётаў з кветкі на кветку белага дзяцельніку і аднастайна гудзеў, замаўкаючы толькі тады, калі ўсоўваў свой хобат у суквецце і прагна, аж раздзімаўся, смактаў салодкі нектар.

— Глядзі, які вялізны! Большы за шаршня, — сказаў ён, калі дзяўчынка наблізілася да яго. — А прыгожы — як вясёлка!

— Некалі мне на чмялёў глядзець… Во — бачыш? — Яна паказала тоўстую торбу, што несла ад рэчкі.— Вы рыбу ды ракаў цягаеце, а я хоць шчаўя насашчыквала.

— І я па шчаўе хаджу…

— А чаго сюды?

— Сняжка цукрам частаваў,— пахваліўся Мікола. — Ён мне галавою ківаў — дзякаваў.

— Каню — цукар? — аж акругліліся яе вялікія сінія вочы. — Ды ты што — з глузду з'ехаў?

— Гэта каб прывучыць да сябе.

— Пэўна ж — дурны. Знайшоў каго прывучаць. Ты вось спярша глянь на сябе…

— А што? — не зразумеў яе Мікола.

— Ды тое — паглядзі на сябе харашэнька…

— Аню-ю-юта! — пачуўся з двара хрыплы голас айчыма. — Табе другой работы няма, як языком мянціць? Што ў цябе там за кавалер? — У фортцы паказалася калматая галава з густымі чорнымі бровамі і калючымі вочкамі.— А-а, пан Гурэцкі? Гэлька з тым бобікам шуры-муры, а гэта — кату па пяту — і ўжо таксама хлопцы наўме… А ну — марш дамоў!

Анюта ўвабрала голаў у плечы і пакорліва пайшла за веснічкі. А Мікола яшчэ доўга стаяў і глядзеў на высокія, завостраныя ўгары колікі, на дубовыя вароты і аблезлую зялёную фарбу на брамцы. У яго жыцці тут сёння адбыліся дзве важныя падзеі: ён пазнаёміўся з Тупікам, з яго прыгожым Сняжком і з Анютай, неяк адразу ўсхвалявала яго, уразіла. Яму прыемна было глядзець у яе адкрыты прыгожы твар, у вялікія сінія вочы. А які лагодны, пявучы яе голас!

Не, ён ніколечкі не крыўдзіцца на Анюту за яе абразлівыя словы…

«Чаму яна сказала — паглядзі на сябе?» — падыходзячы да рэчкі, думаў ён.

А выгляд у яго быў сапраўды несамавіты: выцвілая сіняя кашуля на локцях парваная, каравыя штаны караткаватыя, босыя ногі парэпаліся ад вады і гразі, а даўно нястрыжаныя чарнявыя валасы звісалі аж на вушы касмылямі. Ды і рукі не дужа што чыстыя. Каб іх адмыць, да белага, трэба змыліць цэлы кавалак мыла, якога ў хаце анізвання…

Ён упершыню, мабыць, падумаў, што яму і сапраўды трэба неяк апранацца лепш, папрасіць Мірона, каб ён абстрыг яго, як свайго Алеся, «пад баранчыка». Няхай. Валасы падрастуць — зраўняюцца «барозны» на галаве…

Рэчку перайшоў бродам, дзе камяніста-пясчанае дно густа парасло лапушыстай капустай, у якой, ведаў, любілі хавацца ракі, малыя мянёчкі і сліжы. Вось і цяпер пад нагою адчулася нешта жывое, пругкае. Хоць ведаў, што гэта рыбіна, але ногі самі імкліва вынеслі яго на бераг — вусцішна. Мог быць то сліж, а магла напаткацца і «каза», рыбка, вельмі падобная на сліжа, толькі танейшая, з нейкім вострым зубам на губе, якім, бывае, пратне аж да крыві…

Падыходзячы да свайго хутара, пачуў сварку. Ізноў Міроніха сварылася са сваім Міронам. І што гэта яны кожны дзень «грызуцца», як казаў іх старэйшы сын Алесь? Няўжо нельга жыць спакойна, ціха, як, скажам, «паны» Ваўчкі? На хутары Красоўскага заўсёды ціха, быццам там ніхто і не жыве.

Тут Мікола вельмі памыляўся, бо яшчэ не ведаў усяго, што рабілася на тым спакойным хутары.

Нечаканая знаходка

— А божухна-а, а навошта ж я з такім лайдаком звязалася, а навошта ж я загубіла сваю жытачку-у! — даволі прыемным грудным голасам, быццам спявала, на ўвесь двор галасіла Міроніха. Перад ёй, схіліўшы малую калматую галаву, стаяў дробненькі, лядашчы, згорблены, як пабіты сабака, Мірон, камячыў у руках шапку і толькі лыпаў сваімі блакітнымі вочкамі.

— Дык я от іду ўжо, дапраўдачкі — іду, — апраўдваўся ён, баючыся павярнуцца і ісці, каб не атрымаць у плечы добрага кухталя.

— Каб ты ўжо не вярнуўся, лайдак, паўдня на дварэ, а ён і лясёнкі травы не адкасіў,— ужо цішэй гаварыла яна Мар'і, якая выйшла іх прымірыць. — Хлеба акраец, скварку дала, пляшку малака наліла, а ён умалоў усё і спіць сабе пад кустам. Дзе твая каса, злыдзень? Чым ты цяпер касіць будзеш?

Касу яна, як заўсёды, цішком адкрала ў яго і прыхавала ў садзе, у кустоўе бэзу.

— Ну то ўжо не муч, дапраўдачкі, аддай касу, бо пайду ўжо. Да вечара скашу лагчынку ў Мокрым Лозе. Там табе дзесяць лясёнак будзе, дапраўдачкі…

Высокая, чорнавалосая, са смуглявым, як у цыганкі, тварам, з праніклівымі чорнымі вачамі, даволі статная, Міроніха была адходлівая і дабрадушная. Было ў яе паглядзе нешта прыемнае, прыцягальнае. Сапраўды, здавалася дзіўным, як гэта «прыгажуня Клаўдзя» — так называлі яе ў вёсцы, — першая дзяўчына ў Калінаўцы, пад вокнамі якой вечарамі ўздыхаў ці адзін калінаўскі кавалер, раптам узяла ды «выскачыла», як казалі людзі, за недарэку Мірона з Пабярэжжа. Злыя языкі мянцілі, што старая Марфа, Міронава маці, нейкім зеллем напаіла Клаўдзю, прывабіла, і прыкіпела дзяўчына да яе нягеглага, малога Міронкі.

Як бы там ні было, а сыны ў іх пайшлі ў маці — смуглявыя, рослыя, прыгожыя. Асабліва — Алесь. У свае пятнаццаць год ён быў амаль роўны з бацькам, і ўся хатняя работа — дровы, смалякі на зіму (гэта ж галоўнае асвятленне, бо газай на хутарах і не пахла), вада — ляжала на ім.

Сама Міроніха была пры зямлі, пры печы, гатавала і на сям'ю, і ставіла чыгун то шалупіння, а то і проста лебяды малому пражорліваму падсвінку, якога трымалі ў закутку пры хаце. Гэта яна ўспарола рыдлёўкай і пасадзіла сотак дзевяць бульбы, насеяла буракоў, морквы, цыбулі… Адным словам, працавала яна за дваіх. Мірону ж трэба было за лета накасіць па кустах ды лясных прагалах сена карове на зіму. Былі яны як бы аднаасобнікі, жылі бедна. Асабліва кепска было з пасцеллю і адзежай: пасля пажару засталіся ў чым былі. Займалі яны пакой з вялізнай печчу, на якой узімку спалі ўсе ўпокат на нейкім рыззі…

Калі ж на хутар пераехалі Мікола з маці, у якіх тое-сёе было з хатняга нажытку, цэлы сувой суровага палатна, то хлопцам пашылі з таго палатна штаны, пафарбаваўшы іх настоем на кары альхі і крушыны. Палатно было носкае, толькі, калі намакала, рабілася калянае, лубела, як брызент. Выдзеліла Мар'я ім і старэнькую рабую коўдру, пашытую з двух кавалкаў калісьці добрага сукна, дала сёе-тое і з посуду, драўлянае вядро, у якое Міроніха цяпер даіла сваю сівулю…

За гэта Міроніха дзялілася з Мар'яй малаком, якога карова давала ў самы травастой аж тры вядры ў дзень. Асабліва як непадалёку адрасла калгасная ярына — авёс і ячмень. Туды карова наведвалася штодня, і ніякі калгасны вартаўнік яе не ўпільнуе, бо яна была чуйная і хітрая: як толькі ўбачыць ці пачуе чужога чалавека — адразу збягае ў хмызняк. Цяпер жа на хутары, без статка, яна як здзічэла, давалася даіцца толькі гаспадыні. Казалі, што за ёй, сівуляй, аднойчы гналіся на кані, каб злавіць ды накласці на Мірона штраф за патраву, але не дагналі. А потым, ведаючы беднасць «паноў», махнулі рукою. Яшчэ жартавалі, што хоць сівуля і лазіць у шкоду, але асцярожна, лішняга не стопча, бярэ з краю, дзе і трава расце густа і збажына рэдкая…

Вось якая дзіўная сямейка жыла на хутары Гурэцкага з не меней дзіўнай каровай…

Калі Мікола, адкасаўшы штаны, выйшаў на бераг Казы, то адразу ўбачыў Алеся. Ён даплятаў лазовы кош з даўно нарэзаных, паскепленых і вымачаных дубцоў.

— Чаго ты туды хадзіў? — паказаў рукою на суседні хутар.

— Каня глядзеў… Сняжка…

— А можа, Анюту? — хітрыя Алесевы вочкі прыжмурыліся, пасуровелі.— Ведаеш што… Не хадзі больш туды. Да іх ноччу нейкі чалавек наведваецца. Тата казаў. А можа, яны, Ваўчкі, з бандай звязаны. Ты чуў, што ў Рудачках банда ёсціка? — раптам як аглушыў ён Міколу, хоць голас крыху прыцішыў.

— Не, а што?

— А тое… Тупік камсамольцаў збірае на аблаву, як на ваўкоў, значыць… Усім стрэльбы дае.

— Можа, вінтоўкі? — паправіў яго Мікола. — Стрэльбы — гэта паляўнічыя. А ў Рудачках і праўда ваўкі водзяцца здаўна, там іх логава ёсць.

А сам падумаў: «Мусіць, Тупік і ездзіць бандыта злавіць, не толькі да Гэлькі…»

— І паляўнічыя ў ход ідуць…

— А хто ж там, у Рудачках?

— Невядомыя, чужыя… Учора ў Пабярэжжы Максіма абрабавалі, забралі кумпякі, кілбасы… — і раптам: — Хадзем, я табе нештачка пакажу — дык ахнеш! — Алесь таямніча азірнуўся, сабраў свае дубцы, узяў гатовы ўжо кош і пашыбаваў ад рэчкі паперадзе. — Пад падлогай знайшоў… Дзе сячкарня стаіць.

— Што знайшоў? — ідучы следам, спытаў Мікола, поўны нецярпення хутчэй даведацца пра Алесеву знаходку.

— Тайна! Я там пятак згубіў, у дзірку між падлогі заваліўся. Узадраў дошку, пачаў шукаць, а там — ой-е-ей! От сам убачыш, дапраўдачкі,— як і бацька, прамовіў ён гэтае слова.

Мікола ведаў — сячкарня стаяла ў самым куце аборы, звычайная, на два выгнутыя літарай «г» нажы. Там не раз хлопцы рэзалі зімою для сівулі сечку з сухога бульбоўя і саломы. Была сячкарня ёмкая, вострая, добра замацаваная. І проста дзіву даваліся «паны», што ўвесь гэты інвентар — трыер, сячкарня, малатарня, касілка і іншыя дробныя прылады — стаяў сабе ў аборы нейкай непатрэбшчынай. А ў калгасе — ён толькі-толькі заснаваўся — ніякіх сельскагаспадарчых прылад, апроч плугоў ды баронаў, не было і звання. Як разумеў Мікола, хутарское па нейкіх незразумелых прычынах чамусьці не хацелі браць. Ужо шмат пазней хлопцы даведаліся, што, апроч сячкарні, усе тыя машыны былі папсаваныя. Рамантаваць іх не было каму, ды і запасных частак адшукаць было цяжка. У аборы ж машыны не ржавелі, бо былі пад добрым дахам. І чакалі яны свайго часу надзейна захаваныя…

У старой аборы была прахалода. Можа, таму, што там заўсёды панаваў паўзмрок і гуляў ветрык: вядома, стадола, лічы, без дзвярэй, без столі, а ў шчытах дзіркі.

Калі хлопцы праз нахіленыя дзверы — яны, вялізныя і цяжкія, на адной пятлі навіслі над уваходам, гатовыя ў любы момант абурыцца, — зайшлі ўсярэдзіну, то першае, што ўбачылі,— у куце прамільгнуў нейкі руды звярок. І нырнуў пад падлогу там, куды вёў Міколу Алесь, у не закрытую маснічынай адтуліну.

— Во, халера, што гэта за звер там схаваўся? — аж сумеўся ад нечаканасці Алесь.

— Шашок, — няпэўна адказаў Мікола.

— А ён кусаецца?

— Сунь палец — адшчыкне! — мабыць, прыдумаў на хаду Мікола, бо пра шашкоў ён ведаў не больш за Алеся. — Курэй, ведаеш, як рэжа!

А ў нас іх няма. Хай у вёску бяжыць курэй рэзаць… — Алесь спыніўся і зазірнуў у адтуліну. — Там яно ляжыць, куды той чортаў шашок нырнуў…

— Што ляжыць?

Замест адказу Алесь схапіў жалязяку, якой, відаць, падымаў маснічыну, пагрукаў ёю па падлозе і, нахіліўшыся, выцягнуў з-пад падлогі доўгую і цяжкую, крыху прыржавелую вінтоўку.

— Во… Прыедзе Тупік — аддадзім, — сказаў ён. — Можа, спраўная. А пакуль няхай ляжыць.

— Пачакай! Давай перахаваем яе.

— А нашто?

— Нехта ж паклаў яе тут… Можа, які бандыт. А мы перахаваем — не знойдзе. Дай патрымаць, — папрасіў Мікола.

Перадаючы сябру вінтоўку, Алесь нібы раіўся з ім:

— Дапраўдачкі, перахаваем! А што потым? Га? А калі з-за яе ды непрыемнасці, га?

І гэтае «дапраўдачкі», і пакорлівасць, з якой Алесь згадзіўся перахаваць вінтоўку, і няўпэўненасць, нават разгубленасць — усё ў ім было ад бацькі. Таму хоць Мікола і меншы за яго ростам, і маладзейшы на паўгода, аднак Алесь яму падпарадкоўваўся, слухаўся яго як старэйшага.

— Ніякіх непрыемнасцей не будзе, калі сам не прагаворышся каму. Ясна? Ні слова! — ужо тонам загаду прамовіў Мікола. — А цяпер давай яшчэ пашукаем тут… Патрымай, — перадаў ён яму вінтоўку. А сам, худы, вёрткі, як той шашок, спрытна юркнуў пад падлогу, ад якой да зямлі было з паўметра: падваліны былі тоўстыя, няйначай, з дубу. Прысеў і азірнуўся. Убачыў непадалёк два жывыя вугельчыкі, здагадаўся — звярок. А бліжэй, каля падваліны, згледзеў нейкую скрынку, падпоўз, памацаў, паспрабаваў рукой скрануць з месца. Скрынка была дужа цяжкая, але паддалася.

— Ну, што там так доўга? — не стрываў, спытаў зверху нецярплівы Алесь.

— Ды от… нейкая скрынка тут. Пакратаў, дык там нешта блямкае…

— Не чапай! А то, можа, якая бомба?

Ды не такі Мікола, каб адступіцца, спалохацца. Цікаўнасць узяла верх. Хоць і худы, а сілы ў ім — за двух. Узяўся за выступ дошкі на скрынцы і моцна пацягнуў на сябе. Дошка суха стрэліла і адламалася.

Усунуў руку ўсярэдзіну і адразу ж здагадаўся: патроны!

— Ой! — спалохана ўсклікнуў Алесь. І голас яго чуўся ўжо крыху далей. — Што там у цябе страляе? Мікола! Што ў цябе там такое?

— Аа-а-а-апчхі! Аа-ат-ап-чхі! — пачулася з-пад падлогі, а неўзабаве высунулася рыжая ад парахні Міколава галава, потым дзве рукі. У кожнай з іх былі новенькія, аж бліскучыя патроны. — Во што там… Гэта да вінтоўкі. Усё перахаваем, калі сцямнее. Дай пакуль вінтоўку сюды…

Яны акуратна заклалі маснічыну і выйшлі з аборы, дамовіўшыся, што, як сцямнее, усё перанясуць да млына і там схаваюць у невялікай прыбудове, дзе раней стаялі вагі і розныя скрынкі, а цяпер толькі валяюцца абрубкі гнілых, нікому не патрэбных дошак…

Начныя госці

Вестка пра тое, што да Ваўчкоў нехта ходзіць, занепакоіла Міколу. Яму так хацелася зноў сустрэцца з Анютай, пагаварыць з ёй, расказаць, як ён аднойчы, ловячы рыбу, выцягнуў з-пад калоды чорную гадзюку, як бярэ рака толькі за спіну, бо яго клешні, бывае, ціснуць дужа балюча, да крыві. І наогул, у яго ёсць што расказаць, але…

Здаля відаць, як Анюта носіць дровы пад павець ля хлява і складае іх там. За дзень Ваўчок наколвае цэлую гару. А яна вось, гэтая кволая дзяўчынка, носіць. Міколу шкада Анюту. Памог бы, але зноў той ваўкаваты Ваўчок вызверыцца. Не любіць ён чужога вока на хутары. Пра Тупіка гэткае казаў, што хоць вушы затыкай. І Гэльку не пускае ў Калінаўку, у хату-чытальню, каб вучылася хоць трохі чытаць. Ды наогул, пасяліўся ён на хутары Красоўскага невядома чаму. Сваю хату ў Пабярэжжы аддаў сястры-бабыльцы, а сам сюды прыехаў «панаваць», няйначай разбагацець, раскашавацца на панскай зямлі захацеў. Але без каня ці многа той зямлі спажывеш? У калгасе не дадуць, туды трэба самому завесці каня ці карову, а ўсё гэта Ваўчок пакінуў у Пабярэжжы. Конь чамусьці неўзабаве паў, і ніхто не ведае — чаму, па якой прычыне. Быў не дужа стары, жывы, здаровы, а паў за які тыдзень, аднойчы ноччу. Раніцою вароты хлява адчынілі, паглядзелі — ляжыць конь здубянелы ўжо…

Пагаворвалі, што сястра, каб не весці ў калгас, нечым атруціла яго, але доказаў ніякіх не было. Ды і Ваўчкам на хутары конь быў вунь як патрэбны — шкадавалі яго, аж плакалі. Асабліва — жанчыны…

«Гаруюць людцы, як і мы», — успомніў Мікола матчыны словы пра зарачанскіх «паноў» і яшчэ больш зашкадаваў Анюту, якую прымушае так цяжка працаваць айчым. І тут жа падумаў, што вось у яго ні бацькі, ні айчыма няма, адна маці, і гэта добра: ніхто імі не камандуе, а з маці добра, яна шкадуе, любіць яго…

«Калі б Міхала не забілі на граніцы…» — заўсёды, калі было цяжка, казала маці. Так, Міколаў бацька загінуў на польскай граніцы ў дваццаць чацвёртым годзе, дзе служыў на заставе пагранічнікам. Загінуў у няроўным баі з бандай парушальнікаў, і таму маці выдзелілі на Міколку пенсію, раз у год выдавалі ў сабесе то штаны, то чаравікі, то які картовы гарнітурчык…

Ахоплены ўспамінамі, Мікола падышоў да рэчкі і доўга ўглядаўся на суседні хутар — ці скора ўжо там Анюта скончыць сваю працу і прыбяжыць сюды мыцца ці паласкаць бялізну? Звычайна яна пасля якой бруднай працы адразу бегла да рэчкі, скідала сукенку і ў споднім, падкасаўшы, лезла на мелкаводдзе, мылася, пляскалася як гусыня і вылазіла ўся змоклая хоць выкручвай. А цяпер вось чамусьці знікла з вачэй і не паказваецца…

І чаго гэта ты гадзінамі глядзіш туды? — раптам проста над галавою загрымеў Алесеў голас. Адкуль ён тут узяўся? Мікола азірнуўся і нікога не ўбачыў.

— Эй, дзе ты тут?

— Глядзі вышэй! — Алесь сядзеў на густой, разгалай вярбе, пад якой стаяў Мікола, і ўсміхаўся на ўвесь рот. — У мяне лепшы назіральны пункт! Дапраўдачкі…

Міколу аж няёмка зрабілася: думаў, што за ім ніхто не сочыць, а тут вось як яно атрымалася — Алесь цяпер усё ведае, яго запаветную тайну.

— І даўно ты тут сядзіш?

— Даўно, раней за цябе… І ведаеш, што я нечакана падгледзеў?

— Што?

— Скажу — не паверыш, — саскочыў на зямлю Алесь, насупіўся, уздыхнуў.

— Табе паверу.

— Ваўчок Анюту пугай біў.

— Не можа быць! — вырвалася ў Міколы.

— Ну от і не паверыў…

— А за што?

— Спярша сварыўся на яе, нешта крычаў і ў наш бок пугаўем паказваў. А потым — ударыў колькі разоў! — Алесь памахаў кулаком, аж зачырванеўся.

— Гад! — абурыўся Мікола. — Няўжо за тое, што яна сябруе з намі?

— Пэўна ж… Шкада мне яе. Ты ведаеш, якія ў яе вочы? Бачыў?

— Якія! — нібыта не зразумеў Мікола. Яму нецярпелася пачуць ад таварыша тыя словы, якія цяпер не сыходзілі з галавы: «Харошыя, прыгожыя». — Кажы, Алесь.

Алесь паціснуў плячамі, пэўна, не знаходзячы слоў, каб апісаць Анюціны вочы. Сказаў з уздыхам:

— Нейкія сумныя яны.

— Гэта праўда, што сумныя. Відаць, не соладка ёй жывецца там.

— Каб цябе так лупцавалі!

— Я б даў здачы…

Да вечара яны больш не сустракаліся, бо ў кожнага была свая работа.

— Мама, — сказаў Мікола, прынёсшы ад крыніцы вады — яна была непадалёк, адразу за высокім парканам, у лазе, — пашый мне новыя штаны з чаго-небудзь, а то гэтыя — во! — і ён паказаў, якія яны кароткія.

— А з чаго ж? — Яна сцірала ў балеі сподняе, і яе чырвоныя, у рудай пене рукі здаліся Міколу надзвычай вялікія, па-мужчынску грубыя. І не дзіва — колькі яны папрацавалі і колькі ім яшчэ перарабіць усяго! — З чаго, сынку?

Яе густыя каштанавыя валасы выбіліся з-пад хусткі, яна паправіла іх, пакінуўшы на скроні шматок пены. Мікола хацеў выцерці тую пену, а яна не выціраецца. Зразумеў — то ж сівізна, заўчасная сівізна…

— І праўда… Гавару абы-што, — пагадзіўся ён.

— От хіба на тым тыдні схаджу ў сабес. Можа, што дадуць, даўно ж не хадзіла…

Мікола зноў пайшоў да крыніцы, бо вады трэба было многа. Прысеў там на шырокую калодку, куды ставілі вядро, загледзеўся на крыніцу, задумаўся. Спярша думка скіравала да старэнькай шафы, дзе вісеў школьны гарнітур — от бы яго адзець ды схадзіць за рэчку! Але — не! Школа больш важная цяпер для яго: ён то ведаў цану таго, што кожны год набываў там! Без гарнітура ў школу не пойдзеш… Потым падумалася пра крынічку. Ён ніяк не мог уцяміць, адкуль яна тут узялася, такая глыбокая, чыстая — на дне віруюць-кіпяць у даволі шырокай бочцы фантанчыкі з варухлівым пяском, а зверху тоненькім, ледзь прыкметным між густой зялёнай травы раўчуком — крынічка збягае ў алешнік, да Казы. Вада халодная, проста ледзяная. Дзіва што і ў рэчцы, куды цячэ, відаць, нямала такіх крынічак, нават у самую спёку доўга не пакупаешся, бо вада як апякае цела.

Так, за працай, за рознымі думкамі-марамі і прабег яшчэ адзін дзень, і надышоў ціхі вечар. Вялікае чырвонае сонца хавалася за верхавіны бяроз, якія здаля здаваліся нібыта пазалочанымі. Туды восенню яны з Алесем ходзяць па грыбы. Там, у рэдкім хвойніку — бярозы, відаць, раслі здаўна, а хвойнік падняўся пазней, — у засені, пад старымі бярозамі, было багата бабак, падасінавікаў, а больш — баравікоў па верасах, крамяных, чыстых, вялікіх. На прагалах — прысадзістых, тоўстых, з бурымі, бы абсыпанымі мукою капялюшыкамі…

Усё гэта раптам прыгадалася Міколу так яскрава, быццам ён збіраў тыя баравікі сёння.

Пара было ісці перахоўваць сваю знаходку, і Мікола, як дамаўляліся, паволі пакіраваў да аборы. Халаднаваты ўжо мурог мякка слаўся пад ногі, ісці было прыемна, і Міколу падумалася, што ноч будзе золкая і цёмная, што ідзе ён на вельмі адказнае заданне, ад якога можа залежаць многае.

Дзесьці каля рэчкі натужна пракрычаў драч. Глухім «ку-у-гу-у» яму адазвалася сава, пэўна, з млына. Іх там, ведаў Мікола, нямала хаваецца на дзень. Вось хутка сцямнее, і яны вылецяць на паляванне. Трымайцеся тады, палёўкі: зоркае вока савы бачыць ноччу, як днем!

Асветленая ў канцы скупымі промнямі, абора здавалася нібыта пафарбаваная ў жоўты колер.

І раптам Міколу здалося, што з аборы даносяцца нейкія незразумелыя гукі, быццам хто там ціха пасвіствае. Падышоў і ўбачыў, як ад аборы да рэчкі па густой траве пабеглі два стракатыя звяркі. «Ласкі», — здагадаўся ён, бо ўжо аднойчы іх бачыў, як яны ганяліся за матылямі.

Сёння вечар чамусьці не спяшаўся надысці. Белыя перыстыя воблакі, здавалася, цадзілі на зямлю сваё мяккае, цёплае святло, прасвечвалі хмызняк ля рэчкі, і ад гэтага святла нейкім казачным замкам здаваўся над рэчкай маўклівы млын.

«Нешта ж Алесь доўга не ідзе», — падумаў Мікола, прысаджваючыся на цёплы яшчэ валун каля аборы і ў каторы раз любуючыся прыгажосцю наваколля.

А тут і сапраўды было прыгожа. Наўкола, як скінуць вокам, стаялі таямнічыя лясы, хмызнякі ды аблогі з раслінным покрывам. Асобнай купкай высачэзных клёнаў і ясеняў вылучаліся якраз за млынам на ўзгорку могілкі, на якіх ужо даўно ніхто нікога не хаваў: то былі могілкі каталіцкія, з каплічкай і невялікім металёвым крыжам на ёй, са скляпеннямі і мармуровымі помнікамі, з каменнымі плітамі на магілах, абсаджаных кветкамі і кустамі. Іншым разам хлопцы любілі гуляць на тых могілках у хованкі,— і ніколькі не было страшна. А за могілкамі, ведаў Мікола, быў яр, не вельмі што доўгі, але надзвычай глыбокі, быццам яго хто зрабіў, выкапаў. З аднаго боку, ад лесу, быў абрыў, і голая пясчаная зямля адсвечвала рознымі колерамі пластоў і ўзімку і летам. Там іншым разам мясцовыя жыхары выцягвалі доўгія залацістыя карані хвой, з якіх плялі прыгожыя кашы, паскяпаўшы карані надвая…

Непрыкметна воблакі ўгары пацямнелі, хмызняк ля рэчкі зліўся ў адну цёмную масу, млын здаўся неакрэсленай глыбаю, скалою. Як раней зверху лілося святло, так цяпер, здавалася, асядаў адтуль вечаровы змрок. І ў гэтым змроку Мікола згледзеў неяк асабліва высокую — аж здзівіўся! — Алесеву постаць.

— Доўга ж нешта ты збіраўся, — незлабліва папракнуў сябра Мікола.

— Па карову хадзіў. Прывыкла швэндацца — знайдзі яе. А знойдзеш — дамоў не загнаць, — адказаў той ціха.

— Цяпер усё вобмацкам трэба. Цёмна. Торбу ўзяў?

— Ага…

Яны зайшлі ў абору, як у чорную яму. Каля сцяны дабраліся да сячкарні, ціха, каб не грукаць, паднялі шырокую дошку і прыслухаліся. Нідзе ні гуку, ні голасу.

— Неяк боязна, — шапнуў Алесь, даючы гэтым зразумець, што пад падлогу ён не палезе. — Каб хаця тых шашкоў не было, а то чорт іх ведае…

— Дык стой тут, я падам.

Вядома ж, Міколу таксама было вусцішна лезці пад тую падлогу, але ён і выгляду не падаў, што баіцца: характар такі — калі трэба, то хоць у агонь, хоць у ваду. Асабліва пасля таго, як даведаўся, што Алесю падабаецца Анюта. Цяпер-то ён дакажа і сваю смеласць, і сваю волю, і сваю сілу…

Вось ён падаў вінтоўку. Потым набраў поўную торбу патронаў, ледзьве дацягнуў да дзіркі. Удвух паднялі торбу наверх, паклалі маснічыну на месца.

— Там яшчэ трохі патронаў засталося — дык я іх пад падвалінай закапаў, а скрынку ў другі бок адкінуў, далей, — сказаў Мікола, беручы сабе вінтоўку.

— Паржавеюць.

— Не. Зямля зусім сухая, як прысак… Бяры торбу. Толькі яны хацелі выйсці з аборы, як пачулі рып калёс. Ён даносіўся ад рэчкі, ад таго месца, дзе быў брод.

— Нехта едзе, — шапнуў Алесь.

— Чую…

І ў гэтую хвіліну да іх данёсся прыглушаны хрыплы голас, у паветры тонка свіснула пуга:

— Нэ-э, каб цябе! — і натужна: — Падсабіце, хлопцы, а то гэтая здыхата не выцягне.

Выйсці з аборы не адважыліся, стаялі і пільна ўслухоўваліся, імкнучыся зразумець, пазнаць — хто ж гэта так позна сюды едзе. Ды яшчэ праз раку…

Мікола высунуў галаву і агледзеўся.

— Там дзве падводы! — паказаў ён у бок ракі.— Паглядзі…

Алесь углядаўся ў цемнату і нічога не бачыў.

— Адкуль ты ўзяў, што дзве, калі я і адной не бачу.

— Я гэта чую, — адказаў Мікола.

Падвод і праўда было дзве, яны прарыпелі амаль каля самай аборы і непадалёк заціхлі. У хлопцаў нават дух заняло: а што, калі гэта тыя, якіх шукае міліцыянер Тупік?

І раптам зусім знаёмы сіпаты голас:

— Вы тут пачакайце, а я, гэна самае, падыду на хутар, ці мала хто там можа быць…

Мікола адразу па голасу, па словах «гэна самае» пазнаў Крывога Панаса з Калінаўкі, бабыля. Жыў ён у хатцы на два акенцы, людзей цураўся, нічога не рабіў, хоць быў здаравенны дзяцюк, праўда, скасабочаны ў паясніцы, ад чаго адно плячо ў яго было як бы вышэй, а другое ніжэй, і галава, схіленая на левы бок, бы ляжала на вышэйшым плячы.

— Там Панас з нашай вёскі,— ціха сказаў Мікола і ледзь было ўжо не выйшаў паглядзець, чаго яны сюды прыехалі, але перадумаў.— Пачакаем трохі, пакуль Панас не вернецца…

Пачакаем! — ахвотна згадзіўся Алесь, які і вытыркнуцца з аборы баяўся.

Чакаць доўга не давялося, калёсы зноў зарыпелі і зніклі ў цемені. Можа, той Крывы падаў які сігнал, бо голасу чуваць не было.

Трохі счакаўшы, хлопцы высунуліся з аборы і са сваёй незвычайнай ношай моўчкі пакіравалі да млына. Калі ўдзень ім здавалася ўсё ясна і проста, то цяпер, у цемры, яны не ведалі, як і дзе схаваць знаходку. Сяк-так падсунулі вінтоўку пад нейкую дошку ў прыбудове, патроны высыпалі ў куце, прыкідалі іх гнілякамі — хто што намацаў, тое і кінуў. Пасля памылі ў рэчцы рукі і дамовіліся — скажуць дома, што ставілі на мянькоў шнуры. У іх і праўда былі шнуры — двухметровыя дратаванкі з самаробнымі кручкамі і гайкамі для грузу, каб кручкі з чарвякамі ляжалі на дне…

Мікола ўбачыў, што ў вялікай хаце, якая пуставала, цяпер стаяў стол з лавамі па баках. На адной з іх, ад акна, сядзелі гэтыя начныя госці, аж трое. Мірон з Міроніхай і яго маці сядзелі насупраць. Стаяў там і Пеця. На рагу стала гарэла аж тры парафінавыя свечкі. Усё здавалася дзіўным і нечаканым.

— Ага, у мяне цукерка, — як толькі хлопцы ўвайшлі, пахваліўся малы, паказваючы выкуцаную «падушачку».

— І гэтых — за стол! — тыцнуў на хлопцаў тлустым пальцам Панас. — Ты, Мі-ікола, р-разумны, ты адзін, гэна самае, памочнік у Мар'і… Поняў? Садзіся, еш і — ні гу-гу…

Хлопцаў угаворваць не трэба было, яны, лічы, ад паўдня ў роце не мелі ні крошкі, і таму накінуліся на прысмакі, якімі быў завалены стол, з воўчым апетытам. Ды і калі ж яны елі сапраўдную «гарадскую» кілбасу, селядцы, кансервы, пячэнне? Асабліва налягаў на ўсё Алесь. Ён, здавалася, нікога не чуў і не бачыў. А Мікола чуў, бачыў. Першае, што кінулася ў вочы, гэта сумны матчын твар. Яна сядзела за сталом, як пад прымусам, трымала ў руцэ кавалак хлеба з селядцом і ўпотай уздыхала.

Тады Мікола перавёў позірк на незнаёмых, маўклівых і хмурных людзей у нейкай незвычайнай апратцы — доўгія чорныя балахоны, з-пад якіх віднеліся споднія кашулі, надавалі ім выгляд манахаў. На нагах у іх былі чаравікі з абмоткамі, як у вайскоўцаў.

Новенькія шэрыя шапкі ляжалі на падаконніку, а галовы былі прыкрыты башлыкамі, з-пад якіх паблісквалі вочы.

«Хто яны такія? Адкуль у іх усё гэта? — сама сабою набегла думка. — І гарэлка магазінная. І цукеркі, пячэнне?»

Крыху падсілкаваўшыся, бачачы, што «госці» добра падпілі і пачалі спакваля балбатаць абы-што, кожны сваё, ён непрыкметна выслізнуў з-за стала і выбег на двор. Сэрца калацілася так, што, здавалася, яго пачуюць тыя, у хаце. Але нездарма ў Міколы такі напорысты характар: калі што надумаў, то не адступіцца!

Кошкаю скочыў ён да аднаго воза, да другога — і яму ўсё стала ясна. Гэта ж яны, відаць, абабралі нейкую краму! Скрынкі з цукрам, гарэлкаю, запалкамі, скруткі рознага матэрыялу ляжалі на вазах. Неяк, хутчэй інстынктыўна, чым свядома, Мікола ўхапіў некалькі найбольшых кавалкаў цукру і пабег у свой пакой, куды вялі асобныя дзверы, «чорныя», як іх называлі. Схаваў цукар у халоднай цяпер грубцы, згарнуўшы попел у левы кут, як гэта заўсёды рабіла маці. Там ён будзе цэлы — ні пацукі не дастануць, ні людзі не знойдуць.

А потым адумаўся: «Гэта ж я ўкраў, узяў чужое…» Ён гатоў быў ужо занесці ўсё назад, але пабаяўся: а што, калі ўбачаць тыя зладзюгі? Ад іх літасці не чакай, яны на ўсё здатны. І не было ў Міколы ні палёгкі, ні апраўдання.

Каб ніхто нічога не падумаў, ён паціху зноў вярнуўся да маці, сеў каля яе і ўжо больш ні да чаго не дакранаўся.

— Ну і штаны ў цябе, Мікола! Анучына… А кашуля? Га? Што ж гэта за кашуля? — хістаючыся, Панас выйшаў на падворак і хутка вярнуўся, трымаючы ў руцэ ладны кавалак чорнага корту. — Вось я вашым галадранцам на штаны дам. А вы нічога не бачылі і нічога не чулі. Поняў? — утаропіўся ён на Мірона.

— Поняў, поняў,— заківаў калматай галавою Мірон і шматзначна зыркнуў на жонку. Тая сядзела нібыта з абыякавым выглядам, быццам усё, што тут робіцца, яе не датычыцца, не цікавіць. А сама была насцярожаная, наструненая, лавіла кожны рух, кожнае слова «гасцей».

— А не возьмеце, то, гэна самае, ваш хутар… разам з вамі… Поняў? У лесе, можна сказаць, жывяце. Глуха тут, ад вёскі далёка, а да д'ябла ўбалоце блізка. Поняў? Не былі мы тут! Не вячэралі…

Сумненняў не магло быць — гэтыя людзі, якіх дзеля нейкай мэты прывёў на хутар Крывы Панас, зладзюгі. Мікола ціхенька піхнуў нагою Алесеву нагу і вачыма паказаў на дзверы. Той зразумеў сябра, падзякаваў за вячэру, і яны вылезлі з-за стала. Зайшлі на Міронаву палавіну і залезлі на печ, нічога адзін аднаму не гаворачы. Было ясна, што і Алесь усё зразумеў. І яму цяпер, напэўна, было вунь як страшна.

— Яны ехалі ад таго хутара, ад Ваўчка, — ціха сказаў Мікола.

— Ну і што?

— А тое, што не вячэралі там, а ў нас. Значыць, хітруюць. Мусіць, з Ваўчком знюхаліся, і каб на яго не было падазрэння, тут расселіся. А былі ж там, былі…

— Можа, што схавалі ў таго Ваўчка…

— Можа… Анюта нам скажа, калі што.

Яны замоўклі, услухоўваючыся, як у зале зашоргалі лавы, як потым грукнулі дзверы на двор.

— Пайшлі,— сказаў Алесь. — Будзем спаць…

Сляпы жабрак

Мінула, можа, з тыдзень, як на хутар да Ваўчкоў зноў прыехаў Тупік. Мікола як убачыў белага каня, дык аж узгарэўся ўвесь нецярпеннем пабегчы туды.

Тым больш што ў яго ёсць цукар, што за гэты час маці пашыла яму новыя штаны, акуратна палатала кашулю. А Мірон пастрыг абодвух «пад баранчыка», ухітрыўшыся неяк аж ушчыкнуць сваімі старымі чорнымі нажніцамі з адламаным канцом Міколку ля вуха так, што ледзь сунялі кроў свежым попелам з печы. Ад гэткага лячэння цяпер там утварыўся чорны струп. Маці строга наказала яму, каб часова не купаўся, не чапаў рукамі той струп, пакуль не адваліцца, а то можа прыкінуцца і тады ліха не абярэшся…

Мікола ўбачыў, што Сняжок павярнуў галаву і глядзіць у яго бок. Але ж як ты пойдзеш да каня, калі маці папрасіла бегчы на расцяробы за Мокры Лог і набраць там смалякоў, бо зіма доўгая, а смалякі ідуць не толькі на падпалку ў грубцы, а і на асвятленне: адчыніш вялікія, з нейкімі невыразнымі фігуркамі на іх, дзверцы грубкі — і светла ў пакоі, толькі падкідай па смаляку.

А набраць тых смалякоў не вельмі проста. Трэба спярша знайсці гнілы хваёвы пень, у якога ўжо ўсе карані адваліліся, адгнілі, вывернуць яго з зямлі, расхістаўшы, потым сякерай ачысціць ад гнілля, узяць у мех толькі цвёрды, як жалеза, смаляны стрыжань. І такіх пеньчукоў трэба здабыць штук пяць, не меней.

Яны пайшлі б з Алесем, але ён пасвіць недзе рагулю, бо ўжо вартаўнік папярэдзіў, што «пакладзе» яе ў шкодзе з ружжа, калі будуць пускаць самапасам…

І ўсё ж спакуса пабыць каля Сняжка ўзяла верх. За смалякамі ён пойдзе пасля, а цяпер…

Хуценька забег у хату, узяў кавалак цукру, пакалоў яго на дрывотніку сякерай на драбкі і схаваў у кішэню сваіх новых штаноў. Ён яшчэ не ведаў, што гэтыя новыя штаны яго вунь як падвядуць…

Ля рэчкі, каб не замачыць штаны, Мікола скінуў іх, перайшоў рэчку і зноў надзеў. Узбегшы на ўзгорак, дзе, як і заўсёды, стаяў ля плота конь, Міколка адразу дастаў з кішэні драбок і смела пайшоў да Сняжка. Але той чамусьці папераджальна паклаў вушы, грозна зыркнуў на яго і тупнуў пярэдняй нагой, маўляў, не лезь ка мне.

Мікола адскочыў, бы конь яго ўкусіў.

— Сняжо-ок, што з табою? Сняжо-ок… Гэта цукру вось табе прынёс.

— Не лезь да каня! Убрыкне! — раптам пачуўся з двара голас Тупіка, а неўзабаве і ён сам выйшаў праз брамку ў сваёй сіняй гімнасцёрцы. — Па ім, брацішка, стралялі…

— Хто страляў? — аж сумеўся Мікола, заўважыўшы, што сёння Тупік неяк асабліва суровы, засмучаны. Паляпаўшы каня па крутой шыі, сказаў журботна:

— Каб жа я ведаў, хто страляў… Ля самай холкі куля скуру садрала, перад сядлом… Збег, гад, у балота…

Мікола глядзеў на- запечаную кроў ля холкі, дзе роем віліся мухі, і думаў: «Значыць, гэта па ім, Тупіку, стралялі… А кажа — па кані. Так і забіць калі могуць. Мусіць, трэба сказаць пра нечаканых начных гасцей і пра Крывога…»

Ён зноў працягнуў руку, сказаў:

— Во я яму драбок цукру хачу даць.

— Вазьмі, Сняжок, — дазволіў ласкава гаспадар, гледзячы ўжо кудысьці ўдалячыню, думаючы аб нечым сваім.

Сняжок стрыгануў вушамі і, як і ў першы раз, пацягнуўся пысай да Міколавай рукі, узяў пачастунак, потым хрумстаў, хітаў галавой і закрываў вочы. І зноў цягнуўся да Міколы, раздзімаў ноздры і фыркаў — прасіў.

— Можна, я яшчэ дам?

— Можна… Давай і пасвіствай, ён прывыкне да твайго свісту, будзе ўслед бегчы… — І раптам, зірнуўшы на Міколавы штаны, з кішэні якіх той зноў дастаў бела-чорны драбок, спытаў: — Слухай, брацішка, адкуль у цябе ўзяліся гэтыя шыкоўныя штаны? І цукар…

— Штаны мама пашыла… Са старых бацькавых…

— А цукар?

— Было трохі,— пачаў Мікола і не здолеў больш хлусіць, апусціў вочы, ліхаманкава думаючы, як лепш выкруціцца з такога няёмкага становішча: сказаць чыстую праўду ён баяўся, ведаў, што за гэта могуць пакараць тыя, у чорных балахонах, але ж і маўчаць ён не мог…

— Я вам вось што скажу… Былі ў нас на хутары нейкія людзі ноччу, вячэралі, пілі гарэлку. А якія — не ведаю, — сказаў Мікола так разважліва, быццам даўно рыхтаваўся да гэтага. — Цукар я ў іх на возе ўзяў, шмат яго там.

— А якія яны, тыя людзі? — бліжэй падступіў да яго Тупік. — Ды не бойся ж ты мяне, скажы. Я, брацішка, цябе не выдам. У мяне наконт гэтага — магіла! Сяброў не выдаю.

— Двух не ведаю, а аднаго пазнаў. Крывы Панас з нашай вёскі прывёў іх. Толькі я думаю, дзядзечка, што яны спярша заязджалі на хутар Красоўскага, бо праз брод ехалі, каля млына. І ад нас пакіравалі на балота, сляды вунь і цяпер знаць…

— Правільна гаворыш, брацішка! Усё правільна… Я па слядах сюды і прыехаў… А вось тое, што Крывы Панас наводчык — не здагадваўся.

— Вы іх зловіце?

— Так, так, гэта ўжо нітачка. І да клубочка дабяромся, брацішка! — паляпаў лагодна па плячы Міколу. — Ты ведаеш, што ў Загацці магазін абабралі?

— Не…

— Абабралі, гады. Толькі соль ды газу і пакінулі.— Міліцыянер правёў рукамі па шырокім рамяні, папраўляючы сінюю гімнасцёрку, дадаў ужо таксама цішэй: — Ты, Мікола, от што… Нікому не гавары, што прызнаўся мне пра Панаса, я за ім паназіраю, свайго чалавека прыстаўлю, а то, чаго добрага, даведаецца — вам нездабраваць тут…

— Ага! — узрадаваўшыся, што Тупік нібы прачытаў яго думкі, сказаў Мікола. — Ён так і казаў — ваш хутар разам з вамі. Мусіць, спаляць, я так разумею…

— Правільна разумееш… Толькі цяпер — дудкі! Не ўдасца ім свае злачынствы хаваць, не тыя часы!

Міколу яшчэ хацелася расказаць пра вінтоўку і патроны, але ён вырашыў, што тайна гэтая не толькі яго, але і Алесева, і таму прамаўчаў. І так нагаварыў нямала. І быў рады, што Тупік спакваля павесялеў.

— Дык я пайду…

— Ідзі… Толькі пра цукар, калі хто яшчэ спытае, балакай, што маці з раёна прынесла.

Мікола аж засмяяўся.

— А я так і думаў казаць усім, хто спытае…

Ен бег да рэчкі, рады, што зноў пабыў ля любімага каня і, як здагадваўся, дужа памог Тупіку, якога таксама любіў і паважаў за незвычайную яго работу, за смеласць. Цяпер-то ўжо не выкруціцца Крывы Панас са сваімі зладзюгамі. От толькі шкада, што Анюта не выйшла, не ўбачыла яго новых штаноў, не паспытала цукру. А ёй Мікола адкалоў з сярэдзіны ладны драбок, зусім чысты…

Не справіўся ён дабегчы да рэчкі, як Тупік абагнаў яго на сваім кані, пераехаў брод — а на Казе ёсць віры, што коні хаваюцца! — і галопам памчаўся да хутара. А Мікола наўмысна падышоў да дому з другога боку, ад хмызняку. І пачуў — хоць пад канец — такую гаворку:

— Значыць, сюды ніхто не прыязджаў на фурманках? — пытаўся Тупік у Мірона.

— Не-а, — круціў той галавою і глядзеў у зямлю. — Не чутно было такога…

— Ну то і добра, што не чутно. Мая справа спытаць, ваша — адказаць… Паеду далей. Не павінна ж дзяржаўнае дабро так от згінуць, як камень у вадзе, няпраўдачка, недзе ж ды нарэшце вытыркнецца…

— Дзіва што! — рады, што гутарка скончана, што міліцыянер зноў садзіцца ў сядло, ускінуў галаву Мірон. — І хто б гэта мог, га? Мусіць, далёкія, не нашы людзі.

— Мусіць… Але мы і далёкіх дастанем. Зямля — яна, як не балакай, круглая, нідзе не дзенешся.

— Ды ўжо ж… Тупік паправіў на баку кабуру, каб бліжэй была, крута павярнуў каня і рушыў у кірунку Пабярэжжа.

Мікола зайшоў дамоў, надзеў старыя штаны, узяў мех, сякеру і пайшоў следам: якраз у тым баку быў Мокры Лог, а за ім і расцяробы, нізкае тарфяное поле, утыканае пнямі ды высокімі купінамі з цёмна-зялёным, высачэзным мохам. Хто і калі высек там лес, Мікола не ведаў, адно было вядома — адусюль туды хадзілі за смалякамі.

Мокры Лог сустрэў яго прыемнай прахалодай, водарам разнатраўя, ляшчынніку, што шырокім кустоўем абляпіў пакатыя схілы яра, на дне якога тоненькай ніткай працякаў-пабліскваў раўчук. А выцякаў ён з-пад вялізнага, аброслага аксамітным зялёным мохам валуна ў канцы яра. Той валун, здавалася, і ляжыць там, каб стрымліваць цяжар зямлі, каб не засыпала яна кволую крыніцу: дужа ж крута ўгору падымаўся там яр і пераходзіў у бор, лагодны, вечна шумлівы, векавы…

Раўчук сцякаў, як і ўсе малыя і вялікія ручаіны гэтага кутка, у раку Бярозу, і калі тая ў веснавое разводдзе залівала паплавы на многія кіламетры, то і ў Мокрым Лозе раўчук ператвараўся ў сапраўдную рэчку: тады ў яго заходзіла вада з Бярозы, а разам з ёю — плоткі, акуні і іншая драбяза, каб пажыраваць на свежым месцы. Асабліва ж многа было тады на пясчаным дне печкуроў — тоўстых, лянівых. А на кручок яны ішлі так ахвотна, што толькі спраўляйся здымаць…

Усё гэта зараз прыгадалася Міколу. Ён нават спыніўся ля раўчука і паглядзеў у яго празрыстыя струмені, але ніякай рыбы цяпер там не было. Толькі ледзь прыкметна перакатваліся жаўтаватыя пясчынкі ды, часам, кратаўся ў прыіленых ямінках шыцік-вусацік, з якога потым вылупіцца прыгажун матыль і адразу рынецца ў атаку на камароў, якіх тут, у засені, як маку ў макаўцы. Глядзіць цяпер на шыціка Мікола і аж самаму не верыцца, што з гэтага чорнага сучка-сховішча вылятаюць такія вясёлкавыя матылі…

І раптам яму пачуліся чыесьці крокі. Ён узняў галаву і, нават не верачы вачам, убачыў, як з адхону ўніз спускаецца Анюта. Сумнення быць не магло — яна ішла за ім следам. У адной руцэ Анюта трымала руды мех, а ў другой — невялічкую сякерку, як заўважыў Мікола, з добра-ткі вышчарбленым іржавым лязом.

Крыху не дайшоўшы да яго, спынілася, зірнула ва ўпор, ледзь прыкметна ўсміхнулася.

— Ну, што глядзіш так, быццам не пазнаў…

— Пазнаў,— усміхнуўся Мікола. — Проста нечакана ты неяк, раптоўна…

— І зусім не нечакана і не раптоўна… Я ўбачыла, што ты пайшоў па смоль, і… вось дагнала. — Памаўчала і, нібы ў апраўданне, дадала: — Баюся я тут адна хадзіць, змрочны нейкі ён, Мокры Лог, страшны…

Яна перайшла раўчук, стала зусім блізка.

— А чаму ты ходзіш па смоль, хіба ў вас больш некаму?

— Айчым пасылае, — азірнуўшыся, нібы і праўда тут яе хто можа падслухаць, з сумам сказала Анюта, і Міколу зноў стала шкада яе, гэту кволую, не для такой работы, дзяўчынку.

— А я сам хаджу… От пераапрануўся ў старое, — сказаў нібы абыякава, — каб не падраць новых штаноў. Хочаш, я табе заўсёды буду памагаць? Пойдзем!

Анюта з удзячнасцю глянула на яго ласкавым позіркам цяпер тужлівых сініх вачэй і працягнула сякеру.

— Бачыш, чым дзяўбу пні…

Ён узяў сякеру, пакруціў яе ў руках і раптам кінуў пад куст ляшчэўніку.

— Хай адпачне гэты дзед, у яго ўжо і зубы з'еліся! — сказаў са смехам і — сам нават здзівіўся сваёй смеласці — схапіў Анюту за руку і пайшоў побач, адчуваючы цяпло яе маленькай, мяккай рукі, якое нібы ўлівалася ў яго, поўніла шчасцем, будзіла ў ім невядомыя для яго пачуцці дабра і душэўнай цеплыні. У гэтую хвіліну яму хацелася зрабіць для яе штосьці вялікае, сказаць штосьці незвычайнае, але пакуль што не было для яго тут ніякіх такіх важных спраў, а язык бы прысох да паднябення.

Сказаў звычайнае, што прыйшло ў галаву:

— І дровы памагу складаць, і яшчэ што, калі трэба…

— От ужо гэта залішняе! — яна неяк спакваля вызваліла сваю руку, пайшла паперадзе, бо тут сцежка павяла ўгору, гублялася ў кустах. — Айчым сказаў, каб вы, Гурэцкія, не хадзілі да нас. Ён, наогул, не любіць чужога вока на двары. Таму, відаць, і з Пабярэжжа з'ехаў, нас з мамкай звёз…

«Туды ноччу нейкі чалавек ходзіць», — раптам прыгадаў Алесевы словы Мікола і ціха спытаў:

— Гэта таму, што ноччу да вас нейкі чалавек прыходзіць? Таму не дазваляе?..

Ад такога нечаканага пытання Анюта аж спынілася, у яе вачах адбіўся агеньчык страху.

— Адкуль ведаеш?

— Хутары ж побач… Іншым разам мы з Алесем і начамі бываем ля рэчкі, ментузоў ловім. І наогул… пачаў выдумляць Мікола, даючы гэтым зразумець, што нібыта ён сам бачыў таго, хто прыходзіць да Ваўчка ноччу.

— Прыходзіць, — прызналася Анюта і зноў пайшла паперадзе, нават крыху шпарчэй.

— Хто ён?

— Не ведаю… Толькі шкада мне яго.

— Чаму?

— Не ведаю, не пытайся! Айчым яго трымае ў руках. Не па сваёй волі ён прыходзіць…

Мікола больш не распытваў. Ішоў і думаў, што дарэмна ён пачаў гаворку пра таго чалавека, дарэмна і не ў час: Анюта от расхвалявалася, ёй непрыемна гаварыць і пра айчыма, і пра чалавека…

Яны перайшлі Мокры Лог і апынуліся ў невялікім рэдкім бярэзніку, парослым высокай травою. Бярэзнік збягаў у нізіну, да расцяробаў.

Мікола падняў з зямлі сухую бярозавую палку, спыніў Анюту, зайшоў наперад.

— Цяпер ідзі за мною, тут гадзюкі, бывае, на сцежку выпаўзаюць, сыкаюць.

— Ба-ачыла!

— Я іх ужо колькі патоўк.

— А нашто? Усё жывое жыць хоча. Настаўнік жа казаў, што яны прыносяць і карысць…

«Пахваліўся! — упікнуў сябе ў думках Мікола. — Адну біў, і тая ўцякла. А ў школе і праўда казалі, што гадзюк біць няварта…»

— Я ведаю, што не трэба іх знішчаць, але ж бывае, кусаюцца, — апраўдаўся ён і кінуў палку.

— Абыходзь…

— Не заўсёды яе ўбачыш адразу…

Раптам ён адчуў, як Анюта схапіла яго ззаду за кашулю і тузанула на сябе.

— Глядзі-і! — шапнула ў самае вуха і паказала на ўзлессе, дзе была зімовая дарога. Там, тыркаючы ў зямлю доўгім арэхавым кіем, нібы намацваючы дарогу, насустрач ішоў — узбіўся ўжо на іхнюю сцежку — дзіўны стары з палатнянай кайстраю цераз плячо. Малы, прыгорблены, з доўгімі, як у малпы, рукамі, ён, здавалася, быў зусім сляпы, хоць вочы і глядзелі. Сляпы жабрак…

Калі ён наблізіўся, яны паціху сышлі са сцежкі ўбок. Сляпы не спыніўся, прайшоў міма, быццам і не чуў, і не бачыў іх. Яго аброслыя шчэццю барада і шчокі, густыя чорныя бровы, што сыходзіліся ля пераносся, надавалі твару сапраўды выгляд малпы, а не чалавека.

На ім была старая шарачковая світа, чорныя порткі, на нагах — лапці, даволі яшчэ новыя.

На галаве ў яго была нейкая старая сіняя шапка без брыля, з шырокімі навіслымі палямі. Было такое ўражанне, што чалавек накрыў сваю галаву анучай.

Вось ён знік за белымі стваламі бяроз, і Мікола нібы ачнуўся ад здранцвення, ад гэтага відовішча — жывога прывіда. Такіх людзей яму ніколі не даводзілася бачыць…

— Дзіва… Як гэта ён ходзіць адзін і не саб'ецца з дарогі, са сцежкі? Зусім сляпы чалавек…

Анюта ж была зусім другой думкі.

— Мне здаецца, ён не такі ўжо стары і сляпы. І наогул… мне ён не падабаецца, я баюся такіх старцоў,— сказала і аж сцепанулася ўся, быццам ёй стала холадна.

«Вядома — дзяўчынка, яна ўсяго баіцца, нават у Мокрым Лозе ёй страшна», — вырашыў у думках Мікола. Яны ўжо ступілі на мяккую тарфяную муражыну, дзе сям-там віднеліся чорныя, як ад выбухаў, рваныя яміны. Пачаліся расцяробы…

Мікола падышоў да першага пеньчука, які толькі крышачку выглядаў з купіны, парослай мохам і «зязюльчыным ільном», і ўдарыў па ім абухом. Пянёк ледзь нахіліўся, вытыркнуў чорную лапу-корань…

Страшная здагадка

Гэлька была зусім непісьменная, яна ведала — і то з нядаўняга часу — толькі некалькі літар, а чытаць, складаць іх у словы не ўмела. І вось для яе адкрылася магчымасць навучыцца грамаце. Пасля таго як Кузьміч прывёў яе ў Замошша і пасадзіў за звычайны сялянскі стол з грубых дошак, крыху папэцканых рудай фарбаю зверху, за якім ужо было каля дзесятка дзяўчат і хлапцоў, Гэлька загарэлася навукай: дужа хацелася адолець тую невялікую грамату і дагнаць пляменніцу Анюту, якая не толькі добра чытала і пісала, а ведала шмат чаго і пра іншыя, далёкія краіны. Яна, Анюта, часам чытала ёй цікавыя кніжкі пра тыя краіны, і для Гэлькі то было цэлым адкрыццем…

У школу яна ніколі не хадзіла, бо жылі яны з сястрою, як былі малыя, у далёкім глухім кутку — вёсцы Пабярэжжа. Ад таго Пабярэжжа да Замошша, дзе здавён была пачатковая школа для беднаты, добры дзесятак вёрст лясной дарогаю. Колькі ж трэба было стаптаць лапцей, каб хадзіць туды штодня хаця год! А ў сям'і, апроч іх, сясцёр, ніякага памочніка бацькам. Вось і вывучылі яны сваю няхітрую грамату мужыцкую — прасці, снаваць, ткаць, касіць, грэбці, упраўляцца ля печы ці ў хляве…

А пасля і зусім было не да навукі: бацька і маці памерлі ў адзін год, і дзяўчатак выхоўвала старая бабулька, якая, апроч сваёй прымітыўнай малітвы, нічога не магла даць унучкам, і тыя паўтаралі незразумелыя «іжа есі» штодня, кожны вечар, стаўшы наўколенцы перад пачарнелымі абразамі ў куце, завешанымі вышыванымі ручнікамі…

Старэйшая, Кацярына, выйшла замуж рана, у няпоўныя шаснаццаць год. І аўдавела пры жывым мужу: з'ехаў той у далёкую Сібір разам з многімі мужыкамі, якіх звёў нейкі прыезджы вярбоўшчык, паабяцаўшы «доўгія рублі» і заможнае жыццё. «Сем'і забярэце па-абжывецеся», — казаў ён. Але сёй-той захапіў і сям'ю. І ніхто назад не вярнуўся, аселі там людзі, пусцілі, што называецца, карэнне.

Спярша даходзілі чуткі, што на берагах сібірскіх рэк выраслі цэлыя вёскі беларусаў. Разы са два напісаў і Кацярынін муж, што «копіць грошы», а пасля як у ваду кануў. Ужо больш як дзесяць год — ні слыху ні дыху…

Каб неяк жыць, гадаваць дачку, карміць малодшую сястру, Кацярына і «выскачыла» за ўдаўца Івана Ваўчка. Ён лічыўся добрым гаспадаром і крыху жміндай: усё, што трапляла пад руку, цягнуў у хату, усім дабром распараджаўся сам, урываючы, часам, кавалак і ад самога сябе. Калі ж надарыўся выпадак пасяліцца на хутары Красоўскага, ён рынуўся туды, не задумваючыся — абы далей ад сяла, ад людзей, якіх не любіў, да якіх ніколі не хадзіў і не запрашаў да сябе ў госці…

Паколькі Гальцы пасля смерці бабулі не было з кім заставацца, яе і забрала з сабою сястра. Удзвюх яны спраўна вялі гаспадарку, і Ваўчок быў задаволены такой увішнай работніцай, як Гэлька…

Цяпер жа, калі яна ўсё часцей і часцей бегала ў Замошша на свой лікбез, Ваўчок узбунтаваўся. Спярша ён сказаў жонцы, каб яна ўгаварыла сястру кінуць той непатрэбны занятак, а пасля, калі Гэлька ўсё ж не паслухалася, заявіў: «Няхай Гэлька і перабіраецца ў тое Замошша да свайго Тупіка, бо нам тут ад яго ўсё роўна жыцця не будзе. Ездзіць. Усё вынюхвае… Выпытвае… А чорт яго ведае, хто тую краму ў Загацці абабраў! Можа, бандыты якія завяліся, нездабраваць нам! У лесе і то жыцця няма…»

Вось так жылося Гэльцы ў сястры.

Толькі ніякія пагрозы, ніякія ўгаворы, ведала Гэлька, цяпер не прымусяць звярнуць з намечанага шляху, кінуць тое, да чаго рвецца абуджаная душа. Дзяўчына ведала, што без лікбезу цяпер ёй няма дарогі ў жыццё, новае жыццё, якое, разумела ўсім сэрцам, усёю душою збалелай, яшчэ толькі-толькі пачынаецца…

Была нядзеля. Прывучаныя з маленства да таго, што ў нядзелю працаваць грэх, не будзе ніякай карысці з тае працы, а толькі адны беды, Гэлька і Кацярына проста хадзілі па вялізным панскім садзе, які пачынаўся ад хаты і цягнуўся аж да калгасных палеткаў, засеяных жытам. У садзе не было ніякай агароджы, забыты людзьмі і богам, ён проста дзічэў. Завязі на дрэвах амаль не было: яны, нікім не дагледжаныя, напалову засохлыя, не радзілі, зараслі пырнікам, крапівою ды дзядоўнікам, кара на іх парэпалася…

Кацярына не ведала, як пачаць тую гаворку, якой, разумела, Гэлька чакае. Нездарма ж так хвалюецца, рве рамонкі, кідае іх, а твар то ўспыхне чырванню, то раптам збялее. Белая, у вялікія сінія кветкі святочная сукенка з кароткімі рукавамі на ёй, колісь цесная, цяпер вісіць як на коліку. Схуднела Гэлька. Нават круглы твар яе крыху нібы выцягнуўся. Але ад гэтага яна не стала менш прыгожай, прывабнай, а наадварот — пастрайнела, выцягнулася; нават у паходцы яе, раней спяшлівай, драбнаватай, цяпер адчуваецца больш жаночай сталасці.

— От скажы, Гіленка, — мякка пачала Кацярына, калі яны выйшлі ў канец саду, дзе рэдкае жыта аж сінела ад васількоў,— што ён табе гаворыць? Што абяцае?

— Хто? — нібы не зразумела сястра.

— Твой Валодзя Тупік…

— Анічога.

Гэлька сказала гэта неяк бяздумна, раптоўна, нібы даўно падрыхтавалася да адказу.

— Як — нічога?! Ты ж ужо не маленькая, павінна разумець… Ды і ён — не маладзёнак… Я ў твае гады Анюту за руку вадзіла, ведаеш…

— І што з таго? — перапыніла яе Гэлька. — Збег твой мужанёк. Я не ўмею так… Не ўмею і не хачу. Валодзя і праўда не малады ўжэ. От ён і сказаў мне падумаць харашэнька, перш чым…

— Што? — падняла на яе насцярожаныя вочы Кацярына.

— Выйсці за яго…

— Значыць, у вас была гаворка! — з палёгкай сказала старэйшая сястра. З твару сышла напружанасць, вочы асвяціла радасць. Цяпер яны, зусім розныя па ўзросту, былі так падобны адна на адну, як блізняты, быццам і не стаяла між імі дзесяць нялёгкіх гадоў.

— Была… Але я ўсё роўна не кіну дому, няхай твой Іван не надзімаецца дужа, а то лопне, як пухір! Не яго ем, са свайго мазаля кармлюся. А з панядзелка ў калгас пайду працаваць, цяпер во самы прыпар, сенакос, а людзей малавата… — І раптам стала тварам у твар, спытала строга: — От скажы, Кацька, чаго ты за яго трымаешся? Дзяцей ягоных тут няма… Анюта ў цябе ўжо вялікая, работніца… Жылі б мы… Э-эх, як бы яшчэ жылі-пажыва-а-алі-і!..

Кацярына адвяла вочы ўбок, сказала з уздыхам:

— Не так гэта ўсё проста, Гіленка… Некалі ты ўсё зразумееш і апраўдаеш мяне. Пацярпі трохі. І не гавары больш такое, чуеш?

— Добра, не буду. Але і ты скажы яму, каб не чапіўся…

— Ды ўжо ж…

— І каб Анюту дужа не перагружаў. От учора за смалякамі аж на расцяробы паслаў. Бачыла, колькі пеньчукоў яна прыцегла? Я і то ледзь падняла…

Кацярына сама сабе ўсміхнулася, адвяла вочы ўбок, нібы саромеючыся таго, што падумала. Падумала і сказала:

— То ёй кавалеры з-за рэчкі памагалі. Мар'ін Мікола і Міронішын Алесь. І дровы, бачыла, склалі прыцемкам. Устаў Іван рана і дзівіцца — учора позна кончыў калоць, а ўсё складзена. Пахваліў Анютку…

Гэлька кпліва пахітала галавою.

— Глядзі, Каця… Ранняя яна ў цябе.

— Затое хлопцы познія, — аж рассмяялася Кацярына. — Убачылі мяне, засаромеліся, як малыя дзеці. Добрыя хлопцы, няхай дружыць з імі Анютка. У школу ж адну не пусціш, а з імі і смялей, і весялей… — Раптам яна спынілася, схапіла Гэльку за руку. — Ой, глядзі, хто гэта там ідзе!

Па палявой дарозе, што вяла з Калінаўкі на Замошша і пралягала між збожжа, ішоў сляпы жабрак з кіем і кайстрай. Тут, ля хутара, дарога збочвала аж да закінутага, з гнілым зрубам калодзежа, што стаяў ля колішняга хлява — цяпер ад яго застаўся толькі каменны падмурак ды розны друз, — і сёстры добра-ткі бачылі незвычайнага падарожніка. Не звяртаючы на іх ніякай увагі, тыркаючы кійком у дарогу, ён пратопаў адкрытую мясціну і пашыбаваў у жыта. А сёстры глядзелі ў той бок, бы зачараваныя такім незвычайным відовішчам.

— Ка-ця, — неяк сцішана, нібы баючыся, што яе хто пачуе, пачала Гэлька, — у мяне, ведаеш, аж сэрца зайшлося, калі я глянула на гэтага старца…

— А чаго ж?..

— Не ведаю… Паходка яго — бачком, бачком неяк… І доўгія рукі…

— Ну і што?

— Дужа ж ён Зыгмуся нагадвае…

— Бач ты-ы-ы!.. І мне ж тое падалося. Цьфу, цьфу, — нібыта плюнула яна на зямлю. — Не-е, Пленка, адтуль, куды яго саслалі, не вяртаюцца.

— Такі хлюст праз іголачнае вушка пралезе, з вады сухі выйдзе, — усё глядзела, аж калацілася ўся, на дарогу Гэлька. — Казаў жа Зыгмусь, як бралі, што ён яшчэ змеліць у сваім млыне… нечыя костачкі.

Кацярына прамаўчала, бо і сама не дужа верыла ў тое, што гаварыла сястры, і яны, бы згаварыўшыся, адразу павярнулі назад, ішлі моўчкі аж да хаты.

— Трэба будзе Кузьмічу сказаць, — ужо ў двары зноў падала голас Гэлька. — Лішняя перасцярога не пашкодзіць. Ды і казаў ён мне — калі каго незнаёмага сустрэнеш, то дакладвай…

— Як знаеш, Гіленка…

— Знаю. Толькі от каб свайму ты — ні гу-гу. Нешта ён апошнім часам падоўгу дома не бывае.

— Дык жа ён да сястры ў Калінаўку ходзіць, памагае ёй з сенам…

— А я сустракала раз яго сястру. Дык, ведаеш, жалілася, што як з'ехаў Іван, дык і памагчы ёй некаму. Кажа, і носа не патыкае… От і разбярыся тутака — што да чаго.

— Няўжо яна гэткае казала? — аж сумелася Кацярына, аж спынілася ля дзвярэй.

— Гэткае… Падумай цяпер, сястрычка, дзе твой Іван швэндаецца…

— А не прыдумала ты ўсё гэта, — прыжмурыла яна на сястру вочы. — Можа, па злосці гаворыш?

— Якая ж у мяне злосць на цябе, Кацька! Адны ж мы тутака, шкадую я цябе — от што. Таму і не казала дагэтуль, маўчала. А як дазнацца, дзе ён бывае — розуму не дабяру. І гэтага, што ноччу прыходзіць, некуды пасылае ўсё. Ой, глядзі, каб праз іх і нам не трапіць у якую непрыемнасць! Глядзі, Кацька, ты павінна лепш усё ягонае разумець і бачыць…

Разведчыкі

Захапіўшыся працай, Мікола і Анюта не заўважылі, як да іх, задыханы, нейкі ўстрывожаны — аж змяніўся ў твары, — прыбег Алесь. Яго светлыя валасы крыламі аблеглі.

— Мікола, хадзі сюды! — спыніўшыся крыху воддаль, паклікаў ён таварыша. І ў голасе яго, як і ў выглядзе, адчувалася штосьці важнае і тэрміновае.

Мікола ўваткнуў сякеру ў пень, прывычна падцягнуў штаны і накіраваўся да Алеся, таксама ўжо ўстрывожаны, напяты, бо ведаў — той абы-чаго не дужа пабяжыць…

— Ну, што там здарылася? — у нецярпенні спытаў ён, падышоўшы.

— Адыдземся яшчэ крышачку, раскажу…

— А мне што — нельга паслухаць? Сакрэт? — памкнулася да хлопцаў Анюта, ды Алесь выставіў перад сабою далонь як заслону.

— Сакрэт!

Яна незадаволена насупілася, прагаварыла:

— Сябры, называецца… Ну і я вам больш нічога-нічога не раскажу…

А сама падумала: «Усё роўна Мікола адкрые мне тую тайну, нідзе не дзенецца… Адкрые як міленькі…» І гэтае апошняе слова ёй дужа спадабалася, яна села на пень непадалёк ад ужо напоўненых мяхоў і з усмешкай, якая так прыемна аздобіла яе твар, колькі разоў паўтарыла ў думках: «Міленькі…» Ад гэтых думак ёй стала так весела, так лагодна на душы, што яна аж рассмяялася, гледзячы, як перагаворваюцца, як размахваюць рукамі, падскокваюць хлопцы.

А тыя і праўда дужа ўжо захапіліся сваёй гаворкай, забыўшыся і на Анюту, і на смалякі, і на ўсё на свеце…

— Так Тупік і казаў, што Зыгмусь Гурэцкі ўцёк? Як жа ён адтуль уцёк? Хіба яго не пільнавалі? Ды не можа быць, каб такое казаў! — усё не верыў Мікола.

— От жа казаў… І яшчэ прасіў тату, каб ён, быццам па якой справе, схадзіў у Мокры Лог і добранька там агледзеў усё, бо ў тым яры спакон веку розныя бандзюкі хаваюцца… — Ад узрушанасці Алесь расчырванеўся, соп і аж заікаўся. — А гэты жабрак тут круціцца нездарма… — і аж прысвіснуў: — Слу-хай, Мікола! А можа, ён ніякі і не жабрак? І не сляпы?

— Пойдзем от да Тупіка і ўсё раскажам! — вырашыў Мікола. — Толькі паможам Анюце… — нарэшце азірнуўся ён, і на яго худым смуглявым твары ледзь прабілася сарамяжлівая чырвань. Алесь гэта ўлавіў і быццам незнарок, але з папрокам сказаў:

— Нешта вы без мяне згаварыліся ў смалякі хадзіць… Ці ж я лішні?

— А мы не дамаўляліся і не згаворваліся. Проста Анюта баіцца адна, казала. Сама мяне дагнала. Калі не верыш, то от спытайся ў яе.

— Што там пытацца… — Алесь зірнуў на Анюту і ўздыхнуў.— Мяне дык ніколі не даганяла…

Мікола палічыў за лепшае змяніць гэту непатрэбную і далікатную гаворку і таму ўжо цішэй, як якую таямніцу, сказаў Алесю тое, што сам чуў:

— У Тупіка, вунь, стралялі…

— Ведаю!

— Мы яму павінны заўсёды памагаць… Значыць, і пра вінтоўку расказаць трэба. А то неяк нядобра выходзіць — хаваем, як тыя бандзюкі…

— Можа, і нам спатрэбіцца. Ды і страляць бы навучыцца, — аж прыжмурыў левае вока. — Га, Мікола? Давай зойдзем далёка ў лес ды пастраляем…

— Настраляеш на сваю галаву. За гэта ведаеш, што можа быць? Турма…

— І што хаваем вінтоўку, можа быць турма…

— Можа… Вось аддадзім, і Тупік нас навучыць.

— Быў яму час! — махнуў рукою Алесь і першы рушыў да Анюты, думаючы ўжо нешта сваё, патаемнае. Цяпер ён хоць і сам не ведаў чаму, але злаваўся на Анюту. Яму хацелася сказаць ёй штосьці едкае, балючае.

Яна глядзела на сяброў, злёгку схіліўшы набок галаву.

— Насакрэтнічалі? — спытала прыязна, без крыўды. — Цяпер бярыцеся за мяхі.

— Гэта справа прывычная, — абыякава сказаў Алесь і ўхапіў яе мех так лоўка, быццам ён усё жыццё толькі тое і рабіў, што насіў мяхі.— Пайшлі…

Назад дайшлі без асаблівых прыгод, калі не лічыць таго, што Анюціну шчарбатую сякерку, якую Мікола кінуў пад куст, як ні шукалі, не знайшлі, быццам яна правалілася.

— Ану яе! Яна і так нікуды не вартая была, — урэшце зноў узяўся за свой мех Мікола, і сябры, мінуўшы Мокры Лог, выйшлі на дарогу…

У Замошша трапілі толькі на другі дзень.

Знайшлі будынак сельсавета, у прыбудове да якога і жыў участковы, але дома яго не засталі: паехаў у Калінаўку. Так ім сказаў сельсавецкі пісар Адам, малады кучаравы хлопец з вясёлымі васільковымі вачамі, які сядзеў за шыкоўным пісьмовым сталом з пакояў пана Красоўскага. Такіх кучараў, як у пісара, хлопцы, колькі жывуць, ні ў кога не бачылі: белыя завіткі, быццам спецыяльна накручаныя на гарачы цвік, капой абляпілі яго круглую галаву.

— А вам па якой справе? — калі ўжо хлопцы наважыліся ісці, нібы між іншым пацікавіўся пісар.

— Па асабістай… Сакрэт, — першы, нібы хто яго цягнуў за язык, выпхнуўся наперад Алесь.

— Не па асабістай, а па дзяржаўнай, — нядобра зірнуў на сябра Мікола.

— О-о! Калі па дзяржаўнай, то пачакайце… Я вось яму такія-сякія паперы перапісваю. Тэрмінова, казаў. Значыць, хутка будзе… У-унь там пасядзіце, пад ліпаю.

На падворку пад кучаравай ліпаю ляжала на двух укапаных у зямлю слупках даволі вялікая дошка, пафарбаваная ў зялёны колер. Хлопцы селі з краю і пачалі чакаць.

Двор вялікі, увесь у зеляніне; густыя бэзавыя кусты купкамі абляпілі будыніну; трава ўсюды парасла такая, што хоць касі яе.

— Чаму іх не высеклі, кусты гэтыя? — успомніўшы, як гады тры назад з-за бэзавых кустоў быў забіты з кулацкага абрэза старшыня сельсавета, пачаў гаворку Алесь. — За імі ж лёгка бандзюку якому схавацца ды зноў…

— Цяпер ужо адпала такая небяспека…

— А ў Тупіка ж стралялі…

— То ў лесе. Цяпер яны сюды не сунуцца, па носе атрымаюць. А вунь і Сняжок! — аж загарэліся вочы ў Міколы, калі ён убачыў, як з-за высокага паркана, што ахінаў гэтае селішча — а было на двары аж пяць будынін, — выехаў Тупік на сваім беласнежным кані. Участковы таксама ўбачыў хлопцаў і пад'ехаў адразу да іх, асадзіў каня.

— Здарова, гвардыя! — узняў ён пад казырок правую руку з нагайкай і лоўка саскочыў з каня. — Бачу, што мяне чакаеце, гэтак?

— Анёш! — зноў заскочыў наперад Алесь. — А мы ўчора бачылі нейкага сляпога старца і… вінтоўка яшчэ…

— У каго вінтоўка? У старца? — чамусьці, зусім не здзіўляючыся такой важнай, на думку хлопцаў, навіне, абыякава спытаў міліцыянер.

Алесь зноў затараторыў:

— Ды не, не ў старца… Вінтоўку мы знайшлі пад падлогай у аборы. І яшчэ там у скрынцы былі патроны да вінтоўкі. Многа патронаў, блішчастыя…

— Бач ты! — цяпер ужо здзівіўся Тупік, прысаджваючыся да хлопцаў. А павады аброці адпусціў. Сняжок жа — ні з месца, стаіць сабе, стрыжэ вушамі, нібы слухае гамонку.

Мікола падышоў, узяў за аброць, гладзіў яго тугую гладкую шыю, частаваў цукрам, якога сёння ўзяў нямала, слухаў Алесеву размову з Тупікам і думаў, што з Алесем яму здорава пашанцавала: такога гаваркога, адкрытага таварыша яму акурат бракавала ўвесь час, бо сам ён сарамяжлівы, не любіць мнагаслоўя, ніколі не вытыркаецца наперад. Іншых жа людзей заўсёды слухае ўважліва. Яго пры гутарцы ўвесь час, як людзі казалі, трэба цягнуць за язык.

І раптам, як стрэл, над галавой прагучалі на дзіва спакойныя словы міліцыянера:

— То не старац, брацішкі, то так замаскіраваўся Зыгмусь, сынок пана Гурэцкага! Уцякалі яны, дык старога падстрэлілі, як курапатку, а малады, бач, збег… І вінтоўку ён, відаць, прыхаваў, па яе прыходзіў. Што вы перахавалі — гэта добранька. Ды вось толькі думаецца мне — не адна яна ў яго прыхавана, як бы той Зыгмусь зноў не ўздумаў старых сяброў шукаць…

«І адкуль ён усё ведае? — дзівіўся Мікола. — Яго нічым не здзівіш…»

Мікола як трымаў каня за аброць, так і падышоў разам з ім.

— Можна, мы будзем усё-ўсё вам гаварыць, — нясмела пачаў ён, але Тупік перапыніў яго.

— Не можна, а трэба! Абавязкова трэба, брацішкі! Будзеце маімі разведчыкамі! — паклаў ім на галовы моцныя свае далоні Тупік. — Ваша інфармацыя, аказваецца, лепшая і найбольш поўная, чым усе іншыя…

І хоць ім не асабліва што гаварыла мала зразумелае слова «інфармацыя», але яны добра ўсведамлялі, што быць разведчыкамі ў такога паважанага чалавека, як Тупік, — гэта ўжо вялікі гонар. І вялікая адказнасць…

— А з вінтоўкай будзьце асцярожны, брацішкі, няхай яна пакуль паляжыць, я хутка там буду, і мы разам прыдумаем, як нам далей дзейнічаць…

Нечаканае адкрыццё

— А ты, Мікола, завядзі каня ў лужок ды спутай яго там, — бачачы, што Мікола ні на хвіліну не выпускае з рук аброці і ўсё любуецца Сняжком, папрасіў яго Тупік, на вялікую радасць хлопцу: яму ўжо даўно карцела пабыць з канём без гаспадара ды павучыць яго падыходзіць на свіст. У кішэні мулялі тры драбкі цукру. Гэта, мабыць, ведаў і Сняжок, бо ўсё цягнуўся пысай да кішэні і фыркаў.

Тупік зняў сядло, аброць, занёс усё гэта ў сваю прыбудову і выйшаў з новенькім пяньковым путам. Конь жа і без аброці стаяў, быццам навязаны.

— Што, не ведаеш, як завесці каня на лужок? — убачыўшы Міколаву разгубленасць, спытаў Тупік. — А ты пакажы яму цукар і ідзі сабе паціху… — ён засмяяўся. — Ве-едаю, брацішка, што ў тваёй кішэні ёсць тая прынада. Бач, як мой цыркач пысай цягнецца! Ен і сапраўды цыркач, упэўнішся ў гэтым…

І пасля хлопцы аж дзівіліся, як конь, нібы той сабака, ішоў следам, цярпліва чакаючы пачастунку, і ціха раз-пораз пахропваў, прасіў.

Лужок, або — выган, быў побач з вёскай, у нізінцы, зарослай лазняком і альхоўнікам. Там ужо хадзіла некалькі аднаасобніцкіх коней, з якіх адзін быў дужа цікавы — пярэсты. Белыя і жоўтыя плямы на ўздутых баках і крупе, падсвечаныя зыркім сонцам, дужа ж нагадвалі карову, і толькі густая грывастая шыя і бязрогі лоб сведчылі аб тым, што гэта ўсё ж конь. Хлопцы аж спыніліся, залюбаваліся.

— Дзіва нейкае! — ухмыльнуўся Алесь. — Помесь каровы і каня, далібог! Помніш, мы чыталі пра розныя цуды прыроды…

Мікола дастаў з кішэні кавалачак цукру.

— Ну, Сняжок, што ты можаш нам паказаць, калі ты цыркач?

Ён высока, як мог, узняў угору той цукар і паціху пачаў пасвістваць. Конь падышоў і выцягнуў губы трубачкай. Мікола і ўкінуў у тую трубачку цукар. Сняжок пачаў хрумстаць і хітаць галавою.

— Гэта ўжо было! — махнуў рукою Алесь. — І ніякі ён не цыркач, за цукар любы падзякуе… От путай хутчэй, ды пойдзем дадому. Мне ўжо есці хочацца.

— Я яго спутаю унь там! — паказаў Мікола на невысокі каржакаваты дубок, што стаяў на краі лужка, і колькі было моцы кінуўся туды.

Конь паглядзеў яму ўслед, але не крануўся з месца, а пачаў скубці траву. І тады Мікола свіснуў у два пальцы, гучна паклікаў: «Сняжок! Сняжок!..»

Конь узняў галаву, бліснуў бялкамі вачэй, раздзьмуў ноздры і спакваля пайшоў на той кліч і новы свіст Міколкі. З кожнай хвілінай усё шпарчэй і шпарчэй. І вось ужо ён пабег, пусціўшы пушысты хвост па ветры, спярша трухам, а потым наўскач. Дагнаў Міколу і выцягнуў шыю — дай цукру!

Гэтая гульня спадабалася абодвум. Некалькі разоў Мікола адбегаўся і такім чынам клікаў Сняжка, і кожны раз той прыбягаў. Нават на першы свіст. Зрываецца з месца і галопам імчыць да свайго малога дрэсіроўшчыка…

— Міко-ола-а! — ледзь не плачучы, паклікаў таварыша Алесь. — Свісні — і я таксама прыбягу, толькі дай цукру! Дурань, знайшоў забаўку…

— Ты паглядзеў бы, як ён мяне лоўка на спіну падымае! — адкульсці данёсся слабы Міколаў голас.

— Чым? Капытамі? — з'едліва кпіў Алесь.

— Не, галавой…

Потым ужо, калі яны ішлі праз лес да свайго хутара, Мікола ўзрушана расказваў, як Сняжок, падбегшы на цукар, апускаў галаву, а ён, Мікола, садзіўся каню на шыю. Потым той узнімаў галаву, і Мікола лоўка, як з горачкі, слізгаў на спіну.

— Гэта дапраўдачкі здорава! — аж не верыў пачутаму Алесь. — Ён сапраўды кемлівы, той Сняжок. На яго можна залезці і пня не шукаць, абы-дзе, хоць на лузе, хоць на полі…

— Вось гэта адкрыццё! — усё больш захапляўся Мікола. Ён размахваў рукамі, забягаў наперад, ступаючы босымі нагамі па нагрэтаму прыску дарогі, гаварыў больш звычайнага. — Я навучу яго лажыцца, калі трэба будзе…

— Сняжок ляжа!

— Дзіва што! Ось толькі цукар, шкада, канчаецца, — з сумам загаварыў Мікола.

— А мы накапаем ля Мокрага Лога патронаў у французскіх акопах! Занясём у краму і здамо… Цукерак купім.

— Купім, — згадзіўся Мікола. — Ля Бярозы, кажуць, былі самыя баі з французамі. Там толькі капні — дык тых патронаў столькі, хоць жменяй чэрпай. Нават з порахам і доўгімі тупаносымі кулямі бываюць…

Так размаўляючы, хлопцы непрыкметна падышлі да зарослых дрэвамі могілак, за якімі цякла іх любімая Каза. Тут заўсёды змрок, цішыня. І таму яны прыціхлі, час ад часу касавурачыся ў глыбіню могілак, дзе стаяла цагляная каплічка.

І раптам Міколу як хто падкалоў.

— Чаму гэта ў каплічцы дзверы адчынены? — ціха азваўся ён і аж спыніўся.

— Там нехта ёсць! — Алесь паказаў на цёмную постаць, ледзь бачную ў прыцемку каплічкі, і сам падаўся за тоўстую хвою, што расла пры дарозе.

За ёй схаваўся і Мікола…

Міронава філасофія

Часта дзве сям'і, як адна, снедалі ці вячэралі разам за вялізарным доўгім сталом, які стаяў у пустой зале з абшарпанымі ружовымі шпалерамі. Да стала Мірон парабіў лавы з негабляваных дошак, якія ўзадраў у аборы. Гэта было яшчэ тады, калі тут балявалі начныя «госці», што абабралі ў Загацці краму.

Вячэралі разам і цяпер.

Міроніха адцадзіла бульбу і высыпала яе, бялюткую, разварыстую, у зялёную місу, паставіла пасярэдзіне стала. У гэткую ж, толькі яшчэ больш абабітую, пацямнелую місу наліла кіслага малака, нарэзала не дужа тоўстыя скібкі наздраватага прычарсцвелага хлеба — кожнаму па адной — і зірнула ў акно.

— Валацугі ўжо нашы ідуць, — кпліва сказала Мар'і, бо лічыла, што яе Алеся няйначай зводзіць Мікола. — Будзе ім акурат і абед, і вячэра…

— Ды ўжо ж… Самі вінаваты, — уздыхнула Мар'я. — Коля-то ў мяне папрасіўся.

— А мой усё маўчком, уве-е-есь бацюта. — Цяпер ужо яна глянула на Мірона. Той сядзеў за сталом прыцішана, хоць сёння добра накасіўся і прыцёг аж дзве лясёнкі травы, раскідаў у садзе за хатай, каб сохла.

Хлопцы зайшлі, спыніліся каля дзвярэй, вочы долу. Ды Алесь і тут не мог доўга маўчаць, пачаў хуценька тлумачыць, што яны пасвілі Тупікавага каня, а потым баяліся ісці паўз могілкі, дык абыходзілі.

— Не балбачы от, а садзіся есці! — піхнула яго ў плечы Міроніха. — Карову папасвіў бы лепш, а то як падстрэляць дзе ў шкодзе, дык усе з голаду ногі выпрутаем.

І гэта была праўда: карова карміла аж дзве сям'і, не давала ім «сесці на нішчымніцу», як гэта было ўжо з многімі сем'ямі.

На нейкі час гамонка заціхла. Адно было чутно, як шкрэбаюць па місе пацямнелыя ад часу драўляныя лыжкі ды як гучна сёрбае з конаўкі сырадой Мірон. Конаўка была непамерна вялікая, зробленая з гільзы снарада, але такая блішчастая, быццам залатая: Міроніха любіла чысціню. «Хоць бедна, але чыста», — заўсёды гаварыла яна, зрабіўшы якую-небудзь хатнюю работу. Адзіная яе рудаватая сукенка кожны дзень была зранку як новая — і памытая, і папрасаваная. Увечары яна здымала яе і зноў мыла, каб раніцай апрануцца ў чыстае. Гэта было добрым прыкладам і сынам: Алесь і Пятрок шанавалі адзежу, у бруд не соваліся, спаць у ёй не клаліся, як гэта рабіў сам Мірон.

— Пагоніце, хлопцы, заўтра сівую пасвіць, — парушыла маўчанне Мар'я. — Хоць якая карысць будзе…

— Пагонім, мама, — адразу згадзіўся Мікола. — Ці ж мы калі адмаўляліся?

— А я от, дапраўдачкі, люблю такую працу, каб з яе не толькі сабе карысць была, а каб і людзі карысталіся, — раптам задуменна пачаў Мірон. — Праца — яна, як смага…

— Дык ішоў бы ў калгас! — проста адказала на гэта Міроніха і дабрадушна засмяялася. — Працуй сабе там на людзей колькі ўлезе!

— І пайшоў бы… Толькі там ад маёй работы наўрад ці прыбавіцца што. Мне каб адразу, скажам, гектараў дзесяць зямлі ўзараць… Або махам стог скідаць. За гадзіну! Каб і на адпачынак часу засталося…

— Нам у школе чыталі, што ёсць такія машыны, якія аж па тры плугі цягаюць, — нясмела, быццам сам сабе, сказаў Мікола. — І па дзве сеялкі…

— Во! — Мірон тыцнуў на яго пальцам. — Тады і мне ў калгас можна! Дзень парабіў, але каб відна была тая работа. Такая мая хвіласохвія…

— А рэзгіны сена зімой карове ўкінуць — гэта не твая хвіласохвія, так выходзіць?

— Сэрца баліць ад тваіх рэзгін… І карак — во! — намуляў, дальбог, дапраўдачкі…

— Дур у цябе ў галаве, чалавеча, — от што я табе скажу. Гэта ўжо мая хвіласохвія! — зноў дабрадушна засмяялася Міроніха і пайшла ў другі пакой, дзе была печ.

Мікола падміргнуў Алесю і кіўнуў на яго бацьку, маўляў, бачыш, як усё добра атрымалася: у іх свае клопаты, свая гаворка, і пра тое, дзе яны так позна былі, ніхто не дапытваецца.

Яны хуценька павячэралі і выйшлі на падворак.

Сіні вечар апусціўся на лес, поле, далёкія лугі; над ярамі віднелася шэрая смуга, быццам там гарэлі кастры і дым ад іх уздымаўся ўгору; дзесьці ў жыце натужна, як па камандзе, пачыналі рыпець рапухі; у балоце, над паплавамі перакрыкваліся драчы…

— От бы схадзіць цяпер і паглядзець, што там Ваўчок робіць, — пачаў гаворку Алесь.

— Можа, ён яшчэ і не дома, — адказаў Мікола. Яны селі на чорную, парэпаную ад дажджоў і сонца, дубовую калоду, што немаведама з якога часу ляжала каля хаты, пад вокнамі, і прыціхлі. А можа, прыгадалі нечаканую сустрэчу на могілках? Там і сапраўды здарылася такое, што не адразу забудзецца…

…Схаваўшыся за тоўстай хвояй, хлопцы з цікавасцю і страхам глядзелі, як у капліцы мільгаў-мітусіўся нейкі цень. Потым ён высунуўся з праёма дзвярэй і зладзеявата азірнуўся. Гэта, на здзіўленнехлопцам, быў Іван Ваўчок. У руках ён трымаў парожні кошык.

Асцярожна, каб не рыпнулі дзверы, ён прычыніў іх і ўваткнуў у прабой таўставаты сук з зялёнай галінкай наверсе. Потым зноў азірнуўся па баках і, упэўніўшыся, што нідзе нікога, паволі, з угнутай па-воўчы галавою, патупаў у бок рэчкі, відаць, падаўся дадому.

Хлопцы стаялі як знямелыя. Цікавасць і страх адначасова адбіліся на іх узрушаных тварах. І відаць было, што пераможа цікавасць.

— Зойдзем? — ціха спытаў Алесь.

— Зойдзем, — гэтак жа ціха адказаў Мікола. Лёгка сказаць — зойдзем. Ногі нібы прыраслі да зямлі, у роце перасохла. А што, калі там, у капліцы, яшчэ нехта ёсць? Гэта хлопцы разумелі, таму і не спяшаліся. І добра зрабілі, бо неўзабаве ў тым баку, дзе знік Іван Ваўчок, трэснула галінка, і яны ўбачылі, як да капліцы падышоў незнаёмы чалавек. Не падышоў, а быццам прыкілгаў на сваіх доўгіх нагах-хадулях — да таго ён быў высокі і няскладны: ідзе, хістаецца ў бакі, як п'яны.

Следам вярнуўся і Ваўчок.

— Можа, што людскае прынёс? — спытаў ён у высокага. — А то, лічы, нішчымніца адна — хлеб ды цыбуля…

— Сала добры кус ёсць, — басавіта, з кашлем, адказаў той. — Сам ведаеш, якая цяпера скаромніна ў сенакос. Даўно ўжо людцы на адным малацэ… І таго не ва ўсіх, галадуха, браце ты мой, от што я табе скажу…

— Давай сала. І помні, Ігнат, ты павінен іх карміць, а не я. Ты-ы…

У голасе Ваўчка адчуваўся папрок.

— А ты?

— Я з імі ў бандзе Скуратовіча не быў, як ты… Глядзі-і, пранюхае тое Тупік, то засвішчаш у Салаўкі. У яго наконт гэтага — закон! І як табе ўдалося ад суда ўцячы?

— Праню-юхае… Калі ты не падбрэшаш… Я сваё прозвішча змяніў.

— А і падбрашу… Чаго мне баяцца? Што і прозвішча змяніў.

— Таму і цягнеш з мяне апошнія жылы?

— Таму… Ты ў мяне цяпер моцна на кручку сядзіш! — зарагатаў Ваўчок. — А я — у баку, я не знаўся з вамі! І баяцца мне няма чаго…

— Зыгмуся трэба баяцца! — сказаў Ігнат. — Зыгмуся… І хеўры ягонай. Хто першы звязаўся з Зыгмусем? Хто яго прыгалубіў? Га? Маўчыш…

Ігнат спачатку неяк засіпеў, бы засмяяўся, а потым закашляўся хрыпла, натужна.

Ваўчок нічога не адказаў, а зноў зайшоў у капліцу. Вярнуўся хутка і, як у першы раз, зашчапіў дзверы тым жа сукам з зялёнай галінкай.

— Ну, то я пайшоў у Замошша, — сказаў Ігнат. — Калі што якое дабуду — табе прынясу, на хутар.

— Не, не, не! — замахаў на яго рукамі, як адбіваўся, Ваўчок. — Начамі больш не прыходзь. Засеклі малыя, што на Гурэцкім хутары. Лепей у Мокрым Лозе хавай, пад каменем.

— Туды, у тую пячору, вужы лазяць.

— А ты ў анучу закруці.

— Ладна. Толькі сёння яшчэ прыйду. Дзела ёсць.

— Раз дзела — прыходзь…

Неўзабаве яны разышліся ў розныя бакі. І калі ў вечаровай цішыні заціхлі іх крокі, хлопцы, нават не згаворваючыся, бы іх цягнуў магніт, рушылі да каплічкі. Асцярожна адчынілі дзверы і зайшлі. Пры цьмяным асвятленні адзінага акенца яны ўбачылі ў куце нейкі драўляны столік. Там ляжаў хлеб; цыбуля і сала, як страва больш каштоўная, былі загорнуты ў газеціну і падвешаны на аборыне. На тым жа цвіку была наколата і паперка, напісаная друкаванымі літарамі: «Астатняе — у Мокрым Лозе».

— Давай возьмем сала! — узгарэўся Алесь.

— Што ты! Яны ж здагадаюцца, што ў капліцы нехта быў… Лепш раскажам усё Тупіку…

І яны пайшлі, зачыніўшы капліцу, як і было…

…— От якая мая хвіласохвія, — пачуўся з адчыненых дзвярэй хаты Міронаў голас. Ён нібы абудзіў хлопцаў ад успамінаў.— Каб і дзеці мае, і ўнукі не рвалі жылы на зямельцы, а каб знак ад іхняй працы быў! Дапраўдачкі…

— Добрая ў твайго бацькі хвіласохвія, — засмяяўся Мікола. — Каб не дужа перапрацаваўся…

— Неблагая, — згадзіўся Алесь. — Толькі от глядзі — зараз той філосаф спаць пагоніць, — паказаў ён на бацьку, які паволі набліжаўся.

— Не пагоніць. Мірон, калі пад'есць, лагаднее…

— Гэта — калі добра пад'есць, з мясам ці салам… Мірон і праўда не гнаў хлопцаў спаць. Толькі калі

ўбачыў, што сюды сунецца і малы Пятрок, сыкнуў на яго, і той, як мыш, шмыгануў назад у хату.

Падышоў, сеў на калоду з Міколавага боку, дастаў капшук, паперу і доўга моўчкі круціў цыгарку.

— Вам-то ўжо, дапраўдачкі, будзе лягчэй жыць, — папыхваючы цыгаркай, вёў тую застольную гаворку Мірон. — Што яно будзе — не ведаю, але косы ды сохі згінуць. От пабачыце. Не праца гэта, а наша пагібель…

— А як жа на паплавах, дзядзька Мірон, касіць будуць машыны, калі там касцы ў лапцях і то грузнуць? — нечакана, мусіць, і для Мірона спытаў Мікола. — Без косаў там не абысціся…

Мірон падумаў колькі хвілін, пахітаў галавою, як бы прыкідваючы, што ж на гэта адказаць. Потым махнуў рукою, сказаў упэўнена:

— Абыдземся і без паплавоў! Кароў туды будзем ганяць на пашу.

— А дзе ж на зіму тым каровам сена браць? — уставіў слова і Алесь.

— Сеяць будзем на добрай зямлі, касілкай убіраць, касілкай, — паўтарыў ён цвёрда. — Жыць тым, што было і што ёсць — лепш зусім не жыць. Такая мая хвіласохвія. От пабачыце, жэўжыкі, што ўсё-ўсё перайначыцца. Возьмем, да прыкладу, не палоску зямлі, а бязмежны абсяг…

Колькі ў той вечар дзіваў-цудаў нагаварыў ім дзядзька Мірон! Хлопцы слухалі і нямала дзівіліся — адкуль у яго, забітага горам чалавека, столькі веры ў будучае, у светлае і шчаслівае жыццё! Ён гаварыў, безумоўна, так, як думалася яму, як хацелася жыць, як хацелася змяніць жыццё на лепшае…

Слухаць Мірона ім было прыемна. І яны верылі кожнаму яго слову, бо амаль тое ж чыталі ў сваёй піянерскай газеце, тое ж чулі і ад настаўнікаў…

Цемень і цішыня спакваля насунуліся на хутар, толькі далёка на рацэ чулася раўнамернае тахканне буксіра. Эх, як шкадавалі хлопцы, што буксір праходзіць так позна! Удзень яны беглі б паўз той буксір і прасілі: «Параход! Дай цукерак!» І адтуль, з буксіра, паляцелі б на бераг дзве-тры цукеркі ў каляровых паперках. І пасля хлопцы добрую гадзіну шукалі б тыя цукеркі ў высокай траве паплавоў. Ах, якія яны былі смачныя, тыя «параходавы» цукеркі!..

Цяпер ноч, цемра… Нават хутара Красоўскага не відно. Там ужо, напэўна, спяць. А ці ўсе? Ці не чакае там Іван Ваўчок начнога госця Ігната? І пра што яны будуць гаварыць? Гэта ж так цікава. І так неабходна ведаць хлопцам. Яны ж цяпер не абы-хто, а разведчыкі самога Тупіка.

— Тата, мы пойдзем спаць… на сена, — гаворыць Алесь і ўстае. Устае і Мікола.

— Ідзіце, — гаворыць ім Мірон і задумваецца. І ўжо хочацца ведаць — пра што ён думае? Якая новая «хвіласохвія» прыйшла яму ў галаву.

Хлопцы быццам бы ідуць у прыбудоўку, дзе цяпер Міроніха складае сена, а самі, адышоўшыся, крута змяняюць напрамак і ўжо бягуць у бок рэчкі…

Зацкаваны звер

Зыгмусь сядзеў ля агню і думаў цяжкую думу: ці правільна ён зрабіў, прыйшоўшы сюды, дзе кожны чалавек, сустрэўшы яго, адразу пазнае. А можа, ужо даўно пазналі яго? Дадумаўся — прыкінуцца сляпым жабраком. Дзівак! З такой паходкай, як у яго, цяжка маскіравацца.

Сувязей у яго, лічы, ніякіх. З былой банды Скуратовіча азваўся толькі Ігнат. А хто ж абрабаваў магазін у Загацці? Ну, быў Крывы Панас. Гэта не Ігнат, гэты бабыль каго хочаш за грошы прадасць. Іван Ваўчок таксама не рыбіна — дробязь. Яму патрэбны тыя, хто абрабаваў магазін. Вінтоўку ж от нехта забраў! Хто? Дзе ён, той нехта?.. Вось яшчэ чаго не хапае — зброі. Голымі рукамі Тупіку і тым, хто пусціў на вецер яго, Зыгмусеў, маёнтак, не адпомсціш…

Зыгмусь прыгадаў, як страляў з нагана ў Тупіка, страляў адзіным патронам. Другога не было. І прамахнуўся. Цяпер той наган, як непатрэбная цацка. А патронаў у аборы было шмат. З вінтоўкі можна было зрабіць абрэз…

Непадалёку ў хмызняку кігікнула кнігаўка. Гэта Ігнат. Зыгмусь азваўся качкай. Гэта ён рабіў цудоўна: складзе рукі лодачкай і трубіць між вялікіх пальцаў, трубіць трывожна, гучна, бы сапраўдная качка. Гэтаму майстэрству навучыў яго бацька, калі яны хадзілі на паляванне на свае паплавы да ракі. Свае лугі! Як гэта балюча ўспамінаць! «Цяпер, вунь, на тых лугах ставяць стагі мужыкі, быдла. Ставяць сабе… От пайсці б ды папаліць тыя стагі…»

Падышоў Ігнат, прысеў побач, моўчкі пачаў падкідаць адгарэлыя канцы ў агонь.

— Ну, цо чуваць, цо новэго? — не стрываў, спытаў Зыгмусь, і асветлены зыркім полымем твар яго насцярожана застыў у чаканні.

— Ніц! — са злосцю адказаў Ігнат. — Нічога новага не чутно. Усё старое, як свет…

— А чэго пан злуецца?

— А тэго! Гаварыў бы як людзі, а то цокаеш, бы ты не гэткі ж беларус, як і я… І гэткі ж пан!

— Я естам поляк! — у сваю чаргу зазлаваў Зыгмусь.

— А-а, — махнуў рукою Ігнат, і малы, востры тварык яго скрывіўся ў пагардлівай усмешцы. — Ты такі ж паляк, як я француз. Шляхта недабітая — от хто ты естам…

«Гэты хам гаворыць праўду… і не баіцца. А раз не баіцца, то свой. Чужы падлізваўся б, дагаджаў… Але ж так вось, запанібрата… я не раўня яму, былому батраку…» — думалася Зыгмусю. Ён даўно пабойваўся Ігната, яшчэ з таго часу, калі той, як Скуратовіча акружылі вайскоўцы ды чэкісты, смелым манеўрам вывеў яго з акружэння. Тады, бадай, ім толькі і пашэнціла выратавацца…

Яшчэ ўспомнілася, як у самы крытычны момант гэты Ігнат схапіў Скуратовіча загрудкі і крыкнуў у твар: «Настася твая навяла на след, баба! З-за цябе гінем!»

Колькі ні думаў Зыгмусь, ніяк не мог дайсці да розуму — чаму гэта Ігната, які быў разам з ім у бандзе Скуратовіча, на волі, чаму яго не судзілі? Працуе сабе ў калгасе і нікога не баіцца. Казаў — змяніў прозвішча. А твар хіба зменіш? Можа ж нехта і пазнаць, ездзіў жа ён са Скуратовічам па вёсках. Тады, як судзілі Зыгмуся, Ігнат недзе знік, казалі, уцёк з-пад стражы. Дык чаго ж зноў сюды прыцёгся? Ці не за тым жа золатам? А можа, ён правакатар, гэты Ігнат? Можа, прадаўся на міласць новай улады і служыць ёй? Ой, колькі цяжкіх думак у Зыгмуся, колькі нявырашаных пытанняў!

— А што гэты Ваўчок — надзейны чалавек? — спытаў Зыгмусь, узняўшы аброслы худы твар.

— Жмот, — коратка кінуў Ігнат. — Я яму заўчора амаль цэлы вэнджаны кумпяк прыцёг, дык ён, жмінда, большую палову сабе пакінуў. Гэта мне, кажа, за тое, што маўчу, што нашу ў капліцу рознае рыззё ды ежу. Рызыкую… От і думай цяпера, як тут давяраць. Не заплоціш яму як след, то можа перакінуцца да таго, хто больш дасць… — Ігнат паглядзеў на Зыгмуся сумным позіркам. — Ты б не цягнуў, кінуў бы ўжо сабаку тую костку, якую абяцаў.

— Многа ён хоча! — зарагатаў, паказаўшы рэдкія жоўтыя ад махоркі зубы, той. — Золата яму пашкодзіць.

— А нам? За золата можна дастаць зброю. І я, здаецца, ведаю — дзе яе дастаць.

— Пакуль бацькава золата ў зямлі, вы, упэўнены, будзеце памагаць мне. І я сумняваюся, цо… — Ён усміхнуўся, паправіўся: — Што вы гэтак жа верна будзеце мне служыць тады, калі я тое золата дастану ды падзялю…

«Хітры, гад, кемлівы, — падумаў Ігнат. — Трэба будзе нацкаваць Ваўчка… Гуляць у жмуркі з гэтым Зыгмусем вельмі непрыемная і небяспечная рэч. Можа і пранюхаць — хто я на самай справе. Або наробіць яшчэ якой бяды, дык і я буду вінаваты, што не перасцярог… Адно ясна — да абрабаванага магазіна ён не мае ніякага дачынення».

— Мне асабіста яно не дужа патрэбна, тваё золата, — пазяхнуўшы, абыякава зазначыў Ігнат. — З золатам няцяжка і пагарэць. Мне людзі патрэбны, сіла…

— Няўжо ты яшчэ спадзяешся набраць надзейных людзей і стаць новым Скуратовічам? — у голасе Зыгмуся пачуліся насмешлівыя ноткі.

— Спадзяюся. Хоць не ў такім маштабе. Я ж цяпера жанаты, жыву побач з міліцыянерам. Ведаеш, як трэба вуха востра трымаць, ого!

— Ідыёт! — перапыніў яго Зыгмусь. — І што далей? Цяпер жа не дваццатыя гады, а трыццатыя. Ты хоць чытаеш газеты?

— Чытаю, дарэчы. І сабе для памяці, і людзям. Я ж цяпера лепшы вясковы агітатар…

— Тым больш смешна — навошта табе, як ты кажаш, сіла? Нас ужо трое: ты, я, Ваўчок. Гэтага для мяне хопіць. Трэба толькі не сядзець, а дзейнічаць.

— Што ты маеш на ўвазе?

— Толькі помсту. Адпомшчу сваім крыўдзіцелям і знікну. Назаўсёды.

— Куды знікнеш?

— У буйны горад падамся. Там цяпер можна вунь як між людзей зашыцца. Дастаў новыя паперы, як ты, і жыві сабе!

— А мы — як?

Зыгмусь паволі павярнуўся да Ігната, нейкі час глядзеў на яго доўгім варожым позіркам.

— У мяне такое адчуванне, быццам я ў кабінеце следчага, — націскаючы на апошняе слова, глуха вымавіў ён. — Вужака ты, Ігнат, задужа слізкі. Невядома, якім паветрам ты дыхаеш. Якія от у цябе планы?

— Я знайду тых, хто папрацаваў у Загацці,— памяркоўна сказаў Ігнат.

— Толькі не з маёй дапамогай, — адразу ж падхапіў Зыгмусь. — Ясна?

«Во — гад! Як у ваду глядзіць… Ці ён думкі мае чытае?» — падумаў Ігнат і прамовіў сцішана:

— Сам знайду. У Калінаўку пайду да аднаго чалавека. Ён, здаецца, нешта ведае…

— Да Крывога Панаса?

— Да яго…

— Дарэмна!

— Чаму?

— Зноў допыт? Хто табе назваў яго імя?

— Ты…

— Калі? — узняў чорныя густыя бровы Зыгмусь.

— Вось цяпер… Спытаў — да каго я пайду. І адказаў — да Крывога Панаса. Я ж толькі падазраваў яго, а ты сваёй падказкай пацвердзіў маё падазрэнне на Крывога Панаса…

— Ну і следчы!

— Там трэба шукаць сляды, што вядуць ад Загацкай крамы, гэта факт…

Нічога не адказаў на гэта раптам пазмрачнелы Зыгмусь. Лёг на пасланы ля агню вайсковы бушлат, падпёр правай рукою галаву і задумаўся, аж вочы прыжмурыў. Быццам заснуў.

Зноў згаслы агонь ледзь асвятляў яго аброслы, малпападобны твар. Ужо добра сцямнела, і Ігнат заспяшаўся.

— Ну, я пайшоў дадому, — стаў ён на ногі.— Спраў — на ўсю ноч… Цябе вось яшчэ кармі…

— З богам, — Зыгмусь нават не крануўся. І толькі тады, як заціхлі Ігнатавы крокі, падхапіўся, сеў, агледзеўся, падумаў: «Трэба мяняць месца. Пайду ў Мокры Лог. Чорт яго ведае, гэтага Ігната, што ў яго наўме. Штосьці хітруе, выпытвае. А раптам ды сапраўды правакатар? Не! За службу ў Скуратовіча яму ніхто не даруе. Вось толькі дужа падазрона, як гэта ён пазбег суда. Чорт! І што ён толькі ад мяне хоча? Золата? Ха-ха-ха!»

Ад гэтых думак Зыгмусю стала весялей. Падняў з зямлі бушлат, які дні тры назад прынёс у капліцу Ваўчок, торбу з ежай. Торбу павесіў на плячо — так зручней ісці. Толькі ішоў ён цяпер не смела, як першы раз, ішоў з аглядкай, часта прыслухоўваўся да наваколля: цяпер ён сябе выкрыў, страляў у Тупіка. Могуць быць засады. Той не даруе такога няўмелага стрэлу, той страляе трапна…

Зацкаваным зверам ішоў пан Гурэцкі-малодшы па начным сцішаным лесе…

Начная размова

Як толькі хлопцы перайшлі бродам рэчку, яны ледзь не натыкнуліся на ўжо знаёмага Ігната. Ён ішоў уздоўж рэчкі і нешта мармытаў сабе пад нос.

— Ледзь не прагарэлі,— калі доўгая постаць растварылася ў начной цемрадзі, прамовіў Алесь.

— Затое прыйшлі ў час! Ён яшчэ толькі пайшоў да Ваўчка, — задаволена азваўся Мікола. — От будзе што заўтра Тупіку расказаць!

Алесь быў не такі аптыміст. Ён ішоў, часта азіраўся, спыняўся, услухоўваючыся ў наваколле, быццам за імі хто цікаваў.

— А можа, павернем? — у які раз спыніўшыся, папрасіў ён. — Бандыт жа ён… той Ігнат…

— Сказаў яшчэ! — тузануў яго за рукаў Мікола. — Разведчык, называецца…

Хлопцы зноў рушылі наперад, але больш асцярожна. Пераадольваючы страх, як лісы, прыпадаючы да зямлі, падкраліся яны да павеці, што стаяла на водшыбе, непадалёк ад хаты, зашыліся між леташнімі жытнёвымі снапамі і свежым сенам і сцішыліся. Ціха было і навокал. У вокнах святла не відаць, толькі свяціліся шчыліны высокіх дзвярэй, што вялі ў прасторныя сенцы. Там чутна была і прыглушаная гаворка.

— Падслухалі, называецца, — шапнуў Алесь.

— Цс-с! — Мікола прыкрыў яму далоняй рот, бо ў гэты час дзверы адчыніліся, і два цёмныя і таму дужа страшныя мужчыны выйшлі на ганак, сышлі з прыступак — тук-тук-тук. Тры прыступкі. І вось постаці ўжо кіруюцца да паветкі. У хлопцаў аж дух заняло, аж мурашкі пабеглі пад кашулямі: постаці падышлі так блізка, што было чуваць, як цяжка сапе тоўсты дыхавічны Іван.

Алесь аж сеў на сухое як порах сена, і тое зашамацела, здавалася, вельмі гучна. Хаця б не пачулі тыя! І добра, што ў гэты момант загаварыў Ігнат.

— Тут-то нас ніхто не пачуе, — пачаў ён гучна. — А прыйшоў я вось чаго… У хлопцаў з таго берага недзе схавана вінтоўка і патроны… Шмат патронаў… Дык ты, будзь ласкаў, выведай як-небудзь — куды яны тое дабро схавалі, ды перахапі. Зыгмусь добра адмервае, не пашкадуе…

— Як жа ты ўведаеш, дзе схавалі,— буркнуў Ваўчок. — Не возьмеш жа іх загрудкі…

— Хітрасцю трэба. Сам прыдумай — як…

— А ты мне не загадвай! От вазьму ды незнарок прагаваруся, дзе не трэба, га? Ха-ха-ха!

— Не здзекуйся…

— А я магу!

— Ведаю, можаш… Мог, правільней. Цяпер запэцкаўся… Ды гэта загад, разумееш? Не мой, вядома, загад, а яго…

— Я яшчэ не запісаўся ў вашу банду, каб мне загадвалі. І не запішуся! Сваю долю забяру — і будзьце здаровы, я вас не ведаю, вы — мяне. Я чэсны чалавек…

— За долю плаціць трэба, адрабіць, калі ты такі ўжо чэсны чалавек…

— А харч, а вопратку, што насіў у капліцу — не работа? — павысіў голас Ваўчок.

— То ж я табе прыносіў — і кумпякі, якія ты, дарэчы, дзяліў… І сала, і бушлат… Сам у людзей краў, а табе даваў.

— І яшчэ дасі! Ты, брат, моцна ў маім кулаку сядзіш! — зноў зарагатаў Ваўчок. — Калі сям'ю маеш, то не збяжыш. Добра я цябе тады прыкмеціў, калі яшчэ Скуратовіч у Пабярэжжы баляваў, ты тады пры яго кані быў, халуём!

Нічога не адказаў на гэта Ігнат, толькі цяжка, са стогнам, уздыхнуў.

— Ладна, — нарэшце зноў падаў ён голас. — Паспрабуй выведаць у хлопцаў тое-сёе, паласкавей з імі будзь, не гыркай. Можа, які яшчэ і зяцем будзе…

— Дурань! Вярзеш абы-што…

— Табе ж на карысць, табе запішацца, а не мне. Хай з тваіх рук Зыгмусь зброю атрымае — от якая справа цяперака табе дадзена, калі ты ў наш хаўрус уступіў…

Яны яшчэ пагаварылі крыху ды разышліся. Ваўчок пайшоў дадому, а Ігнат — уніз, да рэчкі.

Хлопцы ж сядзелі, бы хто іх там прывязаў. Нечаканая навіна аглушыла іх, пазбавіла сілы: ворагі ведаюць, што ў іх ёсць вінтоўка. А гэта ўжо небяспечна…

— Мікола, чуеш, — ледзь не плачучы, пачаў Алесь. — Хто гэта сказаў Ігнату, што ў нас вінтоўка? Га?

— Каб жа я ведаў — хто? Можа, ты дзе прагаварыўся…

— Я? Ты што гэта?! Каб мне язык апух, калі я дзе што якое каму…

— Дык жа і не я. А хто тады?

Яны яшчэ пасядзелі крышачку, потым паволі вылезлі са свайго сховішча і крадком пакіравалі да хутара. Але не прайшлі і паловы дарогі, як заўважылі каля куста чорны сілуэт Ігната. На фоне зорнага неба ён выглядаў надзвычай высокім.

Яны спыніліся ў нерашучасці, аж прыгнуліся да зямлі: Ігнат стаяў якраз на іхняй дарозе, каля броду. Ці не заўважыў, часам, ён іх? Каго чакае?

— Падыдзіце, разведчыкі,— нечакана даволі гучна сказаў Ігнат, а хлопцам здалося, што голас яго скалануў паветра грамавым раскатам. — Не бойцеся… Мы ўжо тут з вамі сёння сустракаліся…

Яшчэ можна было ўцячы, і яны, схапіўшыся за рукі, хацелі кінуцца ў хмызняк, што густа рос каля ракі, як пачулі зусім ужо неверагоднае:

— Я вас пачуў яшчэ там, пад павеццю… Эх, гора-разведчыкі! Доўга я буду вас чакаць? У мяне і для вас ёсць загад, толькі ўжо ад Тупіка…

Мікола выпусціў Алесеву руку.

— Ты бяжы на хутар, а я падыду да яго! — рашуча сказаў ён. — Ігнат жа за намі не гоніцца, а з такімі нагамі мог бы дагнаць у два скачкі…

— Не, — запярэчыў Алесь. — Мы падыдзем удвух…

І яны паволі, зноў перасільваючы страх, паддаўшыся нейкаму незразумеламу інстынкту, пачалі набліжацца да Ігната, гатовыя ў любы момант ірвануць у кусты. Не дайшлі, можа, крокаў дзесяць, спыніліся, насцярожыліся.

— Усё падслухалі, жэўжыкі? — спытаў у іх Ігнат насмешліва. — Добра, што той Іван глухаваты, не ўчуў, як нехта з вас чмякнуўся на сена.

— Гэта я… сеў,— прызнаўся Алесь.

— Дык от што, блазнота, — ужо больш строга прамовіў Ігнат. — Больш туды не хадзіце, а то гэта стала вядома таму, каму не трэба ведаць… Так і да бяды недалёка… А пра вінтоўку мне Кузьміч сказаў. Былі вы ў яго? Гаварылі? То-та… Цяпер не апраўдвайцеся. Пайшлі от лепш да вас на хутар. У мяне важная справа ёсць…

— Не пойдзем! — адрэзаў Мікола. — Вы служыце бандыту Зыгмусю…

— І вы яму служыце, — сказаў на гэта Ігнат.

— Ніколі!

— Зыгмусь — гэта цяпер нуль, разумееце? Галоўнае цяперака знайсці сапраўдных бандытаў, тых, хто абрабаваў магазін, хто можа яшчэ натварыць бяды…

— А пра вінтоўку нашто вы сказалі Ваўчку? — пасмялеў, азваўся і Алесь.

— Каб яе, як і задумана, атрымаў Зыгмусь.

— І страляў у Тупіка? — усё больш злаваўся Мікола. Ён ніяк не мог зразумець — што Ігнат за чалавек і каму на самай справе ён служыць.

— Не стрэліць… калі вы мне яе цяперака на нейкі час дадзіце…

— Вы былі ў бандзе…

— Быў… Але гэта не вашага розуму справа! Хопіць, хлопцы! — нарэшце бы загадаў Ігнат. — Усё пра мяне вам раскажа сам Кузьміч, вы толькі папытайце…

— От як раскажа, тады і вінтоўку, — пачаў быў Мікола, але Ігнат яго перапыніў:

— Згодзен… Толькі з адной умовай.

— Якой? — спытаў Мікола.

— Каб пра нашу начную размову больш не ведала ні адна жывая душа, а то… кепска вам будзе, хлопчыкі…— У голасе Ігната пачуліся пагрозлівыя ноткі.— Зарубіце гэта сабе на носе, хлопчыкі…

Ён хістануўся і знік. Ды так раптоўна, што хлопцам падалося — праваліўся скрозь зямлю. Быццам і не было яго тут. Хлопцы яшчэ нейкі час пастаялі і пайшлі да броду, на хаду падкасваючы штаны.

— Вось бачыш, у якую гісторыю праз цябе мы ўліплі,— папракнуў сябра Мікола, калі яны перайшлі рэчку.

— Не толькі праз мяне: Ігнат засек нас яшчэ тады, калі сюды ішлі, каля рэчкі.

— Як засек?

— Чуў жа сам — мы сёння з вамі тут сустракаліся, — падрабляючыся пад грубы Ігнатаў голас, сказаў Алесь.

— Ага, хі-ітрушчы ён! — згадзіўся Мікола. — Вось і зразумей цяпер — каму ён служыць, нашым ці вашым…

— Ясна каму, калі ў Скуратовіча быў халуём…

— Так-то яно так, але…

— Ніякіх але… Бандыт ён!

— Пра яго ўсё нам раскажа Тупік, — нарэшце нібыта падвёў вынік гаворцы Мікола. — А цяпер пайшлі спаць, бо хутка пачне світаць…

Поўныя мноства супярэчлівых думак ад начных размоў, змораныя напружаным чаканнем і страхам, хлопцы заваліліся ў прыбудоўку на сена і адразу паснулі…

Складаная задача

Тупік ехаў на хутары з намерам распытаць у Мірона пра тых людзей, якія былі з Крывым Панасам, і заадно пагаварыць з хлопцамі, зрабіць тое, што задумаў: «узброіць» Зыгмуся, каб той сам папаўся са зброяй… Узяць самога Панаса цяпер нельга: яго хаўруснікі, чаго добрага, сапраўды папаляць хутары ды пазбягаюць, лаві пасля іх. Браць — дык усіх разам, і ў гэтым яму дапаможа Зыгмусь — рана ці позна, а бандзюкі згуртуюцца вакол яго, нездарма ж ён так настойліва шукае сабе хаўруснікаў. Ваўчка, гэтага хціўцу, жмота, ужо завербаваў, паабяцаўшы яму добрую плату. А чым жа будзе плаціць? Казаў — золатам. Няўжо і сапраўды ён ведае, дзе стары Гурэцкі схаваў сваё дабро? Па гэтай прычыне Зыгмуся таксама браць нельга, трэба выведаць усё, авалодаць скарбам, калі ён сапраўды існуе, і тады ўжо арыштаваць усіх. У гэтым яму паабяцалі дапамогу ў раёне.

Дзень выдаўся цёплы, пагодлівы. Белыя хмурынкі, здавалася, нерухома павіслі ў высокім паднябессі, і адтуль, з вышыні, ледзь чутна далятаў падобны на свіст крык арла-белахвосціка. Яны даўно, з незапамятнага часу, гняздзяцца ў Замашанскім лесе, які цягнецца ўздоўж ракі Бярозы на дзесяткі кіламетраў, у лесе, дзе побач са звонкімі барамі на ўзгорках суседнічаюць нізіны, зарослыя таўшчэзнымі, у тры абхваты, прыгажунямі елкамі. Глянеш угору на такую — сапраўды шапка валіцца: некаторыя вымахваюць вышэй самай гонкай выносістай сасны.

І хоць ведае Тупік, што ў Зыгмуся ніякай зброі няма, а страшнавата ўсё ж. Узіраецца ён у дарогу, глядзіць па баках, прыслухоўваецца — вусцішна. «Трэба будзе забраць Гэльку, — думаецца Кузьмічу, — небяспечна ўсё ж хадзіць ёй па гэтай дарозе, дзе самому, узброенаму, страшнавата…»

Нарэшце выехаў на поле, з правага боку якога адкрыліся могілкі. Тупік зірнуў у іх цёмную глыбіню і зноў аж уздрыгануўся, хапіўся за наган: яму здалося, што хтосьці мільгануў там, цень нейкі. Ага, вунь ён, той цень, схаваўся ў кустоўі і пазірае сюды, ні зварухнецца… То дзікая казуля, лясная прыгажуня. «Ваўкоў тут зімою аблажылі, аж шасцярых забілі,— прыгадалася Тупіку. — Забяру ўсё ж маю Гэлечку, як толькі яна па гэтай дарозе ходзіць! Дзяўчына ўсё ж… Ды і людзі гавораць, і сама яна апошнім часам нешта саромеецца падыходзіць да мяне… Распішамся ў сельсавеце — і ўсё!»

З такімі думкамі Тупік мінуў могілкі і праз негусты хмызняк выехаў да хутара Гурэцкага. Спыніў каня на ўзмежку жытнёвага поля і акінуў позіркам далягляд. «Знесці ўсё гэта! Каб і знаку не засталося. Альбо калгасны статак сюды перавесці, у абору. Хутар Красоўскага — пад школу! Так і далажу ў раёне. Няма чаго таму Ваўчку хутарское карэнне пускаць… Кулак знайшоўся! Спярша за золата вылюдкам паслужыць, а там, глядзіш, і сам перародзіцца ў вылюдка…»

Вось і першы хутар, Зыгмусеў засценак. Прывязаў каня да грушы, што расла пры веснічках з астаткам плота, і толькі наважыўся ісці ў хату, як з прыбудоўкі, абвешаныя сенам, высунуліся заспаныя хлопцы.

— Ці не спалі вы, брацішкі, так позна? — усміхнуўся Кузьміч, усоўваючы бізун у халяву бота. — І не сорамна вам? Ай-я-яй… Так і сусветную рэвалюцыю праспаць можна.

— А мы толькі пад раніцу ляглі,— адразу апраўдаўся Алесь, абтрасаючы рукамі сена з кудлатай галавы.

— Чаму ж так позна?

— Была тут адна работка, — ужо зірнуўшы на Міколу, цішэй сказаў ён. Хлопцы наблізіліся да Тупіка, спыніліся.

— І якое ж гэта дзела? А можа, сакрэт?

— Не, не сакрэт, — раптам Мікола, чаго раней за ім не назіралася, выйшаў наперад, дадаў дзелавіта: — Мы сачылі за доўгім Ігнатам. Ведаеце такога?

— А-а, вось яно што! — Кузьміч паківаў галавою і насмешліва зірнуў на хлопцаў.— Ведаю, як вы кажаце, доўгага Ігната. І даўно…

— Дык раскажыце нам пра яго, — папрасіў Мікола, — а то нешта мы нічога не разумеем — наш ён ці не наш…

— Ну што ж… — Кузьміч азірнуўся наўкола, каб упэўніцца, што іх ніхто не падслухоўвае, і ўжо цішэй сказаў: — Баяцца яго не трэба. І сачыць за ім няварта…

— А чаму? — спытаў Мікола.

— Хутка самі зразумееце…

— Ён ведае, дзе хаваецца Зыгмусь, ходзіць да яго, — уставіў сваё слова і Алесь.

— І я ведаю. Ды і вы, думаю, таксама здагадваецеся… Гэтак я кажу?

— Не зусім, — пакруціў галавою Мікола. — У каплічку, пэўна, ходзіць, бо Ваўчок туды яму розны харч носіць, а вось дзе ён спіць… Можа, у Мокрым Лозе?

— Вось бачыце! — весела сказаў Тупік. — Зыгмусь у нас тут ходзіць навідавоку, нідзе не дзенецца… — Раптам ён звёў светлыя бровы, пасур'ёзнеў.— Толькі помніце — Зыгмусь класавы вораг, ён здольны на любое злачынства. Таму перш за ўсё нам трэба яго абяззброіць…

— Даць нашу вінтоўку? — з'едліва і хітра спытаў Алесь.

— Вось іменна! Будзе бяда, калі ён знойдзе якую іншую, а не вашу… А каб вінтоўка не стрэліла, вы зараз збегаеце да млына і прынясеце яе мне… паглядзець… Зараз жа, — паўтарыў міліцыянер.

— Ды мы збегаем! — гатовы сарвацца з месца, выгукнуў Алесь, але Мікола, як было бачна, не спяшаўся.

— Скажыце, — зірнуў ён на Тупіка дапытліва. — Ігнат — ваш памочнік? Мне думаецца…

— Пра гэта ніхто не павінен ведаць! — перапыніў яго Тупік і дадаў, бы адрэзаў: — Ніхто!

— А ў бандзе Скуратовіча…

— Я раскажу вам пасля! — Тупік перапыніў Міколу і паказаў на млын. — Бяжыце туды і прынясіце вінтоўку. Патроны не бярыце, пасля…

Хлопцы пабеглі, а Тупік зайшоў у хату.

Ёмка ўсеўшыся каля акна, Мірон падплятаў пяньковай аборынай лапаць. Убачыўшы міліцыянера, ён адразу адклаў сваю работу і ўстаў насустрач, працягнуўшы малую хударлявую руку.

— Маё шанаванне, Кузьміч! Якім ветрам прыгнала? Можа, што яшчэ здарылася? — загаварыў Мірон, дапытліва пазіраючы міліцыянеру ў вочы.

— Ды пакуль ціха, — адказаў той, па звычцы туд-сюд кінуўшы позірк. Агледзеў пакой, у якім, апроч лавы, стала і двух драўляных ложкаў, засланых даматканымі старымі коўдрамі, нічога не было, дадаў: — А ў вас што чутно?

— Ды пакуль таксама ад ліха ціха… Сядайце от, а то ў нагах, дапраўдачкі…

— Новых гасцей не прымалі? — раптам перапыніў яго Тупік. Прысеў на лаву да стала і хітравата зірнуў на Мірона. Што ён на гэта адкажа?

— Якіх гасцей? — і сапраўды аж сумеўся Мірон, падсаджваючыся да Тупіка.

— Ну хоць бы такіх, якія краму рабавалі. Ці забыўся, як разам частаваліся?

— Хто расказаў?

— Сарока на хвасце прынесла — от. І не балакай лішняга. Мой чалавек падгледзеў, мая рука…

— Доўгія ў цябе рукі, Кузьміч, — здаўся Мірон.

— А інакш нельга… Ну, гавары.

— А што ж гаварыць? Тых людзей я не ведаю. Адзін малады зусім, а другі старэйшы…

— І ўсё? Малавата, Мірон… Ну, якія яны з выгляду, хаця? Чорныя, рыжыя, чырвоныя?

— Рыжыя, — усміхнуўся Мірон, яго дробны твар прасвятлеў.— Дальбог, рыжыя… У аднаго, ведаеш, башлык зляцеў, дык аж у хаце пасвятлела ад яго галавы! Дапраўдачкі…

— Ну, а вочы якія?

— Хавалі яны свае васільковыя вочы… Мне здаецца… — пачаў хітраваць Мірон.

— Што?

— Недзе ўжо я такія вочкі ды бачыў. Не то ў воласці, не то ў сельсавеце…

— Не то там, не то тут? Гэтак?

— Гэтак, гэтак…

— Тут, значыцца.

— Дапраўдачкі… Так яны і пагаварылі.

«Ну і хітрун! Ведае ж, а вось кругом ды наўкола, маўляў, сам здагадайся… — падумаў Тупік і рады быў, што Мірон усё ж навёў на нейкі след. — Пісар!.. Яго трэба прашчупаць. З бацькам, пэўна… Нетутэйшыя яны і… рыжыя».

— Ну, то я пайшоў, дзядзька Мірон. Лічыце, што мы не сустракаліся і не гаварылі.

— Божа бронь!

Калі Тупік выйшаў, хлопцы былі ўжо каля каня. Мікола сядзеў у сядле і, схіліўшыся, гладзіў тугую бялюткую шыю.

— Можна, я трошкі праеду, — папрасіў ён у Тупіка.

— Можна… А дзе ж тое?

— Пад плотам у траве, — паказаў Алесь.

— Дык вы па чарзе катайцеся, а я пагляджу, што там у вас за цацка, — сказаў Кузьміч і накіраваўся да плота, дзе густа рос пырнік, дзядоўнік і безліч рознага пустазелля.

Алесь падаў Міколу павады, і Сняжок, адчуўшы волю, затупаў на месцы, косячы вачыма на гаспадара — ці дазволіў?

— Но-о, Сняжок, но-о, — паддаў яму босымі пяткамі яздок: да страмёнаў ногі не даставалі. Але конь тупаў нагамі і не кранаўся з месца.

— Пайшоў, Сняжок! — падаў голас Тупік, і конь, пачуўшы гаспадара, з месца ўзяў трухам. Мікола ледзь справіўся хапіцца за луку — так нязвыкла было ў сядле, што ледзь не зваліўся. Потым пачаў прыпадаць у такт, узмахваць рукамі, сяк-так прылаўчыўся. Даў добрага кругаля вакол хутара. Потым паехаў і за Алеся, бо той адмовіўся лезці ў сядло.

А Мікола ўжо, ушчаміўшы між пальцаў ног сырамяць страмёнаў, падскокваў у сядле, як запраўскі кавалерыст. Сняжок ішоў плаўна, мякка, пусціўшы хвост па ветру і выцягнуўшы, бы паклаўшы на тугі сустрэчны струмень паветра, прыгожую галаву. Конь з нейкім задавальненнем, здавалася, нёс гэтую малую жывую ношу…

З якой зайздрасцю глядзеў Алесь на сябра! «Усё ён умее і можа, гэты Мікола. Я, напэўна, зваліўся б, — з уздыхам падумалася хлопцу. — Добра, што хоць Анюта не бачыць…»

Праз нейкі час падышоў Тупік. Пад'ехаў і Мікола. Саскочыў з каня і падвёў яго да Тупіка. Той уручыў яму вінтоўку і сказаў:

— Гуляйце… А калі хто папросіць, то дарам не аддавайце. Ясна?

— Ага… Ваўчок будзе прасіць, — адразу здагадаўся Мікола. — Яму трэба аддаць?

— Вы, аказваецца, у курсе… Дык я паехаў.

— А патроны? — спытаў Мікола, бачачы, што міліцыянер ужо збіраецца сесці на каня.

— Аддайце трохі. Схадзіце на той хутар, гуляйце там. Здаецца, у Ваўчка ёсць адна даволі слаўная ваша сяброўка. Ці вы не заўважылі, га?

— Добра, аддадзім, — сумеўся Мікола, быццам усё было сказана толькі яму.

Алесь толькі лыпаў вачамі: ён яшчэ зусім нічога не зразумеў. Ён толькі падумаў, што пра сяброўку то ўжо Тупік сказаў чыстую праўду. І будзе тая сяброўка толькі яго, Алесева, і больш нікога на свеце…

«Абмен тавараў»

На хутар Красоўскага хлопцы пайшлі толькі пасля паўдня, бо ім загадалі знайсці карову, якая апошнім часам перастала сама прыходзіць дадому апоўдні, а зашывалася куды-небудзь у кустоўе і стаяла там. Зусім адбілася, як адзічэла, і ўжо Міроніха бедавала, што прападзе малако.

Ваўчок якраз ганяў драўлянай сахою з металічным насошнікам бульбу, якая расла паўз сад ад самай хаты аж да кустоўя, адкуль брала пачатак балацянка, якая за нізінай пераходзіла ў лес. З другога боку саду таксама было трохі зямлі, але Ваўчок не кратаў яе, бо амаль да саду падыходзіла калгаснае жыта, а ўсё калгаснае яго палохала…

Бульба ўжо была вялікая, купчастая, там-сям зацвітала. Такую бульбу і ганяць позна, але ж раней не мог дастаць каня: у калгасе не давалі, бо не робіць там, а Тупіковага Сняжка браць адмовіўся наадрэз. Казаў, што і балота вочы мае, што, не дай бог, угледзіць балота белага каня і пакарае… А прыгнаў ён худэрбіну-каняку аднекуль здаля аж на тры дні, паабяцаўшы даць яго і «панам» хутара Гурэцкага, вядома, за добрую плату. Гэта хлопцы зведалі на сваім страўніку, бо ўжо два дні, як Міроніха не дае сырадою, а збірае для Ваўчка смятану.

— Што мы ў яго папросім за вінтоўку? — спытаў Алесь, калі яны, нібыта гуляючы, увайшлі ў сад.

— Тое, пра што гаварыла Анюта. Памятаеш?

— Не, а што?

— Яшчэ як у школу хадзілі, Анюта казала, што ў яго ёсць нейкія кнігі. Шмат. Толькі хавае ад яе, не дае, каб усё рабіла ды рабіла, а не траціла дарэмна часу… Дурань…

— А дзе Ваўчок узяў тыя кнігі?

— Знайшоў на гарышчы, як пераехаў. Казала, цэлы куфэрчык тых кніг…

— От бы нам яго! — аж уздыхнуў Алесь. — Толькі мне думаецца, што Ваўчок і нам не дасць.

— Нідзе дзенецца, — упэўнена адказаў Мікола і, паклаўшы вінтоўку на сук разгалай яблыні, гучна усклікнуў: — Па варожым самалёце — плі-і! Та-та-та-та!

Яны бачылі, як пры гэтым Ваўчок спыніў каня, слепавата прыгледзеўся, узяўшы руку брылем. Нейкі час глядзеў, быццам вачам не верыў ад здзіўлення. Потым хуценька завязаў лейцы за ручку сахі, бегма кінуўся ў сад.

— Ну, Мікола, трымайся, — ціха сказаў Алесь і дадаў: — Мусіць, адбіраць пачне…

Ды Ваўчок стрымана падышоў, хапіўся за галаву рукамі, закрычаў бы ад страху:

— Кідайце яе! Кідайце, кажу! Яшчэ стрэліць, пазабіваецеся, чэрці лазатыя! — і сам хуценька за дрэва, быццам баіцца, што вінтоўка стрэліць.

— А ў нас патроны во — у кішэнях, — паказаў адтапыраную кішэню — аж сцягвала штаны — Алесь.

Было відаць, што Ваўчок разгубіўся, не ведае, як і падступіцца да хлопцаў, каб і вінтоўку займець, і хлопцаў вакол пальца абвесці.

— Нашто яна вам? — пачаў ён лагодней, паволі набліжаючыся да Міколы, які гэтак жа паволі адступаў назад. — Адзін клопат. А я от занясу, куды трэба, здам… Дзяржаўная ж яна, ды і трымаць небяспечна, судзіць за гэта могуць…

— Ладна, — сказаў Мікола і спыніўся. — Толькі так не аддадзім, на што якое памяняць можам…

— А на што ж?

— Можа, у вас кнігі якія ёсціка? — каб не выдаць Анюту, быццам не ведаў, спытаў Мікола.

— Ёсць! — узрадаваўся Ваўчок, аж загарэліся яго вочкі-свярдзёлачкі.— Розныя. Хадземце, даражэнькія, выбірайце сабе, якія даспадобы…

Кнігі — гэта ўжо багацце. Кніг не было ні ў Міколы, ні ў Алеся. Нават у школе іх бедна. Усё больш газеты. Чытаючы іх, хлопцы ўжо многае ведалі, што робіцца на свеце. Ведалі, што краіна ўступіла ў сваю першую пяцігодку, што хутка дасць ток магутная гідраэлектрастанцыя на Дняпры, будуецца магнітка, а да канца пяцігодкі ў сёлах будзе створана тысяча трыста машынна-трактарных станцый. Людзі працы ўзяліся за аднаўленне краіны з небывалым уздымам і энтузіязмам. А вось у іх, на хутарах, жыццё быццам замерла, топчацца на месцы. Нейкая цемната, глухата вакол. Хлопцам так хацелася вырвацца з гэтага балота на прастору, акунуцца ў тое вірлівае жыццё, пра якое яны толькі чыталі і марылі.

Кнігі — гэта пазнанне жыцця. Чытаючы адзіную сваю кніжачку «Слёзы Тубі» Янкі Маўра, яны ўпершыню адкрылі для сябе, што яшчэ ў свеце існуе жорсткая несправядлівасць, што адны людзі нічога не робяць і карыстаюцца працай другіх, забітых і абяздоленых. І яны ведалі, што ў краіне Саветаў назаўсёды пакончана з класавай несправядлівасцю…

Які ж новы свет адкрыюць тыя кнігі, якія Ваўчок ім дасць? Цікаўнасць і нецярпенне падганялі хлопцаў, клікалі — хутчэй бярыце, пакуль не позна!

Калі Ваўчок завёў іх у нейкую брудную прыцемненую каморку і адчыніў вечка прыгожага куфэрка, абабітага жалезам, яны бы знямелі: там, колькі было месца, роўнымі радамі ляжалі кнігі. Тоўстыя і тонкія, у простых вокладках і чорных скураных, з залатым абрамленнем і залатымі літарамі, запыленыя, але такія прывабныя, жаданыя…

— «Мальтийские рыцари в России», — прачытаў Алесь на адной вокладцы і схапіў кнігу так цэпка, быццам у яго збіраліся яе адабраць.

— Бярыце, колькі здужаеце занесці,— зірнуўшы на яго, засмяяўся Ваўчок. — А то я ўзімку ледзь не папаліў іх у грубцы. Вось і добрачка. Абмен тавараў… Вы — мне, я — вам… Э-э, здам у раёне, нештачка і мне дадуць…

Ён ужо трымаў вінтоўку і кляцаў затворам.

Хлопцы апаражнілі кішэні, набралі, як тых дроў, па бярэмю кніг — не бралі толькі на незразумелай мове — і, быццам баючыся, што Ваўчок перадумае, хуценька панеслі свой скарб да рэчкі. Неслі, аж запыхаліся, і толькі каля рэчкі прыпыніліся, паклалі кнігі на траву і прыселі каля іх, каб разгледзець лепш, чаго яны набралі.

— «Бедные люди», Достоевский. Во гэта, відаць, кніга! Бач, пра бедных людзей… — першы пачаў Мікола.

— «Записки врача», Вересаев… Тысяча дзевяцьсот першы год. Ціка-ава, — працягнуў кнігу Міколу Алесь. — Паглядзі…

— А ты во паглядзі — «Идиот». Яшчэ ранейшая — тысяча восемсот шэсцьдзесят восьмы год…

— «Война и мир». Граф Толстой… Граф! Чуў, Мікола?

— А вось — тры кнігі Чэхава…

Так яны дзівіліся свайму скарбу, перабіраючы кнігі, праціраючы іх далонямі.

— Нашы яны, нашы-ы, — радаваўся Алесь.

— А чаму — толькі нашы? — запытаўся Мікола, гладзячы вокладку верхняй кнігі.

— А чые ж яшчэ? — насцярожыўся Алесь. — Я свае нікому не аддам…

— Мы занясём іх у школу… Для ўсіх, хай чытаюць усе, — строга зірнуў на сябра Мікола. — Я не хачу быць сквапным аднаасобнікам…

— Яшчэ трэба паглядзець, можа, яны буржуйскія, не падыдуць для ўсіх. Графы тут розныя…

— Пятро Іванавіч скажа.

— Пікулік? Дык жа ён сам, казаў, стаў настаўнікам з сялян… Можа, і не чытаў такія, панскія…

— Разбярэцца…

Яны хацелі пайсці, як заўважылі, што ад хутара бяжыць сюды Анюта.

— Пачака-айце, хло-о-опцы-ы! — замахала яна хусцінкай, ды хлопцы і без гэтага ўжо яе чакалі. Задыханая, чырванатварая ад хуткага бегу, Анюта здалася ім вельмі прыгожаю ў гэтую хвіліну, бо хлопцы глядзелі на яе, як на якое дзіва, быццам у першы раз.

— Я ўсё бачыла… Усё, — адразу пачала яна дакорліва. — Я была ў гародчыку і бачыла, як вы прынеслі вінтоўку і выменялі на гэтыя кнігі…

Анюта, пэўна, думала, што хлопцы адразу збянтэжацца ад такога яе раптоўнага нападу, разгубяцца, але яна ўбачыла, што яны не звярнулі на яе словы нават ніякай увагі, і сумелася сама.

— Ну і што? — спытаў Алесь. — Выменялі… А мы ні ад каго і не хаваліся.

— Вось як! Ды ці ведаеце вы, каму ён панясе тую вінтоўку? — ужо сабралася з думкамі і зноў пайшла ў наступ Анюта, раз-пораз азіраючыся на свой хутар.

— Анюта, — ціха сказаў Мікола. — Мы зрабілі так, як трэба. І не пытайся больш ні пра што, не скажам. Слова давалі…

— Каму?

— Прыйдзе час — даведаешся.

— Мне мама казала, што сляпы жабрак — Зыгмусь Гурэцкі,— ужо лагодней прамовіла Анюта. — І прасіла нікуды не адыходзіцца з хутара, асабліва — у Мокры Лог.

Анюта прысела да хлопцаў, абхапіўшы вострыя калені рукамі, і задумалася.

— Баішся яго? — спытаў Алесь і першы падняўся з зямлі.

— Баюся…

— З намі, Анюта, табе няма чаго баяцца. Мы з Міколам за цябе любому галаву скруцім!

Анюце спадабаліся гэтыя словы, яна таксама ўскочыла на ногі, стукнула Алесю кулаком у напятыя грудзі і засмяялася.

— Во — як у бубен… Ты-то ўжо вымахаў, бо старэйшы за Міколу на паўгода, — зірнула на Міколу спагадліва, дадала: — Але, думаю, Мікола за цябе дужэйшы.

— Барокацца мы не будзем, — зразумеўшы, куды хіліць Анюта, Мікола, не падымаючыся, пачаў збіраць кнігі.— Ды гэта і не так важна — хто дужэйшы…

— Я пажартавала, — залілася яшчэ большай чырванню Анюта: да яе дайшло, што Мікола мог пакрыўдзіцца, ён меншы ростам і да таго ж худы. Вядома, якое там можа быць параўнанне з Алесем. Прысела да Міколы, быццам паглядзець на кнігі, перавяла гаворку. — Вам во колькі даў, а мне дык не дазваляе і ў рукі ўзяць.

— А ты да нас прыходзь чытаць! — узрадаваўшыся выпадку запрасіць Анюту, сказаў Мікола і паглядзеў на яе ва ўпор сваімі добрымі карымі вачамі.

Яна ўзяла ў рукі адну кнігу ў зялёнай вокладцы з чорнымі літарамі, разгарнула яе і прачытала:

— Бальзак. «Евгения Гранде»… у перакладзе Дастаеўскага, год тысяча восемсот сорак чацвёрты… — Уздыхнула, дадала: — Ды такую кнігу прачытаць — тры дні мала. А ты кажаш — прыходзь. Некалі мне. Можа, узімку хіба… Ну дык я пайшла…

— А мы бачылі таго, хто да вас прыходзіць ноччу, — каб хоць на які час затрымаць Анюту, пахваліўся Алесь. — Нават гаварылі з ім доўга…

— Хто ён? — спытала Анюта і запытальна зірнула на Міколу, які выпусціў з рук кнігі і цяпер стаяў насупраць яе і, зачараваны яе прыгажосцю, толькі лыпаў вачамі.— Хто ён? — паўтарыла яна пытанне.

Мікола адвёў позірк, ціха прамовіў:

— Баяцца яго няварта, і шкадаваць — таксама. Разумееш? Не баіцца ён вашага Ваўчка, а што ходзіць ды тое-сёе носіць — так трэба. Пасля пра ўсё раскажам, — баючыся, што Алесь яшчэ што лішняе скажа, дадаў: — Больш нічога не пытай. Так трэба.

— Ага, — выдыхнула Анюта. — І вінтоўку далі — так трэба. Хай застрэліць каго… той Зыгмусь.

— Не застрэліць, Анюта, — сказаў Мікола.

— Аню-юта-а! — пачулася ад хутара непрыемна-хрыпатае, і яна аж уздрыганулася.

— Во — на хвіліну адысці нельга, роб яму толькі і роб, як той вол…

— Нічога… Мне думаецца, нядоўга ўжо яму камандаваць табой, — сказаў Мікола, каб толькі суцешыць Анюту, бо ён і сам яшчэ нічога пэўнага не ведаў.

Калі Анюта адышлася ўжо даволі далёка, Алесь сказаў з уздыхам:

— І скарэй бы ўжо таго Ваўчка за жабры ўзялі… Мне так шкада Анюту…

— Возьмуць, — не дужа ўпэўнена прамовіў Мікола, а сам падумаў, што Анюту яму таксама шкада, што чым мець такога бацьку — лепш ніякога, як у яго, Міколы.

Хлопцы падабралі свае кнігі і рушылі да броду.

Тайна КрывогаПанаса

Калінаўка — вёска невялікая, хат каля дваццаці, і стаяць яны каля самага балота, на выспе, абсаджанай векавымі дубамі. Хаты стаяць не ў рады, як усюды, а раскіданы па выспе — якая дзе, то купкамі, а то і паасобку.

Балота называецца Галым, яно не дужа вялікае, але такое тванкае, што людзі яго абыходзяць, бо журавіны і тыя там не растуць. Ці адну неасцярожную жывёліну ўжо засмактала балота, загубіла.

Улетку ў Калінаўцы на сонейку голы не пагрэешся: хмары машкары і камароў, ад якіх аж звініць паветра, не даюць спакою ні ўдзень ні ўночы. Адно збавенне, калі моцны вецер, а які тут, паміж лясоў і балот, вецер? Адным словам, глухмень несусветная. Тут узімку, у самую піліпаўку, ваўкі — не рэдкія госці. Бывае, як пачнуць выць на ўскраі балота, аж мурашы пад кашуляй забегаюць — жудасна робіцца, людзі з хат носа не выткнуць, сабакі і тыя заціхнуць, забіўшыся ў свае будкі-норы. Бывала, бралі ваўкі на вуліцы вёскі сабак…

Затое восенню, калі ападзе з дрэў лісце, вакол вёскі загараецца калінавы пажар. Калінавае кустоўе бы гарыць рубінавымі гронкамі буйных ягад, і здаецца, што гэтаму полымю няма канца-краю. Тады злятаюцца сюды баравыя птушкі на адкорм. Што за прыгожыя птахі! Чорныя, з сіневатым адлівам, з лірападобнымі хвастамі і белым падхвосцем цецерукі, бы прыбраныя на якое свята, злятаюцца сюды чародамі. А глушцы цёмна-шэрыя, з рыжаватымі хвастамі, вялізныя, больш метра ўдоўжкі, ды такія важкія, што сукі каліны аж гнуцца да зямлі, пад іх цяжарам. Паглядзець на такое — любата! Якое раздолле для паляўнічага! Ды толькі, як з'ехалі паны, паляўнічых, лічы, тут не засталося. Адзін Крывы Панас кожную восень ставіць сілкі на птушак і ловіць іх у тыя сілкі нямала.

Крывы Панас — чалавек-загадка для многіх, у тым ліку і для калінаўцаў. Пасяліўся ён тут даўнавата, як прыйшоў з «германскай», прыйшоў скалечаны. Спачатку кватараваў у старой Яўхіміхі, а як тая памерла, прысвоіў яе куточак, яе хатку на два акны, якая стаіць ад самага балота. Так, нідзе не працуючы, і пражыў тут. Гародчыка не меў, жывёлу ніякую не трымаў, хоць і стаяў побач з хатай нізенькі хляўчук, як і хатка, крыты кулявой саломай. Не было ў яго, як у іншых, ніякіх запасаў, нават дроў, і цягаў ён іх усю зіму на санках, накшталт развалак, якія сам зрабіў, з дабротнымі бярозавымі палазамі, лёгенькія, ёмкія. На іх Панас прывозіў з балота на тыдзень паліць у печы альховых сухастоін — за раз. Тыя сухастоіны ні сячы, ні піліць не трэба — піхнуў рукою, развагаў высокую і голую, як слуп, алешыну — і яна абрушыцца на зямлю кавалкамі, сухімі як порах…

Наогул, у балота Панас хадзіў амаль увесь год і зведаў усе выхады і праходы. Ён не толькі паляваў восенню на птушак, а яшчэ лавіў у празрыстай рачулцы, што працякала між балотам і вёскаю, дзіва-рыбу стронгу, з залацістымі зорачкамі па баках, якая называлася ў народзе царскаю. І калі Панас гатаваў з яе юшку — а гатаваў ён яе не інакш як на дварэ, дзе раскладаў між цаглін агеньчык, — то пах ад той юшкі разносіўся па ўсёй Калінаўцы.

— Божы чалавек сняданне гатуе, — гаварылі вяскоўцы пра Панаса. І гэта была нейкая праўда: жыў Панас, як думалі многія, выключна тым, што давала яму шчодрая прырода. Адно не маглі зразумець людзі — адкуль Панас бярэ грошы? А што яны ў яго вадзіліся, ад людзей не схаваеш. Калі ўсе на тым часе насілі лапці, Панас хадзіў у дабротных ялавых ботах, якія заўсёды тлуста мазаў дзёгцем, каб не намакалі. Для зімы меў і катанцы з галошамі, і аўчынны кажух, і ватовыя штаны. Ды і ў хатцы яго ложак быў не голы. Не, не голы быў бабыль Крывы Панас! І не галодны. Пагаварвалі некаторыя людзі, што ці раз бачылі ў яго хаціне нейкую маладую жанчыну, а вось хто яна, тая жанчына, ніяк угледзець не маглі: прыходзіла яна прыцемкам, а калі выходзіла — аднаму Панасу вядома. І ламалі людзі галовы, думаючы, а раўнівыя мужчыны яшчэ пільней сачылі за сваімі кабетамі. Апошнім часам, праўда, быццам нехта прасачыў, што сляды той жанчыны вядуць у Замошша, ды і жанчына быццам падобна на Куліну, таксама адзінокую. І хоць прыгажосцю бог яе пакрыўдзіў, але ж хто такі Крывы Панас! Бабыль-недарэка, ды і ці блізкі свет тое Замошша? Да той Куліны, казалі, сватаўся мясцовы каваль, чалавек яшчэ малады і дужы, як мядзведзь той, і якому Куліна адмовіла. Адным словам, адна толькі гаворка, а што было ў сапраўднасці, ніхто пэўнага нічога не ведаў, бо гэты «божы чалавек» быў не толькі загадкай, але і вялікай таямніцай. У яго былі як бы два жыцці: адно паўсядзённае, на людзях, і другое — скрытае ад людзей, жыццё, пра якое ніхто нават і не здагадваўся…

Ды кожная таямніца вечна існаваць не можа, рана ці позна тайнае становіцца яўным…

У гэты дзень — а ён быў якраз нядзельны — Панас прачнуўся позна: шнуры ставіў на стронгу і лёг запаўнач. Заварыў сушаны чабор, добра насаладзіў той вар і выпіў аж два фарфоравыя кубкі — з пячэннем ды абаранкамі, якія ніколі не зводзіліся ў Панаса, бо прыносіў ён тых абаранкаў з горада ледзь не мяхамі і падвешваў на печы да столі — і ад людскога вока падалей, і мышы не пашкодзяць. Выйшаў на падворак і ўбачыў, як ад дарогі, што вяла на Замошша, завярнуў да яго Ігнат. Ён добра ведаў Ігната, лічыў яго сваім чалавекам, але недалюбліваў, як і ўсіх, хто вельмі ўжо дасціпна суецца ў яго асабістае жыццё, а Ігнат апошнім часам нешта вельмі часта, трэба ці не трэба, завітвае да яго на хутарок.

Ігнат здаля памахаў шапкаю і, ветліва ўсміхаючыся, прыязна выгукнуў:

— Добрага здароўя, паважаны Панасе!

Панас махнуў здаравеннай рукою і незадаволена прабурчаў:

— Ат, якое там здароўе…

Потым паднёс ад хлеўчука дзве калодкі, якія там заўсёды стаялі, паставіў пасярод двара і сам сеў на адну. Ён не любіў запрашаць людзей у хату.

Калі госць таксама сеў, махаючы каля твару шапкаю — ці то ад спёкі, ці то ад камароў,— загаварыў нецярпліва:

— Кажы, гэна самае, чаго прыйшоў… Не камароў жа ганяць, пэўна…

— Не, вядома…

— Выкладвай, а то мне часу няма, трэба ісці шнуры праверыць. І так во заспаў, без абеду застануся…

— Па-першае, прывітанне табе ад Зыгмуся… Яшчэ больш незадаволена нахмурыўся Панас, злінялыя рыжыя бровы сышліся на пераноссі.

— Якая ад яго цяперака, былога пана, карысць, калі ён голы, той пан…

— Можа быць і карысць, і немалая, — загадкава ўхмыльнуўся Ігнат, надзяючы тую шэрую шапку, якой махаў, і шапка насунулася аж да адтапыраных малых вушэй. — Я ўведаў, што пан і не голы!

— Бач ты-ы! — ажывіўся Панас. — Ці не вярнулі яму былыя ўладанні?

— Не вярнулі… Але сынок Гурэцкага мае план, у якім паказана месца, дзе захавана золата…

— Бач ты-ы! Золата! — усё яшчэ не даваў веры Панас. — І шмат у яго таго металу?

— Ды, відаць, нямала… Толькі вось бяда: план той зашыфраваны, па ім, акрамя гаспадара, ніхто таго скарбу не знойдзе…

Было бачна, як замкнёны і нахмураны Панасаў твар спакваля дабрэе, бялявыя вочы ажываюць.

— Хм-м… Золата яно і ёсць золата, за яго, вуньдзіка, у Таргсіне што хочаш можна купіць.

— Вось-вось, — падбадзёрваў яго Ігнат.

— Праўда, багаты быў стары Гурэцкі, не забраў жа ён, гэна самае, сваё дабро ў высылку… Гм-м… А як жа да таго Зыгмуся падступіцца? Кокнуць хіба? Усё роўна ніхто шукаць не будзе…

— Не тое гаворыш… Людзей ён набірае.

— У банду?! — Панас рэзка крутнуў галавою. — Не! Раней не хадзіў да Скуратовіча, а цяпер і падаўну не пайду. Поняў? І не агітуй…

— А ты толькі згоду дай. Ён ужо аднаго завербаваў, абяцаў добрую плату. Ды мы з табою — ужо трое. Патрэбуем грошыкі наперад, ён скарбонку сваю адкапае, а мы яго тут…

— Поняў,— кіўнуў кудлатай галавою Панас.

— Тады прыходзь заўтра, як звечарэе, у Мокры Лог. А гэта… — ён пакорпаўся ў бакавой кішэні пінжака і дастаў адтуль залаты кішэнны гадзіннік на важкім сярэбраным ланцужку. — Гэта задатак табе.

— Чаму так гарыць? Не люблю я пачынаць справу ў панядзелак… — беручы той задатак асцярожненька, бы ён быў са шкла, гаварыў Панас.

— Куй жалеза, пакуль гарачае… Гэта ж табе не краму абабраць! — адказаў на заўвагу Ігнат і пільна паглядзеў на Панаса. Ніводная жылка не здрыганулася на яго шэрым, пабітым воспінамі тварымасцы. Схаваўшы гадзіннік у кішэню штаноў, спытаў сваім хрыпатым голасам:

— Адкуль уведаў?

— Ад хаўруснікаў…

— Якіх? — каб упэўніцца, ці праўда гэта, спытаў Панас і ва ўпор зірнуў на субяседніка.

— Залатых, — намякаў Ігнат і паляпаў сабе па галаве. — Ведаеш такіх?

— З імі не быў і нічога не браў… От знайдзі ў мяне што! — павысіў голас Крывы Панас.

— Які ж гэта дурань дабро хавае дома… У мяне ты таксама дома нічога не знойдзеш…

— У цябе і дома свайго нямашака, поняў? Жывеш у калгаснай канторы, рахуеш там іхнія прыбыткі — эх-хе-хе-хе! — засмяяўся Панас. — Заробкі…

— А што… Па сёлетняму ўраджаю кіло па тры збажыны атрымаюць на працадзень. Ды бульбы — не менш як па сем…

— Хітры ты чалавек, Ігнат… Хітры і спрытны.

У бандзе быў — і як з гуся вада. У канторы працуеш… А муціць ваду не перастаеш…

— А хіба ты Скуратовічу не служыў? Хіба ў разведку на станцыю, як вайскоўцы прыехалі, не хадзіў? Га? Хто першы Скуратовічу тыя звесткі прынёс?

— Прымушаў ён мяне.

— Прымуша-аў! — махнуў рукою Ігнат. — Каб не быў такі крывабокі, то пайшоў бы з намі як міленькі… Як бачыш, і ты запэцканы, не чысценькі. Скажы от — дзе дабро хаваеш? Каму яго збываеш?

— Многае ведаць хочаш… Сваё дабро лічы! «Значыць, у самую кропку! Залатыя яго хаўруснікі па бандыцкіх налётах — факт. «Залатыя» — у іх і мянушка такая. Дык вось дзе вы аказаліся, галубчыкі-рабаўнікі, аж з-пад Слуцка сюды прыджгалі…» — падумаў Ігнат і ўстаў.

— Так і дамовіліся — збор заўтра ў Мокрым Лозе каля валуна. Без ніякіх цырымоній…

— Падумаю, ці вартая гульня, — дзеля прыліку паламаўся Крывы Панас.

— Вартая. Нам бы толькі скарб яго падзяліць, а там — каціся к чортавай мацеры.

— Добра, — глуха вымавіў Панас. — Чакайце.

І калі госць пайшоў, ён дастаў з кішэні гадзіннік, пстрыкнуў вечкам, прыклаў да вуха і нейкі час з задаволенай усмешкай слухаў звонкае ціканне.

— Я вам падзялю той скарб! — сказаў загадкава. Паклаў гадзіннік назад у кішэню, зайшоў у хату і неўзабаве зноў выйшаў, апрануты ў пінжак, пры шапцы-аблавушцы, якую насіў і зімою і летам. Заціснуў пад рэмень невялічкую сякерку — ён заўсёды браў яе з сабою, калі куды ішоў,— і пакіраваў на сцежку, якая вяла да рачулкі.

Толькі ішоў ён туды не рыбу здымаць, ішоў на сваё запаветнае месца ў балоце, месца, якое ахоўваў, якому ўжо колькі год маліўся.

Вось мінуў па кладцы — зваленай алешыне — рачулку, вось ужо схаваўся ў густым хмызняку і па аднаму яму вядомай сцяжыне выйшаў на невялічкі востраў сярод балота, парослы высокімі і тоўстымі, як гмахі-дамы, елкамі. Яны раслі так густа, што закрывалі лапамі-галінамі сонца, і ўнізе панаваў паўзмрок. І сярод гэтага ельніку, добра замаскіраваная ад чужога вока, скрытая маладым шчэццем-ельнічкам, была зямлянка. Над ёй таксама рос ельнік, а ўваход у яе быў завалены ламаччам.

Панас адкінуў ламачча і па нейкіх сходачках апусціўся ў падзямелле, чыргануў запальнічкай і паднёс яе да свечкі, якая стаяла на скрынцы каля самага ўваходу, — цьмянае святло разлілося па змрочным сутарэнні, але Панас упэўнена падышоў да процілеглай сцяны зямлянкі, адчыніў дзверцы нейкай шафкі, што вісела пры сцяне, і агледзеў свой скарб. Усё было на месцы: і сярэбраны посуд, і залатыя бранзалеты з дарагімі каменьчыкамі. Асобна ляжалі грошы. Ён паклаў туды залаты гадзіннік і ўзяў дзесяцірублёвую паперку…

На нейкіх нарах уздоўж сцен, складзеных з бярвення, грудамі ляжалі боты, адзежа, коўдры. І асобна, у куце — некалькі скруткаў матэрыялу, дарагога і таннага, рознага колеру. Тут, у зямлянцы, было яго другое жыццё, жыццё бандыта і рабаўніка, хцівага і сквапнага, які марыў разбагацець на чужым, разбагацець так, каб пасля жыць у вялікім горадзе без турбот і клопатаў, жыць выключна для сябе, як вучыў яго колісь бацька, былы кат палітзняволеных, заядлы турэмшчык, які абіраў сваіх няшчасных да ніткі, паручнік па званню і злодзей па прызванню, Зюзін. Паручнік ужо склаў сваю галаву, а вось сынок, затаіўшы злосць на ўсё новае, народнае, вырашыў здзейсніць бацькаў нядобры запавет і стаў на дарожку гвалту і рабаўніцтва. Усё гэтае багацце, што захавана пад зямлёю, — чыесьці смерць і слёзы, чыёсьці вялікае гора…

Ды як бы той вяровачцы ні віцца, а канец рана ці позна будзе…

І калі, прыгадаўшы лаўжом ламачча ўваход у падзямелле, Крывы Панас пайшоў сваёй сцяжынкаю назад, у вёску, з іншага боку вострава, з-за тоўстай елкі, выйшаў другі чалавек і накіраваўся да шчэці-ельнічку. Гэта быў доўгі Ігнат… Ён праводзіў сакрэтную аперацыю «Залаты гадзіннік»…

На сене

З самай раніцы, ледзь развіднела, хлопцы рэзалі дровы. Яшчэ ўчора яны прыцягнулі з балотца дзесяткі два маладых бярозак і алешын. Цяпер вось пілуюць і адразу складаюць, — шурка расце ўвачавідкі. Праца гэтая нялёгкая, але ўдзячная: узімку сухія дровы — шчасце, не тое што з пня ды ў печ. Пішчаць, трашчаць, а цяпла ніякага…

Малы Пеця таксама пры справе — павёў пасвіць карову на повадзе, бо сівая так прэцца ў калгасны авёс, што вартаўнік на кані і то ледзь выгнаў яе са шкоды і ўжо, можа, у дзесяты раз гразіўся штрафам.

Жанчыны абганялі бульбу — два ўчасткі,— а Мірон ужо недзе на калгасным лузе. Пакуль стаіць спёка, трэба скасіць усе паплавы, тады хопіць сена і калгасу, і дастанецца яго сівой рагулі. У самы прыпар грэх сядзець дома. А працаваць «у грамадзе» Мірон любіць.

Калі хлопцы ўжо канчалі апошнюю бярэзіну, то ўбачылі, што да іх з клуначкам і граблямі ідзе Анюта. Абодва адразу насцярожыліся, бо ведалі, што так сабе яна не прыйдзе. Адно іх бянтэжыла — навошта Анюта ўзяла граблі.

— Уй-ю-юй, колькі ўжо напілавалі, - замест прывітання здзівілася яна ўвішнай працы хлопцаў і дзелавіта, са спачуваннем дадала: — А трэба ж яшчэ і на сена ісці. Пікулік аб'явіў збор, усе піянеры і школьнікі павінны быць сёння ў дзесяць гадзін на поплаве каля Прорвы, памагаць калгаснікам сена варочаць… Вось цётка Гэлька запіску ад настаўніка прынесла, глядзіце, калі не верыце…

Яна падала хлопцам кароценькую пісульку ад настаўніка і чакала, пакуль яны чыталі, схіліўшы галовы — чорную, з ледзь прыкметнымі кучарамі, і аўсяную, з простымі, раскіданымі абапал валасамі.

— От здорава! — сказаў Мікола. — Мы яму раскажам пра кнігі, хай адбярэ якія…

— Толькі не ўсе, — запярэчыў Алесь, — танейшыя пакінем сабе чытаць, а то як расхопяць, не дастанецца…

— Добра, добра, — перапыніў яго Мікола. — Дык чаго ж мы стаім? Ужо, напэўна, позна…

— Яшчэ толькі дзевяць, — сказала Анюта, бо ў іх дома быў гадзіннік, зялёныя ходзікі з адною гіраю. — І яшчэ… — яна паказала на клуначак. — Вазьміце што з сабой перакусіць, а то будзем да вечара.

— А што ж нам узяць? — паглядзеў Алесь на Міколу, як бы пытаючы ў яго. — Апроч малака, нічога няма.

— А праснак, а цукар! — адразу пачаў пералічваць Мікола, зусім не падумаўшы пра тое, што цукар ён пакідаў толькі Сняжку, і нікому больш. Сказаў, вядома, каб даказаць, што і ў яго ёсць што браць з сабою.

— А я от скварку ўзяла! — пахвалілася Анюта. — Я вам дам скрылёк сала, а вы мне — драбок цукру. Згода?

— Згода, — адказаў Мікола. — А праснак мяккі, на сыроватцы, што булка…

Ні Міроніха, ні Мар'я хлопцаў не затрымлівалі, бо ведалі, што трэба. Жывуць жа яны ў калгасных хатах, карыстаюцца калгаснай зямлёю…

Так што неўзабаве ўсе трое — хлопцы пабралі замест грабель арэхавыя кіі — рушылі на поплаў, які ад хутароў быў не так ужо і далёка, калі ісці напрасткі, уздоўж Казы.

Па дарозе Анюта расказала, што яе айчым адпіліў напільнікам у вінтоўкі рулю і ўкараціў прыклад. Усё гэта яна бачыла праз шчыліну ў дзвярах каморкі.

— Абрэз зрабіў,— заўважыў Мікола. — Бандыцкая зброя… Толькі дарэмна ён стараецца.

— А мне дык страшна, — прызналася Анюта. — Ён стаў такі звераваты, што слова не скажы…

— Не бойся яго! — бы загадаў Алесь. — Кажу — не бойся. Калі што якое, мы яму рогі абламаем, — і ён памахаў кіем, быццам ужо збіваў рогі таму Ваўчку.

— Гэткі ваяка, — зірнула на яго Анюта. — Мама і то яго баіцца. Мне так шкада маму…

— Дык ганіце яго! — не сунімаўся Алесь.

На гэтым гамонка спынілася, бо кожны ведаў, што не так лёгка прагнаць таго Ваўчка.

Ісці каля Казы басанож было нязручна і небяспечна: тут апроч безлічы вужоў сустракалася нямала і гадзюк, так што ступалі след у след, з асцярогаю, уважліва прыглядаліся па баках.

— Э-эх, даўно мы рыбу не лавілі! — са шкадаваннем вымавіў Алесь, спыніўшыся каля аднаго віру. Там, у крышталёвай вадзе, бы замерла, стаілася чародка паласатых акунёў, а далей, на перакаце аж шарэла дно ад лянівых, тлустых печкуроў. Яны зрэдку паблісквалі пузамі, ловячы пражорлівымі роцікамі ўсё, што несла вада.

— Наловім яшчэ. Вось толькі няхай усё гэта скончыцца, — сказаў Мікола, і невядома было, што ён меў на ўвазе: гэты сенакос ці што іншае.

Калі яны мінулі лазняк і выйшлі да вусця Казы, дзе яна злівалася з Бярозаю, то ўбачылі шмат людзей. Мужчыны ў белых кашулях, а то і зусім аголеныя па пояс, дружна ўзмахвалі косамі, а ўслед ішлі кабеты і разбівалі буйныя пракосы — дзе грабільнамі, а дзе і рукамі.

Школьнікі сабраліся асобна. Яны купкамі стаялі пад тоўстым дубам, шумелі, гаворачы кожны пра сваё, а калі да іх далучыліся хутарскія, загулі яшчэ дружней.

— Паны прыйшлі, бурж-жуі-і!

— Аднаасобнікі…

— Гнаць іх трэба, каб ніводнага не засталося! — кпілі многія.

Ды толькі Мікола і Алесь не з таго дзесятка, каб спалохацца, паддацца на кпіны. Яны засланілі сабою Анюту, выставілі, як пікі, арэхавыя кіі.

— Вось толькі хто зачапі! Вось зачапі! — набычыўшыся, прамовіў Алесь, і было відаць, што ён не жартуе, а звязвацца з ім, амаль дзецюком, ніхто не адважыўся. Ды і Міколаву сілу ведалі многія — дарма што меншы за Алеся, а кулак у яго моцны, да таго ж спрытны сам.

— Во, во як сваю нявесту абараняюць… А прыйдзе час — і самі паб'юцца з-за яе! Ге-ге-ге, гы-гы-гы, — усё яшчэ не здаваліся хлопцы з Замошша. Былі там і з Пабярэжжа, і з Калінаўкі, але тыя цішэйшыя. І, можа, хлопцы сапраўды пабіліся б, ды прыйшоў Пікулік, настаўнік. Быў ён малады, высокі і дужы, з бялявымі валасамі, прамым носам і васільковымі вачамі.

Ён павітаўся з новенькімі, дазнаўся, што ўжо ўсе прыйшлі, і сказаў:

— Дысцыпліна павінна быць, як на ўроку… Ніякіх спрэчак і бегатні. Наша задача — дасушыць і скласці ў копы ўчарашні пакос. Пайшлі за мною…

— Мы… не пойдзем, — цвёрда, як ужо вырашанае, заявіў Мікола і нават крыху падышоў да настаўніка, які глядзеў на яго дапытліва.

— Чаму ж гэта?

— Спытайце ў іх, — паказаў Мікола на хлопцаў з Замошша, якія і цяпер стаялі асобна і выскаляліся. — Мы не хочам, каб нас абражалі.

— Я пайду туды, дзе тата косіць, сённяшняе раскідаць, — сказаў і Алесь.

— І я, — ціха дадала Анюта, пазіраючы ў зямлю і чырванеючы да вушэй.

Усталявалася няёмкая цішыня: да гэтага часу Пікуліку ніхто не пярэчыў, яго слова было законам для ўсіх. І таму для многіх дзіўным падалося яго рашэнне.

— Ну што ж… — Пікулік умеў чытаць у вачах сваіх вучняў іх намеры, бачыў іх рашучасць, разумеў іх з паўслова, да таго ж любіў рашучых, самастойных дзяцей. — Ідзіце… Толькі працаваць так, каб нам сорамна не было, усяму калектыву. Я да вас наведаюся яшчэ… Не падведзяце?

— Не падвядзём, — запэўніў Мікола радасна і пераможна зірнуў на сваіх сяброў. І яны пабеглі да ракі, дзе здаля віднелася калматая галава Мірона, яго сіняя злінялая кашуля…

Мірон сустрэў іх ласкава.

— Ну, вось… Цяпер нас цэлая брыгада! — сказаў ён, не перастаючы касіць.

— Тата, дай падмяню, — адразу папрасіў Алесь.

— А пяткі табе не падрэжуць? — азірнуўшыся на касцоў, што далёка адсталі ад Мірона, спытаў той.

— Не-е…

— Ну-ну, паспрабуй…

Ён дастаў з-за пояса мянташку, павастрыў касу і працягнуў яе сыну, любуючыся, як ён стаў у пракос і, шырока ўзмахваючы кассём, крута заносячы правае плячо, упэўнена пайшоў па лузе, пакідаючы злева тоўсты, натапыраны пракос.

Анюта таксама залюбавалася такой Алесевай увішнасцю, і Мікола раўніва падумаў, што ён хоць і ўмее касіць, але браць так шырока, як Алесь, наўрад ці здолее, і таму, каб не стаяць, пайшоў у канец пракоса і з нейкай злосцю пачаў раскідаць траву рукамі, сцелячы яе на зямлю тонкім слоем. Ён ведаў — чым таней пасцеле, тым хутчэй трава высахне.

Неўзабаве да яго далучылася і Анюта, толькі яна разбівала траву грабільнам, падымаючы яе высока і трасучы. Дагнала яго, загаварыла:

— А здорава Алесь косіць, праўда?

— Здорава…

— І ты змог бы гэтак?

— Гэтак — не змог бы…

— Чаму ж?

— Мала касіў яшчэ, толькі па кустоўі, дзе асабліва і касой не размахнешся. Не спрабаваў на гэткім лузе.

— А ты паспрабуй.

— Навошта?

— Я… хачу… каб і ты не адстаў ад Алеся… Яна так мякка і лагодна вымавіла гэтыя словы, што ў Міколы аж пацяплела ў грудзях. — Чуеш? Паспрабуй, Мікола… Я хачу паглядзець.

Ён не адказаў ёй, і як трымаў ахапак травы, кінуў яго на зямлю і пабег да Алеся. Моўчкі выхапіў у яго з рук касу і, баючыся, каб яна толькі не ўрэзалася, як часта бывала, носам у зямлю, пачаў паволі гнаць пракос, адчуваючы, як з кожным узмахам нібы прыбаўляецца ў руках сілы, супакойваецца тая невядомая дрыготка і расце ў душы ўпэўненасць. Узмах — ж-жых! Узмах — ж-жых! Аж спявае душа — так хораша!

— Бач ты-ы! Яшчэ шырэй узяў! — аж дзівіўся Мірон такому Міколаваму спрыту. — Ай ды хлопцы, ай ды малайцы! Так мы з вамі, дапраўдачкі, дзве нормы дамо!

Неўзабаве пад'ехаў на буланым коніку брыгадзір, падзівіўся:

— Што ў цябе тут за касцы, Мірон?

— Памочнікі…

— Ого! Калі ў вас тут такая сіла, то я шчэ дзве касы падкіну, га? Згода, хлопцы? Ды заадно і на агульны стол запішу! Шыкоўны стол…

— І квасу, кваску халодненькага каб… А то ў роце перасохла. Ды і якая ж гэта касьба без добрага хлебнага квасу! — падхапіў Мірон.

— Вудзе табе і квас! — паабяцаў брыгадзір і шлегануў каня лазовым дубцом. Той узяў адразу наўскач, і брыгадзір, высока ўскідаючы локці, скіраваў да лесу, дзе была яго асноўная база.

— Павырасталі хлопцы на тых хутарах, — гаварылі жанчыны. — Цяпер Мар'і ды Клаўдзі лацвей, вунь якія памочнікі, хоць на луг, хоць у лес пасылай.

— Пара ўжо і ім у калгасе працаваць, Мар'і ды Клаўдзі… А то адна Гэлька толькі і ходзіць адтуль.

— Ваўчка ў калгас не выпхнеш. Здаўна ён толькі на сябе і робіць, у адзіночку, як той воўк…

Слухаючы жанчын, Мікола ўпершыню зразумеў, адчуў — працаваць у калектыве гэта зусім не тое, што дома. З калектывам, грамадой і спарней і весялей. Тут людзі згуртаваны адзіным клопатам, адзінай мэтай. Мабыць, гэтаксама падумаў і Мірон, бо адразу ж адказаў тым жанчынам:

— А я от вазьму ды і заўтра прыйду, дужа мне падабаецца з вамі разам, бабы! Дапраўдачкі, падабаецца…

— Зрабі ласку, Міронка!

— Ды ўжо ж, давядзецца…

Хоць было ўжо апаўдня, а ўнізе, дзе трэба браць касой, яшчэ росна: трава на паплавах сёлета вымахала на рэдкасць густая ды высокая.

Брыгадзір вярнуўся хутка, прывёз дзве новенькія касы, жбанок халоднага квасу, гукнуў:

— Наваліся, хто стаміўся!

Кінуў косы на зямлю, спрытна саскочыў сам, не выпускаючы жбанок з рук. Малы, вясёлы, чорны ад загару, як цыган, адно чуб русявы, аж белы ад сонца.

І калі, напіўшыся квасу, усе ўтрох узяліся за косы, то яшчэ больш здзівіўся брыгадзір.

— Такая сілішча на хутарах сядзіць! От буду я вас адтуль успорваць!

— І тамака працы хапае, не думай, брыгадзір, — не перастаючы махаць касою, заўважыў Мірон. — А ў калгас мы пойдзем, як з хутароў з'едзем, не век жа там сядзець.

— І то праўда… Дык гэта… абедаць у-унь пад той дуб, што ля лесу, прыходзьце, кацёл не маленькі, на ўсіх хопіць, — сказаў брыгадзір, схапіў у рукі повад, тузануў ім, разагнаў каня і ўжо на бягу ёмка ўскочыў на гладкую выгнутую спіну буланага.

Хлопцы стараліся не адстаць ад Мірона, але сіла ў іх была хоць і маладая, ды не трывалая. Ад пракоса да пракоса яны махалі ўсё больш запаволена, усё часцей спыняліся, бралі ў Мірона мянташку і падоўгу вастрылі касу. І Мірон разумеў іхнюю тактыку, пайшоў цішэй.

Анюта засталася недзе з жанчынамі, але, калі прыйшоў настаўнік паглядзець на працу сваіх вучняў, яна таксама падышла, гукнула:

— Касцы-ы!

Хлопцы аглянуліся на яе голас, але не пайшлі, не кінулі працу.

Нейкі час настаўнік глядзеў на ўвішную работу хлопцаў — яны пры ім паддалі духу, — потым і сам, узяўшы касу ў Мірона, пайшоў паперадзе. Так, ні слова не прамовіўшы, давёў пракос да канца і тады ўжо звярнуўся да хлопцаў:

— Дык вось вы якія касцы, аказваецца! — у яго вачах былі захапленне і радасць адначасна. — А я, грэшным дзелам, думаў, што вы тут бібікі б'яце… Вы ў мяне будзеце адзначаны спецыяльнай узнагародай — я падарую вам па цікавейшай кнізе!

Хлопцы пераглянуліся і не стрывалі, пырснулі ад смеху, хоць гэта было вельмі недарэчна.

— Вы што гэта? — здзівіўся Пікулік.

— Прабачце, так сабе. Мы хацелі вам сказаць, што ў нас ёсць многа кніг. Розных… Там Талстой, Верасаеў, Чэхаў,— пачаў пералічваць Мікола. Алесь падхапіў той пералік, і калі скончыў, Пікулік толькі рукамі развёў.

— Вось гэта сюрпры-ы-ыз! Аказваецца, вы сапраўды багатыя. Такіх кніг няма нават у мяне.

— А мы іх школе аддадзім, — сказаў Алесь, каб быць у гэтай справе першым, бо ўжо ведаў, што Мікола цвёрда вырашыў аддаць кнігі школе.

— Школе? Такое багацце? Ды вы проста золата, а не хлопцы! — яшчэ больш узнёсла і шчыра пахваліў іх Пікулік. Яны ішлі да ракі, размаўлялі, і ўсім было так хораша, хоць спявай.

А пасля быў смачны абед на доўгіх сталах, зробленых з негабляваных дошак, наспех, пад кучаравым галінастым дубам, у цяні. І сярод калгаснікаў з вучняў былі толькі хутарскія, якіх брыгадзір залічыў касцамі.

— Маім выхаванцам — паўнаважкі працадзень! — гаварыў за тым сталом Пікулік. — Гэта значыць, па поўнай місе смачнага супу. Ды і цяляціны пакладзіце, як усім касцам.

Хлопцам і Анюце сапраўды наклалі той цяляціны ледзь не па місе. А мяснога, вядома, дома нічога не вадзілася, і таму елі з вялікім апетытам.

— Мы і заўтра прыйдзем, — ціха сказаў Алесь Міколу.

— Калі паклічуць, — адказаў той. — Самому — няёмка.

— Яшчэ як ёмка! Я-то абавязкова прыйду з татам.

Мікола радаваўся, што цукар застаўся некранутым. Ён яшчэ ўхітрыўся дадаць да каржа кавалак цяляціны, усё акуратна загарнуў у паркалёвую анучку і схаваў для маці. Гэта ж будзе першы яго пачастунак! Першы заробак! Ад такіх думак радасна сціскалася сэрца, пакідала змора.

Пасля абеду добра асвяжыліся ў прахалодных струменях быстрай Бярозы і зноў узяліся за косы, зноўку чуўся іх вясёлы звон-спеў — аж да знямогі. Рукі і ногі аж гулі, але хлопцы бы перайшлі на другое дыханне. Цяпер ім усё хоць бы што. Яны толькі пасля адчуюць, што значыў для іх гэты дзень на сене…

Ідучы дамоў, яны ледзь цягнулі ногі, не хацелася ні пра што ні гаварыць, ні думаць. Адна Анюта трымалася малайцом, забягала наперад, падбадзёрвала хлопцаў, хваліла іх за ўвішнасць, весела шчабятала.

— Столькі ўсяго наслухалася за дзень, — гаварыла яна, — што на нашым хутары за год не пачуеш. Усе вясковыя навіны ведаю. І хто дзе ў каго лішнюю баразну адхапіў, і хто з кім пасварыўся, і што сельсавецкі Адам некуды знік — ні слыху ні дыху. Быццам ён у нейкай бандзе быў, удзельнічаў у налёце на Загацкі магазін. І яго бацька, быццам бы… Іх хацелі арыштаваць, але нехта папярэдзіў…

Гэтая навіна не на жарт устрывожыла хлопцаў: Адам чуў іхнюю гаворку з Тупікам пра вінтоўку і Зыгмуся, ведае, што хлопцы ў Тупіка як бы разведчыкі. А што, калі Адам ды знюхаўся з тым Зыгмусем? Тады ўжо хлопцам нездабраваць на сваіх хутарах…

Так падумалася хлопцам. Толькі яны нічога не сказалі Анюце, яны рашылі падвоіць пільнасць, каб не трапіць у якую пастку. І цяпер, ідучы паўз могілкі, усё часцей пазіралі ў гушчэчу, дзе віднелася цагляная каплічка…

Хаўруснікі

Хто ж папярэдзіў злачынцаў? Аніхто. Прымаючы раніцою пошту, Адам распісаўся за асобны пакет з раёна. Пакет быў даволі важкі, з сургучнай пячаткай. У Адама ёкнула сэрца — адчуў нядобрае. Замкнуўся Ў кабінеце, нагрэтым нажом зрэзаў пячатку і адразу убачыў паперыну з паметкай у ражку: «сакрэтна». Хуценька прачытаў паперыну, спыніў позірк на падкрэсленых словах — «усіх новых жыхароў сельсавета, якія з'явіліся за апошнія два гады, праверыць…».

І галоўнае: «…уцёк з турмы небяспечны злачынца Смольскі». Гэта гаварылася пра яго бацьку, асуджанага раней за ўдзел у контррэвалюцыйным выступленні, якое адбылося ў Барысаўскім павеце, дзе загінулі камуністы, кіраўнікі нацыяналізаваных прадпрыемстваў…

…Сын жыў пры маці, але, шкадуючы бацьку, затаіў у сэрцы злосць на ўладу Саветаў. Маючы за плячыма гімназію — жылі Смольскія багата, мелі некалькі млыноў і лесапільню, — Адам па тым часе быў вунь які грамацей і хутка ўладкаваўся ў далёкім ад Барысава сельсавеце пісарам пад прозвішчам Смоль. Калі збег з турмы бацька, то доўгі час — больш года — нідзе не паказваўся, знюхаўся з Крывым Панасам, хаваўся ў хлеўчуку, выходзіў з яго толькі ноччу.

Потым яны купілі хату ў Замошшы, жылі ўдвух. Жонка Смольскага засталася ў горадзе, каб не навесці на след, адцягнуць увагу мясцовых улад. «Сын паехаў недзе ў Мінск», — казала ўсім жанчына, хоць ведала, дзе жывуць яе сын і муж, атрымлівала праз «начных гасцей» ад іх грошы і шмат чаго з таго, што «здабывалі» бандзюкі, валэндаючыся па начах з нажамі за халявамі ботаў…

Цяпер жыць у Замошшы больш нельга, нават калі і знішчыш той сакрэтны пакет. Гэта Адам зразумеў адразу і таму, прыхапіўшы сельсавецкую пячатку і грошы, знік. Хатка ў Замошшы апусцела зноў…

Тупік, нічога яшчэ не ведаючы пра сакрэтны пакет, ламаў сабе галаву — хто папярэдзіў злачынцаў? Усе яго задумы, усе планы так нечакана праваліліся. Адно было зразумела Тупіку — шукаць Смоляў цяпер трэба там, дзе знаходзіцца Зыгмусь. А з Зыгмуся вачэй не спускае Ігнат, і Кузьміч з нецярпеннем чакаў, калі ж з'явіцца Ігнат ды раскажа, як прайшла аперацыя «Залаты гадзіннік», хоць гадзіннік той быў ніякі не залаты, а толькі пазалочаны…

…А Ігнат не спяшаўся дадому.

Агледзеўшы акуратна Панасаву схованку ён зразумеў, што тут знаходзіцца толькі Панасава доля, што астатняе дабро трэба шукаць у якім іншым месцы. А тое месца можа быць у іх пад бокам — у Замошшы. І ён паволі пакіраваў дамоў. І як жа быў здзіўлены, калі даведаўся, што «рыжыя» — сын і бацька — зніклі.

— Дачакаліся! — сустрэў яго дакорам Тупік. — З-пад носа банду выпусцілі… Цяпер шукай ветру ў полі!

— Такая наша работа — шукаць, — зусім абыякава, быццам справа ішла пра што другараднае, адказаў на гэты папрок Ігнат. — Можа, гэта к лепшаму. Упэўнены, што яны заўтра будуць усе разам у Мокрым Лозе.

Ігнат расказаў Тупіку пра аперацыю з гадзіннікам.

— Сквапнасць завяла яго ў сваё логава! — закончыў расказ Ігнат. — Цяпер застаецца толькі знайсці сляды ўцекачоў, і таму я не затрымліваюся тут, Валодзя. Іду на хутары…

— Ідзі, браце… Уся надзея на цябе. Не выпусціць бы іх куды далей.

— От жа яно што… І браць пакуль рана.

— Гэты пракляты скарб! — зноў зазлаваў Тупік. — Можа, яго і няма, можа, той Зыгмусь толькі шальмуе, каб памагалі яму? От жа ж каб ведаць…

— Уведаем. Не пазней як заўтра…

Ігнат зноў рушыў у дарогу. Становішча склалася надзвычай небяспечнае. Калі ўцекачы наогул знікнуць з раёна, то давядзецца абодвум адказваць за ўсё адразу: і за тое, што своечасова не ўзялі Зыгмуся, спадзеючыся на нейкі скарб; і за тое, што не ўсё дабро будзе вернута ў магазін; і за тое, што своечасова не выявілі бандытаў. І таму Ігнат спяшаўся. Трэба прыперці Зыгмуся, прымусіць нарэшце ўсё расказаць пра скарб. А спярша парадаваць яго абрэзам і патронамі. Усё гэта дасць яму — з рук у рукі — не сам Ігнат, а Ваўчок. Іменна — Ваўчок! З яго ўчэпістых рук нічога за абяцанкі не возьмеш. Той адразу ж патрабуе платы. Што на гэта адкажа Зыгмусь?

«Цяпер ён можа быць у Мокрым Лозе», — зірнуўшы на сонца, падумаў Ігнат і адразу змяніў кірунак — на хутары. Дарога павяла ў бор, да таго знаёмы і ціхі, што паспакайнела на душы, з'явілася нейкая ўпэўненасць на ўдачу, за якой Ігнат ганяецца вось ужо колькі часу і якая так упарта не даецца ў рукі.

Колькі ж год ён гуляе ў небяспечную гульню? Колькі год ён уціраецца ў бандыцкія гнёзды, у давер, адшуквае і ашуквае розных нягоднікаў, выдае сябе не за таго, хто ёсць. О, каб ведалі яго ворагі, хто ён на самай справе! Яны б спапялілі яго на месцы!

Восем год мінула з таго часу, як атрымаў першае заданне — прабрацца ў банду Скуратовіча. Нялёгкае гэта было заданне, так проста вось не прыйдзеш і не скажаш — вазьмі мяне ў банду. Трэба было прыдумаць цэлы шэраг планаў, а прыдаўся толькі адзін…

Як жа гэта было?

Стаяла змрочная, з дажджамі і снегам восень, якраз у той час, калі зіма сустракалася з ёй, калі ў лесе ўжо не так утульна, як летам, і банда Скуратовіча, раскінуўшы пасты, атабарылася ў Калінаўцы. Доўга і карпатліва вывучаў Ігнат доступы да пастоў. І вось аднойчы перад самым дальнім пастом з'явіўся ўзброены коннік. Ён імчаў на ўспененым кані па лясной дарозе, час ад часу ўскідваў наган і страляў. За ім гналіся яшчэ два коннікі. Былі яны ў міліцэйскай форме, пры шаблях і карабінах. Іх стрэлы бухалі, бы мінамёты, і рэха кацілася па балоце грымотнымі хвалямі.

— Сто-ой! — выскачыў наперарэз конніку адзін з бандытаў.— Хто такі? Рукі ўгору!..

У той час, калі па міліцыянерах затухкаў кулямёт, калі тыя павярнулі коней і зніклі ў лесе, Ігната ледзь жывога знялі з каня: ён быў паранены ў левае плячо і кроў ужо выступіла на ватоўцы…

Пакуль Ігната абшукалі, адабралі ўсё багацце, пад'ехалі яшчэ коннікі з банды, і сярод іх — сам атаман Скуратовіч.

— Во, злавілі бандзюгу, — паказаў на Ігната абразанкай адзін «скурат», як называлі сапраўдных бандытаў вясковыя людзі.— Пры золаце быў… Гадзіннічкі, калечкі… І паранены ў плечкі! — жартаўліва зрыфмаваў той.

«Здаецца, яны тады рагаталі,— успомнілася Ігнату. — А як іхны «дохтар» рабіў перавязку, то ўсумніўся быў, што з такой нязначнай раны ды выцекла столькі крыві…» Аднак усё абышлося, яго палічылі за звычайнага злодзея, за якім гналася міліцыя, і прынялі ў банду. Вось што значыць «сапраўдная» рана! Для справы і боль — не боль…

Потым, калі Скуратовіча разбілі, Ігнат далучыўся да барысаўскіх мяцежнікаў, дазнаўся пра час і месца выступлення, і мяцеж праваліўся…

Пазней — тры дні сядзеў у балоце, чакаючы сустрэчы з былым афіцэрам, які спадзяваўся з яго дапамогай сабраць новую банду. Дачакаўся. Афіцэрыка ўзялі — на тым, здавалася, і справам канец. Дык жа не! Новае смецце ўсплыло на паверхню. Паспрабуй цяпер збяры яго ў адно месца ды знішчы, калі яно вунь як расплылося…

Так, час быў хоць і не ранейшы, законнасць набрала сілу, але ўсялякіх «дэкласіраваных элементаў», як называў іх Тупік, яшчэ хапала, яшчэ шмат дзе па хутарах і малых вёсках хаваліся розныя «былыя» — усялякія нягоднікі, хаваліся ад суда і следства. У сляпой злосці яны яшчэ прыносілі нямала шкоды, а то і гора-бяды простым сумленным людзям. Тых нягоднікаў трэба вынішчыць дазвання! Толькі тады можна будзе жыць спакойна…

Так за ўспамінамі, за развагамі Ігнат і не прыкмеціў, як яго ногі-хадулі прынеслі на хутар Красоўскага. Ды не пашанцавала: гаспадара дома не было. Ігната сустрэла Іванава жонка, Кацярына.

— Пасядзіце вось тут, у цяньку, — падставіла яна невялічкі зэдлік у бэзавую засень каля акна. — Іван скора будзе.

Ігнат як сеў на той зэдлік, дык нібы склаўся ўдвая — калені выпіралі ледзь не да падбародка.

— Дзе ж яго носіць? — спытаў госць, аглядаючы зялёны падворак, агарод, дзе асабліва прыкметна буяла гарохавінне, тырчалі кіі сланечніку.

— А ён мне ніколі не кажа, куды ідзе… От так іншы раз гукаеш-гукаеш, а таго Івана і след прастыў. Толькі ж от быў чалавек, а тут і нямашака…

— Яму цяпера дзялоў хапае, — у роздуме сказаў Ігнат, дастаў з кішэні дабротнага вайсковага фрэнча капшук і пачаў круціць цыгарку. На ім былі сінія дыяганалевыя галіфэ і шыкоўныя, наваксаваныя да бляску, ялавыя боты.

«Усе яны, каторыя начамі валэндаюцца, добра ходзяць», — адзначыла сабе Кацярына. Яна ведала, што калгасны рахункавод наведваецца да іх, баючыся Ваўчка, які вымагае ў яго то якую апранаху, то сала, то яшчэ што з харчу, частка якога іншы раз трапляла і на агульны стол. І той носіць усё пакорліва і акуратна. Толькі вось апошнім часам нешта нічога не прыносіць. Ды і ў гаворцы яго з'явіліся загадныя ноткі. «Мусіць, сам Іван ужо заблытаўся ў тое павуцінне, калі гэты пасмялеў», — часта пазіраючы на госця, думала Кацярына і ніколечкі не шкадавала свайго мужа, калі той і сапраўды трапіць у якую бяду. Яна адчула душою, жаночым сэрцам, што зладжанага сямейнага жыцця ў іх не атрымаецца, што рана ці позна Іван кіне яе. Дык няхай яго самога лепш куды забяруць, без яе помачы. А што гэтым скончыцца, яна не сумнявалася, асабліва пасля таго, як дачка паведаміла, што бачыла ў яго абрэз і патроны. «Гэлечка, — сказала тады сястры, — заяві там міліцыянеру, а то ён, гэты ірад, і нас загубіць».

«Не бойся, Каця, міліцыянер нас у бядзе не пакіне, — толькі і сказала Гэлька. — Памаўчы пакуль ды пацярпі…»

Вось і маўчыць Кацярына, выганяе курыцу з град і ўсё назірае за Ігнатам. І думаецца ёй чамусьці, што наогул нядоўга ўжо ёй жыць тут, на хутары, далёка ад людзей. І хутара не шкадуе Кацярына. Якое тут жыццё? Вунь — з васьмі курак, якіх прывезлі з сабою, засталося толькі тры, ды і гэтыя немаведама ці пералетуюць: калі панадзіўся ліс, то ўжо не ўпільнуеш яго, усіх перацягае. Ад каршуна яшчэ можна ўберагчы, ад ліса ж — ніяк. Яго ўначы сцеражэш, а ён удзень, з-пад рук ухопіць. «Ды ў вёсцы яно і весялей жыць, — думаецца Кацярыне. — Як перабярэцца Гэлька да Тупіка, то паедзем і мы з Анютай, а то хоць воўкам вый тут…»

З жыта — з поўным мехам за плячамі — высунуўся Ваўчок, туд-сюд азірнуўся і бегма пад павець. Уціснуў мех у сена, заклаў яго акуратна, а потым ужо спакваля падышоў да Ігната, які курыў і маўчаў.

— Ну? — уставіўся на яго Іван, нават не прывітаўшыся. Рукі ў бокі, быццам падрыхтаваўся да бойкі.— З чым прыйшоў, Гнат? — ён яго заўсёды гэтак называў — Гнат.

— Не з калгаснымі каласамі ж, як ты…

— Дужа здагадлівы. То трава.

— Траву ў мяхах не носяць. От засякуць — то адразу і пад суд пойдзеш. Адхопіш сабе тэрмін ні за што… Ды і які з яго, васкавога зерня, наедак?

— Напарыш, дык парсюк аж цёпкае! — засмяяўся Іван. — Расце як на дражджах… — Ён прысеў на кукішкі, потым устаў, узяў калодку, на якой кляпаў касу, перавярнуў яе бабкай уніз і для трываласці ўвагнаў бабку ў зямлю. — Скажы от… — зноў узняў малыя вочкі-бураўчыкі.— У Зыгмуся быў?

— Быў…

— Дык гэта… можа, ужо ёсць у яго чым заплаціць за пушку? Я за так сабе, за дзякуй не аддам, — сказаў, сядаючы.

— От сам і запытаеш. Заўтра, як звечарэе, недзе гадзін у дзесяць, збор у нас…

— Дзе?

— У Мокрым Лозе, ля валуна.

— Хто яшчэ будзе?

Ігнат адказаў не адразу. Ён сам хацеў дазнацца — ці ведае Іван, жывучы на хутары, што Смольскія ўцяклі? Ці не заходзілі яны часам да яго?

— Будуць, — сказаў абыякава.

— А хто, хто? — аж падаўся наперад Іван.

— Крывы Панас…

— А яшчэ?

Па тым, як настойліва дапытваў Іван, было ясна, што ён чакае пачуць новыя імёны. І адважыўся сказаць тое, чаго і сам яшчэ не ведаў.

— Смольскія будуць, — і пільна паглядзеў на Ваўчка.

— Ага, — як уздыхнуў той. — Значыцца, і яны туды ж… От бы… усіх вас там ды накрыць! — дзіка бліснуў вачамі, зарагатаў, і у тым рогаце Ігнату пачулася жаданне Ваўчка — накрыць усіх! Тоўстыя няголеныя шчокі акругліліся, пабраліся «вожыкамі».

— Накрыць, кажаш? Каб скарыстаць іхняе дабро? — імгненна, не даючы Івану апамятацца, спытаў Ігнат.

— А чаму ж…

— Адкуль дазнаўся, што Смольскія ўцяклі? — зноў абрушыўся на Ваўчка новы допыт, і Ваўчок перастаў смяяцца, насцярожыўся. Але, прыперты пытаннем, прызнаўся:

— Былі яны тутака.

— Значыцца, ты даўно звязаны з імі! — паказаў на яго пальцам Ігнат. — І не выкручвайся! Ведаю — дабро іхняе хаваеш, гаварыў мне малодшы…

— А чаго мне выкручвацца? — паціснуў плечукамі Іван. — Іхняе дабро мне не трэба. А можа, я звязаўся, — павысіў голас, — каб потым усіх і залажыць… Га? Што на гэта скажаш? Ідзі, дакажы, што разам быў…

«Ну от і ўсё: прагаварыўся, галубок! — радасна падумаў Ігнат. — Заўтра вас усіх і браць будзем, цёпленькіх, як кажуць… Не, не заўтра. Скарб жа яшчэ, заўтра, можа, стане ясна і са скарбам…»

Сказаў нездаволена:

— Хітры ты, Іван, ад усіх памалу цягнеш і сам быццам бы ўбаку…

— Вялікі кусок дзярэ раток… А я і памалу, як тая божая птушка, надзяўбуся…

«От і канец вам… Апошнія… Гэта ўжо апошнія вылюдкі», — між тым весела думаў Ігнат, і гэтая думка зноў — у які ўжо раз! — імгненна правяла яго праз усе перажытыя гады, праз усе выпрабаванні.

— Значыцца, да заўтрага, — зноў сказаў Ігнат і ўстаў, адчуваючы, як храбуснула ў каленях.

— Ды ўжо ж, да заўтрага…

— Не ўздумай толькі дурыць, — надаў голасу цвёрдасць Ігнат. — А то… сам ведаеш, што ў такіх выпадках можа здарыцца тут, на хутары…

— А ты не палохай! — натапырыўся, як верабей перад бойкай, Іван. — Я цяперака сам узброены. Можа, нават атаманам буду. Цяперака вы ўсе ў маім кулаку! От тутака… — Ён паказаў сціснуты кулак і непрыемна засмяяўся. Потым раптоўна твар яго змяніўся, пасуровеў: — Н-не бойся… Пакуль Ваўчку ад вас карысць, Ваўчок будзе для вас і служыць…

— А як карысці не будзе?

— То, проша пана — да відзэння! Будзьце здаровы, а я з вамі незнаёмы — от так яно тады будзе… Мы толькі цяперака хаўруснікі.

На тым і разышліся.

«Хаўруснікі,— з усмешкай думаў Ігнат. — Нядоўга ўжо нам быць хаўруснікамі».

Пагоня

Раніца была ціхая і сонечная. Святла ў прасторы столькі, што аж слепіць, аж балюча вачам, быццам — куды ні глянь — усюды сонца. Яно і над лесам, і на лісцях яблынь, і на роснай траве, і ў шыбах акон, і ў марыве, што плыве, бруіцца над дрыготкім полем. І хочацца Міколу пабегчы па тым марыве далёка-далёка, аж туды, дзе далячынь сінечы зліваецца з бліскучым небакраем. І на душы ў яго так хораша, што, здаецца, ляціць яна птушкай легкакрылай, ірвецца ў тую бязмежнасць, дзе няма бяды-гора, дзе пануе толькі шчасце…

«Як жа гэта яна мне саснілася? — сіліўся ўспомніць сон Мікола. — Здаецца, плылі мы з Анютай па рацэ, побач. І так цяжка плылося, бы па смале, а вада ўсё зносіла, зносіла… А потым быццам і не плылі, а ляцелі, і на душы зрабілася лёгка-лёгка… Такі дзіўны сон!..»

Мікола выйшаў за веснічкі і зірнуў у бокхутара Красоўскага. Зірнуў і, апроч дыму, які роўным слупам падымаўся з коміна ўгору, нічога і нікога не бачыў. І адразу быццам спала тая лёгкасць, свінцовым цяжарам наліліся ногі і рукі, імі не крануць. «Гэта ж ад касы… А як жа мы сёння касіць будзем? Не-е, здавацца не трэба!» — злёгку прысядаючы і падымаючыся, падумаў Мікола.

— О-о-ой! Ой-ё-ёй! — пачулася з-за веснічак. — Я зусім не магу ісці, а ён яшчэ прысядае! — Алесь літаральна выпаўз і лёг жыватом на мурог, раскінуўшы ў бакі ногі і рукі.— Усё… Бывай, звонкая каса! Мы яшчэ да цябе не дараслі, як казала мама…

— Не, дараслі! Не, дараслі! — націскаючы на «не», два разы паўтарыў Мікола. Перасільваючы боль, ён пачаў падскокваць, разводзіць рукі, зноў прысядаць. — Мы проста мала займаемся спортам, Алесь! Вось пабачыш, усё хутка пройдзе, толькі давай са мною…

Алесь глядзеў на яго, як на дзіва, шырока адкрытымі вачамі.

— Жалезны ты, ці што, Мікола? Я ж падняцца не магу… Во, глядзі, рукі не трымаюць…

— Давай памагу! — Мікола падхапіў Алеся пад пахі і ўзняў на ногі.— Тэ-эпай пра-авай, тэ-эпай ле-евай, та-а-ак…

Толькі Алесь тэпаў не вельмі што, стагнаў, як дзед, і ледзь перастаўляў ногі.

— Касцы, ідзіце есці,— паклікала іх Міроніха і, убачыўшы, як Алесь ледзь перастаўляе ногі, дадала: — Сёння з вас касцы, як з лазы супоня. Схадзіце лепш на рыбу, а то ўжо нешта даўно юшкі не спыталі…

— Во — гэта работка па мне! — адразу ажывіўся Алесь, вырваўшыся ад Міколы, і, перастаўляючы ногі, як кастылі, амаль бегма кінуўся ў хату.

Мірона дома ўжо не было, ён і праўда пайшоў у калгас на працу, і таму хлопцы, нават спаслаўшыся на тое, што яны касьбу проста праспалі, што хутка спадзе раса, паснедалі не спяшаючыся, апранулі старое рыззё, узялі торбу, невялікую латаную-пералатаную таптуху — сетку, нацягнутую на арэхавую аснову: дугу і палазы, якія ззаду сыходзіліся разам, — і з вясёлым настроем рушылі да ракі.

— Хоць душу адвядзём! — радаваўся Алесь.

— А Пікулік скажа, што ад працы хаваемся.

— Не скажа. Сёння ж не ўсе прыйдуць на луг, а толькі добраахвотнікі.

— Мы ж падахвоціліся.

— Ды раздумалі. Наробімся яшчэ за свой век, не бядуй, — сказаў Алесь матчынымі словамі.

Унізе, каля ракі, пахла так, што аж кружылася галава. Ап'яняючы водар блёкату, парэчак і валяр'яны змяшаўся з тонкім араматам маладога альхоўніку, крушынніку ды чаромхі. А з вады цягнула прахалодай і прэллю ціны. Ужо добра ўгравала сонца, і лезці ў рэчку было прыемна.

— Пачнем ад млына, — прапанаваў Алесь, — там, пад калодамі, мянькі ўдзень адлежваюцца…

— Давай…

Мянькоў лавіць было проста. Адкаціў калоду ў вадзе, паставіў таптуху далей па цячэнню і муці нагамі ваду — санлівы і непаваротлівы ўдзень мянёк і папаўзе з муццю ў сетку. Гэтак лавілі і малых шчупакоў. А вось акунёў дык трэба было выганяць з-пад навіслага, парослага травою берага, дзе яны ўдзень, у спякоту, любілі хавацца. Там жа, у глыбокіх норах, дзе вада і ўлетку халодная, адлежваліся вялікія і тоўстыя ментузы. Іх ніякім чынам не выганіш, іх трэба браць толькі рукамі, спрытна хапіўшы за галаву.

Толькі залезлі ў ваду, як адразу пашэнціла: пад нейкім карчом-рагуляй, які паціху адвярнулі ўбок, згледзелі на цёмным іле аж двух ладных мянькоў. Хуценька паставілі таптуху, пабоўталі нагамі абапал, узнялі дугу ўгору. Спярша нічога не было відаць, а як пачаў падымацца кіль, то ў канцы яго запляскаліся дзве рыбіны.

— Ёсць пачатак! — крыкнуў Алесь, усунуўшы руку ў таптуху. — Тоўсценькія! — ён спрытна пакідаў рыбу ў торбу, якая звісала аж да вады і ўжо добра намокла.

І тут яны ўбачылі Гэльку. Яна, у новай квяцістай сукенцы — нявеста ж! — якая ёмка аблягала стройны стан, з белай хусцінкай на галаве, завязанай ззаду вузельчыкам, падыходзіла да кладкі. Тую кладку — паваленую алешыну — нядаўна наладзіў Тупік выключна для яе, Гэлькі. Спынілася па гэты бок рэчкі, сказала жартам:

— Лавіся, рыбка, вялікая і маленькая…

— Ужо злавілася, — пахваліўся Алесь і дастаў з торбы мянька, трымаў яго за галаву, а той выкручваўся, вырываўся — вёрткі і жвавы — ды і выслізнуў з рукі. Каб гэта была якая іншая рыбіна, то толькі б яе і бачылі хлопцы. Дурны ж мянёк як нырнуў у ваду, дык адразу і стаў ля нейкай глышкі. І зноў трапіў у таптуху.

Гэлька пасмяялася з такіх рыбаловаў, перайшла кладку і пакіравала ўгору па тугой муражыне, усеянай жоўтымі люцікамі і барвовымі смолкамі. Яна быццам злілася з тым квяцістым дываном. Вось ужо яе постаць схавалася за першымі бярозкамі, а Мікола як зачараваны глядзеў ёй услед, быццам то пайшла не Гэлька, а Анюта — да чаго падобныя яны і паставамі, і паходкай!

І раптам ён убачыў такое, ад чаго адразу выпусціў з рук таптуху: далекавата злева, але, відаць, следам за Гэлькай, хаваючыся за дрэвамі, прыгнуўшыся, мітнуўся цень чалавека.

— Ой, хто гэта! — усклікнуў Мікола. — Хто ж то мог быць?

— Дзе? — не зразумеў Алесь, які быў заняты тым, што апусціў торбу ў ваду і назіраў, як там плавалі мянькі.

— У бярэзніку!

— Мала хто можа там быць…

— Не-е, Алесь! — голас у Міколы аж прапаў, стаў прыглушаны, ціхі.— Ён крадком пабег, азіраючыся, не на добрае гэта… Ты тут пабудзь, а я толькі пагляджу…

Ён сарваўся з месца так імкліва, што Алесь больш нічога не здолеў адказаць. Міколава трывога яму чамусьці не перадалася, ён быў упэўнены, што нікога тут няма і ўсё тое Міколу проста падалося.

Паставіў сетку за купку рудай травы, што матлялася цячэннем якраз пасярэдзіне рэчкі, патаптаў шчыра, няторапка, і быў вельмі задаволены, калі ў сетцы аказаліся аж тры ладныя плоткі. «Няхай бегае, а я от без яго рыбы налаўлю!» — весела падумалася Алесю. І шанцавала яму сёння, як ніколі. З-пад берага выгнаў акуня, потым, паставіўшы таптуху ў вірку, залез па грудзі ў ваду і доўга тупаў нагою пад карча. Зноў выцягнуў двух акунёў і шчупачка. Так, захапіўшыся лоўляй рыбы, ён раптам адчуў нядобрае — мінула багата часу, а Мікола не вярнуўся, на кліч не адгукнуўся.

Алесь вылез на бераг, зняў з пляча даволі важкую ўжо торбу, паставіў таптуху сушыцца і стаў чакаць, раз-пораз гукаючы сябра…

…А Мікола, выбегшы ў бярэзнік, адчуў, што намоклыя старыя штаны дужа замінаюць бегчы, шаргацяць, як бляха, рэжуць. Ен зняў іх і павесіў на маладую бярозку сушыцца, — бярозка аж сагнулася пад іх цяжарам. На ім засталіся злінялыя старыя трусікі шэрага колеру, ледзь не да калень, з шырокімі калашынамі. Цяпер бегчы было зручна і лёгка…

Нейкі час ён нікога не бачыў і таму бег вельмі асцярожна. І толькі ля могілак згледзеў чалавека і пазнаў яго: то быў Зыгмусь Гурэцкі. А далей, метрах у пяцідзесяці, сцяжынаю крочыла Гэлька. «Зыгмусь жа мог ужо даўно дагнаць яе, чаму ён гэтага не зрабіў? Мабыць, таму, каб дагнаць як мага далей ад хутароў… Вось і ідзе ён не дужа хутка, назіркам», — разважаў Мікола.

Зыгмусь раптам прыбавіў хады, пачаў забіраць улева, у абход. «Хоча абмінуць яе і зайсці наперад, напалохаць», — адразу змікіціў Мікола і таксама пайшоў хутчэй. Ён яшчэ не ведаў, што будзе рабіць, але разумеў — пакідаць дзяўчыну адну нельга, тым больш што яна нічога не ведае, ідзе спакойна, нават задужа ціха. «Можа, крыкнуць?» — прыйшла думка, але тут язык у яго нібы прысох да паднябення. Мікола ўбачыў, як у правай руцэ Зыгмуся, якую ён нечакана ўскінуў, відаць, зачапіўшыся за якую патарчаку, бліснуў вялікі нож. Зыгмусь прыбавіў ходу, ён ужо вось-вось забяжыць дзяўчыне напярэймы. І Мікола, больш ні пра што не думаючы, нічога не баючыся, адчайна і роспачна крыкнуў:

— Гэлька-а! Уцяка-а-ай!!!

Заўважыў, як яна азірнулася, нешта ўскрыкнула, сарвала з галавы хусцінку і пабегла так шпарка, што толькі яе і бачылі!

Ад раптоўнага Міколавага крыку Зыгмусь спыніўся, сцяўся ўвесь, потым зірнуў на Міколу і, не ўбачыўшы больш нікога, пачаў углядацца зноў туды, дзе знікла Гэлька. Не ўбачыўшы і яе, зароў глуха:

— Заб'ю, шчанюк! — і кінуўся Міколу напярэймы. Ад гэтых слоў і ад таго, што Зыгмусь наважыўся пераняць яго, Мікола спачатку разгубіўся: бегчы назад не выпадала. Ды і хто дапаможа яму там, дома? Мірона няма, адны жанчыны. І ён ірвануў па сцежцы наперад, адразу ўбачыўшы, як Зыгмусь спыніўся ў нерашучасці. Гэтага імгнення было даволі, каб ён адбегся яшчэ далей ад небяспекі. І ўсё ж яна яшчэ не мінула: на сцежку выбег і Зыгмусь. Пачалася дзікая пагоня. Раз-пораз азіраючыся, Мікола з трывогай заўважыў, што адлегласць між імі змяншаецца — той крываногі бандзюга ў лютай злосці прыпусціў на ўсю моц. І нідзе нікога, хто б вось так, як ён, Мікола, гукнуў Гэльку, ды гукнуў яго. Стаў бы Зыгмусь, а тады б ужо не дагнаў… Тады б не дагнаў? А цяпер? Хіба дагоніць? Калі ж дагоніць, то ўжо Міколу не бегчы…

— Даганю! — чулася ззаду пагрозлівае. — Не ўцячэш ад мяне, шчанюк!

«Дзе ж тваё школьнае першынство па бегу на стометроўку? Чаму так падубянелі ногі? — у думках пытаў у сябе Мікола. — Ад касьбы ці ад страху? Узяць стометроўку! І яшчэ адну… выбегчы б толькі з лесу…»

Ён адчуваў, як бухала ў скронях, як калацілася сэрца: «Вось жа не дагоніць ён мяне, крываногі… Я зараз пабягу ў лес па любой сцяжыне, каб толькі Гэлька ўцякла…»

Раптам ён адчуў небывалую лёгкасць, прайшла першая скаванасць, у ногі ўдарыла гарачынь. Ах, як добра, што ён скінуў намоклыя штаны! У іх-то пэўна ж не ўцёк бы ад Зыгмуся. А то вось настала другое дыханне… «Так, гэта другое дыханне! — радасна падумаў Мікола. — Цяпер-то ён мяне не дагоніць!» А можа, ужо і не гоніцца за ім ніхто? Яшчэ раз азірнуўся — гоніцца, гад, і амаль не адстае.

— А-а, разведчыкі! От я вас! — здаецца, пачулася над самай галавой. І тут ён, даўшы добрага кругаля па лесе, нечакана выскачыў на луг. Ужо далёкай кропкай каля самай вёскі віднеецца Гэлька. «Але ж і яна хутка бегае! — падумаў Мікола, кіруючыся проста да вёскі.— А там, каля куста, хто гэта бялеецца? Ды гэта ж Сняжок! Адзін ходзіць… І не спутаны, бо пярэднія ногі ву-унь як расставіў…»

Доўга не разважаючы, Мікола ўклаў два пальцы ў рот і залівіста свіснуў — толькі гулкі пошчак пакаціўся па лузе. На сэрца набегла радасная хваля — ці ўспомніць конь яго навуку, ці адгукнецца? І дзіва! Было бачна, як конь узняў галаву, заржаў у адказ, нібы даўшы гэтым знаць, што зразумеў небяспеку, і з месца ўзяў галопам.

«Яшчэ трошкі… Яшчэ стометроўку…» Ён адчуваў, што сілы зноў пакідаюць яго. І камень, які гэпнуў недзе ззаду, сведчыў пра тое, што заядлы Зыгмусь яшчэ гоніцца…

Конь падляцеў у той момант, калі, здавалася, бегчы Мікола ўжо не мог. Ён тузануў Сняжка за грыву, а той пакорліва сагнуў галаву, як тады, у балотцы. І вось ён ужо на спіне!

— Но-о, Сняжок! — паддаў пад гарачыя бакі пяткамі.— Но-о, даражэнькі…

Ды конь і так ужо нёс яго ў кірунку вёскі…

— У-у-у, шчанюк! — пачулася хрыплае ззаду. Мікола азірнуўся і ўбачыў, што Зыгмусь, распластаўшыся, нерухома ляжыць на мурагу. Ён, відаць, таксама страціў апошнія сілы, і хоць да лесу далекавата, заставацца тут яму небяспечна — не спяшаецца ўцячы, схавацца…

«Выручыў… Сняжок выручыў. У таго бандыта болей сіл, ён мог і дагнаць», — падумалася Міколу. Ён ляцеў, як на крылах. І прыгадаўся сон: «…Плыў па вадзе… Мама казала, што сніць ваду — мець бяду…

Так, гэта была бяда для мяне. І для Гэлькі… А цяпер вось птушкай у паветры лячу. Добра, што Сняжок так далёка адышоўся ад вёскі, амаль да самага лесу…» Дагнаў Гэльку ўжо зусім каля платоў.

— Усё. Не бяжыце… Ён ву-унь там, каля лесу, зваліўся… А я ўцёк. Сняжок вось выручыў,— сказаў Мікола, паляпаўшы каня па тугой шыі.

Гэлька спынілася, яна ледзьве здыхвалася. Твар яе быў аж чырвоны, буйныя кроплі поту выступілі на дзіўна бледным ілбе.

— Во, гад! Хто б думаў… Будзе ім скора ўсім крышка… Дзякуй табе, Коля, — загаварыла яна. — Гэта ж каб не ты… — голас яе ўздрыгнуў, і яна змоўкла. Міколу падалося, што Гэлька плача.

— Я адразу яго заўважыў і пабег… — Яму хацелася суцешыць яе, нагаварыць многа харошых слоў, але іх не было. І ён дадаў весела: — Гэта ж я Сняжка навучыў на свіст бегчы, цукар даваў, хлеб…

Яны зноў ішлі — бо Мікола злез з каня — па дарозе і размаўлялі. Так і апынуліся каля сельсавета.

Тупік быў у сваім пакоі, перабіраў нейкія паперы. Убачыўшы іх узрушаныя твары, ён адразу зразумеў, што нешта здарылася, і ўстаў.

— Ці не гнаўся хто за вамі? — кінуўся ён да Гэлькі, якая выцірала хусткай узмакрэлы твар.

— Іменна — гнаўся… Зыгмусь… Мікола от мяне выручыў.

— Ён тады за мной пабег, аж на луг выскачыў,— уставіў Мікола. — Вялікі нож у руцэ трымаў…

— Ах, вось як загаварыў! Тады… — Тупік на хвіліну задумаўся, ускінуў галаву. — Зробім на хутары засаду. А ты, — звярнуўся да Гэлькі,— заначуеш тут, у маім пакоі… І ты, Мікола, пачакай, пойдзем разам.

Успомніўшы, што Алесь там адзін у рацэ рыбу ловіць, Мікола сказаў:

— Мне няма калі чакаць, ён можа і Алеся… нажом. Крычаў жа — разведчыкі!

— А дзе твой Алесь?

— У рэчцы рыбу ловіць.

— То паехалі. Хутчэй!

І яны выйшлі на падворак, дзе Сняжок, пакінуты без прывязі, скуб траву.

У засадзе

Счакаўшы яшчэ з гадзіну, Алесь схапіў аберуч таптуху, уздзеў яе краем дужкі на галаву і пашыбаваў дадому. Ён ішоў і губляўся ў здагадках — што ж там магло здарыцца з Міколам? За кім ён пабег? І чаму так доўга не вяртаецца?

Толькі цяпер тая трывога, якую, мабыць, Мікола адчуў адразу, перадалася і Алесю, усялілася ў яго сэрца. Ён ужо шкадаваў, што яны не пабеглі разам. Удвух яно было б куды як смялей і зручней, удвух ім заўсёды добра… А сёння ж яны яшчэ дамовіліся разам кнігу чытаць. Дзіўная тая кніга! Ні пачатку ў ёй, ні канца — лісткі навырываныя. А пра такія страхоцці ў ёй гаворыцца, што проста дух займае. Іншым разам, начытаўшыся той кнігі, страшна вечарам і на двор выйсці. Мікола от толькі нічому не верыць, кажа, што няпраўда ўсё тое, што ў кнізе напісана, у жыцці так не бывае. А якое яно яшчэ было ў іх, тое жыццё? Адным словам, малыя былі…

— Чаму ты адзін? — спытала ў Алеся Мар'я, калі той, скінуўшы таптуху адразу каля веснічак і зняўшы з пляча торбу з рыбай, хацеў быў прайсці у хату. — А дзе ж мой Коля?

Да такога пытання Алесь яўна быў не гатоў.

— Ён… у бярэзнік пабег, скора будзе, — не ведаючы, як усё растлумачыць, проста першае, што прыйшло ў голаў, сказаў Алесь, надаўшы пры гэтым голасу абыякавасць.

— Чаго гэта ён пабег у бярэзнік? — яшчэ больш насцярожана запыталася Мар'я, і па яе дробным, хударлявым твары прабег цень трывогі.

— А хто яго ведае… Нешта крыкнуў і пабег. Тут падышла і Міроніха ў сукенцы з закасанымі па локці рукавамі, з бруднымі — у зямлі — рукамі, якія яна неяк смешна адтапырыла ў бакі, быццам то былі крыллі і яна збіралася ўзляцець. Яна ўзяла ў Алеся торбу, узважыла ў руцэ, памацала другой рукою мянькоў і сказала:

— Нешта мала сёння вы натапталі…

— Я адзін таптаў,— прызнаўся Алесь, і яму давялося расказаць усё як ёсць.

— А божачка! А чаго ж ён пабег немаведама за кім? — пляснула далонямі Мар'я. — А трэба ж зараз ісці ды шукаць яго, хаця б чаго не здарылася…

Міроніха яе супакоіла:

— Што там магло здарыцца? Можа, дзе белку ганяець, яны гэтакія — абы-чым заняцца.

— Ой, не кажы, Клавачка, мой Коля попусту час не бавіць, ён парадак любіць… Трэба ісці шукаць! — стаяла на сваім Мар'я, яна адразу і пайшла, але яе спынілі.

— Чакай ужо, разам пойдзем, толькі вось рукі спаласну, — Міроніха завіхнулася да сянец, прынесла конаўку вады і збольшага абліла, памыла рукі, выцерла аб зашмальцаваную на жываце сукенку, і яны рушылі былі ўжо за веснічкі, як убачылі, што ад рэчкі, ведучы Сняжка за повад, ішоў паперадзе Мікола, а далекавата ззаду за канём крочыў Тупік.

— Так і ёсць! Нешта здарылася, — зноў пляснула далонямі Мар'я і пабегла насустрач, але на паўдарозе спынілася, пачакала і вярнулася разам з сынам, заклапочаная і строгая: нешта ж ёй Мікола сказаў такое, што азмрочыла яе твар.

— Вось бачыш, Алесь твой дома ўжо, — паказваючы на Алеся бізуном-пляцёнкай, весела сказаў Тупік, падыходзячы да іх і прыпадаючы на нагу. — Шмат рыбы налавіў?

— Ды ўсяго кіло са два, — сказала за сына Міроніха. — А што, скажыце, у вас там здарылася такое, што вы ўдвух ідзяцё, га?

— Сустрэў во па дарозе, — цяпер Тупік паказаў на Міколу і перавёў гамонку на другое: — Ці не будзе ў вас халодненькай, крынічнай глынуць, а то нешта рот абсмяжыла, хоць салёнага і не еў, здаецца, — усміхнуўся, выцер сасмяглыя вусны, і ад гэтай просьбы, ад добрага настрою, ад спакойнага голасу ўсе адразу супакоіліся, быццам нічога і не здарылася.

Алесь прынёс з сянец тую ж медную конаўку вады, і Тупік асушыў яе да дна, нават і кропелькі палічыў. Аддаў Алесю конаўку і звярнуўся да жанчын: — Трэба мне ў вас тут гаспадарку агледзець, абору, млын… Можа, што і ў калгасе спатрэбіцца, трыер там які…

Ён пусціў каня ў сад пасвіцца, а сам і праўда пайшоў адразу да млына.

— Хадзем, Клаўдзя, даполем твае грады, а то гэтыя непаседы толькі з работы зрываюць, — сказала Мар'я. Па ёй відаць было, што яна ўжо ведае, чаму так доўга не было Міколы і чаму ён прыйшоў з Тупікам. Ды Клаўдзя не такая дапытлівая, каб назаляць сваімі пытаннямі, у яе і свайго клопату хапае. Толькі махнула рукою:

— Хадзем…

Калі хлопцы засталіся адны, Мікола ціха сказаў:

— От добра, што я пабег!.. Гэта ж такое магло здарыцца, нават не верыцца цяпер…

— Што? Што магло здарыцца? — аж падаўся да сябра Алесь, з нецярпеннем чакаючы адказу. Тут Мікола і расказаў Алесю ўсё, што з ім здарылася ў лесе, ніколечкі не прыбаўляючы, не перабольшваючы. Алесь і так толькі войкаў ды аберуч хапаўся за галаву.

— Што цяперака будзе! — пабедаваў ён. — Ён можа наш хутар спаліць…

— Не спаліць, Тупік тут пільнаваць яго будзе, засаду на яго зробіць.

— Якую засаду?

— Звычайную. Засядзе куды-небудзь у патаемнае месца і будзе чакаць…

— Вось бы ды з ім у тую засаду!

— Няможна! Там, можа, страляць будуць…

— Э-эх, дарэмна мы такую вінтоўку ды на кнігі змянялі! Вот бы цяпер і спатрэбілася. А то чытай тыя кнігі.

— Кнігі для нас вунь як лепш за тую вінтоўку! — запярэчыў Мікола. — От збегай і прынясі якую, будзем чытаць і юшку гатаваць…

Яны спярша пачысцілі рыбу і пачалі абіраць бульбу для юшкі. Тая бульба — з дзесятак — пасохла ўся, парабілася смарчкамі, учарнела, парасла сіняватымі парасткамі, але што ж гэта за юшка без бульбы, і хлопцы абіралі яе дбайна, акуратна, каб лішняга не зрэзаць у шалупінне.

А калі ўжо юшка гатавалася ў невялічкім цынкавым вядзерцы на агні, які расклаў сярод двара Мікола, Алесь прыцёг старую, без вокладкі, кнігу і сказаў:

— Чытаем далей?

Мікола задумаўся. Акуратна абклаўшы вядзерца сухім яблыневым суччом, якога багата было ў садзе ля плота, куды некалі сцягвалі зрэзаныя сукі ад яблынь, ціха прамовіў:

— Прадказанні, сны… Што гэта? От жа і ў кнізе няма адказу. А я ж сёння таксама, можна сказаць, дзіўны сон сасніў, гэта ж мне быццам было прадказанне…

— А я дык нічога не сню, — прастадушна засмяяўся Алесь. — Як лягу — бы ў вір галавой! — і дадаў: — Во, слухай, што піша вядомы англійскі доктар… — Ён разгарнуў кнігу і прачытаў: — «Прадказанні часта з'яўляюцца людзям з хваравітай псіхікай, з павышанай нервовай адчувальнасцю». Значыць, ты — псіх! — аж зарагатаў ён. — Хворы псіх!..

— Чалавек з павышанай нервовай адчувальнасцю — не хвароба, а прыроджаная якасць, асаблівасць натуры — таксама там напісана. І не доктарам, а прафесарам… На сёмай старонцы… Прачытай, калі не верыш.

— Табе я веру. От лепш паслухай, што я выкапаў,— і ён зноў прачытаў: — «Выпадак пяты… У спякотны дзень маладая жанчына мыла на дварэ ў балеі бялізну. Яе шасцігадовы сын падбег і сказаў: «Мама, я пайду на рэчку пакупаюся». Але жанчына насварылася на яго і забараніла аднаму хадзіць на рэчку. Неўзабаве яе змарыў сон, і яна прылегла ў цяні на разасланай коўдры. І ўбачыла жахлівы сон, што быццам яе сын падбег да рэчкі і, скочыўшы з высокага берага ў ваду, пачаў тапіцца. Яна нахілілася, каб уратаваць яго, і сын балюча схапіў яе ручкай за твар. Ад болю і страху жанчына прачнулася. Твар яе яшчэ, здавалася, гарэў у тым месцы, за якое схапіўся сын…

Тут падышла суседка і спытала, што гэта ў яе за чорная пляма на твары? Жанчына пабегла ў хату і зірнула ў люстэрка: на шчацэ чарнелі адпячаткі пяці маленькіх пальчыкаў…

Прадчуваючы бяду, яна кінулася шукаць сына, але яго нідзе не было. Тады перапалоханыя жанчыны пабеглі да рэчкі. Там, пакрыты з галавой вадою, моцна ўчапіўшыся пасінелымі рукамі ў звіслую з берага траву, быў хлопчык: ён утапіўся, як пасля выявілася, у той момант, калі жанчына ў сне ратавала яго… Выпадак шосты…»

— Досыць! — перапыніў яго Мікола. — Гэтая кніга не для нас. Яе і Пікуліку нельга паказваць…

— Чаму? — не зразумеў такога запалу Алесь.

— Як там у прадмове сказана? Містыка ўсё гэта, адным словам — лухта. Давай лепш Чэхава.

Алесь глядзеў на збялелы Міколаў твар і нічога не разумеў. Сказаў пакрыўджана:

— Сам жа пачаў чытаць гэтую кнігу.

— Спярша мне было цікава. Я хацеў многае зразумець, ды бачу, што не для нас гэта яшчэ… Не для нас! — паўтарыў ён, і было бачна, што той «выпадак пяты» яго дужа ўразіў і растрывожыў.

«Відаць, Мікола і сапраўды вельмі расхваляваўся», — падумаў Алесь, сам яшчэ добра не ўсведамляючы значэння апошняга слова — што гэта за такая псіхіка і з чым яе ядуць?

— Пара ў юшку цыбулю кідаць, — сказаў Мікола і ўстаў ад агню, які ўжо амаль згас, і толькі яркае вуголле зырка тлела абапал вядзерца, якое прыемна булькатала і разносіла казытлівы пах рыбы. Узяўшы з Алесевых рук кнігу, аднёс яе дадому і зайшоў у гародчык насашчыкваць цыбулі.

Ён і сапраўды быў вельмі ўражлівы, да хваравітасці. Шкадаваў, здавалася, увесь свет. У каго якая бяда — у Міколы па ёй сэрца баліць. Ён шкадаваў зімою птушак, і хоць іншы раз бывала самаму галаднавата, выносіў ім апошнюю крошку хлеба; шкадаваў мушку, якая трапіла ў павучынне, і заўсёды выбаўляў яе з бяды. Любыя пакуты ўзяў бы на сябе Мікола, каб толькі другім было добра, каб толькі другія не адчулі тых пакут…

Вось чаму і пабег ён за Гэлькай, нават не раздумваючы пра небяспеку, рызыкуючы сабою, сваім жыццём, каб засцерагчы яе ад бяды. І цяпер быў рады, што яно сапраўды так сталася: Гальцы пагражала небяспека…

На абед запрасілі і Тупіка. Ён не адмовіўся, а дастаў са сваёй сумкі ладны кус сала і паўбохана «свойскага» хлеба, да таго падрумяненага, што аж слінкі цяклі. Усё паклаў на стол, пакроіў на кавалкі і падсунуў кожнаму.

— Прызнацца, абрыдла сухамяць… А юшкі дык не каштаваў ужо, можа, з год! — ён прычмокваў, круціў галавою і падміргваў хлопцам. — Сма-а-ака-та якая! Язык праглынеш.

А хлопцы ўчапіліся зубамі ў сала, якога таксама не елі даўно, вусны іх ільсніліся ад тлушчу, вочы гарэлі.

— Самая лепшая рыба — гэта сала! — сказаў са смехам Алесь, казаў не сваё, а пачутае ад бацькі, але ўсім было весела ад гэтага вядомага жарту, бо сёння на стале было, як ніколі, багата ўсяго.

Міроніха апроч сырадою паставіла яшчэ місу тварагу. Адным словам, абед быў шыкоўны.

— Ай ды рыбка! — усё хваліў Тупік.

— Мы б гэтай рыбкі ву-у-унь колькі налавілі, калі б яшчэ ўдвух, — пачаў Алесь, ды Тупік яго перапыніў:

— Затое ву-у-унь якога шчупака паганялі! Баюся толькі, каб цяпер не зашыўся дзе ў карчэўе…

— Трэба яго злавіць, — прастадушна сказаў Алесь.

— Трэба, — згадзіўся Тупік. — Тут ты, брацішка, маеш рацыю. А пакуль вам такі загад: з дому не адыходзіцца, ніякай самадзейнасці. Я тут буду, з вамі, толькі не ў хаце, а ў аборы.

— У засадзе? — зірнуў на яго Мікола.

— У засадзе…

На тым і пагадзіліся.

Зборышча маленькай банды

Ігнат рыхтаваўся да сустрэчы ў Мокрым Лозе. Апроч невялікага пісталеціка — браўнінга, — які ён паклаў у бакавую кішэню фрэнча, узяў яшчэ фінку і гранату. Фінку засунуў за халяву бота, як сапраўдны бандыт, а гранату паклаў у кішэню галіфэ. Узброены да зубоў, ён і выйшаў з вёскі адвячоркам, калі сонца ўжо хавалася за зубчатым краем лесу — недзе а дзесятай гадзіне.

Тая акалічнасць, што Зыгмусь гнаўся за Гэлькай, прымусіла Ігната быць вельмі асцярожным і ўважлівым — ці не збіраецца той Зыгмусь «ірваць кіпці» адсюль? Інакш, чаго б гэта яму цяпер выкрываць сябе? Незразумела. А можа, той Зыгмусь ужо і пра яго, Ігната, што ўведаў? Цяпер вось выкрыў сябе, навокал загамоняць — можа і ў хамут ударыць, збегчы ў іншае месца, і тады ўсе яго, Ігнатавы, задумы паляцяць да д'ябла. І яшчэ добра, калі збяжыць адзін. А як і тых бандытаў павядзе за сабою? А ты, Ігнат, хіба ведаеш, якая ў іх ёсць зброя? Не, не ведаеш…

Усе гэтыя пытанні і прымусілі Ігната быць пільным і ўважлівым, да ўсяго гатовым.

Вядома, арыштаваць усіх разам можна ў любы час. Але ж трэба пачакаць, пакуль не стане ясна — дзе ж захавана тое багацце, пра якое вось ужо колькі часу гаворыць Зыгмусь. Яно, безумоўна, ёсць, недзе захавана. А Зыгмусь цягне з пошукам. Можа, і ведае тое месца прыблізна, ніяк не знойдзе? І ці знойдзе калі? А што будзе тады, калі яны з Тупікам і скарбу таго не ўбачаць, і бандытаў з вока ўпусцяць? За такую работу іх, безумоўна, па галоўцы не пагладзяць…

Ігнат дастаў з кішэні паперку, якую пакінуў яму Тупік, і зноў — у які ўжо раз! — прабег вачамі па няроўных радках: «Зыгмусь пачаў дзейнічаць адкрыта — рабіць засады, напады… Абясшкодзь неадкладна!..» Абясшкодзь. Лёгка сказаць. А як ты яго абясшкодзіш, калі пэўна не ведаеш, дзе ён зараз, у гэтую хвіліну, знаходзіцца? Начаваць пачаў на млыне, на другім паверсе, спіць у скрыні крупадзёркі — гэта вядома. Наслаў там сабе сена, кінуў нейкую старую коўдру, але ўсё ж ямчэй, чым проста ў лесе, на голай зямлі. А днюе то на могілках, то ў Мокрым Лозе. Значыць, ходзіць блізка ля хутароў, можа па дарозе і чырвонага пеўня падкінуць. А вось не робіць гэтага. Чаму? Таксама немалаважнае пытанне: папярэджваў жа, што спаліць хутар. Можа, гэта звязана з тым невядомым скарбам? Можа, у хаце ён дзе схаваны? Таксама трэба пранюхаць…

Адным словам, клопату ў Ігната хапала, адказнасці — таксама. У асноўным уся адказнасць па выяўленню і абясшкоджванню злачынцаў ляжыць на Тупіку, а ён прыданы ў дапамогу. Апроч таго, ёсць яшчэ тры чалавекі з мясцовага актыву, якія дапамагаюць ім, але тыя толькі для засад, для арышту, дзе патрэбна сіла большая, чым яны з Тупікам…

«Сёння ўсё вырашыцца — калі і дзе браць тое асінае гняздо. А браць яго трэба раптам, знянацку і ўсё адразу, а то патрывожаныя восы дужа злыя і куслівыя, яны разлятуцца і будуць нападаць на любога, хто ім трапіцца на шляху, будуць джаліць балюча…»

Так разважаў Ігнат, ідучы на апошняе баявое заданне. А ці апошняе? Вунь, за Халопенічамі, зноў сельмаг абабралі, з калгаснага статка трох падцёлкаў звялі… Не гэтыя ж, не Панас з хеўрай ды не Зыгмусь. Значыць, новыя зладзюгі аб'явіліся. «Могуць і туды паслаць, — нявесела падумалася Ігнату. — Толькі там ужо няма Тупіка. І не будзе такіх хлопцаў, як Алесь і Мікола. Яны ж так нам дапамаглі!.. А Мірон? Не будзе іх — будуць другія. У нас цяпер народ не той, што, бывала, раней, ён не баіцца ніякіх бандытаў, ён усё бачыць і заўсёды дапаможа — у гэтым наша сіла…»

Наперадзе, за нешырокімі вастраверхімі, бы свечкі, кустамі ядлоўцу мільгануў цень. Ігнат прысеў, прыслухаўся. Так, у тым баку чуваць чыесьці крокі… Вось яны заціхлі. «Можа, лось», — падумаў Ігнат і пайшоў на тое месца, дзе бачыўся яму цень. Толькі ласіных слядоў не заўважыў, хоць мох там быў крыху прымяты. Э-э, ды гэта ж чалавечыя сляды! Інстынктыўна паклаў правую руку пад крысо фрэнча, намацаў у кішэні рукаятку пісталеціка, хаця разумеў, што нападаць на яго ніхто не будзе: бандыты ж «свае», і Тупік — свой. Ды Тупік жа цяпер на хутары ў засадзе…

Якая там засада! Наўмысна каня ў сад пусціў, каб палохаць засадай, адганяць ад хутароў нязваных гасцей: уберагчы хутары — таксама іхняя справа, міліцыі.

Раптам ззаду, як стрэл:

— Стой!

Ігнат спыніўся, замёр на месцы. Голас, што яго спыніў, знаёмы, Зыгмусеў гэта голас. І таму, не паварочваючыся, спакойна сказаў:

— От зараз як улуплю табе знянацку ў лоб кулю, тады будзеш ведаць, як людзей пераймаць…

— Гы-гы-гы, а хіба маеш кулю? — зарагатаў той.

— Маю…

— От жа не змеціў мяне, от жа скажы — лоўка падкраўся?

— Проста — рысь! — павярнуўся да Зыгмуся Ігнат. — Толькі я ўмею страляць і не павярнуўшыся, на голас…

— Пакажы от тое, з чаго страляеш… Можа, і мне пару патронаў дасі? Га?

— Не наган, во што… — Ігнат паказаў Зыгмусю браўнінг, каб паглядзець на яго вочы. Не, яны не запаліліся, як бывала заўсёды, калі ён бачыў зброю.

— Пшыпалка, проша пана, а не зброя! — грэбліва скрывіўся Зыгмусь. — Ёй толькі мух на сцяне біць.

— Добрую дзірку і ў чэрапе зробіць, — запярэчыў Ігнат. Ён глядзеў на гэтага малога, прыгорбленага, з малымі свінячымі вочкамі, вузкалобага чалавека, які і ішоў неяк бачком, як малпа, і яму так карцела прыціснуць яго да зямлі і пад пісталетам прымусіць сказаць, дзе захавана бацькоўскае дабро. Толькі тая акалічнасць, што непадалёк могуць быць і другія яго хаўруснікі, прымусіла Ігната адкінуць прэч спакуслівыя думкі, стрымацца.

— Пойдзем? — неяк раптоўна пазмрачнеўшы, быццам тыя Ігнатавы думкі перадаліся яму, спытаў Зыгмусь. — А то нейкі ты злы сягоння.

— Пойдзем, а то тут быць небяспечна.

— Ведаю. Тупік на маім хутары засеў. От бы жыўцом яго, га? Ды падсмажыць…

— А калі ён не адзін?

— Адзін! З хлопцам на кані ехаў… Той пракляты конь мне ўсё дзела сапсуў, каб не ён, то злавіў бы я шчанюка…

— А памочнікі ехаць не будуць, — не звярнуўшы ўвагі на незадаволенасць Зыгмуся канём, папярэдзіў Ігнат. — Яны табе такімі сцежкамі пройдуць, што толькі войкнеш. Засады так і робяцца — што навідавоку, тое для дурняў.

— Во ў іх як!

— Усюды яно так. Скуратовіч, бывала, толькі так і заманьваў малыя групы чонаўцаў: сядзе на якім хутары з ад'ютантамі, а банду ў лесе напагатове трымае — вазьміце яго.

— Цяпер часы скуратовічаў мінулі…

— Дык навошта ж ты людзей пужаеш? Навошта лішні шум робіш? От наедзе міліцыя, ды і схопяць нас тут, як сляпых кацянят, цёпленькіх. Нашто табе была тая дзеўка?

— Яна ж Тупікава нявеста! Майго заклятага ворага! — усклікнуў Зыгмусь, забягаючы наперад.

— Дык за гэта забіваць?

— А можа, я і не забіў бы, — зазірнуў знізу ўгору Зыгмусь, вышчарыўшы рудыя рэдкія зубы. — Сам бы, можа, на ёй ажаніўся. У каплічцы нашай павянчаліся б… Гы-гы-гы!

— От цяпер мне трэба і падумаць…

— Што?

— Ці звязвацца з такімі хлапчукамі.

— Я не хлапчук табе! — зноў звёў чорныя бровы Зыгмусь. — Усё роўна адпомшчу, не забыў яшчэ, як той Тупік тату рукі круціў ды рэвальверам пад нос тыцкаў!

— Бо твой татачка тады хацеў кокнуць Тупіка з абразанкі, ды прамахнуўся…

— Нешта ты яго шкадаваць пачаў,— падазрона зірнуў на Ігната Зыгмусь. — Ці не знюхаліся, можа? Адам, пісар, казаў, што ты часцяком да Тупіка хадзіў… га? Ці праўда?

— Каб усё ведаць пра свайго ворага, трэба сачыць за кожным яго крокам, чуць, што ён гаворыць, бачыць нават, што ён есць, — адказаў на гэта Ігнат.

— А-а, хіба так…

«Іменна — так, — насмешліва падумаў Ігнат. — Іменна таму я і з табою, боўдзіла!»

Яны паглыбіліся ў лес, які ўсё гусцеў і гусцеў, бо сцяга павяла ў нізіну, дзе раслі толькі кашлатыя елкі, асіны ды старое кустоўе ляшчынніку. Месцамі яно так пераплялося, што даводзілася абыходзіць, даваць ладнага кругаля, пакуль зноў выб'ешся на сцежку, якую, відаць, пратапталі ласі.

— Усе ўжо, напэўна, там, — пачаў гаворку Ігнат, каб праверыць Зыгмуся, ці за ўсімі ён так цікуе, як цікаваў за ім.

— Не, Ваўчок яшчэ не прыйшоў… Яго я і пільнаваў.

— Пераняць хацеў ды… адабраць абразанку?

— Угадаў… Дужа ж патрэбен мне цяпер абрэз! Болей, чым вы ўсе разам узятыя.

— А ў тых Смоляў ці ёсць якая зброя?

— А-а, нейкі самапал, пораху насып, сечаных цвікоў набі, пыж заканапаць… А той порах у іх адсыраў… Смех, а не аружжа. Нажы яшчэ ёсць. А для банды прыдатныя! Закончаныя бандыты! Ха-ха-ха…

— А што ты думаеш пра Ваўчка?

— Думаю, як пра часовага, сезоннага работніка. Адробіць сваё — і пайшоў вон, быдла!

— Ён жа цяпер узброены. Ды і планы ў яго вунь якія далёкія. У Ваўчка вырваць абрэз, што ў ваўка — костку з зубоў,— сказаў Ігнат. — Я сам спрабаваў — ні блізка!

— Мне адда-а-асць…

«Хвігу з маслам аддасць, пакуль золата перад вачамі не блісне», — падумаў Ігнат. Яшчэ яму падумалася, што гэтая маленькая зграя зусім не ўзброена і браць яе будзе лёгка.

Ужо мінулі лагчыну, выбіліся ў бор, дзе доўгія цені ляглі на дол і мох здаваўся дзіўна пафарбаваны ярка-зялёнымі палосамі. Вось ужо відаць і кустоўе на ўзлобку Мокрага Лога. Дзіўная тут расліннасць. Побач з соснамі рос альхоўнік, ельнік і нават лаза — усё гэта на ўзвышшы. Напэўна, зусім блізка ад паверхні ідзе ваданосны слой, і вільгаць з бароў сцякае сюды, да Мокрага Лога, тысячамі падземных жыл-крынічак: нездарма ў самае засушлівае лета нават крыніца пад валуном не высыхае, б'е вада з-пад зямлі фантанамі, перасейвае-перакатвае жоўты пясок і сцякае ручаём па ўсім Мокрым Лозе. А колькі ж тых крыніц яшчэ ўліваецца ў ручай, пакуль дабяжыць ён да ракі ўжо невялічкай рэчкаю!

Калі спусціліся з абрыву да валуна, спярша нікога не ўбачылі. Але вось за адным дрэвам бачны цень чалавека, за другім, і неўзабаве выйшлі адтуль Крывы Панас і пісар Адам з бацькам. Стары Смольскі быў яшчэ даволі дужы, каржакаваты, з учэпістым позіркам, спаласаваным зморшчынамі лбом і прыплюснутым пераноссем, ад чаго нос здаваўся як бы перабітым пасярэдзіне.

— Ну, вось мы і разам! — весела ўсклікнуў Зыгмусь, зыркаючы кожнаму ў вочы. — Пяцёра… А яшчэ ж павінен прыйсці Іван! З ім — шасцёра. Гэта ўжо, грамадзяне суддзі, маленькая банда, гы-гы-гы, — задаволены жартам, зарагатаў ён.

— Івана ў сваю банду не залічвай! — пачулася на высокіх нотах угары. Усе глянулі туды і ўбачылі Ваўчка, насупленага, злоснага, няйначай, ад таго, што пачуў. Ён сышоў уніз і абвёў усіх варожым позіркам. — Я вас не ведаю, і вы мяне тут не бачылі. Толькі так! А інакш…

— Што — інакш? — нечакана схапіў яго загрудкі Ігнат. — Данясеш? Чужое дабро прысвоіш? Гэтак ты мне казаў?

— Ну-ну, асцярожней! — пачаў вырывацца Ваўчок. — А то мая пушка выпадкова смальне…

Ён адхінуў левае крысо шарачковай курткі, і ўсе ўбачылі там абрэз.

Зыгмусь, як прыкмеціў такое, бы прыкіпеў вачыма да той цацы, аж пацягнуўся да яе рукамі.

— Дай, Іване, азалачу.

Толькі хітры Іван, падражніўшы «цацкай», захінуў крысо. Сказаў спакойна, але цвёрда:

— От як азалоціш — тады і возьмеш.

Яны былі быццам спакойныя, жартавалі, але гэта быў клубок змей. Яны гатовы былі ўчапіцца ў глотку адзін аднаму ў любы момант, хай толькі той момант настане…

— Хопіць вам таргавацца, не на базар прыйшлі,— стаў між імі Ігнат. — Цяпера перш за ўсё дзела пагаворым, нам трэба цяпера сваю платформу выпрацаваць, статут, значыцца…

— Цяпера… Цяцера… Ніякага статута не будзе! — махнуў доўгай рукою Зыгмусь, адышоўся і сеў на нейкі счарнелы, бы памазаны дзёгцем, камень, што напалову вытыркаўся з пагорка. Усе таксама паселі — хто дзе.

— Гавары, — кінуў праніклівы позірк на Зыгмуся Ігнат. — Якія твае планы? Ці, можа, пабяжыш з абрэзам дзяўчыну пераймаць? Як сёння з фінкаю, га? От раскажы ўсім, як ты за Тупікавай нявестай гнаўся…

— За Тупікавай? Бег? Гэта ж самагубства! — абурыўся стары Смоль-Смольскі. Яго твар, было яшчэ бачна, аж пабарвавеў ад абурэння.

— От пагаварыце мне яшчэ, і мы пойдзем толькі з Іванам, і скарб — на двух! Хоць там… на ўсіх хопіць, на сто чалавек, можа… Бяры, едзь у любы горад і жыві сабе там панам! — разышоўся Зыгмусь.

— Вось з гэтага і пачнём! — ажывіўся Іван. — Гэта — самае галоўнае, а то адны толькі абяцанкі. Я дык за гэтую дубальтоўку, ведаеш, колькі ўпёк! А яшчэ дадай сюды рызыку, якая на пяць год зняволення цягне…

— Добра! — устаў Зыгмусь. — Бачу, што час наспеў, пара і за справу брацца. Хто яшчэ сумняваецца, што скарб ёсць, хутка ўпэўніцца. Ён ёсць, толькі ўзяць яго не так лёгка і проста. Інакш, я б не цягнуў…

— Чаму ж? — устаў і падышоў да яго Ваўчок.

— Сіла патрэбна, трое спрэжаных коней, вяроўка. І яшчэ… — Зыгмусь акінуў позіркам усіх па чарзе, як бы мяркуючы, ці гаварыць далей, потым махнуў рукою, бы адсек, адважыўся: — Яшчэ трэба, каб на маім хутары тады нікога не было… Ні душы.

— Гэта я бяру на сябе, — сказаў Ігнат. — Уладжу…

— Як жа? — зірнуў на яго Зыгмусь.

— Усіх у калгас накірую, на сена… Цяпера пастанова такая ё — усіх на сена.

— Гэта ўжо няблага! Застаюцца — коні…

— Коней, гэна самае, дастану я. Паняў? На мне коні,— сказаў Крывы Панас, які да гэтага часу моўчкі назіраў ды слухаў. Яго бледны, амаль бязносы твар у прыцемку нагадваў чэрап на шырачэзных скасабочаных плячах, чэрап з цёмнымі вачніцамі…

— А мне што рабіць? — выпнуўся наперад Адам. — Думаеце, калі малады, дык ні на што і не здатны? У мяне сельсавецкая пячатка, я магу які дакуменцік напісаць…

— Уваткні сваю пячатку, ведаеш куды? — сыкнуў на яго бацька. — Яна цяпер недзяйсцвіцельная.

— Дык я магу табун коней з лугу прыгнаць…

— А вупраж? Можаш ты дастаць вупраж? — спытаў у яго Крывы Панас. — Не можаш…

— І вупраж магу! На канюшні хамуты з пастронкамі вісяць, прыціснуў конюха — і бяры сабе, што хочаш…

— Я от цябе прыцісну! — памахаў на яго кулаком бацька. — Душагуб няшчасны, у каго ён толькі пайшоў — усіх яму душыць бы, страляць…

— Малады, што дурны, — у роздуме сказаў Ігнат. — Тое не ведае, што і самога могуць злавіць, як зайца ў сілок, ды шлёпнуць… Цяпера, пасля Зыгмусевай пагоні, як вы збеглі з вёскі, Тупік вушы не развесіць… Баюся, што ўжо сабе падмогу запрасіў.

— А ты не бойся, разведай лепш, — паказаў на яго пальцам Зыгмусь. — Адзін ты ў нас пакуль яшчэ чысценькі…

— Чаму — яшчэ? — пакрыўдзіўся Ігнат. — Я не думаю, каб хто заклаў мяне, — і зірнуў на Івана Ваўчка. — От ён, Воўк, таксама яшчэ не забруджаны. Ды і Панас…

Ваўчок, здавалася, страціў усялякую цікавасць да «маленькай банды», бо не атрымаў тое, на што разлічваў. Слухаў, больш маўчаў, цвёрда вырашыўшы пакуль абрэза не аддаваць. І калі ўсё было перагаворана і ўзгоднена, падышоў да Зыгмуся, нахіліўся да вуха і зашаптаў:

— Тады, васпане, і атрымаеш зброю, як сваю справу зробіш, а покуль — да пабачэння…

Нічога не адказаў Зыгмусь, толькі зубамі скрыгануў ад злосці. Ён загадаў Ігнату, каб падкінулі больш харчу, бо ўжо іх стала трое, а ў вёскі ісці ім зараз вунь як небяспечна, трэба пакуль стаіцца.

Ігната ж цікавіла больш за ўсё абрабаваная крама, тое дабро, якое хавалі Смольскія ў Ваўчка, і ён сказаў:

— Хай Ваўчок пашукае ў сябе дома таго харчу, які недзе хавае.

— У мяне ніякага харчу няма! — выгукнуў Ваўчок, намерыўся быў пайсці, але затрымаўся, спадылба зыркаючы на Ігната злоснымі вачамі.

— А ты пазыч… у Смоля!

— Там ёсць толькі кансервы, — сказаў за Івана стары Смольскі.— І то — нямнога…

— Гэта ўжо нешта! — падхапіў Ігнат. — Да хлеба неблагі дадатак. Вось няхай ён і дасць мне колькі бляшанак, я ўжо не палянуюся, прыцягну ў капліцу.

— Туды нельга! — запярэчыў Зыгмусь. — Патрывожыў я той вулей, яшчэ ўліпнеш. Лепей сюды.

— Дай, Іван… і цукру дай, — дазволіў стары. — Калі ў нас такое дзела заварылася, няма чаго дробязі шкадаваць, сабе ж бяром, не каму-небудзь…

— Мне — што? Не маё яно, я толькі вартаўнік, але ж… калі ў мяне тое знойдуць, то паспрабуй дакажы, што не тваё… Хадзем хоць зараз, усё магу аддаць…

— Можна і зараз. У Ігната ногі доўгія, ён усюды за дзень дапне ды яшчэ і начы прыхопіць… — як паскардзіўся Ігнат.

У Мокрым Лозе ўжо было цёмна, як у яме, і ледзь улоўныя постаці людзей здаваліся прывідамі, начнымі прывідамі. Разыходзіліся нявесела. «Быццам у апошні раз», — падумаў Ігнат, рады таму, што нарэшце ён даведаецца, дзе схавана дабро абрабаванай крамы, і, такім чынам, выканае першую частку задання. Астатняе будзе вядома ў суботу: гэта дзень, на які дамовіліся адкапаць скарб, той скарб, дзеля якога і задумана ў раённым аддзеле міліцыі ўся гэтая «гульня ў банду», як казаў Тупік. Ігнат ведаў, што ён зараз недзе тут паблізу, каб у выпадку чаго прыйсці на дапамогу.

— Я прыйду пад раніцу, — паабяцаў Ігнат Зыгмусю. — Тое-сёе прынясу, толькі вы ўдзень нікуды не высоўвайцеся, а то цяпера людзі насцярожыліся…

— Ну, то пайшлі,— сказаў Іван. — Пакуль мае спяць, возьмем тое-сёе, а то я ім не паказваю сваю схованку… У мяне парадак жалезны.

«Парушым мы твой парадак, куркуль! Усё выведаем!» — думалася Ігнату…

Радасная навіна

Дні цягнуліся марудна, аднастайна. Хлопцам Тупік не дазволіў нават адыходзіцца лавіць рыбу, і яны большую частку дня чыталі, седзячы на вялізным і плоскім зверху валуне, нагрэтым сонцам так, што, здавалася, ліні на яго — зашыпіць. Стары, месцамі патрэсканы знізу, парослы цёмна-зялёным аксамітам-машком валун той быў адразу за хатай каля тоўстай ліпы ад сонечнага боку. Апроч усяго, тут было зацішна.

Памагалі хлопцы і па гаспадарцы, якая пакрысе большала. Мірон прынёс з калгаса ў мяху двух рыжых, у чорныя плямы, парасятак і сказаў, што гэта выдзелілі ім — яму, Мірону, за ўдарную працу, а Мар'і — як дапамога салдацкай удаве.

Алесь і Мікола цэлы дзень збівалі з дошак, якіх багата было каля аборы, хляўчук для парасят. І зладзілі нішто сабе, нават з шыкоўнымі разнымі дзверцамі, якія адарвалі ад даўнейшай паламанай шафы, што без патрэбы стаяла ў кутку сянец параднага ўвахода. Хляўчук той прыляпілі да глухой сцяны хаты, але парасячы віскат усё роўна быў чутны і ў хаце. Яны былі дужа пражэрлівыя, тыя «дзічкі», як ахрысціла рабенькіх парасят Міроніха, на іх ішло шмат малака, бо асабліва карміць не было чым. Муку, якая яшчэ крыху вялася, пакідалі сабе на зацірку ды на які праснак. Хлопцам быў яшчэ адзін занятак: яны рвалі на градах і каля платоў лебяду і крапіву. Усё гэта потым гатавалася ў печы і, прысіўленае малаком, ішло парасятам, якія ад травы сталі толькі пузатыя, а не тлустыя. І праз якую гадзіну зноў прасілі есці…

— Не мела баба клопату — купіла палася, — услухоўваючыся ў той віскат, гаварыў малы Пеця, гаварыў пачутае ад маці, але з такім выглядам, быццам усё гэта ён прыдумаў сам. Ён круціўся каля хлопцаў, умешваўся ў размову, дражніўся і толькі злаваў іх, але яны трывалі, зважаючы малому яго шал.

Цяпер яны сядзелі на валуне і не чыталі, а толькі размаўлялі. І гаворка тая ўсё круцілася на месцы, не магла вырвацца за кола аднае тэмы — ці хутка паловяць бандытаў, каб можна было ісці куды хочаш, нікога не баючыся.

— Тупік казаў — яшчэ дзень-два давядзецца пачакаць, — сказаў Мікола, здымаючы кашулю і падстаўляючы і так ужо смуглявую спіну сонцу.

У Алеся спіна аблупілася, і ёнкашулі не здымаў. Яго чуб выгараў на сонцы, стаў крыху святлейшы.

— А можа, і больш… Бо я чуў ад таткі, што іх цяпер і за месяц не ўхопіш.

— За месяц не ўхопіш, бо лукі папяцэс! — падхапіў тыя Алесевы словы Пеця. — Ды ён за і высока, месяц…

І смяяўся са сваёй прыдумкі весела і бесклапотна.

— Пайшоў бы ты адсюль, — сказаў малому Алесь.

— Ты ідзі адсюль…

— Я от зараз табе!

— А я — табе! — Ён абабег вакол валуна, спыніўся і ўгледзеўся на лужок, што збягаў да рэчкі.— Ага, ага! Унь ваша нявеста ідзе! Нявеста, злобленая з цеста…

Вачаняты хітрушчыя, так і бегаюць, так і круцяцца. На Пецю найшла гарэзлівасць, і цяпер ужо яго злосцю і сыканнем не спыніш, а толькі падахвоціш. Цяпер яго трэба ўлагодзіць.

Хлопцы падхапіліся, саскочылі з валуна. Мікола хуценька пачаў нацягваць кашулю. Ён быў дужа рады, што надзеў іменна яе, з тонкага і мяккага кужалю, выбеленага на сонцы, з вышываным каўнярком. Алесь таксама агледзеў сваю апратку, ямчэй падаткнуў кашулю пад сырамятны раменьчык, прыхапіў пяцярнёй непаслухмяныя валасы, — яны ўсеадно рассыпаліся абапал галавы саломай.

— Псік адсюль! — цыкнуў ён на браціка. — Чуеш?

— Сам — псік… Сам цуеш…

— Цукру дам, — паабяцаў Мікола.

— Я табе не Снязок за цукрам бегаць… А сто ясцэ дасі?

— На рыбу вазьму! — успомніў ён, як малы колькі разоў прасіўся на рыбалку, а хлопцы яго не бралі.

— А не маніш?

— Во — крыж, — памахаў рукою перад носам Мікола. — Заўсёды браць будзем.

Малы зыркнуў на яго недаверліва, але пайшоў паволі, часта азіраючыся. Твар яго быў ужо сумны, гарэзлівасць прайшла.

«Нудзіцца, тут яму няма з кім гуляць, — пашкадаваў Пецю Мікола. — І праўда трэба браць яго на рыбу… Усюды».

Анюта была ў сіняй, без рукавоў, сукенцы, ад чаго вочы яе, вялікія і сінія, здавалася, яшчэ пабольшалі. Яна стала каля хлопцаў і, не вітаючыся, спытала:

— Вы нічога не ведаеце?

— А што? — стаў насупраць яе Алесь, аж замінаў Міколу глядзець на Анюту.

— Мы з мамай скора перабярэмся на ваш хутар… — Гаварыла і глядзела не на Алеся, які стаяў насупраць, а на Міколу. — Наш будуць перавозіць у Замошша, пашыраць школу збіраюцца.

— Значыць, дзесяцігодка будзе? — не хаваючы радасці, спытаў Мікола.

— Ага…

— Я на той год у тэхнікум падамся… Так мама хоча. Ды і я не супраць…

— От здорава! А мы з табою, Анюта, дзесяцігодку скончым! — з запалам вымавіў Алесь. — А калі будуць хутар перавозіць?

— Пасля нядзелі… Толькі гэта пакуль адны размовы. Што мы з мамай — сюды…

— Чаму толькі з мамай? — спытаў Мікола. — А Гэлька? А твой айчым?

— Гэлька выходзіць замуж, — дзелавіта адказала Анюта. — Яны ўжо запісаліся ў сельсавеце, будуць жыць у Замошшы. А пра айчыма я нічога не магу сказаць, — дадала цішэй. І да Міколы — Я хачу паглядзець, дзе будзем жыць… Там раней, кажуць, панскі кабінет быў…

— А-а, што асобны ход? Хадзем, я пакажу, — узяў яе за руку Алесь, ды Анюта выбавіла руку, злосна зірнула на яго. — Што ў цябе за мода — за рукі вадзіць? Я ж не маленькая, можа.

— От таму і бяру, што вялікая! — рагатнуў Алесь, ніколечкі не сумеўшыся. Ён, наогул, быў не крыўдлівы, прастадушны і шчыры, усё ў яго было проста. І гэтай прастаце, бывала, ці раз зайздросціў Мікола.

— У Міколы вучыся, як паводзіць сябе з малымі і вялікімі,— павучала яго Анюта.

— Згодзен! — адразу ўсклікнуў Алесь. — Буду вучыцца, абы табе дагадзіць, — зноў рагатнуў Алесь. — Буду ціхі, як Мікола, і гэткі ж нудны. Ага, Мікола, адхапіў?

— Хопіць выскаляцца! — абсекла яго Анюта, ды так рэзка, што аж Мікола пашкадаваў таварыша. — Не заўсёды тое золата, што блішчыць, а тая музыка, што трашчыць… Ведай гэта.

— Цяпер-то буду ведаць. Поняў — маўчу… Алесь зрабіў выгляд, што пакрыўдзіўся, хоць вочы яго па-ранейшаму свяціліся радасцю, радасцю ад таго, што хутка Анюта будзе з імі, тут, на гэтым хутары.

А Мікола тужліва падумаў: «Не так трэба з Анютай, яна не любіць зубаскалаў».

— Пакой ніштаваты, — пачаў Мікола, калі яны падышлі да ганка з трох прыступак. — І шпалеры ў ім усе цэлыя, не пашкуматаныя, як у іншых пакоях.

Ён узяўся за медную, з нейкімі завіткамі-выкрунтасамі ручку і адчыніў дзверы. Яны ціха рыпнулі, нібы войкнулі. З пакоя дыхнула прахалодай, прэлай вільгаццю.

— Ну — во! Пакой трэба добранька прасушыць! — аж заціснула рукою нос Анюта. І не пайшла далей, спынілася на парозе.

— Тут дапраўдачкі дыхаць няма чым, трэба адчыніць акно! — сказаў Алесь і ўзяўся высоўваць моцна заржавелыя шпінгалеты, ад чаго аж зачырванеўся, напяўся ўвесь, нібы падымаў якую цяжкую ношу.

На нейкае імгненне дапытлівы і цікаўны Анюцін позірк спыніўся на дужых Алесевых руках, і Мікола адчуў, як у грудзях нешта пякуча зашчымела. «Што гэта? Адкуль узяўся той шчымлівы боль? — адразу завірылі думкі.— Я ж люблю абаіх — і Алеся, і Анюту. Дык чаму мне не падабаецца, калі Анюта гляне на Алеся? Мусіць, мне не падабаецца, калі яна вось ТАК гляне, як зараз… Бо яна ТАК глядзела і на мяне, калі Алесь стаяў насупраць яе. Цікава, а што тады думаў Алесь? Яму, пэўна, таксама не падабалася…»

Каб адагнаць ад сябе гэтыя думкі, Мікола падбег і памог Алесю адчыніць акно, бо яно яшчэ апроч усяго было забіта ўнізе цвіком. Ад празмернай шчырасці, ён задужа моцна ўдарыў далоняй у раму, і шыбіна толькі — дзынк! — дзынкнула і вывалілася, пабітая на кавалкі.

— Во, мядзведзь, памог, называецца! — папракнуў яго Алесь, ад чаго Мікола зусім разгубіўся.

— Нічога страшнага, — убачыўшы яго такую збянтэжанасць, лагодна сказала Анюта. — У нас у каморы шмат шкла стаіць, новую шыбу ўставім.

— А я, можа, нарочна — на шчасце! — раптам знайшоў што сказаць Мікола.

— Хай будзе — на шчасце! — ужо глянула ТАК на Міколу Анюта, і душа яго акрыяла, усярэдзіне як разлілася лагодная цеплыня.

«Дурань! — вылаяў сам сябе ён. — У жыцці трэба заўсёды быць прасцей, так, як Алесь». Ён разумеў, што «быць, як Алесь», не здолее, што ў яго зусім іншая натура…

Ад дзвярэй у акно пацягнула цеплынёй, і маленькі пакой адразу запоўніўся свежасцю, пахам летняга сонца і траў.

Пакой быў зусім пусты: крэслы і стол адсюль узялі ў сельсавет. Толькі на зеленаватых, з залацістымі макамі шпалерах вісела старая, пакрытая слоем пылу, нейкая змрочная карціна: жаночы твар, увесь у падцёках, бы яна плакала, тая жанчына, а абапал галавы — два анёлкі, таксама вельмі брудныя і зусім сляпыя.

Анюта падышла і асцярожна правяла па твару пальцам, — і з-пад слоя пылу ў пакой зірнулі вясёлыя і яркія вочы маладзіцы.

— Вой, як жывыя! — аж усклікнуў Алесь.

— Сапраўды, жывыя, на нас глядзяць, — сказала Анюта і працерла ўвесь твар.

Тут усе знямелі ад захаплення: карціна быццам ажыла. Усім на момант здалося, што жанчына ветліва ўсміхалася ім, нібы дзякавала за тое, што з яе твару выцерлі пыл.

— Якая… прыгажосць! — ледзь чутна вымавіў Мікола. — Бачыце? Пэўна, арыгінал. Я чытаў пра гэта ў адной кнізе.

— Сам ты арыгінал! — сказала Анюта. — Гэта ж сапраўднае багацце! А тут, на хутары, паны Гурэцкія недзе захавалі нават золата. Мне пра тое Гэлька расказала. А я, дурніца, вам. Яшчэ каму скажаце, тады і мне пападзе…

— Магіла! — стукнуў сабе ў грудзі Алесь. — Толькі заманліва, халера. От бы знайсці!

— Можа, і знойдуць, — адказала яму Анюта. — Нездарма ж Тупік амаль кожны дзень сюды прыязджае. А Гэлька гаварыла, што ведае пра той скарб толькі Зыгмусь…

Вось дык Анюта! Яна, аказваецца, усё ведае, ведае больш за іх, хоць яны і лічацца разведчыкамі ў Тупіка.

— Пойдзем на нашу пляцоўку! — раптам прапанаваў Анюце Мікола. — Там табе дужа спадабаецца…

— Не, — запярэчыла Анюта. — Мама сказала, каб не бавілася. — Яна зноў агледзела пакой, уздыхнула. — Хай будзе ўсё так адчынена. Скажыце вашым, калі спытаюць, навошта адчынілі,— што ў кабінеце будзеце кнігі чытаць, калі дождж…

І пабегла, нават ні разу не азірнуўшыся.

— Мы прыбяром тут пакой! — гукнуў ёй услед Алесь.

— Добра! — пачулася ў адказ.

Чэпэ

Улучыўшы зручны момант, калі ў калгаснай канторы нікога, апроч Ігната, не было, Тупік зайшоў да яго. Так яны сустракаліся там заўсёды, каб пагаварыць пра свае справы.

Ігнат сядзеў за шырокім сталом на тоўстых фігурных ножках, з мноствам шуфляд па баках і, схіліўшыся вельмі нізка, штосьці пісаў у сваёй гросбух, як называў ён тоўстую канторскую кнігу па рознаму ўліку.

Пачуўшы Тупіка, Ігнат узняў галаву і, прыветліва ўсміхнуўшыся, сказаў:

— А я і чакаў цябе цяпера… Нават палуднаваць не пайшоў, сказаў Мані, каб што якое прынесла з дому.

— І добра зрабіў! Тое, што прынясе твая Маня, думаю, хопіць на двух, бо і я з раніцы нічога ў рот не браў,— жартам адказаў Кузьміч. Яны моцна паціснулі адзін аднаму рукі і на нейкі момант так і затрымалі іх, у поціску. — Значыць, ідзём да фінішу? — спытаў ён цішэй.

— Да фінішу, — гэтак жа ціха адказаў Ігнат. — Нашы цярпенне і вытрымка, думаю, былі недарэмнымі. Нешта ёсць у схованцы, вось толькі дзе яна, тая схованка, ніяк не даўмецца…

Тупік прысеў на другое крэсла, загаварыў задумліва:

— Адно ясна, што не на паверхні…

— А дзе, дзе? — загарэўся нецярпеннем Ігнат.

— Калі б Зыгмусь мог узяць свой скарб адзін, то яго, бандыта, даўно і след прастыў бы. Не можа ён адзін узяць — вось у чым сакрэт, вось чаму задужа доўга затрымаўся тут госць. Яму памочнікі патрэбны, сіла. Ды не абы-хто, а пакладзістыя аднадумцы.

— Гэтыя пакладзістыя — каго хочаш пакладуць, — засмяяўся Ігнат. — Ды яны могуць і расквітацца з Зыгмусем, як у яго руках акажацца золата, на гэта і пайшлі, можаш быць упэўнены. Інакш іх не сагітаваў бы. Крывы нават коней падахвоціўся дастаць. А Зыгмусь і сам думае збавіцца ад памочнікаў.

— Ага, вось гэтыя коні… Думаў я — навошта яны ім? Аж трое. Ды яшчэ з пастронкамі…

— Вось і я думаю… Коньмі можна нешта дужа важкае зрушыць з месца. А што? Слуп? Камень?

— А можа, валун? — зірнуў на Ігната Тупік.

— Які валун?

— Што за хатаю хутара Гурэцкага.

— Ды што ты! Той валун і трактарам не зрушыш, ён, пэўна, больш тоны важыць.

— Дык што ж тады?

— Убачым! — коратка кінуў Ігнат. — Цяпера галоўнае падрыхтавацца як след, не даць ім апамятацца. З раёна памочнікі будуць?

— Два.

— То й хопіць. У барановы рог скруцім!

— Балакай… А ці варта табе выкрывацца? А раптам ды яшчэ не ўсё, не канец? Можа, яшчэ спатрэбішся…

Ігнат засмяяўся, ад чаго скура абапал тонкага носа змаршчынілася:

— Ці не думаеш ты збавіцца ад мяне? А хто ж табе на вяселлі граць будзе? Дарэчы, калі думаеш жаніцца? І дзе? Не ў тваім жа пакойчыку, тут і тром не развярнуцца.

— Грымець асабліва не будзем, — адказаў Тупік. — Збяру сваякоў — малодшы брат у мяне ёсць, дзядзькі ды пляменнікі,— сяброў і памочнікаў, ды пададзімся на хутар. Там прасто-ора! Ды і пажыву пакуль там. А як знясём — нешта збудую сабе ў вёсцы, складзем чатыры вуглы… Старшыня сельсавета абяцаў памагчы.

— Ды і мая не адмовіць! Дай бог толькі, каб усё добра склалася, то, можа, што і на пасаг вымеркуем. Праўда, у сельсавецкай касе не дужа багата, але нешта ды знойдзецца. Вось калечка залатога не абяцаем. А парася прырэжам…

— Ніякіх калечкаў, а тым больш — залатых! — засмяяўся Тупік. — Вяселле будзе пралетарскае…

— Во — гэта гаворка! — пачулася ад дзвярэй. Там, з невялічкаю кашолкай у руках, накрытай кавалкам белага паркалю, стаяла Марыля, Ігнатава жонка — малая, круглатварая жанчына з вясёлымі карымі вачамі і ў меру кірпатым носам. — Вяселлі я люблю. Праўда, сваё мы з Ігнатам так і не згулялі, усё адкладвалі на лепшыя часы, а яны, тыя часы, і цяпер недзе йдуць…

— А мы з Валодзем заадно давай! — падхапіў надзвычай вясёлы сёння Ігнат. — Прыціснем свайго вепручка — ды на агульны стол! Раскашуемся…

— Ды ладна ўжо! — махнула рукою жанчына. — Дзяцей ужо скора жаніць… От хіба тут раскашуйцеся. — Яна пасунула на стале разам з гросбухам паперы і газеты і паставіла туды кашолку. — Ешце от бульбу гарачую з мачаннем на смажаніне… Цёпленькае ўсё. І сырадойчыкам запівайце, а я пабегла на луг.

Яна гэтак жа непрыкметна, як і з'явілася, знікла, быццам і не было яе тут.

Калі знялі з кашолкі паркаль, то на ўвесь пакой запахла смажанінай.

— Добра… Вельмі добра! — паціраючы рукі і ўдыхаючы носам казытлівы паз смажаніны, прамовіў Тупік.

— Што — добра? — вымаючы з кашолкі ўсё на разасланы паркаль, спытаў Ігнат.

— Харошая жонка — добра! Усё табе на сподачку… Харошая яна ў цябе, Ігнат, руплівая і ўвішная. Тут была, тут няма. І па гаспадарцы справілася, і ў калгасе — наперадзе. Не абы-як, пусці-павалюся…

— Хіба твая Гэлька горшая будзе? От ужо, як гаворыцца, пазайздросціў старому, маладую беручы… Давай от цяпера і памаўчым, тут, бачыш, ёсць над чым папрацаваць.

Усё і сапраўды было смачнае. Ад бульбы ў місе яшчэ ішла пара. Мачанне было ў другой місе. Малако — у невялічкім гладышы.

— От толькі лыжка адна! — развёў рукамі Ігнат.

— Гэтай бядзе мы паможам, — засмяяўся Тупік, вымаючы са сваёй паходнай сумкі, якая была заўсёды цераз плячо, відэлец-лыжку, складзеную надвое. — Без гэтай прылады я — нікуды! Як араты без плуга…

Толькі яны ўладкаваліся за сваім застоллем, як у кантору ўварваўся стары калгасны конюх. Хударлявы твар яго быў узрушаны, аж пачырванелы, вочы гарэлі халодным злосным агеньчыкам. Прама з парога загаварыў, заікаючыся:

— В-в-вы тут, г-гэна, палуднуеце, тав-варыш Т-ту-пік, а ў нас т-там, г-гэна, ч-чап-пэ…

— Што там у вас? — не зразумеў Ігнат.

— Ч-чапэ…

— Якое яшчэ чапэ? — уставіў слова і Тупік.

— Р-раб-буюць сяр-род б-бела дня… Я, г-гэна, толькі з мехам за аўс-сом д-для с-стаеннік-ка п-пай-шоў, а ён, г-гэна, з-за к-каня, ас-сядлаў яшчэ, г-гад, і х-х-ходу. Была б с-стрэльба, г-гэна, то, дальбог, с-смальнуў бы…

— Хто там вас рабуе? — адразу адчуўшы штосьці няладнае ў незразумелай гаворцы старога, Тупік устаў, падышоў да яго. — Гавары толкам!

— Д-ды г-гэны… п-п-пісарчук б-былы. Я крычу — стой, п-паганец, а ён, г-гэна, т-толькі д-дул-лю м-мне п-паказаў, от як було…

— Та-ак, було, скажам прама, не дужа цікава, — у задуменні прамовіў Тупік і звярнуўся да Ігната: — Чуў?

— Чуў…

— Ідзі, дзядзька Міхей, а то яшчэ што там здарыцца. Разбяруся… — Калі стары выйшаў, усё нешта мармычучы сабе пад нос, дадаў: — Вось і дасядзеліся… Бандыты пад самым носам коней крадуць. А для чаго? Ідзі, брацішка, дазнайся. Гэта па тваёй ўжо часці, Ігнат. А пакуль даямо.

Ды ежа ўжо не здалася такой смачнаю, як спачатку, апетыт сапсуўся. Сяк-так даелі мачанне, запілі ўсё малаком, проста з гладыша, нагбом па чарзе.

Ігнат зірнуў на Тупіка.

— Адразу і ісці?

— Ідзі… Што яны яшчэ там замыслілі — каб усё ведаць, каб ніводнага кроку не ўпусціць. Тэпай у Мокры Лог…

— А ты — на хутар?

— Не. Хутары яны чапаць не будуць, бо там ляжыць іхняе дабро, а коней траляваць сосны Крывы Панас папрасіў на суботу, значыць, да суботы там будзе ціха…

І зноў давялося Ігнату збірацца ў дарогу, у сваю штодзённую разведку.

Тупік адразу пайшоў на канюшню. «Толькі б не разбегліся зайцы, — думаў ён. — Засталося два дні. Ці будзе вартая тая аўчынка вырабкі?..»

Ён меў на ўвазе загад райміліцыі сачыць за злачынцамі да таго часу, пакуль не адкапаюць скарб. На гэта цяпер і працаваў Ігнат…

Белая

У адчыненае акно пачуўся Міронаў голас:

— Хлопцы, прымайце гасцей!

— А хто там, тата? — спытаў Алесь.

— Настаўнік з вучнямі…

Хлопцы ад нечаканасці аж лыжкі пакідалі, паўсхопліваліся з-за стала і кінуліся апранацца, бо за сталом сядзелі толькі ў адных трусах. І не прымаць жа тых гасцей у такім пакоі, дзе і ложкі засланы толькі шэрымі старымі коўдрамі — у людзей, бачылі, яны засланы прыгожымі посцілкамі, тканымі на восем ці нават больш нітоў,— і на стале цэлы вэрхал, ды і падлога не мецена.

І таму яны паспяшаліся тым гасцям насустрач, выйшлі на падворак і ўбачылі Анюту і Пікуліка з двума хлопцамі і адной, ва ўсім белым, дзяўчынай. Хлопцаў яны ведалі, то былі іх аднакласнікі з Замошша, а вось дзяўчыну бачылі ўпершыню. Даволі поўная, бялявая, з блакітнымі, вельмі светлымі вачамі і круглым тварам, яна выдавала надзвычай мажнай у параўнанні з танклявай Анютай. Ва ўсіх у руках былі звязкі кніг. Напэўна, тых, што засталіся ў старым куфэрку…

— Дзень добры, мае ўдарнікі! — весела зазначыў настаўнік і падышоў да хлопцаў, падняў вышай пакунак. — Бачыце, які скарб нясём? Па вашай падказцы! Нешта ж вас на лузе больш не відно…

Хлопцы пераглянуліся. Казаць ці не казаць, што ім забаранілі адлучацца з хутара? Падумаўшы хвіліну, Мікола вырашыў сказаць.

— А нам адным нельга пакідаць хутара, бандыты тут яшчэ водзяцца, — сказаў ён і зірнуў на незнаёмую, якая ад ягоных слоў ажно ўсклікнула.

— Гэта праўда? — спытала яна ціхім грудным голасам. — А ноччу тут вам не страшна?

— Ноччу мы спім, — жартам адказаў Алесь, таксама не зводзячы з дзяўчыны цікаўных вачэй. Было бачна, што яна і сваім белым адзеннем, і сваім светлым абліччам дужа ўразіла хлопца.

— Як ціка-ава! — глядзела на яго і незнаёмая.

— Ну, калі такая справа… — Пікулік не ведаў — верыць хлопцам ці не, і таму дадаў памяркоўна: — То да суботы пасядзіце. А ў суботу ўвесь народ выходзіць на апошні штурм паплавоў… Бачыце — сухмень, жніво падпёрла…

— У суботу-то мы пойдзем! — сказаў Алесь. — А нашы зноў усе будуць?

— Усе, — адказаў Пікулік, кладучы на траву свой важкі пакунак. — Нават, вось, Стэфа пойдзе, наша новенькая сямікласніца. Знаёмцеся, мая пляменніца. А я пакуль пагавару з гаспадарамі…

І ён пакіраваў у сад, дзе Міроніха і Мар'я пароліся ў градах з буйнай зелянінай гуркоў, морквы ды цыбулі.

— Дык цябе Стэфай зваць? — адразу падышоў Алесь да дзяўчыны. — А мяне — Алесем. Кладзі і свае кнігі на мурог, ён у нас чысты… — Ён узяў з яе рук пакунак, выбраў лепшае месца і паклаў яго там. — Хадзем, я табе цікавую карціну пакажу…

— Хадзем, — адразу згадзілася Стэфа, зірнула на хлопцаў і пайшла за Алесем.

Мікола і Анюта пераглянуліся, і твары іх асвяціліся ўсмешкамі: пэўна, яны ў гэтую хвіліну падумалі адно і тое ж, так здараецца ў сяброў.

— Мы таксама хочам паглядзець карціну, — непрыязна зірнуўшы ўслед Стэфе і Алесю, сказаў замашанскі хлопец Андрэй. — Пайшлі, Паўло…

Другі, больш сарамлівы, адказаў:

— Нас жа не запрашалі…

— Дачакаешся тут!

— Ідзіце, — ледзь усміхнуўся Мікола, — карціна і праўда вартая…

Так Мікола і Анюта засталіся адны.

— І як гэта Ваўчок аддаў усе кнігі? — спытаў Мікола.

— Пікулік з паперкай прыйшоў. Ад сельсавета…

— Упіраўся?

— Не. Адразу аддаў. Казаў яшчэ, што думаў папаліць іх, каб куфэрак ачысціць.

— Яму куфэрак, бач, даражэй за кнігі… Во — цемната! Ці прачытаў ён хоць адну?

— А ён зусім чытаць не ўмее. Распісваецца і то крывымі крыжыкамі.

— Як гэта?

— Тры крыжыкі ставіць замест прозвішча. Мікола засмяяўся. Засмяялася і Анюта, і твар яе раптам пасумнеў. Мікола заўважыў гэта.

— Анюта, — сказаў ціха, — мне здаецца, што нашаму Алесю там хлопцы кухталёў надаюць…

— За што?

— Не за што, а за каго…

— А-а… І я гэта заўважыла.

— Таму і засумавала адразу?

— Во — выдумаў! Я проста ўспомніла, што і мая мама не ўмее чытаць. Думаю, абавязкова навучыць яе чытаць, каб і яна ўмела, — задуменна сказала Анюта. — Я от… як пачну чытаць, дык, здаецца, і жыву ў іншым свеце. Адарвуся ад кнігі — і сумна робіцца…

— Глядзі ты! — здзівіўся Мікола. — І ў мяне такое адчуванне, што жыву ў іншым свеце…

Анюта зноў паглядзела на Міколу сумным позіркам.

— І яшчэ мне страшна за цябе… Той Зыгмусь жа недзе ходзіць яшчэ тут, ён табе адпомсціць… Сюды можа ноччу прыйсці…

— Не прыйдзе, засады пабаіцца. У нас засада нанач — Тупік казаў.

— Гэта добра…

— Анюта, праўда, што ў вас хутка вяселле будзе?

— Ага… Як тых бандытаў паловяць.

— Ну, то гэта ўжо скора. У нядзелю, — шматзначна зірнуў на яе Мікола.

— Адкуль ведаеш?

— Не казаў бы, каб не ведаў,— ухіліўся ад адказу Мікола. Ён быў рады, што Анюта клапоціцца аб ім, баіцца за яго. І яе ніколечкі не хвалюе тое, што Алесь павёў Стэфу паказваць карціну, якую яны ўжо ачысцілі ад пылу, працерлі анучкай, краёк якой змачылі ў алеі.

— Мікола, — сказала Анюта, і голас яе ўздрыгнуў.— А ты… От скажы, ты ніколі не будзеш такім?

— Якім? — насцярожыўся ён.

Яна кіўнула галавою ў бок хаты, наблізілася да яго і шапнула на вуха:

— Такім, як Алесь…

Ён не зразумеў яе і нічога не адказаў, толькі ў грудзях адчуў гарачую хвалю ад дотыка яе вуснаў да краёчка вуха, ад цеплыні, якая адразу прабілася да сэрца.

Тады яна растлумачыла:

— От Алесь убачыў новенькую і пабег за ёю, нават на нас з табою забыўся.

Ён зразумеў. І ад таго, што зразумеў, разгубіўся, не ведаў, як адказаць, каб не пакрыўдзіць Анюту. Назваць яе самаю прыгожаю — саромеўся. Ды і ці словы цяпер галоўнае? Вось яны адны, ім хораша. Гэтага досыць…

Сказаў зусім іншае:

— Алесь таксама харошы таварыш…

— А ўсё-ткі пакінуў нас! — не здавалася Анюта. — І ты пакінеш мяне калі?

— Ніколі…

— Навечна?

— Навечна…

Гэта была як бы клятва, якую яны так нечакана далі адно аднаму. І таму абое адразу змоўклі, засаромеўшыся. Стала нібы ніякавата. Гэта ж тая Стэфа падштурхнула Анюту на прызнанне. Стэфа ці хто іншы? Можа, яна, Анюта, баялася вось так нечакана калі-небудзь застацца адна…

Таму, каб знайсці які занятак, узялі кнігі, развязалі адзін пакунак, разглядалі іх, захапляліся вокладкамі, дзіўнымі, падчас, назвамі.

Неўзабаве да іх далучыліся астатнія, і было бачна, што Алесь меў перавагу над замашанскімі хлопцамі. Твар яго проста гарэў ад узрушанасці, вочы блішчалі, і сам Алесь быў надзвычай мітуслівы, гаваркі.

— Я ж казаў, што спадабаецца, казаў! Гэтай карціне — цаны няма, яна, можа, арыгінальная, — гаварыў ён Стэфе, якая слухала яго ўважліва, падтаквала і паводзіла сябе так, быццам яны знаёмыя ўжо даўным-даўно…

— Добра ў вас тут, чыста… Не тое што ў вёсцы — каровы скапыцілі ўсю вуліцу, свінні зрылі,— казала Стэфа. Казала аднаму Алесю, быццам каля іх нікога не было.

— Хутары будуць зносіць, — весела гаварыў Алесь, таксама ні на каго не зважаючы, — а мы ў вёску пераедзем.

— У нашу?

— Можа, і ў вашу…

— А можа, і ў Калінаўку, — пасміхнуўся Мікола. — Назад дадому. Я так думаю…

— Дапраўдачкі, можа, і ў Калінаўку, — згадзіўся Алесь. — Школа ж у нас адна! — ужо весялей дадаў ён. — Дзе тут ні жыві, у Калінаўцы ці ў Пабярэжжы, у школу ў Замошша пойдзеш…

— Хлопцы! Хутарскія… Ідзіце сюды, — паклікаў здаля Тупік, і Мікола з Алесем подбегам кінуліся да яго.

— Цягніце сюды і свае кнігі, адбяром для бібліятэкі… Яна ў нас цяпер унікальная будзе! Разумееце?

— Не, — шчыра прызнаўся Алесь.

— Ну, асаблівая, якой пакуль ні ў адной школе няма і не хутка будзе…

— Дык мы мігам!

Яны пабеглі па кнігі, якія хавалі на гарышчы ў скрынцы.

— Ой, Мікола, якая яна-а… Уся белая нейкая. Валасы аж свіцяцца…

— Белая і ёсць, — згадзіўся Мікола. — Я б так і зваў яе — Белая… — Ён засмяяўся, але не зласліва, а хутчэй добразычліва. — Што, падабаецца?

Алесь не адказаў.

Мікола паглядзеў на сябра паблажліва, раскудлачыў яго «салому» на галаве.

— А як жа Анюта? Ты ж, бывала, ля рэчкі гадзінамі стаяў, вочы праглядаў: ці не пакажацца Анюта?

Алесь махнуў рукою, як ад надакучлівай мухі.

— Адчапіся са сваёй Анютай… Думаеш, я сляпы, нічога не бачу? Толькі пасміхаецца яна з мяне, усё на цябе вочы струніць… Надакучыла.

— А гэтая?

— Гэтая… Здаецца, нішто, пасябруем з гэтай. Я пастараюся ўжо, дапраўдачкі.

— І проста ж у цябе ўсё неяк, Алесь. Я дык не ўмею так.

— Ты — цялё.

— Дзякую.

— Калі ласка! Што гавару, тое і думаю.

— Гэта, мусіць, добра так, — у роздуме прамовіў Мікола. — Але не кожны так зможа.

Яны забраліся на печ, адкінулі ў столі вечка і вылезлі на гарышча. І хоць там было прыцемна, хлопцы ўсё ж заўважылі, як некалькі шэрых камячкоў пакаціліся ад скрынкі, дзе ляжалі кнігі, у куткі.

— Гэта ж мышы! — першы здагадаўся Мікола і, усунуўшы ў скрынку руку, дадаў: — Яны ж да нашых кніг дабраліся!

На шчасце, кнігі былі цэлыя. Толькі ў адной, самай тоўстай, у рыжай скураной вокладцы, мышы адгрызлі ражок.

— Абнюхалі нядаўна, — сказаў Алесь, беручы кнігі і кладучы іх, як дровы, адна на адну на левую руку. — Добра, што сёння па іх прыйшлі…

— Сёння наогул добры дзянёк! — весела ўсклікнуў Мікола, выбіраючы са скрынкі астатнія кнігі. Выбралі да адной, сабе пакінулі толькі два дадаткі да часопіса «Огонек» ды тыя незразумелыя «Прадказанні», што без пачатку і без канца. Такую кнігу ў бібліятэку не аддасі: шкодная — так вырашылі хлопцы, — разбяруцца пасля, як павырастаюць.

На падворку госці ўжо чакалі хлопцаў, і як толькі яны падышлі, адразу накінуліся на свежыя кнігі, чыталі назвы і дзівіліся.

— Пачытаць такія кнігі будзе карысна і нам, настаўнікам, — задаволена гаварыў Пікулік, выбраўшы таўшчэзны збор твораў у шасці тамах Пісарава. Адным словам, было пра што пагаварыць, але ж было што і несці. І таму, калі ўжо збіраліся ісці назад у вёску, Алесь нясмела прапанаваў Пікуліку:

— Можна і мы паможам занесці?

— А што! — адразу згадзіўся той. — Я не думаў, што кніг набярэцца столькі…

— А назад як? — спалохана зірнула на Міколу Анюта. — Вы ж назад толькі ўдваіх…

— Назад іх на кані падвязём, — паабяцаў Пікулік. — Ды з добрай аховай. А яшчэ лепш… — Ён падумаў хвіліну, дадаў: — Вы тут пагуляйце, а я ўлегцы дадому падскочу, каня прыганю з драбінкамі…

Стрэмкі

Зыгмуся і Смоляў ні ў капліцы, ні ў Мокрым Лозе не было, і Ігнат ламаў галаву — дзе яшчэ яны маглі хавацца? Змораны ад хуткай хады, ён спусціўся на самае дно Лога і прыпаў да крыніцы. Не зрабіў і трох глыткоў, як хтосьці цяжкім ботам ступіў яму на спіну.

— Не рухацца! — загадаў незнаёмы хрыплы голас.

Ігнат не рухаўся. Абапершыся далонямі на прахалодную муражыну, ён ліхаманкава думаў — хто б гэта мог быць? Каб даведацца, трэба зірнуць. Або пазнаць па голасу. А каб пазнаць па голасу, трэба гаварыць.

— Чаму гэта не рухацца? Калі ж мне так няёмка, рукі баляць, сярэдзіна трымціць…

— Рэнцы можна да гуры!

«Рэнцы… Да гуры… Зыгмусь. Так змяніў голас, халера, што не пазнаць».

Ігнат паволі падняўся, павярнуўся тварам да Зыгмуся:

— Тваё шчасце, што я цябе пазнаў адразу, — зманіў ён, — а то кулю то ўжо схапіў бы… — І ён паказаў руку з браўнінгам, бы прывязаным да далоні.— Калі я хаджу па такіх мясцінах, то зброя заўсёды напагатове, я мог стрэліць і не ўстаючы, на твой голас…

— Няўжо?

— Як плюнуць…

Зыгмусь дробненька засмяяўся:

— А мяне ты ўсё ж не ўбачыў, хоць прайшоў зусім блізка. От скажы, дзе я стаяў?

— За ядлоўцавым кустом, — кінуўшы вачамі наўкола, наўгад прамовіў Ігнат.

— Угадаў.

— Я многае ўгадваю. Толькі от ніяк не магу здагадацца, нашто сёння Адам каня з канюшні звёў.— Ігнат загаварыў суха, з папрокам у голасе. — Конюх нарабіў такога вэрхалу, што гэта можа нам дорага каштаваць.

— Пся крэў! — вылаяўся Зыгмусь. — Яму ж было загадана ісці цішком, у вёску не заходзіць.

«Загадана ісці… А куды? Значыць, нешта яны зноў надумалі. Трэба дазнацца як найхутчэй».

— Куды яшчэ яго паслалі? — спытаў ён абыякава, быццам гэта яго не дужа цікавіла.

— Стары ўсё мудруе. На сувязь паслаў да свайго знаёмага, недзе пад Халопенічы… І сам туды хоча збегчы.

— Там хапае і без яго, ёсць каму магазіны чысціць.

— Хай і ён збегае.

«Вось табе, Ігнаце, і новае заданне», — сам сабе падумаў Ігнат, а ўголас сказаў:

— Збяжыць з такім сыночкам. Ды ён жа сваёй рызыкай на след навядзе! Няўжо старому гэта не ясна?

— Хто ж думаў, што Адам так зробіць. Пехатой ісці паленаваўся…

— А дзе стары?

— На млыне дрыхне. Яны там з Крывым гарэлкі насмакталіся. Навошта ты толькі яе і прынёс.

— Прасілі ж, не мая, а дзяржаўная, — ухмыльнуўся ён.

— І шмат яе там, у Ваўчка, схавана?

— Ёсць.

Яны паволі ішлі ўздоўж ручая, мірна гутарылі, хоць у Ігнатавай душы бушавала бура. Да арышту хаўруснікаў заставаўся яшчэ дзень, а яны ўжо, бач, прымаюць новыя захады, разбягаюцца. А можа, гэта і добра, што Адам на сувязь паехаў? Ад яго нітачка пацягнецца і да тых, хто хаваецца і ў Халопеніцкім раёне, хто і там рабуе магазіны, рэжа калгасную жывёлу?

— Пойдзем да млына, — раптам прапанаваў Зыгмусь. — Трэба разам падумаць. Можа, на час перабрацца і нам да Крывога ў Галае балота? Там спакайней.

— Толькі не туды! — запярэчыў Ігнат.

— Чаму ж?

— На тое балота і так вялікае падазрэнне.

— Адкуль ведаеш?

— Сам Тупік у канторы казаў, жонка чула.

— А што ён казаў? — не адставаў з пытаннямі Зыгмусь.

— Што Галае балота, як скула пад бокам, усялякая, маўляў, набрыдзь туды цягнецца. От тут і падумай, дзе лепш…

Да млына яны выйшлі з боку лазнякоў, якія апошнімі гадамі заглушылі прырэчны луг, некалі чысты і травяністы. Пралезлі між паляў і праз дзірку ў падлозе — яна была ў метры ад зямлі — выдраліся наверх, стаіліся.

— Чуеш? — шапнуў Ігнат Зыгмусю. — Храпуць, канспіратары… Бяры іх цёпленькімі…

Зверху, з крупадзёркі, даносіўся прыглушаны храп.

— Давай напалохаем! — гарэзліва загарэліся малыя Зыгмусевы вочкі. Такая яго гарэзлівасць ніяк не стасавала да аброслага шчэццю твару, да зморшчынак на вузкім лобе. Па ўсім відаць, не малады ўжо, а гарэзіць, як дзіця.

— Яны і так напалохаюцца, калі пачуюць, што натварыў у Замошшы Адам.

Паціху прабраліся па крутой лесвіцы на другі паверх, падышлі да самай скрыні, у якой спалі, як звязаныя, бандыты, нават пакраталі Панаса за нагу — хоць бы што!

— От гэта со-он! — гучна сказаў Ігнат. — Мне дома ды такі б, а то толькі мучаюся, а не сплю…

Пачуўшы голас, абодва падхапіліся, бы над імі стрэлілі.

— Га? Што, хто тут? — вылупіў сонныя вочы Крывы Панас.

— Міліцыя, — усё ж не стрываў, пажартаваў Зыгмусь.

— А яна і праўда можа тут быць, — сказаў Ігнат, — бо той рыжы ёлупень каня звёў з канюшні, конюх бачыў,— звярнуўся ён да Смоля. — Гэта ты яму загадаў на крадзеным кані ехаць? Ды яго ж зловяць на паўдарозе…

— Чорт яму загадвае, — буркнуў стары, вылузваючыся са скрыні, увесь у саломе, якая пад бакамі пацерлася ледзь не на мякіну. — Я строга загадаў ісці пешкі, нідзе не вытыркацца, не пакідаць следу…

Падняўся і Крывы Панас, цёмны як хмара. Сеў на край скрыні, пачаў закурваць папяросу.

— З вамі звяжыся, дык у бяду трапіш, — прабурчаў,— тут і свайго клопату хапае. Ці дадуць цяпер тых коней мне?

— Нічога, скора ўжэ развяжамся ўсе, — уставіў Зыгмусь. — А от коней трэба здабыць любымі сродкамі.

— Я ўжо выпісаў нарад на коней, — супакоіў усіх Ігнат. — У мяне закон: усё рабіць абгрунтавана. Чаму тры? А таму, што хлысты цягаць трэба, іх адзін конь не здужае, надарвецца…

Знадворку пачулася гамана, і ў млыне прыціхлі, трывожна насцярожыліся.

— Сюды, сюды давайце, тут шчупак! — хтосьці крыкнуў зусім блізка.

— Дзеці,— з палёгкай выгукнуў Крывы Панас.

— Добрыя дзеці, ужо камсамольцы, пэўна, — прашыпеў Зыгмусь. — Усюды іх поўна, нідзе ад іх не схаваешся. Што яны там робяць?

— Рыбу ловяць, — зірнуўшы праз невялічкае акенца ў франтоне, да якога толькі ён і мог дацягнуцца, удакладніў Ігнат і зноў звярнуўся да старога Смоля: — Калі твой малец назад вернецца?

— Ён назад не вернецца. Я да яго пайду…

— Месца надзейнае?

— Леснічоўка. Хутар у глухамані, туды ўлетку ніхто не дабіраецца, бо вёскі далёка, з аднаго боку балота, а з другога — рэчка. Узімку толькі дровы і бяруць. Зімовая дарога там непадалёк.

— А як жа твой дойдзе? Ды яшчэ на кані…

— У леснічоўцы стары егер, яшчэ панскі, жыве, дык ён і сустрэне мальца. Мы з ім добра знаёмыя, яшчэ як я туды на паляванне ездзіў. Гэта каля вёскі Гаці.

Так, паступова, кропля за кропляй, стары выклаў усё бы на далоні, і Ігнату гэтага было дастаткова, каб скласці пэўнае ўяўленне — дзе, прыкладна, тая мясціна знаходзіцца.

Аднаго не мог зразумець Ігнат — на што разлічваюць такія вось тыпы, як Зыгмусь ды Смоль. Ну, год яны пахаваюцца, два, а што потым? Іх жа ўсеадно — рана ці позна — выкрыюць, зловяць, асудзяць. Старое ж не вернецца, гэта ім таксама ясна, як божы дзень…

— Месца надзейнае, — як бы ў роздуме сказаў Зыгмусь. — Дзе цяпер тое надзейнае месца, калі кожны шчанюк за табой сочыць? За мяжу падавацца трэба…

— Падавайся, там цябе так і чакаюць, — агрызнуўся стары Смоль. — Прыстрэляць на той мяжы, як зайца.

«Ага, вось, аказваецца, была іхняя надзея, — зноў падумаў Ігнат і ў душы пасміхнуўся толькі.— Пакуль тая мяжа, мы вас і тут пераловім да аднаго. Не толькі ж адзін Ігнат ходзіць па вашых слядах, а ўвесь народ з вас воч не зводзіць, бо вы — стрэмкі на жывым целе грамадства і вас трэба як мага хутчэй абясшкодзіць. Стрэмкі… Стрэмкі…» — колькі разоў паўтарыў ён у думках, знайшоўшы нарэшце тое слова, якое цалкам адпавядала думкам, характарызавала тых злачынцаў.

І Ваўчок таксама стрэмка. Ігнату ўспомнілася, як Іван завёў яго ў каморку — туды меў права заходзіць толькі сам гаспадар, жанчын не пускаў,— як адсунуў убок шафу пры сцяне, а за той шафай рассунуў на сцяне ў бокі дзве шырокія дошкі, за якімі была крыху меншая каморка. Вось у той патаемнай каморцы і хаваў ён нарабаванае дабро Смоляў-Смольскіх, пэўна, спадзяваўся, што з цягам часу ўсё застанецца яму…

— Нешта, гэна самае, галава смыліць, — узняў скрыўленую набок галаву Панас. — Можа, прапусцім што, га?

— Прапусцім, — пагадзіўся і Зыгмусь. — Толькі ці тут?

— Тут, — упэўнена сказаў Ігнат. — Ці ж хто здагадаецца, што мы пры самай дарозе сядзім? Ды пакуль што і баяцца няма каго, Тупік у раён паехаў, там, відаць, і заначуе…

— Добра мець такога памагатага, як ты, — грукнуў Ігнату ў грудзі кулаком Зыгмусь. — Лоўка ты канцы хаваеш, проста пазайздросціць трэба… Усё ведаеш, кругом бачыш. Нездарма цябе трымаў пры сабе Скуратовіч…

— Хто старое памяне…

— Не буду, не буду, — падняў абедзве рукі ўгору Зыгмусь. Ён ужо глядзеў, як старыя — Смоль і Панас — наразаюць на нейкай дошчачцы скрылькі ружовага сала, лусты хлеба, як кладуць пук зялёнай цыбулі, як дастаюць з каша пляшку магазіннай гарэлкі, і яго вочкі-свярдзёлачкі загарэліся. — Эх, і сербану ж я зараз гэнай юшкі! Даўно не піў, і не цягнула, а сёння, халяра, нешта хочацца…

У старым млыне балявалі аж да вечара, калі непадалёк ад млына прагрукатала фурманка і пачуліся задорныя юначыя галасы:

— А юшку ўсё ж згатавалі!

— І рыбу яны ловяць спрытна, хутарскія хлопцы!

— Як тут цікава!

— Я рад, што гэты дзень прайшоў так удала, а заўтра, думаецца, будзе яшчэ весялей, — пачуўся і мужчынскі голас. — Заўтра — усе на лугі!

— О, чуеце? — узняў руку ўгору Зыгмусь. — Заўтра — усе на лугі йдуць.

«Нічога, стрэмкі, заўтра ўжо вы будзеце баляваць у іншым месцы».

Так думаў Ігнат, спускаючыся па сходках уніз, на прыволле. Удыхаючы вячэрні водар на поўныя грудзі, ён радаваўся, што фінал, да якога ішоў, здавалася, так доўга, ужо блізка…

І грымнуў гром

Ноччу жыхалі ў вокны бліскавіцы, час ад часу даносіліся глухія грымоты. «Пэўна, задажджыць», — думалася Мірону, які варочаўся на ложку і ніяк не мог заснуць. Не спалася яму, мабыць, ад таго, што гэтая ноч, як ніколі, трывожная, цёмная, з бліскавіцамі і пагрозлівым далёкім гулам, а — ён ведаў — бандыты хадзілі вакол хутара, недзе тут. «Ці заваліў я хоць завалу ў сенцах?» — успомніў ён і, не давяраючы памяці, босымі нагамі патэпаў у сенцы.

Завала была на месцы, усё зроблена як след, звечара, але Мірон памацаў яе рукамі, яшчэ пастаяў крыху ў сенцах, паслухаў. Знадворку не даносілася ніякіх падазроных гукаў…

З таго часу як Мірон расказаў Тупіку пра Крывога Панаса і Смоляў, запаў страх у яго душу, яму ўсё здавалася, што надыдзе час — і хутар запалае сярод начы, і яны ўсе пагараць, не ўратуюцца. Колькі ўжо разоў яму нават сніліся пажары, ён усхопліваўся з ложка як апантаны, сэрца калацілася, рукі дрыжалі. І пасля такога сну доўга не спалася, а раніцою ён уставаў разбіты, з галаўным болем.

«Сёння апошняя ноч… Апошняя, — думалася яму, і на душы крыху спакайнела, — заўтра іх паловяць…»

Мірон паціху дабраўся да ложка і лёг. Неўзабаве вярнулася да яго мяккая і пяшчотная дрымота. Пад грукат грому ён і заснуў…

Раніцою ўсе ўсталі раней звычайнага. На дварэ хмарыла, але ўжо не грымела. Міроніха выпаліла ў печы, напякла жытнікаў — пульхных бліноў з жытняй мукі на сыроватцы, намяшала місу тварагу і паставіла сярод стала. Як на свята!

— Наядайцеся аж да вечара, — сказала яна і сама пабегла накарміць прысіўленым варывам парсючкоў — свайго і Мар'інага — бо Мар'я, можна сказаць, і рабіла толькі на Міроніху, абшывала і абмывала яе сям'ю, і ўсе хадзілі заўсёды дагледжаныя, чысцюткія, хоць на якой адзежыне былі лата на лаце.

Хоць надвор'е і сапсавалася, усе збіраліся на луг, нават малы Пеця, які ад таго радаваўся, аж без угавору з'еў цэлы блін з тварагом.

— Я ўжо ўмею сена варочаць, — хваліўся ён.

— Варочаць ты ўмееш, хату можаш уверх дном перавярнуць, — казаў Мірон паблажліва.

Праз якую гадзіну хутар апусцеў, бы ў ім ніхто і не жыў, і толькі навязаная ў садзе карова бесклапотна скубла траву ды час ад часу ўзнімала галаву, чакаючы гаспадароў.

Толькі Алесь і Мікола сёння ішлі не на луг. Улучыўшы момант, яны звярнулі да рэчкі, ды Мірон угледзеў.

— Вы куды гэта цягу даяце? Я за вамі даўно сачу, за вашымі шэптамі…

Мікола спыніўся, ціха, таямніча сказаў:

— Так трэба, дзядзька Мірон. Заданне ў нас, Тупік прасіў.

Нічога не адказаў Мірон хлопцам, махнуў рукою і пайшоў даганяць жанчын, якія былі ўжо за першымі кустамі…

А хлопцы подбегам кінуліся да хутара Красоўскага, каб там, падпільнаваўшы, як Ваўчок пойдзе з дому, падаць умоўны сігнал: запаліць дымавы касцёр на ўзгорку за хутарам. Там ужо загадзя нарыхтавана сухое голле і цэлы лоўж свежых яловых лапак. Тыя лапкі задымяць так, што далёка ўбачыш…

— Тупік казаў, як запалім, самім схавацца ў бярэзніку, — пачаў Алесь, калі яны абагнулі хутар і спыніліся зводдаль у жыце. Адтуль усё, што робіцца на хутары, было відаць як на далоні.

— Схаваемся… Нам да бярэзніку дабегчы — мінутка.

Яны прымасціліся на шырокай баразне, парослай рамонкамі ды васількамі, пачалі чакаць. І сядзелі так доўга. Ім ужо здалося, што той Ваўчок сёння і не збіраецца выходзіць з хаты.

— А можа, ён як прашмыгнуў і мы не ўбачылі? — з трывогай спытаў Алесь.

— Не прашмыгнуў. У-унь, бачыш, з акна дымок цягнецца, гэта Іван самасад смаліць.

Дымок неўзабаве прапаў, і на парозе з'явіўся Ваўчок. Азірнуўся наўкола, задраў галаву ўгору і нейкі час пазіраў на хмары, быццам яны заміналі яму. Потым захінуў ямчэй крысо шарачковай світы і пайшоў у напрамку іхнага хутара…

— Пара, — сказаў Мікола, і хлопцы кінуліся выконваць Тушкаў загад…

А пакуль, як толькі апусцеў хутар, сюды першы з'явіўся Іван Ваўчок. Абышоў вакол хаты, зазірнуў у вокны, спыніўся на падворку і стаў чакаць.

Неўзабаве прыйшоў Ігнат. Павітаўся за руку і спытаў:

— Панаса яшчэ не было з коньмі?

— Нікога не было, — нездаволена буркнуў Іван.

— Чаго ты такі злы?

— Не падабаецца мне ўся гэтая зацея. Ды і хмарыцца во, можа дождж пайсці, усе з сена раней часу вернуцца. І наогул — падазрона нешта.

— Што ж?

— На пастку падобна, нутром адчуваю, што ўліпну я з вамі, як муха ў сыроватку.

— А чаго табе баяцца?

— Халера яго ведае, баюся — і ўсё тут.

— А ты выкінь страх з галавы, пра харошае думай, от хутка разбагацееш…

— А-ат, — махнуў Іван рукою, — дзе вароне не лятаць…

Размаўлялі яны нядоўга: з-за саду паказаліся коні. Панас ехаў па старой дарозе, сядзеў на сярэднім — сівым — кані і трымаўся за хамут. Усе аброці былі прывязаны за гужы, пастронкі закінуты на крыжы і звязаны там, каб не з'язджалі долу.

Амаль адначасова з боку млына выйшлі і Зыгмусь са старым Смолем. Усе сабраліся ў садзе, затуленыя густым кустоўем каліны, бэзу ды язміну, што раслі ўздоўж платоў.

— Трэба ж было стальвагі ўзяць, хоць параконныя, — неяк спалохана зірнуў на коней Зыгмусь. Голас у яго быў дрыготкі, вочы збянтэжаныя і сам ён, па ўсім было відаць, нейкі разгублены. — А ты, — падступіў да Ваўчка, — прынёс сваю ржавую пушку?

— Якая яна ржавая? — Іван азірнуўся і дастаў з-пад крыса абрэз. — Во, як новенькі, аж гарыць…

— Дай сюды…

— А плата?

— Будзе зараз… Дай, кажу, а то вас тут вунь колькі сабралася, а я адзін. Яшчэ абрабуеце, — паспрабаваў усміхнуцца Зыгмусь, і ўсмешка яго атрымалася кіслая, ненатуральная.

Іван азірнуўся на астатніх, як бы пытаючы ў іх парады — аддаваць ці не?

— Аддай, — кіўнуў галавой Ігнат. — Мы цябе цяпера ў крыўду не дамо.

— Усе свае — разбяромся, — тупаючы ля коней, азваўся і Панас. — Чалавек са зброяй смялейшы і дабрэйшы.

— Глядзіце ж, вы — сведкі… Каб усё добранька, па-людску было…

Іван працягнуў абрэз, і Зыгмусь так ухапіў яго, бы баяўся, што той раздумае.

— А патроны? Патроны дзе?

— Во — аж дзве кішэні напхаў…— Іван пачаў даставаць з кішэняў абоймы, блішчастыя, жаўтлявыя. — Нашто яны мне… Мне зброя не трэба, я чалавек мірны.

Зыгмусь для перасцярогі, каб быць напагатове, загнаў патрон у патроннік, засунуў абрэз пад шырокі рамень штаноў, захінуў крысо старога пінжака. Твар яго прасвятлеў, у рухах з'явілася ўладарная заспакоенасць.

— Пайшлі, пакуль ціха… З богам! — Ён перажагнаўся па-каталіцку і рушыў за хату, дзе ляжаў сівы, як дзед, парослы мохам валун.

«Здагадка была правільная, мабыць, скарб пад валуном», — сам сабе падумаў і тут жа здзівіўся Ігнат, бо Зыгмусь і праўда спыніўся каля валуна.

— Ву-унь, у гародзе, дзве рыдлёўкі, я іх даўно прыкмеціў,— паказаў на рыдлёўкі Зыгмусь, — прынясіце іх.

Рыдлёўкі прынёс стары Смоль. Па яго змрочным засяроджаным твары нельга было здагадацца, што робіцца ў гэтага чалавека на душы. А на душы ў яго было неспакойна. Дамоўленасць з Крывым Панасам прыкончыць Зыгмуся, калі той сапраўды знойдзе скарб, гняла яго, трывожыла, хоць ведаў, што Ігнат таксама не супраць кокнуць Зыгмуся, сам жа Крывому намякаў. Але ж хто ведае, што наўме гэтага скрытнага чалавека, а раптам ды ён сам задумаў што благое? Ён глядзеў на Ігната з недаверам, злаваў, што той жартуе, бадзёрыцца, быццам яны тут сабраліся на якія гулі.

— Капайце пад камень, — паказаў Зыгмусь на месца, дзе камень як бы нахіліўся, навіс над зямлёю. — Можна толькі ў яму кульнуць яго, а з месца не скранеш…

Рыдлёўкі адразу запрацавалі спорна. Капалі Ігнат і Ваўчок. Зыгмусь усё паходжваў наўкола, часта азіраўся то нахмызняк, то ў бок млына, быў як бы на варце. А з яго ўжо не зводзілі воч Панас і Смоль, у якога таксама меўся самапал, набіты сечаным дротам. Гэты злачынны клубок паўзучых гадаў, гатовых у любы момант кінуцца адзін на аднаго і ўджаліць смяротна, насцярожыўся.

— Ганіце коней, — убачыўшы, што яміна ўжо даволі глыбокая, загадаў Зыгмусь, і Крывы пайшоў у сад па коней.

Іх упрэглі ў тоўстую палянячыну, якую знайшлі пад хатай, завязаўшы пастронкі, як на стальвагі, закінулі палянячыну за камень з другога боку яміны. Пастронкі былі малыя, і сярэдні конь заднімі нагамі стаяў у яміне, тузаўся, клаўся на пярэднія ногі — яму было няёмка стаяць.

— Так не пойдзе! — убачыўшы гэта, сказаў Ігнат. — Так мы яму ногі паломім. — Твой татка, Зыгмусь, пэўна, шасцёра запрагаў?

— Можа, і больш, — буркнуў той.

Каня адпрэглі ад палянячыны і паспрабавалі звярнуць валун двума коньмі, але, як ні сцёбалі іх дубцом, тыя толькі тузаліся на месцы, нават не скрануўшы камень.

— Трэба падважыць з другога боку, — унёс прапанову стары Смоль, і ўсе адразу пагадзіліся, нават здзівіўшыся, чаму гэта яны не здагадаліся зрабіць раней.

Каб падважыць, патрэбна тоўстая жардзіна. Тоўстыя і сухія, як косць, жэрдкі былі ў аборы на гарышчы, і туды накіраваўся адзін Ігнат.

Тым часам Зыгмусь адвязаў у садзе карову і той вяроўчынай надтачыў пастронкі карэннага каня.

Адчуўшы волю і баючыся чужых людзей, карова адразу рванула з саду, толькі яе і бачылі. Няйначай, пабегла ў калгасны авёс.

Хуткай працы, як меркавалі, не атрымалася. Пакуль падкопвалі з другога боку, каб падсунуць жэрдку, пакуль уладкавалі як след коней, прайшло з гадзіну часу. Зусім непрыкметна з-за лесу наплыла чорная хмарына, і раптоўна, як хто сыпануў на вялізную бляху каменне, грымнуў працяглы грукатлівы гром, аглушыўшы наваколле.

— Гэтага толькі і не хапала, — перахрысціўся на хмарыну Ваўчок. — Змокнуць яшчэ.

— А калі і змокнеш… Дажджом ніхто не прыйдзе, — азваўся Смоль. — Смялей яно, і сляды змывае.

— Я цяпер нічога не баюся! — бадзёрыўся Зыгмусь.

Але дажджу яшчэ не было. Хмары варочаліся над хутарам, бы застылі на адным месцы. Жыхалі маланкі, і раз-пораз грымела, страляла бы з гарматы.

Праз нейкі час з дапамогай трох коней і чатырох дужых дзецюкоў — Зыгмусь усё паходжваў — валун скрануўся, уздыбіўся, як наравісты конь, і паволі споўз у яміну.

От тады і падляцеў Зыгмусь, ухапіў рыдлёўку і пачаў шалёна капаць якраз пасярэдзіне той мясціны, дзе ляжаў валун. Усе глядзелі на яго моўчкі, чакаючы таго выніку, да якога імкнуліся так зацята.

Нарэшце рыдлёўка грукнула ў штосьці цвёрдае, шкрабанула па ім раз, другі, і вось ужо ўсе ўбачылі даволі вялікі, акаваны жалезам куфэрак.

— Памажыце дастаць! — Зыгмусь нахіліўся і пачаў рукамі разгортваць вакол куфэрка жоўты жвір. І ўсе загаварылі, нахіліліся, пацягнуліся дрыготкімі рукамі, нічога больш не бачачы і не чуючы, забыўшыся на перасцярогу. А калі ўзняліся разам з куфэркам, то ўсе, як па камандзе, знямелі: вакол іх, бы з-пад зямлі выраслі, стаялі з вінтоўкамі напагатове шэсць вайскоўцаў, а крыху воддаль, перакрыжаваны рамянямі, як прывід, узвышаўся магутны і непераможны ахоўнік парадку і закону міліцыянер Тупік.

— Вы ўсе арыштаваны! — заглушаючы грымоту з неба, прагучаў яго голас. — Кідайце зброю…

Зыгмусь, захілены Крывым Панасам, ірвануў абрэз і, наставіўшы яго на Тупіка, націснуў на спускавы кручок. Ціха, глуха кляцнуў баёк. І ні гуку, ні стрэлу.

— Кінь гэтую цацку, Зыгмусь, яна не стрэліць, бо я спіліў баёк на затворы, — зноў пачуўся Тупікаў голас, і Зыгмусь, глуха застагнаўшы, кінуў абрэз у траву. Туды ж паляцеў і Смолеў самапал.

— Гэта я яму такі абрэз падсунуў, я падсунуў,— нарэшце ачуняў ад здранцвення Ваўчок. — Усе яны тут адна хеўра, і гэты, і гэты, і наш паважаны рахункавод. У бандзе ён быў, у Скуратовіча…

— І я тут выпадкова, — пачаў Крывы Панас, але Тупік перапыніў яго:

— Ведаю. Ты са Смолем і яго сынком выпадкова абрабаваў магазін і выпадкова схаваў усё дабро ў зямлянцы, якую выкапаў на выспе Галага балота… А ты, Ваўчок, хаваеш у каморы дабро Смоляў-Смольскіх таксама выпадкова?

Маўчалі ўсе. І толькі Зыгмусь круціўся і выў, як ад зубнога болю.

— Чаму ж ты, Ігнат, свой пісталецік не аддаеш? Чаму? — пытаўся ён роспачна.

— А нашто? — усміхнуўся Ігнат. — Яшчэ ж Адам з новай хеўрай недзе бадзяецца, спатрэбіцца пісталецік… — Ігнат падышоў да Тупіка і штосьці шапнуў яму на вуха.

— Правакатар! — аж прысеў, аж пасінеў ад злосці Зыгмусь. — Чула маё сэрца… І Скуратовіча ты ўпёк чонаўцам, гад!

— Упёк, — спакойна адказаў Ігнат і загадаў вайскоўцам: — Вядзіце іх да машыны. І гэтага, — паказаў на Ваўчка, — хопіць яму на волі разгульваць, чужым дабром жыць. Саўдзельнік злачынцаў павінен і адказваць, як злачынца.

Хмару бы хто перасек вялізным агністым мячом, і адразу так стрэліла, што ўсе аж угнуліся. Ваўчок зноў перахрысціўся, затуліўшыся ад людзей.

І тут здарылася непрадбачанае: Зыгмусь, як стаяў, абсунуўся на куфэрак і зароў бугаём:

— Не адда-а-ам! Маё ўсё гэта!.. Маё-о-о!

Яго ледзьве адарвалі ад куфэрка, скруцілі рукі і звязалі ззаду. А ён усеадно штурхаўся і кідаўся да куфэрка, вочы яго дзіка гарэлі.

— Усё, што знаходзіцца там, не тваё, Зыгмусь, а народнае, і пойдзе яно на паслугу сапраўдным гаспадарам, хто кроўю і потам здабываў яго вам, былыя паны… Вось паглядзі, што тут, паглядзі ўважліва…

Ігнат збіў з куфэрка малы ржавы замок і ўзняў вечка. Усе знямелі ў другі раз, цяпер ужо не ад страху, а ад вялікага здзіўлення: у куфэрку ляжала золата і серабро — усё, што меў колісь багаты Загорскі касцёл, абрабаваны былым ксяндзом, родным братам пана Гурэцкага. Хавалі яны гэтае дабро ўдвух, і ведаў пра тое адзін толькі Зыгмусь…

— Ну! — павысіў голас Ігнат. — Што цяпер скажаш, пан Зыгмусь? Чыё гэта дабро?

Маўчаў Зыгмусь. Яму ўспомнілася, як яны з бацькам хавалі той скарб шасцерыком спараных коней, думалі — не прападзе дабро, чакалі часу. А яно вось як выйшла…

— А як жа я? — неяк дзіўна спытаў сярод цішыні Ваўчок. — А як жа хата, сям'я?

— Няма ў цябе ні хаты, ні сям'і, вырадак, — сказаў Тупік, лёгка піхнуўшы Ваўчка ў спіну. — Учарнелі ўсе ад цябе там, хоць уздыхнуць з палёгкай. Вядзіце іх усіх!

Крывы Панас крочыў апошнім. Ён угнуўся і скрывіўся яшчэ больш, маўчаў, толькі раз-пораз кідаў злыя позіркі на Ігната і нібы ўсё сіліўся нешта ўспомніць.

— Гадзіннік! — нарэшце сказаў ён адно толькі слова і зноў сцішыўся, пайшоў шпарчэй.

Крытая, з кратамі на акенцах, машына стаяла на дарозе сярод жыта. Калі яна туды падышла, ніхто не чуў. Ды гэта цяпер не мела ніякага значэння. Арыштаваных упіхнулі ў машыну, дзверы за імі зачыніліся надоўга…

Па даху машыны забарабаніў буйны летні дождж, змываючы сляды і справы злачынцаў…

Кожнаму — сваё

Звестка пра тое, што на хутары Гурэцкага палавілі бандытаў, што пад валуном адкапалі багаты скарб, імгненна абляцела вёскі. А калі на дзвюх фурманках вывозілі дабро ад хаткі Крывога Панаса, куды ўсё зносілі з Галага балота аж шэсць чалавек, то сышліся паглядзець на дзіва такое ледзь не ўсе жыхары Калінаўкі.

— От, ваўкалака, гэтулькі дабра нахаваў,— толькі разводзілі рукамі адны, а другія, больш дасведчаныя, зазначалі з ухмылачкай:

— Хіба ж не прыкмячалі людзі, што не голы і не галодны Панас ходзіць? А дзе ж ён працаваў калі? Раней трэба было за яго брацца…

— Ад Ваўчка не меней вывезлі…

— Але ж то, казалі, не ягонае, ён толькі хаваў…

— Адна хеўра, адна ім дарожка…

Пагаварылі дні са тры і забыліся, як забываліся на любую навіну, якая, часам, далятала ў гэты глухі куток. І ўжо новымі клопатамі жылі людзі, а такіх клопатаў — і сена назапасіць, і агароды дагледзець, і на працу хадзіць — хапала ў кожнага.

На хутары Красоўскага апошнімі днямі стала людна. Туды з Замошша перабраўся Тупік, рыхтаваліся да вяселля, таму цікаўных было шмат. Сяброўкі неслі маладусе свае падарункі. Хто — кавалак белага кужалю, хто — крамную хустку, хто — крыху скаромніны ці яек. Час быў цяжкі, хоць галоўная галадуха і мінула ўжо. Але людзі жылі дружна, спачувалі адно аднаму і памагалі, чым маглі, як сваякі.

Нават суседзі другога хутара не стаялі ўбаку. Міроніха пачала стаўляць на стол толькі кіслае малако, а смятану збірала і збіла з яе фунты тры масла, жаўтлявага, як сонца бы празрыстага.

Мірон з хлопцамі — нават малы Пеця памагаў — зрабілі праз рэчку, дзе даўней быў масток, пераправу, паклаўшы побач дзве абчасаныя алешыны, прымацавалі на коліках парэнчу з доўгай сасновай жэрдкі — гэта каб госці з вёсак не мачылі ногі, каб ішлі ахвотней.

Цяпер, седзячы на гэтай кладцы, хутарскія хлопцы паціху гутарылі, чакаючы, калі ж на ўзгорку з'явіцца Анюта са сваёй новай сяброўкай. Пасля першай сустрэчы Стэфа так пасябравала з Анютай, ёй тут так было хораша, што прыбягала яна на хутар ледзь не штодня. І з той першай сустрэчы раптоўна бы хто падмяніў Алеся, яго стала проста не пазнаць: ён пачаў больш прыдзірліва сачыць за сваім знешнім выглядам, адзежа на ім цяпер была не толькі чыстая, але і заўсёды адпрасаваная, валасы ўжо не разляталіся, а ляжалі роўненька, зачэсаныя на прабор, прылізаныя гліцэрынай, за якой хлопец спецыяльна хадзіў у краму. Кавалер, ды і толькі!

Мікола радаваўся, гледзячы на сябра, радаваўся яго такой раптоўнай перамене, а яшчэ больш таму, што — і гэта было бачна! — Алесь пачаў абыякава адносіцца да Анюты, быццам не заўважаць яе. Уся хлапечая ўвага цяпер была скіравана толькі на Стэфу. Такі кірунак дало само жыццё, і хлопцы пайшлі па яго сцяжынах без аглядкі…

— Унь, ідуць ужо! — першы заўважыў дзяўчат Алесь і падхапіўся, сышоў на бераг, пацёр аб траву новыя рудыя сандалі, што надзеў упершыню.

За ім падняўся і Мікола, які таксама на гэты раз быў абуты ў чаравікі, хоць і не новыя, але яшчэ даволі прыстойныя. Знешне спакойны, нават залішне строгі з твару, толькі адзін ён ведаў, як трымціць ад хвалявання яго сэрца, як падкрадаецца да скроняў цеплыня. Хваляваўся ён пры кожнай выпадковай сустрэчы, пры кожным спатканні. Гэта было прыемнае хваляванне, яно будзіла ў ім новыя сілы і думкі, напаўняла ўсю яго істоту шчымлівай радасцю нязведанага пачуцця…

Сёння Стэфа была ў шыкоўна расклешанай васільковай сукенцы з кароткімі рукавамі, і яе белыя поўныя рукі кантрасна выдзяляліся на сінім фоне сукенкі.

«Усеадно — Белая», — падумаў Мікола і ўсміхнуўся сваёй той думцы, і гэтая натуральная ўсмешка была заўважана.

— Нешта пан Мікола з нас пасміхаецца! — звяртаючыся да Анюты, заўважыла Стэфа. — Ці не заўважыў ён што на маім твары? Зірні, Анюта…

— А можа, на маім? — у сваю чаргу спытала Анюта, і дзяўчаты паглядзелі адна на адну ўважліва.

— Гэта ён ад радасці, што вы прыйшлі! — зусім шчыра сказаў Алесь.

— Праўда? — бы не паверыла, спытала ў яго Стэфа. — А ты хіба не рады?

— Яшчэ як! — рагатнуў Алесь. — Як перавярнулі той наш валун, дык от на кладцы і сядзім, чакаем от…

— На золаце сядзелі — не так радаваліся, — у тым жа паўжартаўлівым тоне падтрымаў сябра і Мікола.

Яны стаялі каля рэчкі на тугой муражыне, усеянай смолкамі ды люцікамі, гаварылі пра апошнія падзеі, што адбыліся на хутарах, выказвалі свае меркаванні.

— Кожнаму — сваё! — нарэшце падвёў рысу пад гаворкай Мікола. — Як казаў дзядзька Мірон, каму — людская павага, а каму — турма і ганьба, бо чалавек сам выбірае сваю дарогу.

У той наіўнай і глыбакадумнай, як здавалася ўсім, гаворцы было столькі шчырасці і даверлівасці, што, нагаварыўшыся, яны не хацелі разыходзіцца. Усім раптам захацелася некуды ісці, нешта рабіць незвычайнае.

— А давайце сходзім у Мокры Лог! — прапанаваў Мікола. — Стэфе той куток яшчэ больш спадабаецца, чым наша рэчка… — і, зірнуўшы на Анюту, успомніўшы, як Анюта не любіла Мокры Лог за яго змрочнасць, як бы ў апраўданне дадаў: — Цяпер баяцца больш няма каго, ідзі — куды хочаш… Гэта раней там і праўда было страшнавата…

— Ой, як цікава! Давайце сходзім, — адразу падтрымала яго Стэфа. — Я ўжо чула пра Мокры Лог. Там, казалі, яшчэ ў тысяча восемсот дванаццатым годзе партызанская конніца стаяла, адтуль партызаны рабілі налёты на французаў… Гэта праўда?

— Праўда, як і тое, што Пётр Першы прысылаў сюды карабелаў па мачтавыя сосны. А яны там у нізіне растуць такія тонкія, што раўняюцца з тымі, што растуць на ўзвышшы, — зазначыў Мікола. — Дык усе згодны?

— Пайшлі-і! — узняў угору кулак Алесь, і хлопцы рушылі паперадзе, а дзяўчаты — за імі.

Ішлі не спяшаючыся: дзень выдаўся сонечны, хоць трохі і душнаваты, зусім без ветру. Рэдкія хмурынкі ў сінім бяздонным небе, здавалася, самі ўзнікалі і непрыкметна раставалі там, а на іх месцы з'яўляліся новыя, гэткія ж бялюткія, прадаўгаватыя, і было падобна, быццам якісьці нябачны волат паласкаў у сіняве неба свае вялізныя палотны-ручнікі.

— Во — я і забыўся спытаць пра Тупікавага брата, — зноў загаварыў Алесь, калі яны выйшлі да хмызняку, за якім пачынаўся лес. — Ці праўда, што ён нейкі вялікі вучоны? Ты бачыла яго, Анюта?

— Бачыла…

— Ну і які ён з сябе?

— Малады, прыгожы…

— І вучоны?

— Вучоны… Ведае аж тры замежныя мовы. А найбольш — нямецкую. Ён і кнігі чытае толькі на нямецкай мове.

— Уй, ты-ы! — падзівіўся Алесь. — Мне дык праз гэтую нямецкую мову ніяк не прадрацца, хоць у школу з-за яе не хадзі — не даецца! Проста ненавіджу яе!

— А я люблю…

— А дзе ж хаця ён працуе?

— Яшчэ вучыцца…

— Такі вучоны і вучыцца? Колькі ж можна вучыцца?

— Усё жыццё…

Гаварылі толькі Анюта і Алесь, і таму Мікола ўмела і тактоўна перавёў гаворку на іншае.

— Я чуў, што на той нядзелі хутар Красоўскага будуць перавозіць у Замошша…

— Ага, — адказала Анюта. — І мы з мамай перабяромся да вас, у той пакойчык…

— А Гэлька? — спытаў Мікола.

— Ім ужо будуецца хата… Сям'я ж, — па-даросламу, дзелавіта адказала Анюта.

— А ці праўда, што Ігнат і Адама злавіў? Што там у Замошшы гавораць? — папытаўся ў Стэфы Алесь. Ён адстаў крыху, крочыў з ёю побач, плячо ў плячо, хоць яго, Алесева, плячо было роўна з яе галавою.

Стэфа засмяялася:

— Ой, я і забылася вам сказаць! Гэта ж, кажуць людзі, прыйшлі тыя бандыты ў вёску да нейкага сваяка егера, а той ім лазню напаліў. Дык Ігнат іх у лазні і злавіў усіх. З ім тры міліцыянеры былі…

Так, пакуль дайшлі да Мокрага Лога, перагаварылі ўсё на свеце, не забыўшыся і на тое, што калгасу абяцалі прыгнаць аж два трактары, жняяркі і малатарню.

Мокры Лог навеяў іншыя думкі і пачуцці. Хоць і было тут трохі вусцішна, але так хораша, так задорна спявалі птушкі ў кустоўі, што маладыя сэрцы таксама бы заспявалі. Стэфа войкала ад захаплення, здзіўляючыся кожнай кветцы, кожнаму дрэву, якія раслі ў гэтым незвычайна багатым на флору кутку. Яшчэ дзе, у якім месцы, знойдзеш папараць, якая расла б каля ручая, у засені чаромхі, а побач з хвойкай алешыну, побач з бярозай — лазу, побач з шыпшынай — ядловец? Тут прырода сапраўды пераблытала, згрувасціла ў адным месцы ўсё, што расло на неабсяжнай прасторы Беларусі, на яе пагорках і раўнінах, у багне палескай нізіны і на крутых берагах рэк…

— Глядзіце, гэта ж дзікі часнок! — паказваў Мікола на шырокае, бы ў аера, але кароткае, мясістае цёмна-зялёнае лісце, што кусцілася каля саменькай вады. Ён сарваў адзін ліст і даў па кавалачку ўсім паспытаць, і ўсе смакавалі і дзівіліся падабенству з тым часнаком, што рос на градах…

Потым — ганялі ў ручаіне печкуроў, Алесь выпараў з-пад карча невялічкага шчупака і ганяў яго па ручаіне. Дзяўчаты лавілі матылёў, якіх багата было над расліннасцю, што хілілася да вады…

Але вось у гэты мірны занятак, за якім непрыкметна бег час, раптам улілося штосьці насцярожана-трывожнае. Яно няўлоўна адчувалася ў тым, што прыкметна пацішэла навокал, змоўклі птушкі, прырода бы анямела, прыслухалася да чагосьці; згусціўся, напоўніў увесь Мокры Лог нейкі змрок, якога дагэтуль не было. І толькі калі ўздоўж глыбокага логу, адбіваючыся ў празрыстай стужцы раўчука, паласанула блішчастым нажом зіхатліва-асляпляльная маланка, за якой адразу гулка раскаціўся гром, паўтораны водгуллем-рэхам, усе зразумелі, што неба непрыкметна закрыла вялізная чорная хмара.

Там-сям па шорхкай лістоце запокалі буйныя, але рэдкія кроплі…

Усе насцярожана паднялі галовы ўгору, прыгледзеліся на неба.

— Як жа гэта мы празявалі? — сам у сябе спытаў Алесь і зірнуў на Стэфу. — А ты ж… у такой прыгожай сукенцы!

— А што — будзе дождж? — наіўна, бы дзіця, спытала яна.

— І яшчэ які! Во — чуеш? Гудзе ўжо недзе, імчыцца, як конніца тая…

— Ой, як цікава! — пляснула тая далонямі.— Я так люблю летні дождж!

— Бяжым хутчэй унь пад тую елку…

Алесь схапіў Стэфу за руку, і яны, забыўшыся на сваіх сяброў, быццам былі толькі ўдваіх, пусціліся да невысокай, разгалістай, як шалаш, елкі.

Мікола разгубіўся спачатку, павярнуўся да Анюты, якая назбірала стракаты букет красак і таксама разгублена глядзела, як, пабраўшыся за рукі, збягалі ўніз Алесь са Стэфаю.

— Бяжым і мы за імі!

Анюта зірнула яму проста ў вочы, быццам не хацела нікуды бегчы.

— Чаму — за імі? — неяк разважліва і абыякава сказала Анюта. — Не век жа за імі бегаць. У іх — свае сцежкі, у нас — свае… Хіба тут больш елак няма? Яшчэ вунь лепшая стаіць…

Яны ледзь справіліся дайсці да «сваёй» елкі, як, быццам прарвалася неба, раптоўны лівень абрынуўся зверху. Гушчыня лапак, можа, у дваццаць паверхаў, напачатку надзейна атуліла іх, але з кожнай хвілінай усё часцей і часцей прарываліся халодныя кроплі, трапляючы то за каўнер, то на галаву, і дарэмна яны вышуквалі пад той ялінай лепшае месца, дзе б не капала, — праз які час ужо добры лівень прабіўся да іх, быццам радуючыся сваёй перамозе, змачыў і твары, і вопратку…

А камары, якія, відаць, загадзя зляцеліся пад елку, цяпер не давалі спакою, выпорвалі іх з-пад елкі, з нейкай лютай зацятасцю джалілі іх, сляпіцаю лезлі ў вушы, нос, вочы…

Прамоклыя да ніткі, яны ўсё ж стаялі пад ялінай, услухоўваючыся ў раўнамерны пошум дажджу, які абрынуўся на іх так раптоўна, так нечакана. Было ж зусім яснае неба, з белымі хмурынкамі…

«Гэта — жыццё, — неяк сама па сабе прыйшла да Міколы думка. — Так бывае і ў жыцці — не заўсёды яснае неба над галавою. Надараюцца і хмарныя дні, і рознае іншае ліхалецце… Усяго яшчэ будзе і ў нас… І яго, жыццё, трэба прымаць такім, якое яно ёсць, якім будзе. І мы пройдзем яго разам, Анюта, які б лёс нас ні напаткаў…»

Такая думка і здзівіла яго і абрадавала: ён ужо думае і пра яе! І Мікола рашуча ўзяў Анюту за руку. І яна не адхіліла яе, а таксама паціху сціснула яго цёплую далонь, зазірнула ў вочы, бы чытаючы яго думкі…

Яны маўчалі. І ў гэтым маўчанні быў для іх вялікі сэнс жыцця, яго таямнічасць, яго першае адкрыццё. Яны быццам зліліся з самой прыродай, сталі часцінкай яе, растварыліся ў ёй, яшчэ не пазнаўшы ўсіх яе таямніц, але ўжо адчуваючы яе вечны жыватворны подых…

Апошняя тайна

Дні праз тры, гуляючы каля ракі, хлопцы ўбачылі звычайную дашчаную лодку, пафарбаваную ў зялёны колер. Яна плыла, высока ўзняўшы востры нос, роўненька пасярод ракі, быццам хто ёй кіраваў.

— Глядзі, які Ноеў каўчэг да нас плыве! — усклікнуў Алесь і кінуўся лодцы наперарэз, ускочыўшы ў ваду па пуза. Ён прыцёг лодку да берага і дадаў: — Шкада толькі, што на самай карме кавалак дошкі адламаны, а дно цэленькае…

— Адрамантуем! — зірнуў на лёгкую і зграбную лодку Мікола. — І паплывём аж да вялікай ракі!

— І на азёры, — сказаў Алесь, выкручваючы штаны.

— На ёй можна будзе і на азёры.

Яны так захапіліся сваёй знаходкай, што адразу ж пабеглі на хутар шукаць патрэбную дошку. Па дарозе Алесь сказаў:

— Тая каморка, што каля другіх дзвярэй, усярэдзіне абшалявана якраз такімі зялёнымі дошкамі…

— Шкада ж адрываць…

— Усё роўна хутка будуць бурыць гэтыя хутары.

Яны зайшлі ў камору і спярша ўсё дзелавіта агледзелі. Гонты і праўда былі гладкія, нешырокія, як і трэба.

— Нясі сякеру, — сказаў Алесь, — вось тут чатыры дошкі карацейшыя, якраз падыдуць…

Праз адчыненыя дзверы ў камору цадзілася даволі яркае святло, і Алесь, пакуль Мікола хадзіў за сякерай, упершыню так уважліва агледзеў яе. На шматлікіх паліцах збоку стаялі запыленыя парожнія пляшкі з колісь яркімі наклейкамі, нейкія гліняныя і фарфоравыя гладышы і місы, але такія пабітыя, вышчарбленыя, што карыстацца імі было нельга.

«Багата жылі гэтыя Гурэцкія, мусіць, смачна пілі і елі», — сам сабе падумаў Алесь і пагрукаў кулаком у тую дошку, якую меліся адрываць. Гук быў глухі, як у парожнюю бочку.

— Вось табе сякера, спрабуй, — заходзячы ў камору, сказаў Мікола. — Толькі не нарабі лішняга грукату, а то яшчэ твой бацька пачуе, будзе сварыцца.

— А дзе ён?

— Сядзіць на ганку і даплятае кош.

Алесь падсунуў у невялікую адтуліну між дошак сякеру і павярнуў яе. Цвікі, якімі дошка была прыбіта да сцяны, так сярдзіта зарыпелі, што хлопцы аж стаілі дыханне.

— Во — халера! — ціха сказаў Алесь. — Не хоча дошка ціха адрывацца, крычыць. Яе трэба не ціха, а раптоўна.

У наступную хвіліну ён так рэзка павярнуў сякеру, што дошка, напяўшыся, адразу адскочыла ад сцяны. І тут у дзвярах паказаўся Мірон.

— Што гэта вы тут вытвараеце? — зірнуў ён на дзірку ў сцяне. — Што вы сцены абдзіраеце?

— Нам дошка патрэбна лодку рамантаваць, — дзелавіта сказаў Алесь.

— А я думаў, што і вы які скарб шукаеце, — усміхнуўся Мірон паблажліва. — Бачыце, там нешта ёсць, — паказаў ён пальцам на сцяну.

Толькі цяпер хлопцы ўбачылі, што за той адарванай дошкай і сапраўды штосьці было, падобнае на чорную скрынку. Алесь памацаў тую скрынку рукою і сказаў:

— Гэта вокладка ад вялікай кнігі!

Каб дастаць тую знаходку, давялося адарваць яшчэ тры дошкі. Цяпер у сцяне ўтварылася акуратная ніша, у якой сапраўды стаяла чорная вялізная кніга. Алесь узяў яе ў рукі і зноў, яшчэ гучней, усклікнуў:

— Ды яна ж паўпуда важыць! Вось патрымай, тата…

Узяў кнігу і Мірон, пахітаў галавою.

— Дапраўдачкі, паўпуда. Толькі ўшыркі яна аршын будзе…

Мікола глядзеў на кнігу і дзівіўся яшчэ больш ад таго, што на той чорнай вокладцы яркім золатам гарэла цісненне назвы.

— А я думаў — скрынка, — расчаравана сказаў Мірон і аддаў кнігу сыну. — Чытайце…

Ен, бядак, не ведаў, што прачытаць яе хлопцам было гэтак жа немагчыма, як яму — на нашай мове.

— Пайшлі на двор, там лепш разгледзім, — ужо забыўшыся на свой намер рамантаваць лодку, сказаў Мікола, і яны выйшлі з прыцемненай каморы і падаліся ў сад, дзе яшчэ з даўніх часоў захавалася адна фігурная лаўка з аблупленай фарбай. Спярша паклалі на тую лаўку кнігу і адкінулі вокладку. Доўга ўзіраліся на незразумелыя словы, на пячатку ў ражку тытульнага ліста і маўчалі.

— На якой жа гэта мове напісана? — паскроб галаву Алесь.

— Відаць, на французскай… А на пячатцы ж, глядзі, рускія літары! — раптам тыцнуў на пячатку пальцам Мікола. І хлопцам удалося прачытаць, што гэта кніга належала князю Юсупаву, што выдадзена кніга ў тысяча восемсот пяцьдзесят другім годзе. За некалькімі старонкамі тлумачальнага тэксту ім адкрылася сапраўдная прыгажосць гравюр Рубенса на біблейскія тэмы. Кожную прыкрываў тонкі белы ліст паперы. Гэта быў унікальны шэдэўр мастацтва, і вядома ж — кніга мела вялікую каштоўнасць.

— Трэба паказаць яе настаўніку Пікуліку, — у роздуме сказаў Мікола. — Абавязкова…

— Дык жа ён адразу яе і забярэ!

— Ну і няхай. Магчыма, яе ў музей возьмуць.

— Ладна, — згадзіўся Алесь, — толькі спярша самі добранька разгледзім… А гэта вось што? Нейкі асобны лісцік…

Асобным лісцікам была звычайная рэпрадукцыя той карціны, што вісела ў кабінеце. Пад рэпрадукцыяй чорным чарнілам было акуратна напісана: «Святая Марыя, сцеражы і зберажы маё крэўнае, мае мары і надзею».

Спярша хлопцы не звярнулі асаблівай увагі ні на рэпрадукцыю, ні на такі дзіўны і незразумелы надпіс: іх цалкам захапіла кніга, дзе было роўна сорак гравюр. І кожная здзіўляла сваёй выразнасцю кампазіцыі, яркасцю малюнка, на іх можна было глядзець доўга, глядзець і адкрываць для сябе ўсё новыя і новыя грані таленту вялікага мастака, здзіўляцца яго ўменню перадаць праз вобразы радасць, боль і гнеў — таямнічасць біблейскага побыту…

І калі ўжо была закрыта тоўстая скураная вокладка кнігі, Алесь раптам, быццам што ўспомніўшы, сказаў:

— Давай паглядзім яшчэ тую карцінку! — Узяў яе у рукі, доўга ўглядаўся ў тэкст і паціскаў плячамі.— Што за глупства — «сцеражы і зберажы маё крэўнае…»

— Чаму — глупства? Тут ёсць пэўны сэнс, каб гэтая Марыя сцерагла кнігу, бо яна каштоўная. Я так думаю…

— А — «мае мары і надзею»?

— Той, хто гэта пісаў, на нешта спадзяваўся.

— А ці не Гурэцкі гэта пісаў?

— Можа, і ён.

— Стой! — раптам схапіў за руку Міколу Алесь, быццам той збіраўся некуды збегчы ад яго. — Ты не падумаў, чаму іменна гэтая карціна ляжыць тут, у кнізе? І ці не сцеражэ што-небудзь тая Марыя ў пакоі? Між імі існуе нейкая сувязь…

— Усё марыш яшчэ адзін скарб знайсці? — усміхнуўся Мікола. — Шукай…

— А чаму б і не? У гэтых паноў вунь колькі золата было. Маглі ж яны яшчэ дзе-небудзь прыхаваць.

— Тады трэба ўздзіраць дошкі за карцінай, — параіў яму Мікола, параіў жартам, а потым задумаўся і дадаў: — Пайшлі?

— Пайшлі… Я толькі вазьму табурэтку, а то высака, не дастанем…

Святая Марыя, як здалося хлопцам, цяпер глядзела на іх не так весела, як у першы раз, а з нейкім дакорам, але яны не дужа сумеліся ад такога яе пагляду, падставілі грубаватую і шырокую табурэтку, залезлі на яе абодва. Асцярожна — карціна была цяжкая — знялі ланцужок-почапку з меднага крука, прыбітага да сцяны двума цвікамі.

На выцвілых зеленаватых, з залацістымі макамі шпалерах ярка вызначыўся квадрат: за карцінай шпалеры не так выцвілі. Хлопцы глядзелі на той квадрат і не ведалі, што рабіць далей.

— Давай здзяром шпалеры, — сказаў Алесь, дастаў з кішэні абломак нажа, які спецыяльна прыхапіў, і выразаў квадрат. Мікола дапамог яму адарваць той квадрат. Пад шпалерамі ім адкрыўся крыху меншы квадрат, пафарбаваны ў руды колер. Гэта была звычайная фанера, прыбітая па вуглах да сцяны цвікамі.

І калі спачатку хлопцы яшчэ ні ў што не верылі, то цяпер яны не паверылі сваім вачам: сумненняў быць не магло — перад імі адкрыўся тайнік.

— Вось гэта цуд! — усклікнуў Алесь, і вочы яго загарэліся. — Будзем уздзіраць?

— А можа, пра гэта трэба сказаць Тупіку?

— Ён жа абяцаў сёння прыехаць, нам нейкія падарункі прывезці — вось і скажам! Прынясі мне сякеру…

Мікола зайшоў у камору, дзе яны пакінулі сякеру, узяў яе і прынёс Алесю, які ўсё яшчэ стаяў на табурэтцы.

— Ты толькі акуратна, — папрасіў ён сябра.

— Тут бы долата, — мацаючы край фанеры, сказаў Алесь, — сякерай не падлезеш, лязо таўставатае.

Долата ў іх не было, і таму хлопцы добра-ткі папацелі, пакуль узадралі тую фанеру, пры гэтым абламаўшы ражкі…

За фанерай была невялікая ніша накшталт палічкі. І ў той нішы яны ўбачылі два невялікія, па літру, гліняныя глячкі, прыкрытыя адным тоўстым кавалкам бронзы. Дрыготкімі ад хвалявання рукамі Алесь зняў той кавалак бронзы, перадаў Міколу і ўзяў у рукі левы глячок, зазірнуў у даволі шыракаватую гарлавіну.

— Ну, што там? — з нецярпеннем спытаў Мікола.

— Крыжыкі. Ёсць некаторыя з бліскучымі каменьчыкамі,— расчаравана адказаў Алесь. — Мусіць, таксама бронзавыя…

Мікола толькі ўзяў у рукі той глячок, узважыў яго ў руках і ўсклікнуў:

— Гэта ж золата! Няўжо ты не адчуваеш, што такое цяжкое можа быць толькі золата? І ланцужкі тут залатыя…

Алесь ужо глядзеў у другі глячок.

— А тут грошы! Кругленькія, з нейкімі барадатымі галовамі. Царскія…

Яны паставілі тыя знаходкі на табурэтку побач і доўга любаваліся імі.

— Так, гэта сапраўды скарб, — ціха сказаў Алесь, залатыя грошы і крыжыкі. Што мы з імі будзем рабіць? Можа, спярша пакажам тату?

— Не, давай усё паставім на месца і закрыем, як было.

— Навошта?

— Трэба паклікаць Тупіка ці яшчэ каго… Пачакаем.

— Давай паставім…

Але зрабіць гэта яны не здолелі: раптам з двара данёсся знаёмы голас міліцыянера:

— Хлопцы, дзе вы пахаваліся?

Яны так абрадаваліся гэтаму голасу, быццам то было збавенне ад цяжару, які раптоўна зваліўся на іх.

— Тут мы, тут мы! — ледзь не ў адзін голас закрычалі яны і выйшлі з пакоя.

Тупік стаяў крыху зводдаль і трымаў Сняжка за повад.

— А я вам ад імя савецкай міліцыі прывёз падарункі — новыя гарнітуры і чаравікі. Гэта — за дапамогу, якую вы аказалі нам! — Ён адвязаў ад сядла вялікі пакунак, загорнуты ў рудую паперу і перавязаны аборынай, і перадаў Міколу. — Вось, спажывайце на здароўе…

— Дзякуем, — ціха адказаў Мікола.

Алесь схапіў у яго той пакунак, развязаў і ўсклікнуў:

— Вось гэта — шык! Адзін большы, другі меншы… А мы вам за ўсё заплацім.

— Чым жа? — пацікавіўся Тупік, спадзеючыся, што гэта чарговы жарт.

— Золатам, — сказаў і Мікола. — У гэтым пакоі тая плата, зайдзіце і зірніце.

Тупік кінуў повад і паціху пайшоў у пакой, а Сняжок, адчуўшы волю, прытупаў да Міколы, абнюхаў, як сабака, яго кішэню, рукі…

— Няма цукру, Сняжок, — сказаў Мікола, гладзячы каня. — Але не бядуй, яшчэ знойдзем…

Міліцыянер амаль выбег з пакоя, трымаючы ў абедзвюх руках гліняныя скарбонкі.

— Вось гэта плата! — узняў ён рукі ўгору. — Ды тут жа, брацішкі, па закону і ваша доля ёсць, і немалая!

Падышоў і Мірон, агледзеў усё, пачухаў патыліцу рукою.

— А я думаю — што гэта яны ўсё сцены дзяруць, — сказаў ён і пахітаў галавою. — Аж яны, жэўжыкі, ведаюць, дзе шукаць панскае дабро. І хто ім толькі падказаў?

— Тая карціна, што ў кабінеце вісіць, — сказаў Алесь.

— І вялікая чорная кніга, — дадаў Мікола. — Мы ж…

— Чакайце, чакайце, — перапыніў яго Тупік. — Давайце ўсё па парадку.

І Мікола расказаў усё. Як хацелі адрамантаваць лодку, як пасля ў каморы знайшлі кнігу, як расшыфравалі загадкавы подпіс пад рэпрадукцыяй карціны…

— Гэта, мусіць, апошняя тайна скарбу Загорскай камяніцы, — сказаў Тупік. — Відаць, стары Гурэцкі адхаваў частку сабе, каб не дзяліцца з сынам і хаўруснікамі. Давайце зойдзем у хату і складзем акт…

Толькі гадзіны праз дзве хлопцы і Мірон падпісалі той акт, пералічыўшы крыжыкі і грошы, і Тупік паехаў, сказаўшы, што ў хуткім часе ўсіх іх пераселяць у Пабярэжжа ў новыя хаты.

Хлопцы глядзелі яму ўслед, задаволеныя тым, што гэты дзень прынёс ім столькі радасці…

— Ну што, Алесь, пойдзем рамантаваць лодку? — спытаў Мікола, калі белы Тупікаў конь знік за хмызам рэчкі.

— А як жа! — весела адказаў Алесь. — Хіба ж мы не казалі, што паплывём на вялікую раку? Нам лодка і ў Пабярэжжы спатрэбіцца…

Яны ўзялі ў каморы сякеру, дошкі, некалькі цвікоў і паволі пайшлі да сваёй лодкі…

Оглавление

Мікола Ваданосаў Скарб Загорскай камяніцы

  Ад аўтара

  «Паны»

  Сняжок

  Нечаканая знаходка

  Начныя госці

  Сляпы жабрак

  Страшная здагадка

  Разведчыкі

  Нечаканае адкрыццё

  Міронава філасофія

  Зацкаваны звер

  Начная размова

  Складаная задача

  «Абмен тавараў»

  Тайна Крывога Панаса

  На сене

  Хаўруснікі

  Пагоня

  У засадзе

  Зборышча маленькай банды

  Радасная навіна

  Чэпэ

  Белая

  Стрэмкі

  І грымнуў гром

  Кожнаму — сваё

  Апошняя тайна