Марсель Эмэ
Назад
Пераклад: Л.Казыра
Iх было пяцёра. Пяцёра сынкоў парыжскiх мультымiльярдэраў, якiя мелi свае капiталы нават за мяжою. Гэта былi шчаслiвыя дзеткi, якiм лёгка даставалiся аўтамабiлi, дзяўчаты ў норкавых футрах... I быў шосты. Сын дробнага службоўца прэфектуры. Бацьку плацiлi мала. Заўсёды незадаволены, нiчым не прыкметны.
Пяцёра пазнаёмiлiся з шостым у кавярне лiтаратараў у багатым парыжскiм квартале Сэн-Жэрмен дэ Прэ. I дамовiлiся заснаваць штомесячны часопiс "Назад". Як i трэба было думаць, пяцёра ўкладвалi грошы, шосты даваў iдэi.
Сыны мiльярдэраў былi добранькiя, сумленныя, чысценькiя, як золата, да якога бруд не прылiпае. Любiлi смяяцца, зрэдку працаваць, i, хоць былi крыху прастадушныя i наiўныя, iм вельмi падабалiся дасцiпныя рэчы.
Чытачу не варта ведаць, як iх звалi. Але iмя шостага, якое каштавала мала, я назаву. Сына дробнага службоўца звалi Мартэн. Скончыў унiверсiтэт. Фiлолаг. 23 гады. Насуперак бацькоўскiм жаданням не захацеў быць настаўнiкам цi рэдактарам у якiм-небудзь мiнiстэрстве i, урэшце, нiкiм такiм, каб стаць гонарам сцiплай сям'i. Мартэн умеў складна гаварыць, добра валодаў пяром, i ўсё ж было ў яго натуры штосьцi сапсаванае. Ад яго адметнага, сухога смеху часта рабiлася страшна.
Што ўяўляў сабой першы i адзiны нумар часопiса "Назад"? Пра гэта можна лёгка меркаваць, бегла пазнаёмiўшыся з яго зместам. Перадавы артыкул, напiсаны Мартэнам, меў загаловак "Даволi рэвалюцыйнай расслабленасцi!". Пад кожным з пяцi астатнiх артыкулаў стаяў подпiс аднаго з сыноў мiльярдэраў. Вось загалоўкi iх опусаў: "Няхай бедныя выкручваюцца самi!", "Давайце любiць багатых!", "Масы трэба паставiць на месца!", "Народ - дурань!" i "Вялiкi капiтал - гэта мы!"
Тут дзеля справядлiвасцi трэба сказаць, што калi iдэя заснавання часопiса была прынята сынкамi багацеяў без нiякiх пярэчанняў i сумненняў, то пры вызначэннi яго кiрунку i характару легкадумнасць пакiнула iх: яны доўга спрачалiся, пераглядалi свае пазiцыi, зноў спрачалiся... I праз два тыднi перагавораў мала чаго ўжо не хапала, каб смелая iнiцыятыва была пахавана назаўсёды. Але Мартэн быў упарты i непахiсны. З хiтрасцю, якая, мусiць, была пазычана ў самога д'ябла, ён горача гаварыў пра антыканфармiзм, смеласць думкi, свабоду, праўду, шчырасць - словы, згадзiцеся, якiя калiсьцi нарабiлi столькi бяды ды i цяпер маглi б збiць з панталыку моладзь, калi б пра яе не клапацiлiся. "Перад намi, - падкрэслiваў Мартэн, - сапраўдная мiсiя: вызвалiць розум i ачысцiць сумленне людзей". Урэшце пяцёрка не толькi здалася, але i шчыра прызнала Мартэнавы погляды сваiмi.
На трэцi дзень пасля выхаду часопiса ў свет вядомы мiльярдэр месьё X. выклiкаў да сябе сына. На стале ў яго красаваўся часопiс "Назад". Ён даволi сурова прыняў сына i ўсё ж не ўтрываў, каб у глыбiнi душы не расчулiцца, убачыўшы элегантна адзетага сына i ў цудоўным настроi. Бацька пастукаў рукой па часопiсе i металiчным голасам пачаў:
- Я не пытаюся, цi знаёмы ты з гэтым смеццем, бо тут вялiкiмi лiтарамi выстаўлена напаказ тваё прозвiшча, якое таксама, i перш-наперш, з'яўляецца маiм. Я хачу верыць, што ты ўчынiў гэта праз неразуменне або праз неабдуманасць. Але як ты мог - ты, такi выхаваны хлопчык, такi адукаваны i разумны, ты, хто добра ўсвядомiў, што такое бесклапотнае жыццё i што такое сродкi жыцця, бо ты ж багаты, i вельмi багаты - мiльярдэраў сын, як ты мог, пытаюся я, не згарэўшы ад сораму, напiсаць артыкул, адна назва якога "Вялiкi капiтал - гэта мы!" з'яўляецца правакацыяй? I калi б справа была толькi ў назве! Але ж i сам змест выходзiць за ўсялякiя межы. Слухай! Чытаю наўгад: "Мы не хочам больш прыкiдвацца, што ставiмся да пралетарыяту з любоўю. Бо нiякай любовi да яго мы не адчуваем..." I далей: "Няхай сацыялiсты стараюцца зрабiць бедных жабракамi, няхай, раз iм гэта падабаецца, аднак мы не можам болей цярпець, што сацыялiсты перашкаджаюць багатым выкарыстоўваць свае грошы так, як iм хочацца; мы не можам болей цярпець, што багатых прымушаюць па-брацку ўздыхаць..." I яшчэ: "Скончым з гэтай рэвалюцыяй - алiбi - алiбi хiтрых, алiбi нягоднiкаў, алiбi б...!"
Бацька загарнуў часопiс i стукнуў па iм кулаком.
- Ты што, зусiм здурнеў? Хiба пра такiя рэчы гавораць, га? Ты не адмовiшся? А я думаю, што ты ад усяго адрачэшся! Ад усяго i на ўвесь голас! Я думаю, што змагу сказаць нашым таварышам з левых экстрэмiстаў, а таксама нашым сябрам з урада i епiскапства, што гэта проста жарт i сэрцам ты заўсёды за народ...
- Нiколi!
Некалькi секунд яны моўчкi глядзелi адзiн на аднаго. Бацькаў погляд быў змрочны i пагрозлiвы. Раптам сын устаў з крэсла i, расправiўшы грудзi, моцна крыкнуў:
- Далоў Арагона!
Пачуўшы гэта, бедалага-бацька збялеў.
- Мой маленькi хлопчык, - пачаў ён надламаным голасам, - мала таго, што ты напiсаў гэтыя жахлiвыя рэчы, дык ты яшчэ палохаеш свайго бацьку! Чаго табе яшчэ трэба? Я ж табе кожны месяц даю па шэсцьсот тысяч франкаў на кiшэнныя выдаткi. Толькi што купiў на свята новы "Крайслер". Мой маленькi, хiба я калi забараняў табе займацца лiтаратурай? Наадварот. Я ж бачу, што многiя маладыя з багатых сем'яў пiшуць. I ты мог бы браць з iх прыклад. Калi я думаю пра Рэвэйо-Пiшона з харчовай прамысловасцi i шампанскiх вiнаў... Яго сын нядаўна выдаў кнiгу паэм, i ў iх услаўляюцца рабочыя. Пра гэтую кнiгу пiсалi самыя перадавыя газеты! Вось дзе шчасце i гонар бацьку! Пачакай, мой хлопчык, падумай, апамятайся! Гэта ж так лёгка размахваць сваiм сэрцам i выказваць вялiкiя пачуццi! I, павер мне, гэта дробязь, якая нiчога не каштуе, затое ты заўсёды будзеш у выйгрышы! Заўсёды! Урэшце, чаго я ў цябе прашу? Быць за народ, як i астатнiя. Быць рэвалюцыянерам, як i ўсе мы.
- Пра тое, што я напiсаў, я падумаў. I так буду думаць заўсёды.
- Ага! Вось ты як! З гэтай хвiлiны на кiшэнныя выдаткi будзеш мець пяцьдзесят тысяч франкаў. I так будзе, пакуль ты не зменiш сваiх поглядаў. Паўтараю: пяцьдзесят тысяч.
Пяцьдзесят тысяч франкаў - гэта была сума, якую i астатнiя мiльярдэры (яны дамовiлiся папярэдне) вызначылi сваiм сынам.
З Мартэнам было крыху iначай. Яго бацька прачытаў вячэрнюю газету, спартыўны штотыднёвiк, а на часопiс "Назад" нават не глянуў. Таму i ўцямiць не мог, чаму гэта раптам ад шэфа пасыпалiся на яго папрокi i непрыемнасцi. Хвалюючыся за сваё маральнае аблiчча i ўвогуле за становiшча, ён пачаў капацца ў сваiм сумленнi. Аднак не знаходзiў нiчога такога нi ў сваёй працы, нi ў выяўленнi палiтычных сiмпатый, што магло б так угнявiць кiраўнiцтва. А калегi ўхiлялiся з iм гаварыць, а пры шэфу нават злосцi не хавалi. I ўсё ж адзiн з самых старых сяброў растлумачыў яму, чаму так раптам змянiлiся да яго адносiны ў прэфектуры. Бацькаў гнеў быў страшны. Вось што ён сказаў свайму сыну:
- Ах ты, нягоднiк! Вось як ты плацiш бацьку! Усё жыццё я ўсiм ахвяраваў, каб ты выбiўся ў людзi, каб ажанiўся з багатаю нявестаю. А ты! Вось як ты мне аддзячыў! Арганiзаваў анархiсцкi часопiс! I папiсваеш гэтыя брудныя артыкульчыкi! Я - той, каго кiраўнiцтва заўсёды ставiла ў прыклад, сёння стаў бацькам адступнiка, паганца, пiсакi-прайдзiсвета, якi з гразёю мяшае рэвалюцыю! О, падонак! Вон з маёй хаты - я праклiнаю цябе!
Тут пытанне пра кiшэнныя выдаткi не ставiлася, як, дарэчы, не ставiлася яно нiколi i раней. Беспрытульны Мартэн на жыццё меў пяцьсот франкаў, што засталiся ад сцiплай зарплаты галоўнага рэдактара часопiса. Урэшце, грошы мала яго турбавалi. Было ў гэтым маладым чалавеку штосьцi ад Мефiстофеля. Ён лёгка зжываўся з беднасцю i меў у гэтым свеце толькi самыя неўтаймоўныя жаданнi, народжаныя злосцю. Злосцю таго, хто думае iнакш, гэта значыць "вельмi правiльна". Ён ужо памалу забываўся на бацькаў праклён, якi ўспрыняў, вiдаць, занадта лёгка, выйшаў з дому i пакiраваўся ў рэдакцыю свайго часопiса, дзе вырашыў пакуль што пажыць. Рэдакцыя складалася з аднаго пакойчыка, вестыбюля i туалета. Мартэн паслаў на падлозе часопiсы, лёг i хутка заснуў. Назаўтра ранiцай у 10 гадзiн прыйшла сакратарка. Да гэтага часу Мартэн ужо адстукаў на машынцы сем старонак. Ён забыўся праветрыць пакойчык, i дзяўчына, скрывiўшы носiк, незадаволена сказала:
- Ну i паветра тут.
Сыны мiльярдэраў вельмi любiлi гэтую пухленькую бялявую маладую сакратарку. Яе звалi Жынэта. Яна час ад часу сустракалася то з адным, то з другiм сынком. Была з iмi такая далiкатная i тактоўная, што ёй адказвалi ўзаемнасцю i рабiлi невялiкiя падарункi. Мартэн не падараваў ёй нiчога. Праўда, з iм Жынэта нiякiх iнтымных спраў не вяла, бо лiчыла, што ў яго менш таленту, чым у iншых.
Пяцёрка з'явiлася ў рэдакцыi апоўднi. Выгляд ва ўсiх прыгнечаны, слова не выцягнеш. Што ж, цяпер, калi ў кожнага было толькi па пяцьдзесят тысяч, сынкi безнадзейна глядзелi на будучыню часопiса i не спадзявалiся нават на выданне другога нумара. Мартэн прабраў сынкоў, падбадзёрыў, даводзячы зноў i зноў, што яны - лiдэры антыканфармiзму i свабоды.
- За працу! - адрэзаў ён. - За працу ў iмя багатых i вялiкага капiталу!
Сынкi як быццам зноў акрыялi i, успомнiўшы свой колiшнi энтузiязм, паабяцалi неадкладна ўзяцца за работу.
Мартэн вярнуўся да свайго вялiкага артыкула з назвай "Багацейце!", якому, на шчасце, не было суджана з'явiцца ў друку. Гэта быў ёмiсты памфлет. Яго аўтар намагаўся (дарэчы, марна) высмеяць высакародныя паводзiны нашай буржуазнай элiты, яе ласку да працоўных i набожнае шанаванне рэвалюцыi. Мартэн цвёрда наважыў перарабляць артыкул столькi, колькi спатрэбiцца, абы дасягнуць iдэальнай формы. Артыкул рос як на дражджах. Цэлы стол быў завалены паперамi. Жынэта не паспявала за iм друкаваць. Почырк у Мартэна быў дрэнны, i ёй часта даводзiлася кiдаць машынку i iсцi да яго ўдакладняць напiсанне некаторых слоў. Мартэн злаваў, што яму перашкаджаюць думаць, але на пытаннi сакратаркi адказваў i кожны раз абзываў яе то непiсьменнай, то адсталай. У адказ на Мартэна сыпалася: "Пачвара ты! Выскачка!" Часам спрэчка ледзь не даходзiла да кулакоў. Аднойчы ранiцай пасля такога "дыялогу" Жынэта такi ўляпiла аплявуху Мартэну. Той устаў, каб адпаведным чынам адказаць ёй. I ў гэты момант сонечны прамень асвяцiў iх. З нiжняга паверха данеслася джазавая музыка, i, самi таго не чакаючы, яны расталi ў абдымках.
У той самы дзень пасля абеду з'явiлася пяцёрка. Мартэн, расчырванелы ад доўгiх пацалункаў, прыняў сваiх кампаньёнаў у поўным замяшаннi. Ён папытаўся, цi закончаны iх артыкулы. Аўтары моўчкi глядзелi яму ў вочы. Нарэшце першы заявiў:
- Усё ўзважыўшы, я вырашыў быць за народ.
- Усё ўзважыўшы, - сказаў другi, - я - за рабочых!
- Усё ўзважыўшы, - выпалiў трэцi, - я - за абяздоленых!
- Усё ўзважыўшы, - працадзiў чацвёрты, - я - за масы!
- Усё ўзважыўшы, - падагульнiў пяты, - я - за рэвалюцыйны дух!
Усяго толькi некалькi дзён не бачылiся сынкi з Мартэнам. Аднак i гэтага iм хапiла, каб з карысцю для сябе падумаць. Акрамя таго, мiзэрная сума пяцьдзесят тысяч франкаў на месяц - памагла iм усвядомiць, што такое беднасць, i яны ўжо насiлi ў сабе пачуццё еднасцi з абяздоленымi, з працоўнымi класамi, з масамi. Сынкi прызналi i асудзiлi свае памылкi. Зноў сталi рэвалюцыянерамi, з чыiх радоў, як правiльна казалi бацькi, не варта было i выходзiць.
- Што з вамi робiцца? Вы ўсё-такi не кiнеце часопiс? - папытаўся Мартэн.
- Гэта будзе складана, - пачуўся адказ. - Дый часопiса "Назад" больш няма. Хапiла i аднаго нумара. Пакладзены канец гэтаму бруду! I так панасмiхалiся з вялiкiх iдэй, якiя хвалююць сэрца кожнага сумленнага чалавека. I, нарэшце, нашы бацькi маюць рацыю, калi гавораць, што нельга дасягнуць поспеху ў лiтаратуры, зневажаючы рэвалюцыю. А нам таксама хочацца, каб i пра нас сказалi, што мы - маладыя пiсьменнiкi вялiкага сэрца i шчырай душы. Так што скончана з нашым "Назад" раз i назаўсёды.
- Ну, гэта мы яшчэ пабачым! - сказаў Мартэн. - Я адзiн буду выдаваць "Назад"!
- А на якiя грошы?
Мартэн запнуўся. Ён увесь час думаў толькi пра змест часопiса i нiколi не цiкавiўся матэрыяльным бокам справы. Сынкi заўважылi яго разгубленасць i задаволена пачалi скалiць зубы.. Жынэта вырашыла, што гэта ўжо занадта. Яна пацалавала Мартэна i, павярнуўшыся да пяцёркi, адсекла:
- Грошы мы знойдзем! А вашых нам не трэба! Вы - бяздарныя выскачкi! Вы пачвары! Iдзiце дадому, i няхай вашы таткi мiльярдэры дадуць вам блаславенне!
- Але ж мы дзейнiчаем у iмя народа, - паспрабавалi пярэчыць сынкi.
- Даволi! У майго любага i ў мяне шмат працы. Марш адгэтуль!
Сынкi былi абражаны ўжо тым, што яна бессаромна, пры iх, пацалавала Мартэна, а яе апошнiя нахабныя словы зусiм вывелi iх з цярпення.
- Мы ў сябе дома, бо мы плацiм за памяшканне, газ i электрычнасць. Так што самi вымятайцеся адсюль i рабiце свой часопiс у iншым месцы!
З болем у сэрцы Мартэн i Жынэта мусiлi пакiнуць рэдакцыю.
Пасля гэтай расправы сынкi вярнулiся да бацькоў i сцiпла расказалi пра тое, што яны толькi што зрабiлi масам. Адначасова яны паклялiся быць вернымi справе рэвалюцыйнай будучынi. Да глыбiнi душы расчуленыя таты адразу давялi кiшэнныя выдаткi сваiх дзетак да васьмiсот пяцiдзесяцi тысяч франкаў на месяц.
Мiж тым становiшча Жынэты i Мартэна было вельмi хiсткае. Без падтрымкi, амаль без грошай, iм заставалася спадзявацца толькi на сябе. Праўда, Мартэна гэта зусiм не хвалявала. Ён усё думаў пра свой вялiкi артыкул, над якiм яшчэ трэба было працаваць i працаваць. На шчасце, Жынэта была больш практычная. За тыя некалькi соцень, што ў iх яшчэ заставалiся, яна купiла бiлет нацыянальнай латарэi i назаўтра ж стала ўладальнiцай пяцi мiльёнаў франкаў. Шчаслiвы Мартэн цяпер быў упэўнены, што другi нумар часопiса ўбачыць свет. Але Жынэта думала iнакш: абгрунтавана i доказна яна пераканала Мартэна, што пяць мiльёнаў - гэта дробязь, i перш чым укладваць значныя сродкi ў такую няпэўную справу, як часопiс,трэба стварыць мацнейшую платформу. I абое занялiся камерцыяй. Спецыялiзавалiся на ангельскiх шпiльках. Па праўдзе кажучы, Мартэну гэта не надта падабалася, але памалу ён адчуў смак у гэтай справе i ўкладваў у яе ўвесь свой iнтэлектуальны запал.
На сённяшнi дзень Мартэн i Жынэта - людзi з добрым дастаткам. I, як прадчувала Жынэта, у Мартэна няма нiякага жадання зноў вяртацца да выдання часопiса "Назад". Цяпер Мартэн - за народ, за абяздоленых i, як усе, рэвалюцыянер. Ён памiрыўся з сынкамi мiльярдэраў i разам з iмi жартуе з лёсу часопiса-нябожчыка. У Мартэна цудоўныя адносiны з палiтычнымi коламi. А нядаўна ён купiў сабе новы амерыканскi аўтамабiль за мiльён чатырыста тысяч франкаў. I тым не менш Мартэн - чалавек ненадзейны. Даволi часта пасля званых абедаў цi кактэйляў у найлепшых дамах Парыжа ён з гумарам усклiкае: "Каб ведалi яны, як я стаўлюся да iх рэвалюцыi!" Ён злосна смяецца, а ў вачах загараецца распусны агеньчык.
Я добра ведаю Мартэна i з нейкай трывогай пытаюся ў сябе, цi не ўчынiць гэты чалавек калi-небудзь спектакля, дзе багацей публiчна раскажа пра свае сапраўдныя адносiны да народа. Уявiць гэта цяжка, але...
